Mustaqillik yillarida Amir Temur davri tarixining tadqiq etilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	41.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

24 Sotish

Mustaqillik yillarida Amir Temur davri tarixining tadqiq etilishi

Sotib olish

Mavzu: Mustaqillik yillarida Amir Temur davri tarixining
tadqiq etilishi
Reja
KIRISH
Mustaqillik davri tadqiqotlarida Amir Temur hayoti va faoliyati tahlili
Me’morchilik va san’at taraqqiyotiga oid tadqiqotlar tahlili
Amir Temurning siyosiy hokimiyatga kelishigacha bo‘lgan davrdagi
faoliyatining o‘rganilishi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI

–
1

KIRISH
Markaziy Osiyo mintaqasining oziga xos o‘tmishi, uning hududida ko‘plab
davlat birlashmalarining, xususan, buyuk Amir Temur saltanatining tashkil topishi va
taraqqiy etganligi, bu yerda sodir bo‘lgan jarayonlarning jahon tarixidagi ahamiyati
turli mamlakat tarixchilarining katta qiziqishiga sabab bo‘lmoqda.
Bugungi kunda tarixiy meros, tarixiy xotiraning qayta tiklanishi nafaqat
O‘zbekiston Respublikasi rahbariyati va tarixchilarining, shu bilan birga keng
jamoatchilikning diqqat e‘tiborida bo‘lib kelmoqda. Bu esa, O‘zbekiston Prezidenti
I.A. Karimov tomonidan bir necha marta ta’kidlangan 1
va O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining maxsus qarorlari bilan belgilanishi tarix fani oldiga katta
mas’uliyatni yuklaydi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston olimlarining samarali tadqiqotlari natijasida
milliy tariximizning ilgari noma’lum bo‘lgan sahifalari ochildi, tarixiy
o‘tmishimizning ko‘p jihatlari kashf etildi. Tarixiy haqiqatni tiklash jarayonida
zamonaviy yondashuvni talab qiladigan dolzarb muammolar mavjud bo‘lib, ular
qatoriga, davlatchiligimiz tarixida chuqur iz qoldirgan tarixiy shaxslarning hayoti va
faoliyatini tadqiq etish muhim ahamiyatga egadir. Shunday shaxslardan biri
1
Каримов И.А.Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: Шарқ, 1998. – 31 б; Ўша муаллиф. Ватан равнақи
учун ҳар биримиз масъулмиз. – Т.: Ўзбекистон, 2001. Т. 9. – Б. 99-104, 220-224.
–
2

Sohibqiron Amir Temur bo‘lib, “tengsiz azmu shijoat, mardlik va donishmandlik
ramzi bo‘lgan bu mumtoz siymo buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida
o‘zidan ham amaliy, ham nazariy meros qoldirdi, ilmu fan, madaniyat bunyodkorlik,
din va ma’naviyat rivojiga keng yo‘l ochdi” 3
.
TARIXIY BILIMLARNING RIVOJLANISHI
1.1 Mustaqillik davri tadqiqotlarida Amir Temur
hayoti va faoliyati tahlili
Amir Temur hayoti va faoliyati har bir davrda dunyo olimlarining diqqat
markazida bo‘lib keldi. G‘arb tarixshunosligida Amir Temur shaxsiga e’tibor XVIII
asrdanoq boshlangan va kelgusi davrlarda uning hayoti, faoliyatiga qiziqish doimo
ortib borgan edi. Jahon tarixshunosligida Amir Temur to‘g‘risida ko‘plab
monografiya va maqolalar yozilib nashr etildi. Ularda Sohibqironning davlat,
ijtimoiy-siyosiy qurilishi, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, ma’muriy tizim, harbiy
yurishlar, diplomatiya, din, fan, madaniyat, san’at sohalaridagi ko‘p qirrali faoliyati
yoritilgan. XX asr jahon sharqshunosligida mustaqil ilmiy yo‘nalish –
“Temurshunoslik” shakllandi va ular orasida R.Grosse, L.Keren, Ye.Rose,
X.Xukxem, F. Mans, G. Golombek, A. Derg, K. Yenoki, Ye. Manu, M. Rossati va
boshqalarning asarlarini qayd etish o‘rinli. Bugungi kunga kelib Amir Temur
haqidagi o‘rta asrlarga oid ko‘plab yozma manbalar Yevropa tillarida bosilib
chiqqan. 1996-yil boshlarida chet el tadqiqotchilarining Parijda e’lon qilingan Amir
Temur va Temuriylar haqidagi tadqiqotlari bibliografiyasi ro‘yxatiga 450 dan ortiq
asar kiritilgan edi 2
. 2000-yillarga kelib o‘tgan vaqt mobaynida yana 50 dan ziyod
tadqiqot mavjudligi aniqlandi 3
. Amir Temurning bunyodkorlik, ilm-fanga e’tibori
V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy asarlarida ma’lum bir ma’noda o‘z aksini topgan
edi 4
.
2
Ртвеладзе Э.В, Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой истории. Библиография.–Париж, 1996. − 28 с.
3
Амир Темур жаҳон тарихида. Муҳaррирлaр: Ҳ. Нурмуҳaмедoв вa бoшқ. 2001. – Б. 213.
4
Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана / Соч. – М.: 1963. Том II. Ч. I. – С. 109-166; Якубовский
–
3

