Mustaqillik yillari ilmiy nashirlarida O‘zbekiston tarixining yoritilishi - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	86.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	10 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Mustaqillik yillari ilmiy nashirlarida O‘zbekiston tarixining yoritilishi

Sotib olish

Mustaqillik yillari ilmiy nashirlarida O’zbekiston tarixining yoritilishi
Reja:
Kirish
I.Bob. Mustaqillik yillarida Buxorodagi ilmiy muassasalar faoliyati va ilmiy
tadqiqotlarning olib borilishi
1.1. Buxoro vohasi tarixiga oid ilmiy tadqiqotlarning olib borilishi......................5
1.2. Mustaqillik yillarida Buxorodagi ilmiy muassasalar faoliyati va ularning
tarixiy merosimizning o’rganishdagi
xizmatlari.................................................................15
II.Bob. Mustaqillik davrida Xiva xonligi tarixiga bag’ishlangan asarlar tahlili
va ilmiy izlanishlar
2.1. Mustaqillik davrida Xiva xonligi tarixiga bag’ishlangan asarlar
tahlili............24
2.2. Qo’qon xonligi tarixiga oid ilmiy
izlanishlar.....................................................34
Xulosa .....................................................................................................................40
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .....................................................................42

Kirish
2

Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda uning tarbiyaviy ta’siri
bo’lm aydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga
o’rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur, –
dedi Shavkat Mirziyoyev.
Mutasaddilarga O’zbekistonda tarix fanini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini ishlab chiqish vazifasi qo’yildi.
O’zbekistonning eng yangi tarixida muhim bosqich sifatida kechayotgan
so’nggi yillar (2016-2018)da ilmiy tadqiqotlarga, ilmiy muassasalarning
faoliyatiga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Fanlar
Akademiyasi, O’zbekiston Oliy attestatsiya qo’mitasi kabilarni ishini yanada
takomillashtirish bilan bog’liq chora-tadbirlarning hayotga joriy etilayotganligi
fikrimizning dalilidir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2016 yil 18
oktyabrdagi Islom hamkorlik tashkiloti Tashqi ishlar vazirlari kengashi 43-
sessiyasining ochilish marosimida “Ta’lim va ma’rifat-tinchlik va
bunyodkorlik sari yo’l” mavzusidagi nutqida: “...Mustaqillik yillarida
O’zbekistonda ajdodlarimizning muqaddas dini bo’lgan islomning
jamiyatimizdagi o’rnini qayta tiklash bo’yicha ulkan ishlar amalga oshirildi.
1999 yil Toshkentda Markaziy Osiyoda birinchi Islom universiteti ochildi.
Mamlakatimizda 10 ta diniy ta’lim muassasasi, jumladan, Toshkent islom
instituti, 9 ta o’rta maxsus o’quv yurti faoliyat ko’rsatmoqda. Ana shu ta’lim
maskanlari orasida XVI asrda bunyod etilib, ilm-fanni keng yoyishga xizmat
qilgan Buxorodagi Mir Arab va Toshkentdagi Ko’kaldosh madrasalari bor". 1
O’z mustaqilligini qo’lga kiritgan O’zbekiston Respublikasi milliy
davlatchiligini barpo qilish bilan bir qatorda xalqaro maydonda ham
o’zining barqaror tashqi va ichki siyosati, buyuk va qadimiy tarixi,
takrorlanmas ma’naviy merosi va milliy qadriyatlari bilan dovrug’
tarata boshladi. Garchi mustabid sho’rolar hukmronligi davrida
O’zbekiston tarixi fani tobbnylaqonli tadqiqotini amalga oshira
1
3

olmagan bo’lsada, o’zining boy tarixiy merosini ko’z qorachig’idek
asrab keldi. Bu tarix sahifalari xalqimizning boy o’tmishini bizgacha
yetkazib bera olgan qo’lyozma asarlarimiz va xalqimizning xotirasi
edi. O zbekistonning Birinchi prezidenti davrida mamlakat o z bayrog igaʻ ʻ ʻ
(1991), tamg asi (1992), konstitutsiyasiga (1992) ega bo ldi. Sovet tuzumi o rniga
ʻ ʻ ʻ
hokimlar va mahalla instituti bilan yangi ma muriy tizim yaratildi.
ʻ
1996-yilda Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan Amir Temur
tavalludining 660 yilligi munosabati bilan Temuriylar tarixi davlat muzeyi ochildi.
2007-2011-yillarda "Temuriylar davri yozma yodgorliklarini O zbekistonda va
ʻ
undan tashqarida o rganish" fundamental tadqiqot loyihasi amalga oshirildi, uning
ʻ
doirasida Amir Temur va temuriylar davri qo lyozmalariga oid boshqa
ʻ
mamlakatlarda saqlangan materiallar va ma lumotlar to plandi.
ʼ ʻ Prezident Shavkat
Mirziyoyev O zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi quriladigan hududga tashrif
ʻ
buyurib, uning poydevoriga tamal toshi qo ygan edi. Bugungi kunda bino
ʻ
konstruksiyalari qad ko tarib, qurilish ishlari jadal davom etmoqda.Davlatimiz
ʻ
rahbari milliy-diniy qadriyatlarimizni tiklash, buyuk ajdodlarimizning islom
rivojiga qo shgan ulkan hissasini targ ib etishga alohida e tibor qaratmoqda.
ʻ ʻ ʼ
Islom sivilizatsiyasi markazi umumbashariy sivilizatsiya rivojiga benazir
hissa qo shgan buyuk ajdodlarimizning boy merosini o rganish, dinimizning asl
ʻ ʻ
insonparvarlik mohiyatini avvalambor xalqimizga, dunyo hamjamiyatiga
yetkazish, jamiyatda “jaholatga qarshi – ma rifat” tamoyilini kuchaytirishda
ʼ
muhim ahamiyat kasb etadi.
Uch qavatli markaz qadimiy madrasalarimiz uslubida quriladi. Binoning
simmetrik markaziga Usmon Qur oni qo yiladi. Ikkinchi qavatda kutubxona,
ʼ ʻ
anjumanlar va ko rgazma zallari bo ladi. Uchinchi qavat axborot-resurs markazi,
ʻ ʻ
ilmiy kafedralar va boshqa xonalarni o z ichiga oladi.
ʻ
Prezidentimiz qurilish jarayoni bilan tanishdi.Ko rgazmalar zalida
ʻ
O zbekiston tarixi davrlar bo yicha, har bir asr, har bir allomaga oid manbalar va
ʻ ʻ
ashyolar asosida namoyish etilishi zarurligini ta kidladi.
ʼ
4

- Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix,ʻ ʻ
bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur
ʻ
o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak.
ʻ
Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi,
ʻ ʻ
katta ma naviyat olib ketishi zarur, - dedi Shavkat Mirziyoyev.
ʼ
Toshkent shahridagi “G’alaba bog’i” majmuasini xalqimiz, ayniqsa, yoshlar uchun
harbiy tarix va ajdodlarimiz qahramonligini o’rganish bo’yicha ilmiy markazga
aylantirish taklifi bildirildi.
Yoshlarni vatanparvarlik, milliy iftixor ruhida tarbiyalash, buning uchun tarixni
yaxshi o’rgatish, bu yo’nalishdagi ilmiy tadqiqotlarni kengaytirish muhimligi
ta’kidlandi.
Kurs ishining maqsadi : Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixining
yoritilishi Qatag on qurbonlarini xotirlash muzeyi O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ
Prezidentining 2001-yil 1 mayda qabul qilingan "Qatag on qurbonlarini xotirlash
ʻ
kunini belgilash to g risida"gi farmoniga va O zbekiston Respublikasi Vazirlar
ʻ ʻ ʻ
Mahkamasining 2002-yil 8 noyabrdagi 387-sonli qaroriga asosan tashkil etilgan.
"Qatag on qurbonlari xotirasi" muzeyining ahamiyatini inobatga olgan holda va
ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 5 maydagi farmoni bilan muzey
ʻ
ekspozitsiyasi yangilandi. Muzey 20-asrning 20-yillari boshidan 1930-yillarning
oxirigacha qatag on qilinganlarning qatl etilishi sodir bo lgan joyda joylashgan.
ʻ ʻ
2020-yil 9 mayda Toshkentda G alaba bog i ochilgan. Fashizm ustidan
ʻ ʻ
qozonilgan G alabaning 75 yilligini nishonlash uchun bog tashkil etish tashabbusi
ʻ ʻ
Prezident Sh.M.Mirziyoevga tegishli. Olmazor viloyatida joylashgan bog 12
ʻ
gektardan ziyod maydonni qamrab olgan. U ikkita tematik qismdan iborat -
birinchisi, o zbeklarning janglarda qatnashishini, ikkinchisi - respublikaning front
ʻ
orqasidagi hayotini aks ettiradi.
I.Bob. Mustaqillik yillarida Buxorodagi ilmiy muassasalar faoliyati va ilmiy
tadqiqotlarning olib borilishi
1.1 Buxoro vohasi tarixiga oid ilmiy tadqiqotlarning olib borilishi.
5

Tarixiy va madaniy yodgorliklar xalqimizning ma’naviy qiyofasini
shakllantirishda, yosh avlodda vatanparvarlik va milliy iftixor tuyg’ularini
tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Shuning uchun ham istiqlol yillarida
respublikamizda tarixiy va madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish, ularni tiklash
va ulardan foydalanishga katta e’tibor berilmoqda. Tarixiy obidalar va madaniy
yodgorliklarni asrash va qayta tiklash O’zbekistonda davlat siyosati darajasiga
ko’tarildi. Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov quyidagilarni ta’kidlagan edi:
“Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar
mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosni
tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo’lib
qoldi”67. Hozirgi kunda respublikada 7216 ta yodgorlik davlat muhofazasiga
olingan bo’lib, shundan 2248 tasi me’morchilik, 1695 tasi arxeologik
yodgorliklardir. Respublika hukumati ushbu yodgorliklarni saqlash, ularning
ayrimlarini qayta tiklash, tarixiy obidalardan unumli foydalanishga qaratilgan qator
chora-tadbirlarni ishlab chiqib, uni qadam-baqadam amalga oshirib kelmoqda.
Istiqlol yillarida respublika hukumati tarixiy va madaniy yodgorliklarni qayta
tiklash ishiga katta e’tibor berdi. Bu ishlar asosan davlat byudjeti hisobidan amalga
oshirildi. Ayni vaqtda homiylar, xayriya jamg’armalari va “Oltin meros”
jamg’armasining imkoniyatlari ishga solindi. Natijada mustaqillik yillarida bu
sohaga sarf qilingan mablag’lar yildan-yilga oshib bordi, tarixiy va me’moriy
yodgorliklar restavrastiya qilindi va qayta ta’mirlandi. Agar sobiq ittifoq davrida
respublikadagi tarixiy va madaniy yodgorliklarni ta’mirlash va tiklash ishlariga
1989 yilda 10,28 mln so’m ajratilgan bo’lsa, mustaqillikning dastlabki, 1992 yilda
respublika byudjetidan ajratilgan mablag’lar hajmi 65,4 mln so’mni, 1996 yilda esa
592 mln so’mni tashkil etdi.
“Buxoro haqiqati” va “Buxoronoma” gazetasi sahifalarida Buxoro
vohasidagi tarixiy yodgorliklar va ularning ta’mirlanish tarixi masalalarga oid
maqolalar ham chop etilgan. Gazeta sahifalarida ma’muriy inshoot binolaridan Ark
va Sitorai Moxi Xossaga bag’ishlangan O.Jo’rayev, N.Naimov, X.Ahmedov,
N.Yo’ldoshev, A.Xalilovlarning maqolalari, shu bilan birga, Buxorodagi
6

muqaddas qadamjoylar, masjid, madrasalar, qadimgi savdo inshootlari va
karvonsaroylar xususidagi J.Mirzaahmedov, R.Almayev, A.Mo’minov K.Jumayev,
N.Naimov, A.Xalilov, S.Buxoriy, A.Xalimov, Yo.Yusupov va S.Salimovlarning70
ilmiy maqolalari keng o’rin olgan. Ushbu maqolalarda vohadagi tarixiy
yodgorliklar va ularning ta’mirlanish tarixi masalalariga bag’ishlangan. Jumladan,
Buxorodagi ma’muriy inshoot binolaridan Ark tarixi to’g’risida N.Naimov,
X.Ahmedov, A.Xalilovlovlar gazeta sahifalaridagi ilmiy maqolalarida yoritib
berganlar.
Arkning asoschilari Siyovush va Afrosiyob tarixiy shaxslar bo’lganligi
N.Yo’ldoshev maqolasida quyidagicha izohlab beriladi: “Siyovush otasi Kaykovus
Ahamoniylar sulolasidan bo’lib VI asrda Eronda hukmronlik qilgan. Abu Rayhon
Beruniy Siyovushnig o’g’li Kayxusrav Xorazmda hukmron bo’lganligini tarixiy
faktlar asosida tasdiqlaydi. Buxoro majusiylari Afrosiyob va Siyovush qabrini
muqaddas bilib sajda qilganlar. Buxoro, Samarqand, Xorazm xalqlari qadimgi
an’analarni davom ettirib Buxorolik musulmonlar XX asr boshlariga qadar
Siyovushni shahid bo’lganlar qatorida, qabrlarini ziyoratgohga aylantirib,
Siyovushni vali (madadkor) deb bilganlar”. Yuqoridagi dalillardan tashqari
Siyovush zamonida yashab kelayotgan mahalliy urf odatlar va an’analar borki
uning tarixiy shaxs ekanligidan dalolat beradi. Birinchidan, Buxoro arkining
sharqiy darvozasi Dari Kohfurushon (Somonfurushon) deb atalgan chunki,
darvozaning pastidagi maydonchada Buxoro arki paydo bo’lgandan buyon
dehqonlar somon, beda va boshqa mol ozuqalarini keltirib sotganlar. Ikkinchi dalil
Siyovush shahid bo’lgandan keyin “Dari Kohfurushonda” ko’milgani uchun bu
darvoza “Dari Go’riyon” deb atalgan. Qadimgi so’g’d va fors tilida “qabr”-go’r
degan manoni bildiradi.
Uchinchi dalil Siyovushning xotirasiga bag’ishlab aytiladigan Mug’lar
yig’isi marsiyasi, o’zgargan holda vafot etgan kishining o’lgan kuni, “begoyi
juma”, “qirq oqshomi” marosimida oymullalar tomonidan marsiya aytish odat
tusiga kirib qolgan. To’rtinchi dalil Navro’z kuni ertalab erkakalar
tomonidan xo’roz so’yilib, bu an’ana ham o’zgartirilgan holda saqlangan.
7