Yirik bibliograf B.V. Lunin mustaqillikkacha bo‘lgan davrda Amir Temur va
Temuriylar davri tarixnavisligini tadqiq etgan. Olim Temuriylar davri tarixi bo‘yicha
bibliografik ko‘rsatkich ham tuzgan 5
.
1968 yilda akademik I. Mo‘minovning “Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixida
tutgan o‘rni va roli” 6
haqidagi risolasining nashr etilishi keng jamoatchilikning bu
mavzuga qiziqishini avj oldirib yubordi.
Amir Temur hayoti va faoliyatiga qiziqish hamda xolis yoritishga intilish
O‘zbekistonda 1980 yil oxirlaridan boshlandi. Bu ilm-fandagi oshkoralik to‘lqini
tarix fanida nisbatan erkin fikrlash, xolis ilmiy xulosalarni o‘rtaga tashlash
imkoniyatini tug‘dirdi va mavzuga taalluqli sanoqli maqolalar e’lon qilindi. 1990
yillar boshlarida B.V. Lunin, A. Ahmedov, B. Ahmedov kabi olimlar Amir Temur
tarixini qayta, xolis o‘rganish masalasini ko‘tarib chiqib, uning shaxsiga yuqori baho
berdilar.
Amir Temur shaxsini xolis o‘rganish masalasi shubhasiz, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov nomi bilan chambarchas bog‘liq. Zero, uning
tashabbusi bilan Amir Temur tarixini har tomonlama chuqur o‘rganish va tadqiq
qilish kerakligi, tarixiy adolatni qaror toptirish zamonaviy temurshunoslikning
muhim vazifalaridan biri ekanligi e’tirof etildi. 1993-yil 31-avgustda Toshkentda
Amir Temur xaykalining ochilish marosimidagi nutqida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A.Karimov: “Amir Temur mamlakat qudratini har sohada yuksaklikka
ko‘tarib, dunyoga mashhur qildi. Amir Temur davlati qurilishi, harbiy san‘ati ko‘p
asrlar davomida Sharqu G‘arb davlatlariga o‘rnak va andoza bo‘ldi. Uning zamonida
madaniyat, ilmu-fan me’morchilik, tasviriy san’at, musiqa, she’riyat beqiyos rivoj
А.Ю. Мастера Ирана и Средней Азии при Тимуре. Иранское искусство и археология. III Международный
конгресс. – М.–Л., 1939.
5
Лунин Б.В. История, культура и искусство времени тимуридов в советской литературе (библиографический
указатель) // ОНУ. – Т.: 1969. − № 8-9. – С. 100-145.
6
Мўминов И.М. Амир Темурнинг Ўрта Осие| тарихида тутган ўрни ва роли е|зма манбалар маълумотлари
асосида. – Т.: 1968. – 51 б.
–
4

topdi, xalqimizning ko‘p an’analari takomiliga yetdi” 7
, – deb juda to‘g‘ri ta’kidladi.
Amir Temur tavalludining 660 yilligini nishonlash to‘g‘risida va 1996-yilni “Amir
Temur yili” deb e’lon qilish to‘g‘risida hukumat qarorlari temurshunoslik sohasining
keyingi taraqqiyoti uchun katta zamin yaratdi. Amir Temurning dunyo sivilizatsiyasi
rivojiga qo‘shgan hissasi, tarixdagi buyuk xizmatlari YUNESKO tomonidan e’tirof
etilib, uning 660 yillik yubileyi Parijda keng nishonlandi.
1998-yilda Prezident I.A. Karimovning tarixchilar bilan uchrashuvi, eng
muhimi “O‘zbek xalqi davlatchiligi tarixi konsepsiyasi”ning yaratilishi, hamda unda
Amir Temur va Temuriylar davri alohida bosqich etib belgilanganligi kelgusi
tadqiqotlar uchun muhim ahamiyat kasb etdi. Tabiiyki, mazkur tadbirlar
O‘zbekistonda Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid ilmiy bilimlarning rivojiga,
yangicha yondoshuvlarning shakllanishiga asos bo‘lib xizmat qildi.
Turli yozma manbalar o‘zbek, fors, arab tilida bitilgan manbalardan olingan
faktik ma’lumotlar asosida O‘zbekiston davlatchiligi tarixiga borib taqaluvchi o‘zbek
davlatchiligi tarixi, ayniqsa, yirik davlat arbobi Amir Temur davridagi rivojini
yoritgan ko‘pgina tadqiqotlar yaratildi. Ayniqsa, Parijda o‘tkazilgan “Temuriylar
davrida ilm-fan, madaniyat va maorifning gullab yashnashi” mavzudagi
konferensiyada o‘zbek olimlarining mavzuni asosiy manbalar yordamida yoritib
berishi muhim ahamiyat kasb etdi. Bu o‘rinda “Amir Temur jahon tarixida” 8
nomli
asarni alohida ko‘rsatib o‘tish lozim. Unda juda jonli, asosli tarzda Amir Temur
davlati tarixi, Sohibqironning mamlakatni chet el bosqinchilari hukmronligidan ozod
qiluvchi xalqlarning kurashi, Amir Temur davlatining iqtisodiy o‘sishi va savdo
aloqalari, xalqaro aloqalar va diplomatiya, ilm-fan va madaniyati har tomonlama
ochib berilgan. Ushbu kitobga bo‘lgan qiziqish bu asarni 2001-yilda qayta nashr
etishga olib keldi.
7
Каримов И.А. Тошкентда Амир Темур хайкалини очилишига бағишланган тантанада сўзланган нутқ 1993 йил
31 август… – Б. 360-362.
8
Амир Темур жаҳон тарихида. Муҳaррирлaр: Ҳ. Нурмуҳaмедoв вa бoшқ. 2001. – Б. 213.
–
5