Navro’zda xo’roz so’yish odat ga aylanib, buni buxoroliklar “Qozon
to’ldi”deb ataydilar . Ushbu me’moriy majmuaning qadimiy inshootlardan
bo’lishiga qaramay mustaqillik yillarigacha bo’lgan davrda binoning
ta’mirlanishiga yetarli darajda e’tibor berilmagan. Sovet hokimiyati yillarida
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tomonidan qabul qilingan dastlabki
dekretlarning birida Respublika xalq maorif nozirligi huzurida “San’at va
tarixiy yodgorliklarni muxofaza etish seksiyasi” tuzilgan. Seksiya ta’mirlash
ishlarini qayta tiklashdan boshlab 1921-1922yillarda Arkning g’arbiy devori
ta’mirlandi. Lekin keyinchalik ta’mirlash ishlari olib borilmagan edi. Ark
devorlarini tiklashga 1 mln so’m kerakligi, ushbu mablag’ning yetarli
emasligi va O’zbekiston SSR Madaniyat Minstirligining Restavratsiya ilmiy
tadqiqot institutui tomonidan faqat uning g’arbiy devorini ta’mirlash bo’yicha
loyiha ishlab chiqilib, devorning janubiy qismi ning ta’mirlanish rejasi ishlab
chiqilmaganligi, Arkni ta’mirlash ishlariga partiya, sovet tashkilotlari va
jamoatchilik birlashm alari diqqatini jalb qilish lozimligi N.Naimovning
maqolasida aytib o’tilagan. XX asrning 80-yillarida arkni tamirlash ishlari
yetarli darajada e’tibor berilmagan. Ushbu davrda ark devorni ta’mirlash
uchun bor yo’g’i 2 mingta g’isht ajratilgan edi .
O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng, mustaqillikning dastlabki
yillarida Buxoro ilmiy ta’mirlash ustaxonasining bunyodkorlari A.Xo’jayev,
M.Xo’jayev, S.Raxmatov, A.Pak, U.Troshuv, S.Rustamov, N.Fozilov,
B.Xoldorov va X.Salomovlar Ark devorlarini qaytada n tiklash tadbirini amalga
oshirish tashabbusi bilan chiqqanlar.Sarmoya yetishmasligi sababli Arkni
ta’mirlash tadbirlarini amalga oshirish uchun viloyat miqyosidagi korxonalar
va tashkilotlar ushbu ta’mirlashni amalga oshirish uchun Sanoat qurilish
bankining hisob raqamiga mablag’ o’tkazishgan. 2

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010-yil 23-martda
qabul qilgan “2020-yilgacha Buxoro shahri hududidagi madaniy meros obyektlarni
ilmiy o’rganish, ta’mirlash va ularni zamonaviy foydalanishga moslashtirish
2
Ahmedov X. Qadimiy ark qaytadan yuz ochadi // Buxoro haqiqati.1992-yil 28-noyabr.
8

bo’yicha davlat dasturi to’g’risidagi” qaroriga muvofiq Ark qal’asi qayta
ta’mirlandi. Ta’mirlash ishlariga poytaxtdagi “Meros chashmasi” korxonasi
loyihalovchilari jalb qilindi. Ular obyektni asl qiyofasini saqlagan holda qal’a
devorini avvalgidan ham mustahkamlash tarxini tayyorlab berdilar. Buxoro
azaldan sharqning yetti iqlimga tanilgan qadimiy shaharlardan biridir. Bunday
shuhratning sabalaridan biri shahardagi ulug’vor masjid va madrasalardir. Buxoro
shahrining markazidagi ulug’vor inshootlaridan biri Poyi Kalon ansambli o’zining
betakrorligi bilan ajralib turadi. Poyi Kalon ansambli tarkibidagi inshootlardan biri
Masjidi Kalonning qayta-qayta yaratilish tarixiga nazar tashlab, Buxoroning
rivojlanish va inqirozli bosqichlarini belgilash mumkin. Arslonxon qurdirgan
mahobatli masjid Buxoroda barpo etilgan birinchi sajdagoh emas. Narshaxiyning
naql qilishicha, Buxorodagi dastlabki masjid Muslimxonning taxt vorisi Qutayba
tomonidan 713-yilda bunyod etilgan. Qutayba bu sajdagohni budparastlar
ibodatxonasi o’rnida qurdirgan. O’sha davrda islom dini endigina Buxoroga kirib
kelayotgan edi. Xorun ar-Rashid zamonida Ark qal’asi yaqinida mo’min
musulmonlar jamoa bo’lib, namoz o’qib, bir-birlaridan ibrat olishlari uchun jome
masjidi qurildi. Somoniylar hukmdori Ahmadning o’g’li Said Nasr hukmronligi
yillarida Masjidi Kalon qulab tushib, minglab odamlar halok bo’lgan. X asr
boshida Abu Abdulloh Muhammad masjidni qaytadan bunyod etib bu bino 60 yil
muqaddas sajdogoh sifatida xizmat qilgan. Ibn Sino, Rudakiy, Narshaxiy singari
buyuk zotlar shu masjidga tashrif buyurganlar. Masjidi Kalon saljuqiylar
tomonidan XI asr o’rtalarida vayron etilgan edi. Shamsul Mulk masjidni qaytadan
ta’mirladi.
Uning minbar va mehrobi samarqandlik ustalar tomonidan tayyorlanib
Buxoroga keltirilgan. Arslonxon hukmronligi yillarida jome masjidi ark qal’asi
yonida joylashib istilochilar tomonidan vayronaga aylanganligi sababli masjidni
Arkdan sharq tomonga qarab ko’chirishga qaror qilgan. Shu maqsadda
shahristondan ko’pgina hovli joylar sotib olinib, buxorolik me’morlar shaharsozlik
tarixida ilk bor bu inshootning samarqandlik ustalar tomonidan yasalgan mehrob,
minbar va maksuralarni yaxlit tarzda yangi joyga ko’chirishdi. 1221-yil 12-martda
9

masjid bunyod etilib husni jamoli islom olamiga ko’z-ko’z qilindi. Hozirgi Masjidi
Kalon Abdullaxon davrida qurib bitkazilgan. U Markaziy Osiyodagi eng yirik
jome masjidi hisoblanadi Sho’rolar davrida Masjidi Kalon uzoq yillar don
tashkilotining omborxonasi vazifasini bajargan. Mustaqillik yillarida masjid
faoliyati qaytadan tashkil etilib I.Karimovning Masjidi Kalonni ta’mir etish
to’g’risidagi farmoniga binoan, masjid 1997-yilda ta’mirlash ishlariga alohida
e’tibor berildi. 3
Masjidning ta’mirlanib asl holiga keltirilishi to’g’risida A.Xalilov o’z
maqolasida quyidagi ma’lumotlarni keltirib o’tadi: “Tamirlash ishlari Usta Shirin
Murodov nomidagi Buxoro maxsus ilmiy-ta’mirlash ustasi Baxshullo Murodov
ta’mirlovchilar brigadasiga topshirildi. Masjid gumbazidagi niliy koshinlarning
3700dan ziyodi asl holida saqlanib, 160ga yaqini yangi tayyorlangan bezaklar
bilan almashtirildi. Masjid galeriyasida 288 ta kichik gumbaz ta’mirlandi, 239 ta
ustun poydevori mustahkamlanib, 40 ta ustun qaytadan tiklandi. 126,2 x 81,6m
kattalikdagi ulkan inshootda barcha suvoq ishlari qo’lda bajarilib Masjidi Kalon
eng ko’rkam ziyoratgohlardan biriga aylantirildi”76. Poyi Kalon ansamblidagi
salobatli obidalardan biri Minorai Kalon. Minorai Kalon qurgan usta nomining
minoradagi belbog’larning birida aks etganligi “Buxoro haqiqati” gazetasining
1965-yil 27-iyul sonidagi nashrida quyidagicha izohlab berilgan: “
Qoraxoniylardan Arslonxon tomonidan qurilgan Minorai Kalon ijodkori Usto
Baqo bo’lib, me’mor binoni qurish davrida o’z nomini sirli yozuvlar bilan
bitgan.
Ma’lumki m inora tanasi bir necha naqshdor halqalardan iborat bo’lib,
ular orasi turli geometrik shakldagi bezaklar bilan to’ldirilgan”. Minora o’rta
qismidagi bir halqada kufiy harflar bilan “mim” harfi yuqorisida ortiqcha
“ayn” bor, “alif” esa “lom” harfiga o’xshab ketadi, “yo” harfi esa “be” kabi
yozilgan. Xatning oxiridagi ortiqcha “alif” harfi va yuqorisidagi “qof” harfiga
tegishli ikki nuqta bor. Hamma ko’rsatilgan harflar qo’shib o’qilganda
3
Xalilov A. Ark qal’asidagi bunyodkorlik. // Buxoronoma.2012-yil 22-avgust.
10

“Amole Baqo” ya’ni Usto Baqo jumlasi kelib chiqadi . Buxorodagi eng katta
ta’lim muassasalardan biri Miri Arab madrasasidir. Miri Arab madrasasining
tarixi to’g’risida S.Buxoriy o’z ilmiy maqolasi Arab nomi bilan mashhur
bo’lgan zotning asl ismi Said Abdullohdir ta’kidlab o’tgan . Shu bilan birga
maqoladi da Miri ekanligini U kishi Yamanning Hazarmavut mavzesida
tug’ulgan. “Juxfat azZoiriy”da yozilishicha Hazarmavutda Hud
Alayhissalomning qabrlari bo’lgan. Said Abdulloh amir bo’lgan, lekin 22
yoshida dillariga alloh taollo ishqi paydo bo’lib, tojutaxtdan voz kechib
Samarqa Kafshir guzarida Xo’ja Ahror Valiy su h ndga keladilar va uyerda
Xo’ja batlariga yetishadi. Qisqa vaqt ichida Xo’ja Ahrordan irshid xati olib,
buyuk pir darajasiga yetishadi. Zayniddin Vosifiyning ”Badoye ul vaqoye”
asarida ta’kidlanishicha Mir Arab Turkisto nning Sabron degan joyida koriz,
Shofirkon, Vobkent, G’ijduvon ariqlarini qazdirib, Shofirkon rudi(arig’i)ni
Ubaydulloxon ibn Sulton sharafiga Sulton obod deb ataganlar. Asarda yana
ta naqshbandiya tari ‘ kidlanishicha Miri Arab Ubaydulloxonning piri bo’lib,
qatining rivojlanishiga ulkan hissa qo’shgan. 1512yil Erondan Najmi Soniy
boshliq 80 ming qo’shin Movraunnahrga hujum qilganlarida Buxoro xoni
Ubaydulloxon va Jonibek sultonlar qochganlarida, Mir Arab Turkistondan
Buxoroga kelib uni jang qilishga chorlab, jangda g’alaba qilishini aytadi.
Mustaqillik yillarida Prezident I.Karimov tashshabbusi bilan madrasa
faoliyatini tubdan yaxshilash uchun samarali ishlar olib borildi. O’zbekiston
Vazirlar Mahkamasining 2003yil 22avgustdagi qaroriga asosan mazkur
madrasa diplomi davlat ta’lim hujjati deb e’tirof etildi Buxorodagi eski asosiy
ko’chalar tutashgan Labi Hovuzni Buxoroni qalqib turgan yuragiga qiyos
etishadi. 4
Ilmiy tadqiqot muallifi A.Xalilov ushbu me’moriy majmuaning
tarixini ochib berishga harakat qilib quyidagilarni keltirib o’tadi:
Tarixiy va madaniy yodgorliklar xalqimizning ma’naviy qiyofasini
shakllantirishda, yosh avlodda vatanparvarlik va milliy iftixor tuyg’ularini
4
Xalilov A. Niliy gumbaz chiroyi. // Buxoro haqiqati. 1997-yil 18-iyun.
11

tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Shuning uchun ham istiqlol yillarida
respublikamizda tarixiy va madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish, ularni tiklash
va ulardan foydalanishga katta e’tibor berilmoqda. Tarixiy obidalar va madaniy
yodgorliklarni asrash va qayta tiklash O’zbekistonda davlat siyosati darajasiga
ko’tarildi. Bu borada I.A.Karimov quyidagilarni ta’kidlagan edi:
“Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar
mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosni
tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo’lib
qoldi”67. Hozirgi kunda respublikada 7216 ta yodgorlik davlat muhofazasiga
olingan bo’lib, shundan 2248 tasi me’morchilik, 1695 tasi arxeologik
yodgorliklardir. Respublika hukumati ushbu yodgorliklarni saqlash, ularning
ayrimlarini qayta tiklash, tarixiy obidalardan unumli foydalanishga qaratilgan qator
chora-tadbirlarni ishlab chiqib, uni qadam-baqadam amalga oshirib kelmoqda.
Istiqlol yillarida respublika hukumati tarixiy va madaniy yodgorliklarni qayta
tiklash ishiga katta e’tibor berdi. Bu ishlar asosan davlat byudjeti hisobidan amalga
oshirildi. Ayni vaqtda homiylar, xayriya jamg’armalari va “Oltin meros”
jamg’armasining imkoniyatlari ishga solindi. Natijada mustaqillik yillarida bu
sohaga sarf qilingan mablag’lar yildan-yilga oshib bordi, tarixiy va me’moriy
yodgorliklar restavrastiya qilindi va qayta ta’mirlandi. Agar sobiq ittifoq davrida
respublikadagi tarixiy va madaniy yodgorliklarni ta’mirlash va tiklash ishlariga
1989 yilda 10,28 mln so’m ajratilgan bo’lsa, mustaqillikning dastlabki, 1992 yilda
respublika byudjetidan ajratilgan mablag’lar hajmi 65,4 mln so’mni, 1996 yilda esa
592 mln so’mni tashkil etdi.“Buxoro haqiqati” va “Buxoronoma” gazetasi
sahifalarida Buxoro vohasidagi tarixiy yodgorliklar va ularning ta’mirlanish tarixi
masalalarga oid maqolalar ham chop etilgan. Gazeta sahifalarida ma’muriy inshoot
binolaridan Ark va Sitorai Moxi Xossaga bag’ishlangan O.Jo’rayev, N.Naimov,
X.Ahmedov, N.Yo’ldoshev, A.Xalilovlarning69 maqolalari, shu bilan birga,
Buxorodagi muqaddas qadamjoylar, masjid, madrasalar, qadimgi savdo inshootlari
va karvonsaroylar xususidagi J.Mirzaahmedov, R.Almayev, A.Mo’minov
K.Jumayev, N.Naimov, A.Xalilov, S.Buxoriy, A.Xalimov, Yo.Yusupov va
12

S.Salimovlarning70 ilmiy maqolalari keng o’rin olgan. Ushbu maqolalarda
vohadagi tarixiy yodgorliklar va ularning ta’mirlanish tarixi masalalariga
bag’ishlangan. Jumladan, Buxorodagi ma’muriy inshoot binolaridan Ark tarixi
to’g’risida N.Naimov, X.Ahmedov, A.Xalilovlovlar gazeta sahifalaridagi ilmiy
maqolalarida yoritib berganlar. Arkning asoschilari Siyovush va Afrosiyob tarixiy
shaxslar bo’lganligi N.Yo’ldoshev maqolasida quyidagicha izohlab beriladi:
“Siyovush otasi Kaykovus Ahamoniylar sulolasidan bo’lib VI asrda Eronda
hukmronlik qilgan. Abu Rayhon Beruniy Siyovushnig o’g’li Kayxusrav Xorazmda
hukmron bo’lganligini tarixiy faktlar asosida tasdiqlaydi. Buxoro majusiylari
Afrosiyob va Siyovush qabrini muqaddas bilib sajda qilganlar. Buxoro,
Samarqand, Xorazm xalqlari qadimgi an’analarni davom ettirib Buxorolik
musulmonlar XX asr boshlariga qadar Siyovushni shahid bo’lganlar qatorida,
qabrlarini ziyoratgohga aylantirib, Siyovushni vali (madadkor) deb bilganlar”.
Yuqoridagi dalillardan tashqari Siyovush zamonida yashab kelayotgan mahalliy
urf odatlar va an’analar borki uning tarixiy shaxs ekanligidan dalolat beradi.
Birinchidan, Buxoro arkining sharqiy darvozasi Dari Kohfurushon
(Somonfurushon) deb atalgan chunki, darvozaning pastidagi maydonchada Buxoro
arki paydo bo’lgandan buyon dehqonlar somon, beda va boshqa mol ozuqalarini
keltirib sotganlar. Ikkinchi dalil Siyovush shahid bo’lgandan keyin “Dari
Kohfurushonda” ko’milgani uchun bu darvoza “Dari Go’riyon” deb atalgan.
Qadimgi so’g’d va fors tilida “qabr”-go’r degan manoni bildiradi. Uchinchi dalil
Siyovushning xotirasiga bag’ishlab aytiladigan Mug’lar yig’isi marsiyasi,
o’zgargan 3 holda vafot etgan kishining o’lgan kuni, “begoyi juma”, “qirq
oqshomi” marosimida oymullalar tomonidan marsiya aytish odat tusiga kirib
qolgan. To’rtinchi dalil Navro’z kuni ertalab erkakalar tomonidan xo’roz so’yilib,
bu an’ana ham o’zgartirilgan holda saqlangan. Navro’zda xo’roz so’yish odat ga
aylanib, buni buxoroliklar “Qozon to’ldi”deb ataydilar . Ushbu me’moriy
majmuaning qadimiy inshootlardan bo’lishiga qaramay mustaqillik yillarigacha
bo’lgan davrda binoning ta’mirlanishiga yetarli darajda e’tibor berilmagan. Sovet
hokimiyati yillarida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tomonidan qabul qilingan
13

dastlabki dekretlarning birida Respublika xalq maorif nozirligi huzurida “San’at va
tarixiy yodgorliklarni muxofaza etish seksiyasi” tuzilgan. Seksiya ta’mirlash
ishlarini qayta tiklashdan boshlab 19211922yillarda Arkning g’arbiy devori
ta’mirlandi. Lekin keyinchalik ta’mirlash ishlari olib borilmagan edi. Ark
devorlarini tiklashga 1 mln so’m kerakligi, ushbu mablag’ning yetarli emasligi va
O’zbekiston SSR Madaniyat Minstirligining Restavratsiya ilmiy tadqiqot institutui
tomonidan faqat uning g’arbiy devorini ta’mirlash bo’yicha loyiha ishlab chiqilib,
devorning janubiy qismi ning ta’mirlanish rejasi ishlab chiqilmaganligi, Arkni
ta’mirlash ishlariga partiya, sovet tashkilotlari va jamoatchilik birlashm alari
diqqatini jalb qilish lozimligi N.Naimovning maqolasida aytib o’tilagan. XX
asrning 80yillarida arkni tamirlash ishlari yetarli darajada e’tibor berilmagan.
Ushbu davrda ark devorni ta’mirlash uchun bor yo’g’i 2 mingta g’isht ajratilgan
edi . O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng, mustaqillikning dastlabki
yillarida Buxoro ilmiy ta’mirlash ustaxonasining bunyodkorlari A.Xo’jayev,
M.Xo’jayev, S.Raxmatov, A.Pak, U.Troshuv, S.Rustamov, N.Fozilov, B.Xoldorov
va X.Salomovlar Ark devorlarini qaytada n tiklash tadbirini amalga oshirish
tashabbusi bilan chiqqanlar. Sarmoya yetishmasligi sababli Arkni ta’mirlash
tadbirlarini amalga oshirish uchun viloyat miqyosidagi korxonalar va tashkilotlar 4
ushbu ta’mirlashni amalga oshirish uchun Sanoat qurilish bankining 002700050
hisob raqamiga mablag’ o’tkazishgan.O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2010-yil 23-martda qabul qilgan “2020-yilgacha Buxoro shahri
hududidagi madaniy meros obyektlarni ilmiy o’rganish, ta’mirlash va ularni
zamonaviy foydalanishga moslashtirish bo’yicha davlat dasturi to’g’risidagi”
qaroriga muvofiq Ark qal’asi qayta ta’mirlandi. Ta’mirlash ishlariga poytaxtdagi
“Meros chashmasi” korxonasi loyihalovchilari jalb qilindi. Ular obyektni asl
qiyofasini saqlagan holda qal’a devorini avvalgidan ham mustahkamlash tarxini
tayyorlab berdilar. Buxoro azaldan sharqning yetti iqlimga tanilgan qadimiy
shaharlardan biridir. Bunday shuhratning sabalaridan biri shahardagi ulug’vor
masjid va madrasalardir. Buxoro shahrining markazidagi ulug’vor inshootlaridan
biri Poyi Kalon ansambli o’zining betakrorligi bilan ajralib turadi. Poyi Kalon
14

ansambli tarkibidagi inshootlardan biri Masjidi Kalonning qayta-qayta yaratilish
tarixiga nazar tashlab, Buxoroning rivojlanish va inqirozli bosqichlarini belgilash
mumkin. Arslonxon qurdirgan mahobatli masjid Buxoroda barpo etilgan birinchi
sajdagoh emas. Masjidi Kalon saljuqiylar tomonidan XI asr o’rtalarida vayron
etilgan edi. Shamsul Mulk masjidni qaytadan ta’mirladi. Uning minbar va mehrobi
samarqandlik ustalar tomonidan tayyorlanib Buxoroga keltirilgan. Arslonxon
hukmronligi yillarida jome masjidi ark qal’asi yonida joylashib istilochilar
tomonidan 1 Ahmedov X. Qadimiy ark qaytadan yuz ochadi Buxoro
haqiqati.1992-yil 28-noyabr. 5 vayronaga aylanganligi sababli masjidni Arkdan
sharq tomonga qarab ko’chirishga qaror qilgan. Shu maqsadda shahristondan
ko’pgina hovli joylar sotib olinib, buxorolik me’morlar shaharsozlik tarixida ilk
bor bu inshootning samarqandlik ustalar tomonidan yasalgan mehrob, minbar va
maksuralarni yaxlit tarzda yangi joyga ko’chirishdi. 1221-yil 12-martda masjid
bunyod etilib husni jamoli islom olamiga ko’z-ko’z qilindi. Hozirgi Masjidi Kalon
Abdullaxon davrida qurib bitkazilgan. U Markaziy Osiyodagi eng yirik jome
masjidi hisoblanadi Sho’rolar davrida Masjidi Kalon uzoq yillar don tashkilotining
omborxonasi vazifasini bajargan.
3 may. Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti
universiteti tashkil etildi.
21 iyun. Toshkentda Hyatt Regency Tashkent mehmonxonasi qurib bitkazildi.23-
24 iyun. Toshkentda Shanxay hamkorlik tashkiloti Davlat rahbarlari kengashining
navbatdagi majlisi bo’ldi. Majlis O’zbekiston Respublikasi raisligida o’tdi.
1.2 Mustaqillik yillarida Buxorodagi ilmiy muassasalar faoliyati va ularning
tarixiy merosimizning o’rganishdagi xizmatlari
1991 yil 31 avgust o’zbek xalqi va umuman O’zbekiston xalqlari, shu
jumladan Buxoro aholisi hayotida unitilmas sana bo’ldi.O’zbekiston
mustaqilligi e’lon qilindi. Mustaqillikka erishgandan so’ng mamlakatda shu
jumladan qadimiy Buxoroda ilmiy texnikaviy va ma’naviy salohiyati, boy
ilmiy – madaniy merosi o’zbek xalqining hayoti bilan qiziquvchi xorijlik
sayyolarni, turli soha vakillarini o’ziga jalb etmoqda. Mustaqil Buxoro uchun
15

jahon eshiklarini lang ochib berdi. Natijada o’tgan yillar davomida Buxoroni
jahon keng jamotchilik bilan tanishtirish imkoniyati tug’ildi. Ayniqsa
Buxoro Tojik o’rtasidagi ijtimoiy – madaniy aloqalar ravnaq topdi. 1993
yilning oktyabrida Buhoro shahar hokimi U.Nosirov O’zbekiston delegatsiyasi
tarkibida borib, u erda o’tkazilgan suhbat va uchrashuvlar davomida
Buxoroning insoniyat sivilizatsiyasiga salmoqli hissa qo’shganini, jahon
ahamiyatiga molik me’moriy yodgorliklar to’g’risida so’z yuritdi. 1991 yil
may oyida Parijda tashkil etilgan “Buyuk ipak yo’li – muloqot yo’li”
ekspeditsiyasi mutaxassislari Buxoroga tashrif buyurdilar. Mehmonlar
shahardagi asari – atiqalar, yodgorliklar bilan tanishar ekanlar muzey –
shahar, uning boy madaniy merosi jahon sivilizatsiyasiga sezilarli ta’sir
ko’rsatganligini ta’kidlashdi. Jahondagi xalqaro nufuzli tashkilotlar –
YUniko e’tiborini tortgan Buxoroiy Sharifga qiziqishi orta bordi. 1991 yilning
noyabrida tashkilotning mustaqil eksperti Djon Uorren Buxoroga tashrif
buyurdi. U ko’hna shaharning me’moriy merosi bilan chuqur tanishar ekan,
Buxoroni dunyo ahamiyatiga ega bo’lgan shaharlar ro’yxatiga kiritish
lozimligi haqidagi xulosani xalqaro madaniyat va muassasasining Parijdagi
qarorgohiga yubordi. Shunday qilib, Buxoro madaniy merosi bilan bog’liq
barcha hujjatlar Parijga, xalqaro tashkilot qarorgohiga jo’natildi. Yuqori
malakali ekspertlar hujjatlarni sinchiklab ko’zdan kechirgach, 1995 yilning
kuzida Buxoro Yuneskoning jahom madaniy qadyatlar ro’yxatiga kiritildi.
Parijda o’tkazilgan Yuneskoning 28 – sessiyasi (1995 yil 25 oktyabr – 15
noyabr) qadimiy Buxoroning jahon shuhratini dunyo xalqlari orasida targ’ib
qilishda tarixiy ahamiyatga ega bo’ldi. Sessiyada O’zbekiton delegatsiyasi
qatnashib, Buxoroning 2500 yilligini, YUNESKOning 1996 – 1997 yillarda
o’tkaziladigan tadbirlar ro’yxatga kiritishni taklif etdi. Bu taklif yakdillik
bilan qabul qilindi. Natijada Buxoroliklar 2500 yillik yubeleyga qizg’in
kirishib, keng qo’llashni ishlarni boshlab yubordilar. Yubeley obektlari
hisoblangan Masjidi Kalon, Ark, Mir Arab, Sarrofon hammomi maqbarasi,
Zindon, CHorminor, Xo’ja Kalon, Ismoil Samoniy maqbarasi, Nodir
16

Devonbegi madrasasi, Abdullajon, Modarixon, Ko’kaldosh madrasalari
Badriddin karvonsaroyi kabi tarixiy va me’morchilik yodgorliklarini
ta’mirlash qizg’in olib borildi. 5
Ma’lumki Buxoro Temur va temuriylar zamonida Samarqanddan keyin
Hirot, Balx shaharlari qatorida katta nufuzga ega bo’lib, Sohibqironning
siyosiy, madaniy va harbiy rejalarini amalga oshirishgda katta tayanch rolini
o’ynagan. Binobarin, Amir Temur davlati tarixini yaratish jarayonida fransuz
tadqiqotchilari Buxoro mavzuini ham chetlab o’tmaganlar. YUNESKO bosh
konfrensiyasining qarori bilan 1996 yilda Amir Temurning 660 yilligi butun
dunyoda nishonlandi. Parijda “Temuriylar davrida fan, madaniyat va ta’lim
ravniqi” mavzuida O’zbekiston madaniyati haftiligi o’tkazildi.”Temuriylar
davri va tarixi san’atini o’rganish va o’zbek – fransuz madaniy aloqalari
uyushmalari” hamda O’zbekiston Fanlari Akademiyasi hamkorligida
Temuriyshunos olimlarning xalqaro ilmiy anjumani o’tdi. Sohibqiron
tavalludining 660 yilligi munosabati bilan 1996 yilning sentyabrda
Toshkentda fransiya elichixonasi va 1991 yilda tashkil etilgan. Markaziy
Osiyoni o’rganish instituti tomonidan ilmiy davra yig’ilishi bo’lib o’tdi. Bu
yig’ilishda Buxoro tarixi masalalariga etarli e’tibor berildi. Jumladan fransuz
Sharqshunosi Iv Porter o’z ilmiy axborotida Buxoroning XVIIasr san’ati
tarixiga old ma’lumotlarni tahlil qildi.
Shu ilmiy yig’inda Buxoro davlat muzey qo’riqxonasi qo’lyozmalar
xodimi, tarix fanlar nomzodi B.Qozoqov Ashtarxoniylar davrida madaniy va
ilmiy jarayonlarning so’nmagani haqida yangi fikr xulosalarni bayon qildi.
Markaziy Osiyoni o’rganish fransuz tadqiqot instituti o’zining maxsus ilmiy
davra majlisini Buxoroning 2500 yilligiga bag’ishlanadi. 6
O’zbekiston poytaxtiga jadidchilik harakati tarixi muammolariga
bag’ishlangan ilmiy anjuman ham fransuz olimlari tashabbusi bilan tashkil
5
Сафар Аҳмедов “Жаҳон хазинаси жавоҳирлари”. “Бухоро нашриёти”. 1997 йил.
6
Жаҳон тарихи жавоҳирлари. Бухоро 1997 йил 38-39 бетлар.
17

etilib, unda O’rta Osiyoda bu harakatni keltirib chiqargan shart – sharoitlar,
jadidchilik mohiyati va taqdiri haqida bayon qilingan fikr – xulosalar
Buxoro jadidchiligi tahliliga asoslangan holda shakllantirilganligini qayd etish
lozim. Keyingi 5-6 yilda Parij va Buxoro aloqalarining jonlanishini Evropa
va Osiyoda mashhur siyosiy va madaniy markazlar o’rtasida o’rta asrlarda
boshlangan munosabatlarning mantiqiy davomi deb hisoblash mumkin.
Asrlar: guvoh Bu ikki manzil doim bir – biriga intilgan, masofaning
uzoqligi til va dinning boshqaligiga qaramasdan bir –birin tushinishga
harakat qilgan, o’zga yurtni o’rganib, o’z ma’naviy dunyosini boyitishga
urindi. Buxoro va Parij umuminsoniy qadriyatlarga doim sodiq bo’lib,
tinchlik, mamlakatlar va xalqlar o’rtasida do’stlik, iqtisodiy taraqqiyot,
madaniyat va ma’naviyatini yuksak pog’onalarga ko’tarishga samarali aloqalar
va hamkorlikni yanada mustahkamlaydilar. Qadimiy Buxoroning 2500 yillik
bayrami bu maqsadlarga erishishida qo’yilgan katta va qutlug’ qadam bo’ldi.
Parijdagi tantanalardan boshlangan Buxoro to’yi jahonga yuz olayotgan
O’zbekistonni fransiya bilan yanada yaqinlashtirib, insoniyat, orzularining
ushalishiga xizmat qiladi. 1993 yilning sentyabrda Fransiyaga rasmiy tashrif
bilan bergan O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov bu mamlakatning noyob
madaniyat, nafis san’at, yuksak ma’rifat, turmushning dono falsafasi,
insonparvarlik g’oyalari bilan yo’g’rilgan adabiyot va she’riyat mamlakati
ekanligini uqtirib bu madaniyat va ma’naviyat rivojlangan asrlarda O’rta
Osiyoning mashhur shaharlari – Samarqand, Buxoro boshqa maskanlarning
Sharqda katta mavqe va shuhratga ega bo’lganini alohada ta’kidladi. Fransiya
Respublikasi Prezidenti Fransua Mitteran M.O. Xalqlari boy madaniy
merosga yuksak baho berib shunday deydi! “Biz Avitsena deb ataydigan
ulug’zot tufayli G’arb Arestotel asarlarini o’rgandik. U erda san’atning
hamma turlari gullab – yashnadi. Samarqand, Buxoro, Xiva kabi shaharlarga
shon – shuhrat keltirgan me’moriy yodgorliklar shundan dalolatdir”. 7