1996-yili chop etilgan yana bir yirik asar “Temur va Ulug‘bek davri tarixi” 9
dir.
Unda Amir Temur va Temuriylar davrini o‘rganishga bag‘ishlangan manbalar, bu
davrni o‘rganishga xizmat qiluvchi adabiyotlar, Temur obrazining folklorda aks
etishi, Temur va Ulug‘bekning tarjimai holi, Temur va Ulug‘bek davridagi
ijtimoiyiqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot masalalari atroflicha yoritilgan.
Me’morchilik va san’at taraqqiyotiga oid
tadqiqotlar tahlili
Amir Temurning madaniyat va san’at taraqqiyotiga e’tibori, homiyligi
natijasida, uning davlatida me’morchilik, shaharsozlik, xattotlik, musiqa kabi sohalar
rivojlandi. Ta’kidlash joizki, sovet tarixshunosligida Amir Temur davri
me’morchiligi rivoji G.A.Pugachenkova, P.Zohidov, L.I.Rempel, N.Norqulov,
O‘.Alimov tomonidan o‘rganilgan. Biroq ayrim tadqiqotlarda ham o‘z davrining
mafkuraviy tazyiq sezilgani bois, me’morchilikning sun’iy rivoji, Amir Temurning
bu boradagi o‘rniga e’tibor berilmaganligi kuzatiladi. O‘zbekiston mustaqillikka
erishgandan so‘ng, mazkur olimlar avvalgi tadqiqotlaridan farqli o‘laroq, madaniyat
va san’at taraqqiyotida Amir Temurning o‘rni va homiyligini yangicha nuqtai
nazardan mushohada qildilar.
Mustaqillik yillaridagi tadqiqotlarda Amir Temur saltanatida me’morchilikning
o‘ziga xos xususiyatlari tahlil qilindi va turli fikrlar mavjudligi aniqlandi. Xususan,
Amir Temur me’morchiligiga oid tadqiqotlar ichida P. Zohidovning izlanishlarini
alohida ta’kidlash darkor. Uning “Temur davrining me’moriy qahkashoni” nomli
asarida Amir Temur davri me’morchiligining yetuk yodgorliklarini tarixiy manbalar
asosida tahlil qilingan 10
.
P. Zohidov imoratlarni qurgan ustalar to‘g‘risida ma’lumotlarini tarixiy
manbalardagi dalillar bilan asoslaydi. Masalan, Samarqand shahridagi Bibixonim
9
Темур ва Улуғбек даври тарихи. – Бoш муҳaррир: A. Aсқaрoв. Мaсъул муҳaррир O.Oдилxoн Т.: Қомуслар
Бош таҳририяти, 1996.
10
Зоҳидов П. Темур даврининг меъморий қаҳкашони. – Т.: Шарқ, 1996. − Б. 16, 47−48.
28
Ўша асар. − Б. 26.
–
6

masjidining qurilish sanasi, ustalar, imoratning qurilishiga daxldor tarix, binoning
tavsifi va keyingi taqdiri to‘g‘risida ma’lumotlar qayd etgan 28
. Asarning qimmati
yana shundaki, kitob-albom shaklida yaratilgan bo‘lib, rangli suratlar me’moriy
obidalar haqidagi tasavvurni kitobxonning ko‘z oldiga keltirish imkonini beradi.
P. Zohidovning boshqa izlanishlarida, tarixiy dalillar asosida Xorazmda ham
Amir Temur tomonidan Oqsaroy degan yana bir imorat qurgani haqidagi fikri fanda
yangilikdir 11
.
Amir Temur davri me’morchiligiga oid tadqiqotlar ichida G.A.Pugachenkovaning
izlanishlari ham diqqatga sazovordir. Olima Amir Temur qurdirgan binolarning
ulug‘vorligi va bezaklariga yuqori baho berib, me’morchilik san’atida hech qachon
bunday yuksak badiiy saviyaga erishilmagan 12
, deb yozadi.
Me’morchilik san’ati rivojida mahalliy va chetdan keltirilgan ustalarning
hamkorligi keng ko‘lamda inshootlar barpo etilishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgani
masalalari U.Uvatov, A. Muhammadjonov, A. O‘rolov, M. Hojixonov tadqiqotlarida
o‘z aksini topgan. Jumladan, A. Muhammadjonov Hindistondan olib kelingan
yuzlarcha mohir g‘isht teruvchi binokorlar bilan bir qatorda Xorazm, Isfahon, Sheroz,
Halab va Sharqning boshqa ko‘pgina shaharlarining mashhur usta hunarmandlari
mamlakatda go‘zal imoratu inshootlar bino qilganini e’tirof etadi 31
.
A. Malikovning Xorazmlik ustalarning Amir Temur davrida Samarqandning
qurilishlarida ishtirokiga doir mulohazalarida 13
Shahrisabzdagi Oqsaroy va Jahongir
maqbarasi, Buxorodagi Chashmayub maqbarasining qurilishidagi xizmatlarini e’tirof
etadi va maqbara naqshlarini texnik jihatlarini Ko‘hna Urganchdagi To‘rabek hokim
maqbarasi naqshlariga yaqinligini ta’kidlaydi.
11
Зоҳидов П. Амир Темур Хоразмда қурдирган Оқсарой // Амир Темур ва темурийлар даври: янги тадқиқотлар.
Б. 95−101.
12
Пугаченкова Г.А. Темур ва Улуғбек даврида ижтимоий−иқтисодий ҳае|т // Темур ва Улуғбек даври тарихи ...
Б. 160; Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур ... − С. 147, 158. 31
Муҳаммаджонов А. Темур ва
темурийлар салтанати … − Б. 38.
13
Маликов А.М. Хоразмлик усталарнинг Амир Темур даврида Самарқанднинг қурилишиларида иштирокига
доир // «Амир Темур ва унинг жаҳон тарихидаги ўрни» Халқаро конференция тезислари. – Б. 85-86.
–
7