7
Л.Керен. А. Саидов. Амир Темур ва Франция. Тошкент 1996 йил
18

1994 yilda Mirzo Ulug’bek yubeleyi butun dunyo miqiyosida
nishonlanib mustaqillik yillarida Buxoro tarixini yoritishda juda ko’p asarlar
yaratildi. Jumladan: Tarixchi olimlardan V.CH. Saokovning “Buxoro
100savolga 100 javob”i F.H. Qosimovning “Buxoro tarix” “Asrlar sadosi”
kitoblari shuningdek, “Buxoro tarixi” afsona va faktlar, kitoblari bosmadan
chiqdi. Mustaqillik yillarida Buxoroda yashagan va ijod etgan bir qancha
yurtdoshlarimizning tavallud bayramlari bo’lib o’tdi. Umuman bir yilning
ichida o’zbekiston Prezidenti Buxoroning 2500 yiligini nishonlash; Masjidi
Kalonni ta’mirlash, Buxoroning asl farzandlari – Fayzulla Xo’jaev,
Abdurauf Fitratning yubeleylarini o’tkazish to’g’risidagi hujjatlarni
imzolaganliklari yurtboshimizning ona shahrimizga mehr – murhabbatlari
belgisidir. Fitratning ilmiy ozodlik yo’lidagi ulkan sa’yi harakati, keng
jamoatchilik fikrini shakllantirishga qo’ygan bebaho hissasi alohida e’tirof
etilib, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1996 yilning 22
fevralida Abdurauf Fitrat tavalludining 110 yosh 1 mingni nishonlash
to’g’risida qaror qabul qilindi. Ana shu munosabat bilan 20 dekabrda
O’zbekiston Fanlar akademiyasida Abdurauf Fitratning 110 yilligiga
bag’ishlangan tantanali majlis va ilmiy anjuman o’tkazildi.
Anjuman Respublika rahbariyatining marifatparvarlik orqali ilmiy
istiqlol g’oyalarin olg’a surgan. Jadidlar xotirasini abadiylashtirishga
ko’rsatayotgan e’tiborini alohida takidladilar. Ilmiy anjuman qatnashchilari
Abdurauf Fitratning jadidchilik harakatida tutgan o’rni, ijtimoiy g’oyalar,
abadiy va ilmiy merosining bugungi kundagi ahamiyati haqida ham
gapirdilar. SHunday tantanalar Abdurauf Fitratning ona yurti Buxoroda bo’lib
o’tdi. Hozirda Buxoroda bu olimlarimizning har qadamida xotirlaymiz.
Fayzulla Xo’jaev uy muzeyi hozirda yurtdoshlarimiz, shu bilan xorijiyliklarni
ziyoratgohlarga aylangan. 8
8
Аҳмедов С. Жаҳон хазинаси жавоҳири Бухоро. 1997 й.
19

Masjidning ta’mirlanib asl holiga keltirilishi to’g’risida A.Xalilov o’z
maqolasida quyidagi ma’lumotlarni keltirib o’tadi: “Tamirlash ishlari Usta Shirin
Murodov nomidagi Buxoro maxsus ilmiy-ta’mirlash ustasi Baxshullo Murodov
ta’mirlovchilar brigadasiga topshirildi. Masjid gumbazidagi niliy koshinlarning
3700dan ziyodi asl holida saqlanib, 160ga yaqini yangi tayyorlangan bezaklar
bilan almashtirildi. Masjid galeriyasida 288 ta kichik gumbaz ta’mirlandi, 239 ta
ustun poydevori mustahkamlanib, 40 ta ustun qaytadan tiklandi. 126,2 x 81,6m
kattalikdagi ulkan inshootda barcha suvoq ishlari qo’lda bajarilib Masjidi Kalon
eng ko’rkam ziyoratgohlardan biriga aylantirildi”76. Poyi Kalon ansamblidagi
salobatli obidalardan biri Minorai Kalon. Minorai Kalon qurgan usta nomining
minoradagi belbog’larning birida aks etganligi “Buxoro haqiqati” gazetasining
1965-yil 27-iyul sonidagi nashrida quyidagicha izohlab berilgan: “
Qoraxoniylardan Arslonxon tomonidan qurilgan Minorai Kalon ijodkori Usto
Baqo bo’lib, me’mor binoni qurish davrida o’z nomini sirli yozuvlar bilan bitgan.
Ma’lumki m inora tanasi bir necha naqshdor halqalardan iborat bo’lib, ular orasi
turli geometrik shakldagi bezaklar bilan to’ldirilgan”. Minora o’rta qismidagi bir
halqada kufiy harflar bilan “mim” harfi 2 Xalilov A. Ark qal’asidagi bunyodkorlik.
Buxoronoma.2012-yil 22-avgust. 6 yuqorisida ortiqcha “ayn” bor, “alif” esa “lom”
harfiga o’xshab ketadi, “yo” harfi esa “be” kabi yozilgan. Xatning oxiridagi
ortiqcha “alif” harfi va yuqorisidagi “qof” harfiga tegishli ikki nuqta bor. Hamma
ko’rsatilgan harflar qo’shib o’qilganda “Amole Baqo” ya’ni Usto Baqo jumlasi
kelib chiqadi.
Buxorodagi eng katta ta’lim muassasalardan biri Miri Arab madrasasidir.
Miri Arab madrasasining tarixi to’g’risida S.Buxoriy o’z ilmiy maqolasi Arab
nomi bilan mashhur bo’lgan zotning asl ismi Said Abdullohdir ta’kidlab o’tgan .
Shu bilan birga maqoladi da Miri ekanligini U kishi Yamanning Hazarmavut
mavzesida tug’ulgan. “Juxfat azZoiriy”da yozilishicha Hazarmavutda Hud
Alayhissalomning qabrlari bo’lgan. Said Abdulloh amir bo’lgan, lekin 22 yoshida
dillariga alloh taollo ishqi paydo bo’lib, tojutaxtdan voz kechib Samarqa Kafshir
guzarida Xo’ja Ahror Valiy su h ndga keladilar va uyerda Xo’ja batlariga
20

yetishadi. Qisqa vaqt ichida Xo’ja Ahrordan irshid xati olib, buyuk pir darajasiga
yetishadi. Zayniddin Vosifiyning ”Badoye ul vaqoye” asarida ta’kidlanishicha Mir
Arab Turkisto nning Sabron degan joyida koriz, Shofirkon, Vobkent, G’ijduvon
ariqlarini qazdirib, Shofirkon rudi(arig’i)ni Ubaydulloxon ibn Sulton sharafiga
Sulton obod deb ataganlar. Asarda yana ta naqshbandiya tari ‘ kidlanishicha Miri
Arab Ubaydulloxonning piri bo’lib, qatining rivojlanishiga ulkan hissa qo’shgan.
1512yil Erondan Najmi Soniy boshliq 80 ming qo’shin Movraunnahrga hujum
qilganlarida Buxoro xoni Ubaydulloxon va Jonibek sultonlar qochganlarida, Mir
Arab Turkistondan Buxoroga kelib uni jang qilishga chorlab, jangda g’alaba
qilishini aytadi. Mustaqillik yillarida Prezident I.Karimov tashshabbusi bilan
madrasa faoliyatini tubdan yaxshilash uchun samarali ishlar olib borildi.
O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining 2003yil 22avgustdagi qaroriga asosan
mazkur madrasa diplomi davlat ta’lim hujjati deb e’tirof etildi Buxorodagi eski
asosiy ko’chalar tutashgan Labi Hovuzni Buxoroni qalqib turgan yuragiga qiyos
etishadi. 3 Ilmiy tadqiqot muallifi A.Xalilov ushbu me’moriy majmuaning tarixini
3 Xalilov A. Niliy gumbaz chiroyi. Buxoro haqiqati. 1997-yil 18-iyun. 7 ochib
berishga harakat qilib quyidagilarni keltirib o’tadi: “ Labi Hovuz majmuasining
birinchi inshooti Ko’kaldosh madra sasi 1568yillarda qurilgan. 160 hujradan iborat
ushbu madrasada Zaliliy, Shukuriy, Abdulqodir Savdo, Maxtumquli, Ergash
Jumanbulbul, Berdi Kerboboyev, Jalol 1569 Ikromiy kabi adiblar o’qishgan. Labi
hovuz majmuasining ikkinchi inshooti 1622 yilda qurilgan Nodir Devonbegi
xonaqohi hisoblanib, bino tuzulishi oddiy bo’lib, an’anaviy katta gumbaz va bir
necha kichik xonalardan iborat. Bino ichkarisi o’zining kengligi bilan ajralib
turadi. Nodir devonbegi ushbu binoni tiklashdan avval uning oldida katta tosh ho
vuzni qurdirishgan. Bu hovuz tarixga “Havzi bazo’r” ya’ni “zo’rlik hovuzi” nomi
bilan kirgan. Bu iboraning arabcha yozuvidan 1620 kelib chiqadi” 80 . XX asrning
50-- yil, ya’ni hovuzning bapo etilish sanasi yillarida hovuz qurutilib, uning
zinalarida tribunala r, tubida esa voleybol maydonchalari tashkil etilgan. 60yillarda
madaniy jamoatchilik talabi bilan hovuzga suv quyilib asl holiga keltirilgan. Labi
hovuzning uchinchi inshooti sifatida qurilgan Nodir devonbegi madrasasi
21

162223yillarda qurilgan bu binon ing ochilish marosimida Imomqulixon uni
to’satdan madrasa deb e’lon qilgan. Karvonsaroy qaytadan qurilib madrasaga
moslashtirilgan. 1920yil sentabrga bu binoga Mirzo Narzullo kulubi nomi berilgan.
Keyinchalik bino yosh tomoshabinlar teatriga, tikuvchilik ustaxonasiga
aylantirilgan. 1970yilda yodgorlikni ta’mirlash jaroyinida ajoyib sur’at “tipirchilab
turgan oxuni changallab quyosh tomon uchayotgan ikki afsonaviy qush tasviri”
yaratildi. Mustaqillik yillarida buxorolik naqqoshlarning go’zal bezaklari bila n
jilolangan bu bino chet el sayyohlarining sevimli maskaniga aylangan. Buxoro
aholisi VIII asrda islom dini kirib kelgunga qadar zardushtiylik diniga e’tiqod
qilib, aholining bu dinga sig’inganligini ko’rsatuvchi Mag’oki Attori masjidi
hisoblanadi. Tarixc hi mutaxasis N.Naimov o’z ilmiy tadqiqotlardan birini
Mag’oki Attori masjidi va unda olib borilgan izlanishlarga bag’ishlaydi. Olim o’z
ilmiy tadqiqotlarini Narshaxiy ma’lumotlariga tayangan holda yoritib beradi.
Buyuk tarixnavis Muhammad Narshaxiy Abul Ha “Xazoniy ulsan Nishopuriyning
ulum” asariga 8 tayanib, qadim zamonlarda buxoroliklar otashparastlar mabudasi
Anaxitaga sig’inganligi va uning but va sanamlarini har yili sotib olganliklarini, bu
but va sanamlar hozirgi Mag’oki Attori masjidi atrofida yilida 2 marta
o’tkaziladigan gavjum bozorda xarid qilinganligini, bozorda o’n ming do’kon
bo’lib har safar ellik ming dirhamlik savdo qilinganligini va podsho savdo sotiqni
rivojlantirish maqsadida bu yerda otashparastlar butxonasini qurdirganligi
N.Naimov o’z maqolasida qayt etib o’tadi.
Arab istilosidan keyin aholiga islom dinini singdirish maqsadida butxona va
bozor yo’q qilib tashlangan. Masjid XII asrda qayta bunyod etilib uning janubiy
peshtoq qismi hozirgi davrgacha saqlangan. Bu peshtoqning yaratilish m
islomgacha bo’lgan fors me’morchiligi uslibida qurilgan
O’tgan asrning 3081 . aqomi yillarida V.Shishkin rahbarligidagi olimlar
masjid atrofida izlanishlar olib borib, binoning eng qadimgi janubiy peshtoqi ostini
6 metr chuqurlikda qazib, masjid ostidan otas hxona qoldig’ini topishdi.
Qazishmalar natijasida turli davrlarda obida o’rnida ustmaust uchta bino barpo
etilganligi aniqlandi. Eng pastda dastlabki birinchi qurilgan qadimgi otashparastlar
22

butxonasining uch metrlik paxsa devori ochilgan. Keyingi ikkinch i devor Abu
Muslim otashxonani vayron qilib, o’rniga qurdirgan va Mag’oki Attoron ya’ni
chuqurlikdagi bozor deb atalgan devor qoldiqlari. Tadqiqotchilar masjidning eng
qadimgi binosini Sankt Ermitajda qo’yilgan Sosoniylar davriga mansub
laganPeterburgdagi da aks ettirilgan feodal qasrga monand bo’lgan degan fikrni
bildirishgan. Masjidning sharqiy peshtoqi va qolgan butun qismi XVI asrda
Ubaydulloxon davrida bunyod etilgan. 1860 Buxoroda bo’lib o’tgan qattiq zilzila
obidaga shikast yetkazib uning qo’shyilda gumbazi qulab tushgan. 1970yilda Abu
Ali Ibn Sinoning ming yillik yubileyiga tayyorgarlik munosabati bilan obida
memor V.Filiminov loyihasi asosida tubdan ta’mir etilgan.4 Mustaqillik yillarida
Respublikada xizmat ko’rsatgan madan Salo mov rahbarligid tikladilar. agi
ta’mirlovchilar obidaning to’rt i yat xodimi Aminjon asr oldingi qiyofasini
K.Jumayev, A.Mo’minov, J.Mirzaahmedov, R.Almeyevlar Naimov N. Masjidi
Kalon. 9 gazeta sahifalaridagi ilmiy maqolalarida Buxoroning muqaddas
qadamjolaridan Buxoro viloyat Vobkent tumanidagi Chashmai Ayub.
Istiqlol yillarida ushbu me’moriy majmuaning qayta ta’mirlanib asl holiga
keltirilishi to’g’risida “Buxoro haqiqati” gazetasining 1999yil 15may so nida
“Chor Bakr tarixiy yodgorligini ta’mirlash” sarlavhasidagi maqolada quyidagi
ma’lumotlar keltiriladi: 1999yil me’moriy majmuani ta’mirlash bo’yicha ish
boshlanib, shu yil Buxoro viloyat hokimi tomonidan 1 atrofini ta’mirlash vaprel
kunini
“Chor bakra uni obodonlashtirish kuni boshlangan” kun deb e’lon qildi”.
“Buxoroyi sharif” jamg’armasi huzurida S.Baratov boshchiligida memoriy
majmuani ta’mirlash direksiyasi tashkil etildi. Yodgorlikni ta’mirlash bo’yicha
bosh pudratchi tashkil etilib, “Shirin Mur odov nomidagi maxsus ilmiy ishlab
chiqarish va ta’mirlash” ustaxonasi belgilandi.
Mustaqillik yillarida obidalarimizni ta’mirlanib qayta yosharishida Buxoro
ilmiy restavratsiya ishlab chiqarish ustaxonasining yetakchi murabbiyssi Ah mad
Boymurodovning hissasi salmoqli bo’lib, u deyarli qirq yildan ziyod umrini
memorchilikka bag’ishlaydi. Mirzo Ulug’bek, Abdullaxon, Modarixon, Ark,
23

Bahouddin Naqshband maqbaralari, Navoiydagi Mir Said Bahrom obidasi va
Qosim Shayx daxmasi A.Boymurodovni ng qo’li bilan ta’mirlangan. Ahmad
Boymurodov va u Boymurodovlar, aka kishining o’g’illari Ravshanjon, Rahimjon
va Raxmatjon uka Zarif va Sharif Rahimovlar, Qo’shmurod Xolliyev, Raxmatjon
Ashurov, Bahodir Hamdamov, Yoqubjon Obidjonov singari ustalar Masjid i
Kalonni qayta tiklashda va Miri Arab madrasasi old qismi peshtoqlariga
koshinkorlik ishlarini amalga oshirib, Poyi Kalon ansamblini asl holiga 5 Chor
bakr tarixiy yodgorligini ta’mirlash. Buxoro haqiqati. 1999 10 keltirishda o’z
hissalarini qo’shganlar.
Yuqorida bildirilgan fikrlarga asoslanib “Buxoro haqiqati” hamda
“Buxoronoma” gazetalari sahifalarida Buxoro vohasida mavjud tarixiy
yodgorliklar va ularning tamirlanish tarixi masalalariga oid maqolalar O’zbekiston
tarixining bir qismi hisoblangan Buxoro tarixi masalasini tadqiq etuvchi olim va
tadqiqotchilar uchun muhim ma’lumotlar berishi bilan ahamiyatlidir. O’rta Osiyo,
jumladan O’zbekiston tarixini zamon talablariga asoslanib davrlashtirish
masalasida olimlar orasida hamon bahslar davom etmoqda. Bu masala yuzasidan,
xususan, eng qadimgi davrlardan bugungi kunga qadar bo’lgan tariximizni
davrlashtirishda e tibor berilishi lozim bo’lgan tarixiy-madaniy jarayonlar,‟
masalaga sivilizatsion yondashuv, davrlashtirishning metodologik asoslari
kabilarga A.Asqarov, E.Rtveladze, A.Sagdullaev va boshqa olimlar e tibor
‟
qaratgan bo’lishlariga qaramay, davrlashtirish masalalari to’la yechimini
topmagan.
II.Bob. Mustaqillik davrida Xiva xonligi tarixiga bag’ishlangan asarlar
tahlili va ilmiy izlanishlar
2.1. Mustaqillik davrida Xiva xonligi tarixiga bag’ishlangan asarlar tahlili
Mustaqillik yillarida o’rganilishi Mustaqillik davri tadqiqotchilari
tomonidan Xiva xonligidagi ichki va tashqi savdo aloqalari, bozorlar, savdo
rastalari va soliq tizimi haqida ma’lumotlar qayd qilingan.
Tadqiqotchi H. Ziyoev ichki savdo haqida yozish jarayonida XIX
asrning 70-yillarida Xiva shahar va qishloqlarida haftada ikki marta bozor
24

bo’lishi, bundan tashqari Xiva shahrining o’zida 400 savdo do’koni,
karvonsaroyda 105 savdo rastasi mavjud bo’lganini ta’kidlagan. A.Abdurasulov
ham Xiva bozorlari haqida fikr yuritib, boshqa mualliflardan farqli ravishda
xonlikdagi qul bozori haqida yangi ma’lumotlarini keltirgan H. Ziyoev
Xivaning tashqi savdosiga ta’rif beraturib, Xivadan Rossiyaga, Eronga tuya
karvonlari qatnagani, Buxoroga esa mollar tuyalardan tashqari, suv yo’li
orqali kemalarda ham jo’natilganini qayd qilgan 144. M. Mahmudov XIX
asrning 80-yillariga kelib Xiva xonligi bilan Turkiston general-gubernatorligi
shaharlari orasida savdo-sotiq va boshqa tarzdagi aloqalar yo’lga qo’yilganini
va bunda Amudaryo kemachilik idorasining ro’li katta bo’lganini yozadi.
Muallif ”Kavkaz-Merkuriy” va “Xiva” nomli birlashmalar ko’magida 1887
yildan "Sar” va “Saritsa” nomli paroxodlar Petro-Aleksandrovsk va Chorjo’y
shaharlari orasida odamlar va yuklarni tashishni tashkil qilgani, bu esa
savdoning rivojida ahamiyatli ekanini bayon etishi bilan Xivadagi nafaqat
tashqi savdo, balki kemachilik sohasida ham keng ma’lumotlarni qayd
qilgan. 9
I. Jabborov: “Xiva xonligida XIX asr oxirida Amudaryoda mahalliy
ustalar yasagan 330 katta va o’rtacha, yuzlab mayda kemalar suzib yurgan.
Katta kemalar 500 puddan 2000 pudgacha, o’rtachalari 100 dan 500
pudgacha va kichiklari yuz pudgacha yuk ko’targan.
Bu kemalar o’ziga xos bezaklar bilan bezagan” , - degan ma’lumotni
qayd qilgan. Xuddi shunday ma’lumotni F.Ernazarovning tadqiqotida va
birinchi o’zbek kinooperatori Xudoybergan Devonov tomonidan yaratilgan
kinolavhada ham kuzatish mumkin.
Bundan ko’rinadiki, Xiva xonligida kemachilik keng rivojlangan bo’lib,
Xivaning kema yasaydigan ustalari mustahkam kema va qayiq yasashda
o’zlarining mahoratini namoyish etganlar. Tadqiqotchilar Mahmudov va
I.Jabborovlarning asarlaridan Xorazmdagi kemasozlik soxasi, dastlabki
9
Зиёев Ҳ. Тарихнинг очилмаган саҳифалари… - Б.100.
25

kemachilik idoralarining faoliyati, xonlikning suv yo’li orqali qilgan savdo
aloqalari xususida keng ma’lumotlarga ega bo’lish mumkin. Ma’lumki, XIX
asr oxiri va XX asr boshlarida Xiva xonligida muomalada ishlatiladigan
pullar 3 xil atalgan: “Tilla”, “tanga” va “pul”. Tadqiqot jarayonida Xiva
xonligida zarb qilingan tanga va pullarda odam rasmi tushirilmagani, arab
imlosida sanasi va qaysi xon tomonidan zarb qilingani ko’zga tashlanadi.
So’nggi Xiva xoni - Sayid Abdullaxon davrida pullar atlas matoga bosib
chiqarilib, manot deb yuritila boshlangan, uni xivaliklar “turma qog’oz”
(“turma qog’oz”ning chiqishi Junaydxon faoliyati bilan ham yuritganlar . Shuni
aytish joizki, XX asr boshida Xiva xonligi iqtisodi ahvolda bo’lganligidan
pullar yaxshi daftar qog’ozlariga chiqarilavergan. 10
Fikrimizcha, Xiva
xonligidagi iqtisodiy qiyinchiliklarning muhim sabablari - Rossiya istilosidan
keyin Xiva xonligi birliklarining qadrsizlanganligi, pul muomalasining
majburan o’zgartirilganligi, oltin va kumush pullarning markazga yig’ilishi,
asossiz pul islohotlari o’tkazilgani bo’lgan. Shu bilan birga, Xiva xoniga pul
zarb qilishning taqiqlanishi va mamlakat hududida turli pul birliklarining
muomalada bo’lganligi ham xonlikning iqtisodiy ahvoliga salbiy ta’sir
ko’rsatganini ta’kidlagan. Xiva xonligida Rossiyadagi kabi mol-mulkka qarab
ayirmachilik bo’lmagan.Har qanday xivalik bir vaqtning o’zida savdogar,
navkar, dehkon, hunarmand bo’lishi, yerga yoki boshqa mulkka ega bo’lishi
mumkin bo’lgan. Lekin hamma majburiyatlarni o’z vaqtida ado etishi lozim
edi. Xonlikdagi soliq va majburiyatlar masalasi ham mustaqillik davri
tadqiqotlarida o’z aksini topgan. Jumladan, H.Ziyoev ma’lumotiga ko’ra,
qoraqalpoqlar o’zbeklar kabi bir xil soliq to’lashgan. Biroq, ular xon talabi
bilan urushga chiqishga majbur bo’lganlar.
Zero, tarixiy voqelikni haqqoniy va to’laqonli aks ettirishning zarurshartlaridan
biri birlamchi manbalardan foydalanish, ularni ilmiy iste’molga kiritish
hisoblanadi.Xiva xonligining Qo’ng’irotlar sulolasi davri tarixini o’rganishda
10
146Маҳмудов М. Хоразм тарихидан лавҳалар.- Урганч, 1998.-Б. 29
26

yozma ma’lumotlar muhim ahamiyatga ega. Xonlik tarixi bilan bog’liq
ma’lumotlar asosan Muhammad Rizo Erniyozbek o’g’li Ogahiy (“Riyoz ud-
davla”, “Zubdat ut-tavorix”, “Jome’ ul-voqeoti sultoniy”, “Gulshani davlat”,
“Shohid ul-iqbol”) va Muhammad Yusuf Bayoniy (“Shajarayi Xorazmshohiy”,
“Xorazm tarixi”), Sayyid Homid To’ra Kamyob (“Tavorix ul-xavonin”) singari
xivalik tarixchilar asarlarida qayd qilingan bo’lib, ular XVII asrda Abulg’oziy
Bahodirxon boshlab bergan tarixnavislik ilmini davom ettirganlar, hamda
rivojlantirganlar. Ushbu mualliflar o’zlaridan oldin o’tgan va zamondoshlari
asarlaridan ham foydalangan xolda,voqea-hodisalarga o’zlarining fikr-
mulohazalari, tanqidiy yondashuvlarini bildirganlar.Ogahiy,Bayoniy va
Kamyobning tarixiy asarlari faktik ma’lumotlarning ko’pligi va aniqligi jihatidan
katta ahamiyat kasb etadi.Rus olimi akademik V.V. Bartold Munis va Ogahiy
asarlarini adabiy- tarixiy asarlar deya ta’kidlagan 27
. Olimning ushbu fikriga
qo’shilgan xolda shuni aytish mumkinki, Ogahiy, Bayoniy va Kamyob asarlarida
tarixiy voqealar bayon etilib, faktik ma’lumotlar keng o’rin olgan bo’lsada,
bayon etish usuli adabiy ekanligi ko’rinadi. Ma’lumki, Xiva xoni Eltuzarxon
tashabbusi bilan Munisga Xorazm tarixini yozish ishi topshirilgan. Ogahiy
tomonidan yakunlangan ushbu “Firdavs ul-iqbol” asarining ahamiyati shundaki,
asardan Xiva xonligining qariyib 300 yillik (1511 – 1825) tarixi, shu davr
mobaynida istiqomat qilgan turli etnik guruhlarning ijtimoiy-siyosiy hayotda
tutgan o’rni, yer egaligi, soliq va majburiyatlar, ichki va tashqi savdo, diplomatik
aloqalariga oid ma’lumotlar o’rin olgan. Ayniqsa, Qo’ng’irot
urug’larining Xorazm hududiga kelib joylashisi, bu urug’ vakillarining
Xorazmdagi siyosiy voqealarda muhim ro’l o’yna boshlaganlari tarixi hamda
xonlik taxtiga erishish yo’lida qilgan tadbirlari ayon qilingan.Ogahiy yashagan
davrda Xivada yetti marta xon almashgan, muallif ularning faoliyati davrida
bo’lgan tarixiy voqealarni bayon etuvchi beshta tarixiy asarlarini
yozishga muvaffaq bo’lgan. Jumladan, Olloqulixon hukmronligi davrini
(1825 – 1843) yorituvchi “Riyoz ud-davla” (“Saltanat bog’lari”) asari shular
jumlasidandir. Ushbu manbaning qimmati shundaki,unda Olloqulixon davrida
27