G. Ostonovaning “Ahmad Yassaviy maqbarasi qurilishi tarixidan”
maqolasida 14
manbalar, XX asr davomida yaratilgan tadqiqotlar asosida Amir Temur
Ahmad Yassaviy qabri ustiga buyuk va salobatli go‘zal maqbara qurishga farmon
bergani, uning qurilish tarixi saqlanishi haqida fikr yuritiladi. Tadqiqotchi bu asriy
yodgorlik Amir Temur davri me’morchiligining toj asari bo‘lib, bir vaqtlar “Ikkinchi
Makka” maqomini olganligiga urg‘u beradi.
S. Asqarxo‘jayev “Temuriylar davri me’morchiligining ma’naviy mohiyati
xususida” nomli maqolasida 15
Amir Temurning Shahrisabzda qurdirgan binosi
peshtoqiga: “Agar bizning qudratimizni bilmoqchi bo‘lsangiz, biz qurgan
binolarimizga boqing” deb yozdirgan so‘zlariga urg‘u berib, Temuriylar bu qaydlarga
amal qilganlarini tahlil qilib beradi.
A. Arapovning “Amir Temur me’moriy obidalari tarixiy bilimlar manbai
sifatida” nomli maqolasida esa muallif Sohibqironning buyrug‘i bilan qurilgan
me’moriy obidalar haqida jumladan, Kesh (Shahrisabz)dagi shayx Shamsiddin Kulol,
Samarqanddagi shayx Nuriddin Basir, shayx Burxoniddin Sagarji, Toshkentdagi
shayx Zayniddin Quyi Orifoniy, shayx Zangi ota va uning ayoli Ambar bibi,
Turkistondagi Ahmad Yassaviy maqbarasining go‘zal xususiyatlari xususida fikr
yuritadi 16
.
Tadqiqotchi N. Rajabova Amir Temur davriga oid arxeologik yodgorliklarni
o‘rganilishi tarixiga murojaat etib, bu davr yodgorliklari endi tadqiq etilayotganligiga
urg‘u beradi 17
.
14
Остонова Г. Аҳмад Яссавий мақбараси қурилиши тарихидан // Амир Темур ва темурийлар даври: янги
тадқиқотлар. Конференция материалари … – Б. 115-128.
15
Асқархўжаев С. Темурийлар даври меъморчилигининг маънавий моҳияти хусусида // Амир Темур ва
темурийлар даври: янги тадқиқотлар. Конференция материаллари … – Б. 190-196.
16
Арапов А. Памятники Амира Темура как источник исторического знания // Темурийлар даври маданий
е|дгорликлари. Конференция материаллари … – Б. 70-71.
17
Ражабова Н. Қарши воҳасида Амир Темур даврига оид археологик
е|дгорликларни ўрганилиши // Темурийлар
салтанатида давлатчилик ва ренессанс ... – Б. 105-108.
–
8