yuz bergan voqealar, ichki va tashqi savdo, diplomatik aloqalar, xalqning
turmush tarzi, madaniyati, mamlakatda hukm surgan diniy ahvol keng yoritilgan.
Ogahiyning tarixlar sarasi yoki tarixlar qaymog’i nomini olgan “Zubdat
ut-tavorix” asari Xiva xoni Rahimqulixon saltanati voqealarini(1843 – 1846)
tasvirlaydi. Ushbu asar ikki qismdan iborat bo’lib, birinchi qism
Rahimqulixonning tug’ilishidan boshlanib, diniy, dunyoviy va harbiy ilmlarni
egallashi, Hazorasp hokimi sifatidagi faoliyati, hamda xonlik taxtiga chiqquniga
qadar bo’lgan voqealar, ikkinchi qismda xonning taxtga chiqqandan vafotigacha
bo’lgan voqealarni o’z ichiga oladi. Ushbu asar 2009 yilda Rashid Zoxid
muharrirligida nashr qilindi.Tadqiqotchi Nurboy Jabborov uni nashrga tayyorlab,
asarni so’z boshi, lug’at,izoh va ko’rsatkichlar bilan ta’minlagan 28
. Bu esa,
tabdilning ilmiy ahamiyatini oshiradi.
Ogahiyning “Jome’ ul-voqeoti sultoniy” (“Sulton voqaealarining
majmuasi») asarida 1846 – 1854 yillarda hukmronlik qilgan Muhammad
Aminxon davri voqealari o’z aksini topgan. Bundan tashqari, asarning oxirida
Xiva xonlari Abdullaxon (1854) va Qutlug’murodxon (1855) davridagi
voqealarni bayon etuvchi qism ham bor.Xiva xoni Sayyid Muhammadxon
zamoniga doir Ogahiyning “Gulshani Davlat” (“Davlat gulshani”) asari esa,
xonlikning 1856-1865 yillari voqealarini o’z ichiga oladi 30
.Hozirda ushbu
manbalar O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi SHarqshunoslik instituti
qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda.Biroq, Ogahiyning “Shohid ul-iqbol”
asarining muallif dastxati hisoblangan yagona nusxasi hozirda Rossiya Fanlar
akademiyasi Sankt-Peterburg Sharq qo’lyozmalari institutida saqlanmoqda.
Ogahiy esa, “Riyoz ud-davla” asarida Toshsaqo degan joyda daryogacha
suv bog’langani xususida: “Hamul bahor viloyoti maxrusa mazorig’a
suvjihatidan andak tanqisliq chekti. Ul hazrat (Olloqulixon) yurt manfaativa
xosu-om behbudi uchun otlanib… hazrati Qutb-ul-avliyo Pahlavon otanahrining
saqosig’a borib, o’tgan yil qirdan yordurg’on saqonikim Toshsaqoderlar,
yangidan hashar bila qazdurub suv joriy qildi” 35
, – deb xonlikdagi yop va
solmalarning muntazam tozalanishi, xalqning ko’magida “qazuv” deb,
28

nomlangan hashar uyushtirilib, kanallarning tuproqdan tozalanishi va bu
ishlarga xonlarning o’zlari boshchilik qilishini bayon etgan.Xiva xonligi
iqtisodiyotining asosini soliq va majburiyatlar tashkil qilgan. Tarixiy
adabiyotlarda xonlikda aholidan olinadiga nsoliqlar, ularni yig’ib olish yo’llari,
soliq yig’ish maqsadida shaharlarga kimlar tayin etilgani, qaysi joylardan qanday
miqdorda soliqlar olingani, ba’zida soliq to’lashdan bosh tortgan yoki to’lay
olmagan kishilar tomonidan xon soliq yig’uvchilarining o’ldirilgani, natijada
xon harbiy qism yordamida soliq undirganiga oid ma’lumotlar mavjud.
Bu kabi ma’lumotlarni biz Ogahiy va Bayoniy asarlarida ham
uchratishimiz mumkin. Xususan, Q. Munirov Ogahiyning “Gulshani davlat”
asarida:“Va navrasfikru tozatab’ shuarodin fazlu hunar ahli arosida mumtoz
Pahlavon Niyozboykim, fozillar guruhi ichra taxallusi Komildur, buta’rixni
nazm etibdurkim, tastir topar: Ta’rix: ... Komil zi bahri guft “azsari
bashorat”“Shud voliy viloyat shoh Sayyid Muhammad” 43
, – deb keltirib o’tgan,
Bayoniy esa o’zining “Shajarayi Xorazmshohiy” asarida: “... Alimahramning
Ahmad otlig’ bir o’g’li bor edi. Ul ham o’zini Tabibiy taxallusibila mutaxallis
etib she’r aytmoq boshladi... Tabibiy farmoni mujibibila amal qilib, ul
g’azallarni jam’ qilib har g’azalni yozmoqchi bo’lg’onda,masnaviy bila ul
g’azalni aytg’on kim erkanin bayon etib, bu tariqada tamomig’azallarni jam’
qilib tamom etib ul kitobg’a “Majmuat ush-shuaro” otqo’yuldi. Oning itmomi
ham ushbu yil voqye bo’lub erdi. Faqir onga butarixni aytdim...” 44
, – deb bayon
etgan. Demak, ushbu asarda xonlikda yashagan shoir va tarixchilar haqida
ma’lumotlar mavjud bo’lib, bu manbalar ularning hayoti va faoliyatini
o’rganishda ham katta ahamiyat kasb etadi. Ogahiy, Bayoniy va Kamyobning
tarixiy asarlari XIX – XX asr boshlarida xonlikdagi bunyodkorlik ishlari tarixini
yoritishda muhim o’rin tutadi.Jumladan, Bayoniy asarida Xivadagi
bunyodkorlikka oid ma’lumotlar mavjud. Unga ko’ra: “Chun Xevaq shahrining
orqa tarafi tamomi viloyat xalqining rohguzarlaridur, bag’oyat vayron va
nozirlarg’a boisi nafrat erdi.Xohlardilarkim, ul yerlarni obod etib
Ma’lumki, XIX asrda Xiva xonligida hujjatlarni saqlash yaxshi yo’lga
29

qo’yilgan bo’lib, Toshhovlida hujjatlar saqlanadigan maxsus joylar qurilgan.
Tarixchilarning bergan ma’lumotlariga qaraganda, saroydagi arxiv hujjatlari
Xazinaxonada – alohida binoda juda ehtiyotkorlik bilan maxfiy holda saqlangan.
Arxiv hujjatlarini nazorat qilib turish uchun alohida kishilar ham
ajratilgan.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan shu narsa ma’lum bo’ldiki,
Qo’ng’irotlar sulolasi davrida Xorazmda qurilish sohasida ancha ishlar qilingan,
Xiva xonlari tashabbusi bilan mamlakatda yangi masjid, madrasa,saroy va
boshqa bir qator inshootlar qurishga e’tibor berilgan, hamda saroy amaldorlari
ham bu ishga jalb qilingan.
Ushbu jumlalardan muallifning xonlikning mustamlakaga aylantirilgan bir
paytda tarixiy jarayonga o’zining dadil munosabat bildira olganligining guvohi
bo’lamiz. Zero, Bayoniyning yozishicha: “Tarix kitobi yozishning bir sharti bor.
Tarixiy voqealarni yozuvchi tarafdorlik etmasdan, bo’lgan voqealarni rostlik bilan
bayon etishi kerak. Agar rostlik bilan bayon etmasa, uning so’zlari hech bir
odamga ma’qul bo’lmaydi”.
1510 yilda Shayboniyxon vafotidan so’ng Xorazm hududi Eron shohi Ismoil
tomonidan bo’ysundirildi. 1510-1512 yillarda Xorazmni Eron shohining noiblari
idora qildilar. Ammo, 1512 yilda Xorazm hududlarida eroniylarga qarshi halq
xarakatlari boshlandi. Ushbu harakatga Vazir shahrining (Ustyurtda, Ko’xna
Urganchdan 60 km uzoqlikda joylashgan bu shaharni XVasrda o’zbek xonlardan
bo’lgan Mustafoxon barpo etgan) qozisi Umar Shayx boshchilik qildi.
Qo’zg’olonchilar Xorazmning Vazir, Urganch, Xiva, Xazorasp shaharlaridagi
eroniy noiblar va ularning qo’shinlarini qirib tashladilar. 1512 yilada
Xorazmning obro’li shayxlaridan bo’lgan Shayx Ota avlodlari ko’chmanchi
o’zbeklarning Berka sulton avlodidan bo’lgan Elbarsxonga maktub yo’llab, uni
Xorazm taxtiga taklif qildilar. Elbarsxon taxtga o’tirgach, eroniylarni mamlakat
hududidlaridan butunlay haydab chiqarib, amalda mustaqil xonlikka asos soldi. U
mamlakat hududlarini hozirgi Turkmanistonning janubiy qismi, Eronning
shimolidagi Seraxs viloyati, Mang’ishloq, Abulxon, Durun hisobiga ancha
30

kengaytirdi. Ammo, o’zbek sultonlari va shahzodalar o’rtasida siyosiy birlik yo’q
edi. Tez orada ular o’rtasida hokimiyat uchun o’zaro kurashlar avj olib ketdi.
Ushbu kurashlardan foydalangan Buxoro hukumdori shayboniy Ubaydullaxon
1537 – 1538 yillarda, qisqa muddat Xorazmni egallashga muvaffaq bo’ldi.
Mag’lubiyatga uchragan Avanishxon oilasi bilan shayboniylar tomonidan qatl
etildi.
Ubaydullaxonning hukumronligi uzoqqa cho’zilmadi. Ubaydullaxon
zulmiga chiday olmagan xorazmliklar Anushaxonning vorislari boshchiligida
buxoroliklarga qarshi qo’zg’olon ko’tardilar. Ubaydullaxon 1538 yilda yana
Xorazmga qo’shin tortdi. Xazorasp bilan Xiva shaharlari oralig’idagi Kardaronxos
degan joyda Buxoro qo’shinlari mag’lubiyatga uchradi. Shayboniylardan ozod
bo’lgan Xorazmda endi ichki kurashlar avj olib ketdi. Shuningdek, Urganch, Kat,
Yangi shahar, Xiva, Xazorasp kabi shaharlar va viloyatlar hukmdorlarining
markazdan qochuvchi harakatlari kuchayib, ular amalda o’zlarini mustaqil hisoblar
edilar. Ayrim shaharlar bir vaqtning o’zida ikkta hukmdor tomonidan (mas.,
Xivada Po’lat Sulton va Temir Sulton) boshqarildi. O’zaro kurashlar ayniqsa
Elbarsxon va Anushaxon avlodlari o’rtasida kuchayib ketdi. XVI asrda
Abdulg’oziy ma’lumotlariga ko’ra, bunday kurashlar natijasida qisqa muddatga
hokimiyatdan o’nlab xonlar almashganlar.
Natijada markaziy hokimiyat deyarli inqirozga uchragan edi. O’zaro
kurashlar va siyosiy tanglik, o’z navbatida iqtisodiy hayotning ham izdan
chiqishiga sabab bo’lgan edi.XVI asrning ikkinchi yarmida Xojimxon (Xoji
Muhammadxon, 1558-1593, 1598-1602 yy.) hukmronligi davrida Xorazmdagi
o’zaro urushlarga biroz barham berilib tinchlik va osoyishtalik o’rnatildi. Sug’orish
va dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo sodiq ishlariga jiddiy e’tibor qaratilib,
tashqi savdo hamda munosabatlar rivoj topdi. Xojimxon hukmronligi davrida
poytaxt Urganchdan Xivaga [Xivaning poytaxtga aylanganligi sanasi to’g’risida
— 1556 y, 1598 y, 1602-1621 yy., 1611-1611 yy.,1610-1612 yy., 1557-1603 yy.
kabi fikrlar mavjud] ko’chiriladi (ayrim manbalarda XVI asrning 70-yillarida,
ayrimlarda esa 90-yillarda). Bunga asosiy sabab Amudaryo o’zanining o’zgarib
31

Kasbiy dengizga oqmay qo’yishi natijasida Urganch va uning atroflaridagi suv
tanqisligi bo’lsa, ikkinchidan, Xivaning bu davrda siyosiy va iqtisodiy mavqei
ancha kuchayib, asosiy savdo markaziga aylanishi yana bir sabab edi. Poytaxt
Xivaga ko’chirilganidan so’ng davlat ham Xiva xonligi deb atala boshlandi.
Bu orada Buxoro hukmdori Abdullaxon II Shayboniylar davlatini qayta
tiklashga muvaffaq bo’lib Xorazm hududlarini yana Shayboniylar tasarrufiga olish
uchun harakat boshladi.
Chunonchi, bir necha yurishlardan so’ng 1593 yilda Xorazm yana
Shayboniylar qo’liga o’tdi. Abdullaxondan mag’lubiyatga uchragan Xojimxon
Xivani tashlab bir guruh navkarlari bilan Eronga qochdi va shoh Abbos saroyidan
panoh topdi. 1598 yilda Abdullaxon II vafot etganidan so’ng Hojimxon shoh
Abbosdan ruhsat olib Xorazmga qaytdi. Yangi sharoitda u Urganch bilan Vazirni
boshqarishni o’ziga olib Xiva bilan Katni Arab Muhammadxonga, Hazoraspni
Isfandiyor Sultonga berdi. 1600 yilda Hojimxon Urganch va Vazir qal’alari
boshqarishini Turkiyadan kelgan o’g’illariga topshirib, o’zi Xiva kichik o’g’li
Arab Muhammadxon bilan qoladi. 1601 yilda Hojimxon 83 yoshida vafot etgach,
taxtga uning o’g’li Arab Muhammadxon (1602-1623 yy.) o’tirdi.Arab
Muhammadxonning dastlabki hukmronligi yillarida toju-taxt uchun kurashlar
davom etdi. Xususan, 1605 yilda nayman urug’i vakillari Elbarsxon avlodiga
mansub Xusrav Sultonni taxtga o’tkazishni rejalashtiradilar. Ammo, bu fitna
oshkor bo’lib, Xusrav Sulton qatl ettiriladi.
Oradan ikki yil o’tgach, uyg’ur oqsoqollarining maslahati bilan Solih Sulton
degan kimsa taxtga davogar bo’ladi, bu isyon ham bostirilib, Solih Sulton
o’ldirildi.
1616 yilga kelib taxt va mansab talashish mojarolariga Arab
Muhammadxonning o’g’illari ham qo’shildilar. Uning Isfandiyorxon, Habash,
Elbars, Abdulg’ozi, Sharif Muxammad, Xorazmshoh va AFg’on Sulton ismli 7
nafar o’g’li bor edi. Isfandiyor Hazoraspda, Abdulg’oziy Sulton Katda, Habash
bilan Elbasr sultonlar Vazir va Urganch hokimlari etib tayinlangan edilar. Xon
farzandlarining har biri taxtga davogar edi. Ayniqsa Habash sulton bilan Elbars
32

sultonlarning harakatlari keskin edi. Ota – bolalar o’rtasidagi ziddiyatlar kuchayib
ohir — oqibatda qonli urushga aylandi. 1621 yilda Toshli Yorilish arig’i (Xiva
yaqinida) yonida Arab Muhammadxon va uning o’g’illari Habash hamda Elbars
sulton qo’shinlari o’rtasida jang bo’ldi. Isfandiyor va Abdulg’oziy sultonlar otasi
tomondan turib kurashgan bo’lsalarda, bu jangda Arab Muhammadxon engildi.
Arab Muhammadxon avval ko’zlari ko’r qilinib Xivaga jo’natildi. 1623 yilda esa
Qum qa’lasi yaqinida Arab Muxammadxon xotinlari, yosh o’g’illari va ikkita
nabirasi bilan o’g’illari Xabash va Elbars sulton tomonidan o’ldirildi.
Isfandiyor Eronga (garchi unga Makkaga borishga ruhsat bergan bo’lsada),
Abdulg’oziy esa Buxoroga qochib, jon saqladilar.
1623 yilda otasining qatl etirilganligini eshitgan Isfandiyorxon Durun shahri,
Abdulxon tog’laridan, turkmanlarning taka, yovmut, sariq urug’laridan qo’shin
to’plab Urganchga yurish boshladi. Urganch yaqinida Isfandiyorxon va Habash –
Elbars qo’shinlari o’rtasida 23 kun davom etgan jangda birlashgan aka – ukalar
qo’shinlari Isfandiyor qo’shini tomonidan tor – mor etildi. Elbars qo’lga olinib qatl
etildi. Habash Sirdaryo bo’ylaridagi qoraqalpoqlardan najot so’radi. Ammo, u bu
erdan boshpana topolmadi va navkarlari bilan qo’lga olinib, Isfandiyorxonga
topshirildi hamda ularning barchasi qatl etildi.1623-1643 yillar davomida Xiva
xonligi taxtini Isfandiyorxon boshqardi. O’zining yigirma yillik davlat
boshqaruvini Isfandiyorxon turkman qabila boshliqlariga tayanib olib bordi.
Xonlikning yuqori lavozimlariga turkmanlar tayinlanib, ularga katta imtiyozlar
berildi. Natijada o’zbek urug’larning Isfandiyorxon siyosatiga qarshi noroziligi
kuchayib bordi. Isfandiyorxon taxtga o’tirgan yiliyoq nayman urug’larini qirg’in-
barot qildi. Xonlikdagi o’zbek urug’lari uch bo’lakka bo’linib, biri – Mang’it, biri
– Qozoqlar yurti va yana biri Movarunnahrga ko’chib ketdi.
Manbalar ma’lumotlariga ko’ra, 1643 yilda Orol bo’yi o’zbeklari Abulg’ozi
sultonni (1643-1663yy.) xon qilib ko’tardilar. Xorazm davlatchiligi tarixida yirik
davlat arbobi va tarixnavis ijodkor sifatida mashhur bo’lgan Abulg’ozixonning
hayot yo’li og’ir kechgan. Abdulg’ozixon otasi Arab Muhammad taxtdan ketgach
o’zi taxtga o’tirgunga qadar uzoq yillar (yigirma yildan ko’proq) muhojirlikda
33

yashashga majbur bo’lgan edi. U dastlab Buxoro xukumdori Imomqulixon
himoyasida, keyinroq esa, ikki yilga yaqin qozoq sultoni Eshimxon saroyida
yashagan. Shundan so’ng Toshkentga kelib bu erda ikki yil yashadi. Toshkentdan
Buxoro orqali Xivaga qaytgan Abulg’oziyni Isfandiyorxon bosqinchilikda ayblab
hibsga oladi va Isfaxon shahriga Eron shohi huzuriga badarg’a qiladi. Isfaxon
yaqinidagi Taborak qal’asida o’n yil asirlikda yashagan Abulg’ozi 1639 yilda o’z
nazoratchilari yordamida bandilikdan qochishga muvaffaq bo’ldi.
2.2. Qo’qon xonligi tarixiga oid ilmiy izlanishlar
Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixining turli davrlari,
xususan,xonliklar davri tarixi ham yangi yondashuvlar asosida o’rganila
boshladi. Bu davrga oid O’zR FA Tarix instituti tomonidan O’zbekiston
tarixi (3-jild) nashr etidi. Kitobning birinchi jildida Qo’qon xonligi tarixi‖
batafsil yoritib berilgan. O’zbekiston hududida qadim zamonlardan beri
shakllanib va rivojlanib kelgan milliy davlatchillikning uzviy davomchisi
bo’lgan Qo’qon xonligida kechgan jarayonlar haqida H.N.Bobobekov,
Sh.H.Vohidov, H.Z.Ziyoyev, G.A.Agzamova, D.Sangirova, V.T.Ishquvvatov,
Z.A.Ilhomov, Muhammad Yahyoxon 22 kabi tadqiqotchilar asar va maqolalar
yozdilar. Ularda xonlik tarixining turli masalalari,xususan, Turkiston xalqlari
Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurashi, Qo’qon xonligida xalq
harakatlari va ularning ijtimoiy-siyosiy asoslari, turli tarixiy
shaxslar,jumladan,Aliquli Amirlashkarning mamlakat siyosy hayotidagi
o’rni,xonlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotning ba’zi masalalari, ma’muriy
boshqaruv tizimining ayrim muammolari, Qo’qon xonligi manbashunosligi
masalalarini va o’zlarining ilmiy mulohazalarini berganlar. Qo’qon xonligi
tarixi bo’yicha yirik mutaxassis H.N.Bobobekovning bu davrda chop etilgan
“Qo’qon tarixi” asarida xonlik tarixining ko’p muammolarini tahlil qilish
34

bilan birga xonlikdagi ayrim mansablar va soliq tizimiga oid ma’lumotlar
keltirilgan. 11
Qo’qon tarixnavislik maktabi vakillari tomonidan yaratilgan xonlik
tarixiga oid asarlar ustida manbashunoslik tadqiqotlarini olib borgan
Sh.H.Vohidov ham o’z tadqiqotlarida Qo’qon xonligi davrida o’zbek
davlatchiligining holatini ilmiy tahlil etishga imkon yaratuvchi tarixiy faktlarni
berdi. Ayniqsa, uning R.Xoliqova bilan Markaziy Osiyodagi davlat‖
boshqaruvi tarixidan, deb nomlangan risolasi mavzusini o’rganishda muhim
ahamiyatga ega H.Z.Ziyoyev Qo’qon xonligining Rossiya imperiyasi
tomonidan bosib olinishiga bag’ishlangan asarida bu jarayonning muhim
jihatlarini ko’rsatib berish bilan birga xonlik boshqaruv tizimining ayrim
tomonlariga ham e’tibor qaratdi.
Shuningdek, G.A.Agzamovaning O’rta Osiyo xonliklari,
xususan,Qo’qon xonligi tarixiga oid tadqiqotlarda shaharlar hayoti, ularda
mavjud ma’muriy boshqaruv tizimi va bu tizimning turli bo’g’inlarini
egallagan mansabdorlar, xususan, rais ( muxtasib)lar hayoti, faoliyati haqida
muayyan fikrlar bayon etilgan. Bu davrda Qirg’izistonlik,Qozog’istonlik va
Rossiyalik olimlar T.K.Beysimbiyev, Yu.F.Lunyov,V. Ploskiylar ham xonlik
tarixiga oid tadqiqotlar olib bordilar. T.K.Beysimbiyev Muhammad Yunus Toib
qalamiga mansub “Tarixi Alimquli Amirlashkar” asari va boshqa manbarlarda
keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib,xonlikda mavjud mansablarni izohlagan.
U Qo’qon xonligi davrida janubiy Qozog’istonning yo’qori ma’muriyati ga
bag’ishlangan maqolasida 18091865 yillarda Toshkent viloyati va uning
shimoliy hududlarining idora etilishi, mazkur viloyatga tayinlangan hokimlar
hamda mahalliy boshqaruv tizimida asosiy vazifalar zimmasiga yuklangan
botirboshi va sarkor mansablarini tahlil qilgan.
Qo’qon xonligi tarixini o’rganishda xorijiy tadqiqotchilar ham o’z
hissasini qo’shganlar. Qo’qon tarixi bo’yicha M.Xoldsvort va B.Mans
11
Махмудов. Ш. Куканд хонлигининг ма‘мурий- бошкарув тизими (1709-1876 йй.). Тарих
фан. Ном. Дисс.- Т. 2007.
35

28tomonidan ingliz tilida chop etilgan asarlarda xonlikning siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy hayoti ma’muriy boshqaruv tizimi yuzasidan mulohazalarini
keltirgan. Biroq, ularning ushbu mavzuga oid mulohazalarida ba’zi
kamchiliklarga yo’l qo’yganlar. Xususan,M.Xoldsvort xonlikning davriy
chegarasini 1798 yildan 1876 yilga qadar ming sulolasi qo’lida bo’lganligi,
xonlik tarkibiga Marg’ilon, Qo’qon va Namangan viloyatlari kirgan deb
noto’g’ri mulohaza yuritgan. 29 B.Mans ham shunday mulohazani ilgari surdi.
30 Ayrim ingliz tadqiqotchilari, jumladan,Yu.Bregel, E.Ollvort va S.Livay
esa bu masalaga jiddiy e’tibor qaratib,tarixiy jarayonlarni tog’ri keltirishga
harakat qildi.
Xususan, Yu.Bregel va E.Ollvortlar M.Xoldsvort hamda B.Mansdan
farqli ravishda xonlikning tashkil topishi 1710 yilda sodir bo’lganligini
nisbatan to’g’ri ko’rsatishdi. S.Livay esa xonlikni 1709 yilda tashkil
topganligini to’g’ri ko’rsatgan.
M.Xolsdvort Xiva xonligi aholisi haqida to’xtalib, uning umumiy aholisi
700 ming atrofida bo’lganligini, ulardan ma’muriyatni boshqarishni ta’minlagan
va hukmdor sinflarni tashkil etgan o’zbeklar 400 ming nafarni tashkil etganligini
taxmin qiladi. Shuningdek, “shaharlarda, o’zbeklardan tashqari ayniqsa,
bosqinchilik yurishlarida asirga olingan eronlar bilan aralashib ketgan asl voha
aholisi ham mavjud edi”,-deb ta’kidlaydi.M. Xoldsvort “XVI asrning oxirida
eski Amudaryo o’z oqimini o’zgartirganligi sababli eski Urganch suv ta’minotini
yo’qotadi va Xiva poytaxtga aylanadi” ,- deb yozadi.
– Xuddi shu fikrni keyinroq J.Uiler ham takrorlaydi .
– M.Xoldsvort o’z asarida yana 1851 yilda Xivaga sayohat qilgan Eron elchisi
Rizoqulining yo’llar bayramini qanday tasvirlaganiga to’xtalib o’tadi:”Ramazon
oyining navbatdagi bayramlari munosabati bilan eronliklar va uy xizmatkorlari,
yuk tashuvchilar va ishchilar bo’lib xizmat qilgan qullar, qishloqlarga hamda
Xorazmning turli manzilgohlariga tarqaldilar va 3 kunni ozodlikda o’tkazardilar.
Ular barcha yerlardan Xivaga kelardilar vao’zlarining vaqtlarini atrofda sayr
qilish bilan o’tkazardilar.Ular o’zlarining yurtdoshlari o’zlari kabi baxtsizlikdagi
36

do’stlari bilan uchrashardilar, o’zlarining ahvoli haqida suhbatlashardilar…bir-
birlariga ayanchli badarg’alikdagi hayotidan nolirdilar” 75
Haqiqatan ham,
xonlikda qullar mavjud bo’lgan bo’lib, bu haqda mahalliy adabiyotlarda
ma’lumotlar uchraydi. Masalan, ”1851 yilda Xiva xonligiga tashrif buyurgan
Eron elchisi Rizoqulixon Hidoyat Lolaboshi(ba’zi adabiyotlarda qizilboshi deb
yuritiladi) elchiligi fuqarolarni ozod qilish va Eronga olib ketish, shuningdek,
musulmonlarni olib-sotish ya’ni qulchilikni bekor qilishga majbur etish” 76
edi.
M.Xoldsvort yana “XIX asrda ichki birlashtirish uchun kurash boshlandi. XVIII
asrdan beri hali hamma yerda sulola tashkil etilmagan edi.
– Inoq Eltuzar o’zining hokimiyati va taxt merosi tartibini o’rnatib, oliy
hokimiyatni o’z zimmasiga oldi”, 2
- deb yozadi. Haqiqatan ham 1804 yildan
boshlab, Xivada hukmronlik o’rnatiladi.
– M. Xoldsvort o’z asarida yana Xiva xonlari ro’yxatini ham qayd etadi:
Inoq Eltuzar 1804 - 1806
Muhammad Rahim 1806 - 1826
Olloquli 1826 - 1842
Rahimquli 1842 - 1845
Madamin (Muhammad Amin) 1846 - 1855
Sayid Muhammadxon 1856 - 1864
Muhammad Rahim II 1864 - 1910
Asfandiyorxon 1910 - 1918
Sayid Abdulloh 1918- 1920
Shu o’rinda 90-yillarda E.Ollvortning asarida 77
ushbu xonlikni boshqargan
hukmdorlar ro’yxatini ham keltiramiz.
Rahimquli 1842-1845
Muhammad Amin 1845-1855
Sayid Muhammad 1856-1864
Muhammad Rahim II 1865-1910
Asfandiyor 1910-1918
Sayid Abdullo 1918-1920
37

1918-1920 yillarda Xivaning 49-xoni Sayid Abdulloh 1920 yil 1-fevral
kuni qamoqqa olingan va shu yil 12-iyulda surgun qilingan. Avvlo, Moskva,
so’ngra Ukraina qamoqxonalarida saqlangan. 1934-yilda ozod etilgan va
Toshkent shahrida vafot etgan. Ingliz olimi M.Xoldsvort o’z asarida Xiva
xonligining ma’muriy tuzilishiga to’xtaladi. “Xiva xonligi Buxoro va Qo’qondan
kuchli mahalliy va ajratuvchilik an’analariga asoslangan bekliklardan iborat
emasligi bilan farq qilardi, tez-tez avtonom bo’lgan qo’ng’irotlardan tashqari,
ikkinchidan shaharlar kuchli mahalliy hokimiyatni namoyish etardi. Haqiqatan
ham, mahalliy adabiyotlarda yozilishicha, Xiva xonligi bekliklarga bo’linmasdan
idora etilgan.Muallif xonlikning yer egaligi masalasi to’g’risida esa, XX asr xorij
tarixshunoslari bilan deyarli bir xil fikrga keladi: yer egaligi tadbirlari Buxoro va
Qo’qondagiga o’xshash edi, ”hadya yerlar xon tomonidan uning xizmatchilariga
ulashilardi va ular juda ortiq bo’lgan barcha soliqlardan ozod qilinardi”.
Shuni ta’kidlash joizki, Xiva xonligida yerlarning katta qismi xon va
uning yaqin qarindoshlariga qarashli edi. Bu yerlardan dehqonlarga ijara yerlar
ajratilib berilardi. Xiva xonzodalariga qarashli yerlar xususiy mulk bo’lib, ular
soliq to’lamas edi.
M. Xoldsvort ushbu masala bo’yicha yaratilgan asarlarni tahlil etar ekan,
zamonaviy sobiq sho’ro tarixchilari xo’jalik yerlarining yarmi xonga tegishli
bo’lib, uning ruxsati bilan yer egalariga berilardi ,-deb yozgan” Muallif
xonlikdagi vaqf yerlar umumiy sug’oriladigan yerlarning 4 foizini tashkil etardi,
degan fikrga keladi. Uning ta’kidlashicha, ”yer soliqlari 3 ta farqli ko’rinishda
to’planib, yer uchastkasi hajmiga bog’liq edi. Soliqni mahsulot bilan to’lash
“diak”o’rniga asta - sekin pul bilan soliq to’lash (salg’ut) kelib chiqdi. XIX
asrning so’nggi choragida bir vaqtning o’zida ikkalasi ham mavjud
edi” 81
.Haqiqatan ham, mahalliy adabiyotlarda ko’rsatilishicha, Muhammad
Rahim xalqning noroziligi yana kuchayib,tug’yon ko’tarishdan qo’rqib, soliq
solish tartiblarini o’zgartirishga kiritdi. Xiroj deb atalgan va natura bilan
olinadigan eski soliq “mahsulot solig’i” tizimi bekor qilindi. Buning o’rniga
solg’ut deb atalgan pul solig’i joriy qilindi,Xoldsvort yana“…qishloqlarda
38