Ma’lum bo‘ladiki, mazkur tadqiqotlarda o‘sha davr me’morchilik san’ati
yuksalishida Movarounnahrda mahalliy an’analar, malakali mutaxassislar avvaldan
borligi hamda mahalliy va chetdan keltirilgan ijodkorlar hamkorligi mavjud bo‘lgani
e’tirof etiladi.
“Amir Temur jahon tarixida” nashrida Sohibqiron saltanatida amaliy san’at o‘z
navbatida me’morchilik keramikasi, parchin, relefli (bo‘rtma) sirli terrakota,
mozaika, g‘ishtli mozaika, monumental (mahobatli) rassomlik, tosh o‘ymakorligi va
yog‘och o‘ymakorligi hamda badiiy hunarmandchiligi o‘sha davr madaniyatining,
jahon sivilizatsiyasi tarixidagi ajoyib sahifa bo‘ldi, deb baho berilgan 18
. Samarqand,
Buxoro, Shahrisabz, Marv, Hirot, Mashhad, Sheroz, Kermon, Tabriz kabi shaharlar
san’at va badiiy hunarmandchilikning dong taratgan markazlariga aylangan.
Tadqiqotlarda Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq mamlakatlarida sopolni bezatishda
yangi an’analarning texnologik asoslari umumiy tarzda “Temuriylar uslubi” deb
nomlangan. Bu uslub XIII−XIV asrlardagi sirlangan buyumlardagidan tubdan farq
qiladi 19
.
Amir Temurning siyosiy hokimiyatga kelishigacha bo‘lgan davrdagi
faoliyatining o‘rganilishi

Amir Temurning siyosiy faoliyati haqida so‘z borar ekan, eng avvalo, uning
hokimiyatga kelgunga qadar bo‘lgan davriga katta e’tibor qaratilganligini aytish
lozim. Chunki tadqiqotlarning aksariyatida Sohibqironning siyosiy hokimiyatga
kelishi muammolari XIV asrning 60 – 70-yillarida Movarounnahrdagi siyosiy ahvol,
Amir Temurning amir Husayn bilan ittifoqi, sarbadorlar harakatiga Amir Temurning
munosabati, Sohibqironning siyosiy hokimiyatga kelishi kabi masalalar bilan bog‘liq
holda o‘rganishni taqozo etadi. Temuriylar davri tarixiga oid yozma manbalarning
18
Ўша асар. − Б. 165.
19
Амир Темур жаҳон тарихида … Муҳaррирлaр: Ҳ. Нурмуҳaмедoв вa бoшқ. 2001. − Б. 161.
–
9