dehqonlar va hunarmand o’zlarining mahsulotlarini sotardilar yoki o’zlarining
qo’shnilariga xizmat qilib, haqini doimo mahsulot bilan yoki ba’zida naqd pul
bilan olardilar. Shaharlarda hunarmandlar ustaxonalari tashkil etilgan bo’lib, u
yerda temirchi, teri (po’st) va charmni ishlovchilar, kulollar, arqon
tayyorlovchilar va gilam to’quvchilar ishlardilar. Rus tovarlari bilan tanishish
natijasida hunarmandchilik ayniqsa bo’yoqchilik va kulolchilik mahsulotlarining
bozori kasodga uchray boshlagan” ligini ta’kidlaydi.
Xiva xonligida ichki savdo haqida Meri Xoldsvort xonlikdagi ichki
savdo Buxorodagi va Farg’ona vodiysidagidek yaxshi rivojlanmagan edi, degan
xulosaga keladi. Uning ta’kidlashicha, “shaharda bozor bo’ladigan kunlar
tashkil etilgan edi, tashqi savdo Afg’oniston, Eron va Rossiya bilan olib
borilardi. Xiva savdogarlari o’zlarining shaxsiy mollarini Rossiya
yarmarkalariga olib borardi.
Tovarlar tagi yassi qayiqlarda Amudaryodan Urganchga yoki Chorjo’yga
olib borilardi, so’ng karvon yo’llari orqali tashib ketilardi”.Xivadan Rossiyaga,
Eronga tuya karvonlari qatnaydi Buxoroga esa mollar tuyalardan tashqari suv
orqali kemalarda ham jo’natiladi”. “Kemalar faqat Shovot va Polvon kabi
kanallardagina qatnamasdan hatto, Amudaryo bo’ylab Buxoroga va Orol dengizi
bo’ylab Sirdaryoning quyilish joyigacha boradi” .
M. Xoldsvortning xonlikdagi savdo haqidagi fikrlariga keyinroq xorijlik
olim Uiler ham qo’shiladi va o’zining asari 85
da yuqoridagi fikrlarga mos fikrlar
keltiradi.
Ingliz olimi M. Xoldsvort xonlikdagi pul munosabatlari U yana “qadimgi
voha maydonlari intensiv sug’orilardi va yerlar o’g’itlanardi” 86
, deb yozadi.
Uiler “xonlikda yashagan yarim ko’chmanchi turkmanlar asosan
chorvachilik bilan birga ikkinchi darajali bo’lgan dehqonchilik bilan
shug’ullandi. Qo’ng’irot shimolida va Amudaryo deltasida yashaydigan
qoraqalpoqlar aralashib ketgan o’troq qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanib, u
hosil yetishtirish va mol boqishga bo’linadi”.U Arab Muhammad hukmronligi
39

davrida ruslar Urganchga yurish qilganliklari va taxminan 1613 yillar atrofida
Xorazm qalmiqlarining talonchilik bilan bostirib kirib, keyinchalik tashlab
ketgan bosqinidan azob chekkanligi haqida yozadi. Shuningdek, Arab
Muhammadning hukmronligi davrida Amudaryo deltasining qurib qolganligi
tufayli poytaxt Urganchdan Xivaga ko’chirilganligini qayd etadi.Muallif yana
” ...Urganch va Xivaning sun’iy aholisi Eron generallariga qarshi qo’zg’adi...
Qo’zg’olonga boshchilik qilgan shayboniylarga qarindosh bo’lgan Elbars
boshchiligida Xiva mustaqil xonlik barpo etildi.Shayboniylar sulolasi Xorazmda
1512 yildan to 1920 yilgacha hukmronlik qildi deb ta’kidlaydi.Krausset Xiva
xonlaridan Abulg’ozi Bahodirxon 1643 -65 mashhur ekanligini yozib, u
chig’atoy turk tarixchilari ichida buyuklardan biri edi, chingizxon va chingiziylar
tarixi haqidagi qimmatli asar "Shajarai turk” ning muallifidir, deb baho beradi.
Uning xon «sifatida olib borgan faoliyatini tahlil etib, 1890 yilda Kat regionini
talash uchun kelgan Kandelung Ubasha boshchiligida xazar-qalmiqlarning
bosqiniga va qo’shni Xazoraspni talagn qalmiqlarga zarba berganligini haqida
ma’lumotlarni keltirib o’tgan.
70 yillarda yana Alfred Rambaud Xiva xonligi haqida qiziqarli
ma’lumotlarni keltiradi. Bu muallif o’z asari 92
da ko’proq ruslarning O’rta
Osiyoga bostirib kirishi masalasiga e’tiborni qaratgan. Bu asar haqida so’nggi
paragrafda to’xtalamiz.O’rganilayotgan masala tarixshunosligini tahlil etar
ekanmiz, Indiana universiteti O’rta Osiyo, chig’atoy, Oltoy bo’limi direktori,
muhojir - tarixshunos Yuriy Bregelning baholashga arzigulik maqolalari
xususida to’xtalib o’tish lozim, deb o’ylaymiz.Uning maqolalari XX asr 20
yillari ingliz tarixshunosligida Xiva xonligiga oid eng qimmatli materiallardir.
Yuriy Bregel maqolalarida Buxoro va Qo’qon xonliklari bilan bir qatorda
Xiva xonligiga ham batafsil to’xtalib o’tadi. U Xiva xonligi bo’yicha rus, ingliz
olimlari asarlari bilan bir qatorda xonliklar davrida yashab o’tgan saroy
tarixchilari Munis va Ogahiy asarlaridan ham foydalangan.Yuriy Bregelning
Eron ensiklopediyasi “O’rta Osiyo” bo’limida chop etilgan ” 12-13 / 18-19
asrlarda O’rta Osiyo” 93
nomli maqolasida Buxoro, Qo’qon xonliklari bilan bir
40

qatorda Xiva xonligi siyosiy tarixiga ham to’xtalib o’tadi.Yu.Bregel Xorazmda
etnik bo’linmalar o’ziga xosligini ta’kidlab, “ qadimiy o’troq eroniy aholini
nihoyat mo’g’ullar davrida turkiylashdi, sartlar asosan mamlakatning janubiy
qismida shahar va qishloq joylarida ikkala bo’linma ham jamlandi. O’zbeklar
ular bilan aralashib ketdi, lekin o’zlarining qabilaviy mansubligini...saqlab qoldi.
Ularning ko’pchiligi xonlikning shimoliy qismida yashardilar” deb yozadi.
60-yillarda S.Bekker Xiva xonligi ”geografik birlashmasiga
qaramay, Buxoroga nisbatan etnik jihatdan bir xil bo’lgan. Xivada
o’zbeklar 65 foizni... shimolda aholining 4 foizini yarim ko’chmanchi
qoraqalpoqlar va ozroq sondagi ko’chmanchi qozoqlar tashkil etardi"
deb yozadi. Indiana universiteti xodimi Yu. Bregel o’z asarida “Xorazm
kichikroq va markazlashgan sug’orish tizimiga ega bo’lgan”ligini, davlat
rahbarlik organlari provinsial hokimlarga topshirilganligi va soliqlar yilda bir -
ikki marta markaziy davlat tomonidan maxsus tayinlangan lavozimli shaxslar
tomonidan to’plangan 95
ligini ham qayd etadi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Mustaqillik yillarida tarixni o’rganishga juda katta
etibor qaratildi. O’zbekiston respublikasi 1-prezidenti Islom Karimov
ta’kidlaganidek “Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o’lkaning xolis va haqqoniy
tarixini tiklash, milliy o’zlikni anglashni, ta’bir joiz bo’lsa, milliy iftixorni tiklash
va o’stirish jaryonida g’oyat muhim o’rin tutadi”.
Mustaqillik yillarida o’zbek davlatchiligi tarixiga oid ilmiy tadqiqotlar
ko’plab o’tkazilgan.Buxoro amirligidagi siyosiy ahvol, xalq maorifi,ko’plab tarixiy
obilar chuqur o’rganilgan,ilmiy maqolalar yaratilgan. Juda ko’plab olimlar Buxoro
tarixi bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borib ,kitoblar chiqarganlar.Bu kitoblar bizga
vatanimiz tarixini bilishimizda juda katta ahamiyat kasb etadi.
Xiva xonligi tarixiga bag’ishlab ham juda ko’plab asarlar yaratilgan.Taniqli
olimlarimiz mustaqillikdan so’ng xiva xonligi tarixini o’rganishga bel
bog’laganlar. Mustaqillikdan keyin nashr qilingan bir qator to’plamlardan
Xiva xonligi tarixshunosligiga oid maqolalar o’rin olgan. Jumladan,
41

“O’zbekistonda tarix fani: yutuqlar va rivojlanish muammolari” to’plamida
O.G. Pugovkina, U.A. Abdurasulov, M.U. Qayumovlar tomonidan Xiva
xonligining Qo’ng’irotlar sulolasi davri tarixining tarixshunoslikdagi talqini,
Rossiya tarixshunosligida Xivaga yurishning yoritilish masalalari yangicha
yondashuvlar asosida yoritilgan . E.E. Karimovning Xiva qozilik hujjatlari
va xon yorliqlari tavsifini o’zida mujassamlashtirgan asariga doir muhim
ma’lumotlar mavjud . Jumladan, Q. Munirov asarida Xiva xonligining XVII
– XX asr boshidagi tarixi,Ogahiy, Kamyob, Bayoniyning tarixiy asarlari
mazmuni tahlil qilingan va bu asarlarning O’rta Osiyo xalqlari tarixini
o’rganishdagi ahamiyati ko’rsatilgan.G’.A. Ahmadjonovning tadqiqotlari
mazmuni Rossiya imperiyasining Turkistondagi mustamlakachilik siyosati
tarixi va tarixshunosligiga bag’ishlangan bo’lib, ushbu tadqiqotlar
o’rganilayotgan muammoni tahlil etishda nazariy asos bo’la oladi. Xulosa
qilib aytganda, XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr 20-yillari xorij
tarixshunosligida Xiva xonligi masalalariga oid adabiyotlar hajmini nisbatan
ozchilikni tashkil etsada, vaqt o’tgan sari, ma’lumotlar yig’ilib bordi va asarlar
soni ortishi bilan matbuot sahifalarida chop etilgan lavhalar mazmuni ham boyib
bordi. – XIX asrda yevropalik tadqiqotchilar tomonidan yozilgan asarlarning
mazmuni asosan mustamlakachilik kayfiyatida yozilgan bo’lsada, ularda
xonlikning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, davlat boshqaruvi va madaniyati
kabi masalalar yoritilgan edi. Uning zamondoshlari bo’lgan Ogahiy va
Bayoniylar asarlarida Sayid Muhammadxon Rahimxon II (Feruz) faoliyatida
adolatparvarlik va haqgo’ylik, qattiqqo’llik va talabchanlik bilan,
ma’rifatparvarlik esa tashabbuskorlik bilan uyg’unlashib ketganligi haqida
ma’lumotlar beradilar. Bu xon o’zining butun hukmronligi davrida el-yurt
farovonligi, tinchlik-osiyishtaligi uchun kurashdi. Xonlikda dehqonchilik,
sug’orish ishlari, savdo-sotiq va hunarmandchilik taraqqiy etdi. Bu davrda
Xorazmda ayniqsa ilm-fan, adabiyot va san’at, me’morchilik yuksaldi. Xonning
o’zi “Feruz” taxallusi bilan ijod qilib o’zbek mumtoz adabiyoti rivojiga katta
hissa qo’shdi.
42

Yuqoridagi dalillardan tashqari Siyovush zamonida yashab kelayotgan
mahalliy urf odatlar va an’analar borki uning tarixiy shaxs ekanligidan dalolat
beradi. Birinchidan, Buxoro arkining sharqiy darvozasi Dari Kohfurushon
(Somonfurushon) deb atalgan chunki, darvozaning pastidagi maydonchada Buxoro
arki paydo bo’lgandan buyon dehqonlar somon, beda va boshqa mol ozuqalarini
keltirib sotganlar. Ikkinchi dalil Siyovush shahid bo’lgandan keyin “Dari
Kohfurushonda” ko’milgani uchun bu darvoza “Dari Go’riyon” deb atalgan.
Qadimgi so’g’d va fors tilida “qabr”-go’r degan manoni bildiradi.
Mustaqillik yillarida Prezident I.Karimov tashshabbusi bilan madrasa
faoliyatini tubdan yaxshilash uchun samarali ishlar olib borildi. O’zbekiston
Vazirlar Mahkamasining 2003yil 22avgustdagi qaroriga asosan mazkur
madrasa diplomi davlat ta’lim hujjati deb e’tirof etildi Buxorodagi eski asosiy
ko’chalar tutashgan Labi Hovuzni Buxoroni qalqib turgan yuragiga qiyos
etishadi. Ilmiy tadqiqot muallifi A.Xalilov ushbu me’moriy majmuaning
tarixini ochib berishga harakat qilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib,yangi
bosqichga ko’taramiz.1-jild .Toshkent :O’zbekiston. NMIU 2017 592 -bet
2.Karimov I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. __T.:Sharq 1998
3.Karimov. I.A XXI asr bo’sag’asida xavfsizlikka tahdid,barqarorlik shartlari va
taraqqiyot kafolatlari __T.:O’zbekiston 1997
4.Karimov. I.A Yuksak ma’naviyat -yengilmas kuch __T .: Ma’naviyat 2008
5.Karimov. I.A O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida ostonasida.
__T.:O’zbekiston 2011
6.Naimov. N Buxoro jadidlari.Toshkent 2000
7.Ahmedov. S Jahon xazinasi javohirlari.Buxoro 2005
8.Hayitov.Sh Amir olimxon va Afg’on amirlari.Buxoronoma 2002 26-yanvar
9.Abdurasulov. A.Xiva (Tarixiy-etnografik ocherklar).T.1997
43

10.Abdurahimova .N.A, Ergashev. F.R Turkistonda chor mustamlaka
tizimi.T.:Akademiya.2002
11.Ziyayev H. Tarixning ochilmagan sahifalari.T.:2003
12.Bobojonov. D, Abdurasulov. M Firdavsmonand shahar. Xiva 2008
13 .Qosimov. Y Qo’qon xonligi tarixi ocherklari.Namangan 1994
14.Boltaboyev. X Amir Umarxonning maktubi.O’zbekiston madaniyati va
san’ati .1997
15.Ziyo.A O’zbek davlatchiligi tarixi.T.:Sharq 2001
16.Ziyayev .H.Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash.
T.:Sharq 1998
44

Mustaqillik yillari ilmiy nashirlarida O‘zbekiston tarixining yoritilishi

Sotib olish