ko‘pchiligida Amir Temurning hayotiga daxldor tarixiy voqealar, ayniqsa uning
siyosiy maydonga kelishi sabablarini bayon qilib, ularda muarrihlarning shaxsiy
munosabatlari bildirilgan. Shuni qayd etish kerakki, ularda bildirilgan umumiy fikrlar
Amir Temurning yoshlik yillariga va uning 1344 – 1347-yillarda Movarounnahrda
Chig‘atoy ulusining oxirgi mo‘g‘ul xoni Qozon Sultonxon (1332 − 1347) bilan amir
Qazog‘on o‘rtasida yakka hukmronlik uchun bo‘lgan janglardagi ishtiroki, hokimiyat
amir Qazog‘on qo‘liga o‘tib, bu bilan boshqaruvda amirlar hukmdorligi davri
boshlangani masalalariga qaratilgan.
Qozonxon davrida Movarounnahrda itoatsizlik boshlangan bo‘lib, xon har kuni
yuzlab odamlarni oliy jazoga hukm qilardi. A. Ziyo bu ahvolni sharhlar ekan,
Chig‘atoy ulusi xonlarining Movarounnahrdagi mavqei zaiflashib, mahalliy amirlar
ularga o‘z hukmlarini o‘tkazish va xonlik bilan raqobatlashish qudratiga ega bo‘lgani
bois, amir Qazog‘on ulus hukmdori Qozon Sultonxonni jangda yengib qatl etdi,
degan fikrni bildirdi 20
.
Ba’zi tadqiqotlarda amirlardan Bayon Sulduz bilan Hoji Barlos Qazog‘onning o‘g‘li
amir Abdullohga qarshi chiqib, Samarqandga yurish qilgani va Movarounnahrni o‘z
tasarrufiga olib, chingiziy Yasun Temurxonning o‘g‘li Temurshoh o‘g‘lonni (1358 −
1359) xon qilib ko‘targani ham ta’kidlangan 21
. Demak, davlatda amirlar boshqaruvi
chog‘ida nomiga xon tayinlash an’anasi Amir Temurgacha ham bo‘lgan.
Nizomiddin Shomiy bu haqda shunday yozadi: “Amir Bayon Sulduz va amir
Hoji Barlos mamlakatni va viloyatlarni o‘z tasarrufiga oldi. Amir Bayon mamlakatni
boshqarish ishida g‘ofillikda sharobxo‘rlik va aysh−ishrat bilan mashg‘ul bo‘ldi
siyosat maqomiga kelganda sustlik va beparvolik qilardi. Donishmandlar
demishlarki: “Mulk (podshohlik) siyosatsiz barqaror turmas va qilichsiz mustahkam
bo‘lmas”. Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”sida ham shu mazmundagi so‘zlarni
20
Зие| А. Амир Темур ва Туғлуқ Темур // Шарқшунослик. – Т.: 1996. − № 6. – Б. 83.
21
Темур ва Улуғбек даври тарихи ... – Б. 72; Бўриев О. Темурийлар даври манбаларида Чағони
е|н. – Т.: Фан,
2001. – Б. 5-7; Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур.– С. 19-20.
–
10

o‘qiymiz. Natijada ular davrida o‘lkada tartibsizliklar boshlandi. Barlos amirlari
Shaxrisabzni, jaloyirlardan amir Boyazid Xo‘jandni, amir Qazog‘on xonadonidan
bo‘lgan amir Husayn Balxni, naymonlardan bo‘lgan amir Hamidxoja Shibirg‘onni,
amir Shohmuhammad Badaxshoniy Ko‘histonni, amirlar Kayxisrav va O‘ljoytu
Aperdi ittifoq bo‘lib Xatlonni o‘ziga bo‘ysundirdilar. Shunday bo‘linish oqibatida
fitnafasodlar ko‘payib, mamlakatda tartibsizliklar boshlandi. Bunday
tartibsizliklardan foydalanib, Movarounnahrga mo‘g‘ul xoni Tug‘luq Temur bostirib
keladi 22
.
Sarbadorlar harakati faqat mo‘g‘ul bosqinchilariga emas, balki mahalliy
amaldorlarga ham qarshi qaratilganligi fanda qayd etilgan. Ammo ular amalga
oshirgan demokratik tadbirlar xususida aniq fikrga kelinmagan. Tarixchilar Xuroson
va Samarqand sarbadorlar harakatining o‘xshash tomonlarini yoritganlar, ammo bular
orasidagi farqlarni to‘la qiyosiy tahlil qilmaganlar. Fikrimizcha, farq bu harakatga
berilgan bahoda bo‘lsa kerak. Tadqiqotlarda Xuroson sarbadorlari faoliyati xalq
harakati sifatida ijobiy baholangan 23
.
Umuman olganda sarbadorlar harakati tadqiqotlarda turlicha izohlangan: Ba’zi
tadqiqotchilar sarbadorlar harakatini salbiy baholab, ularning rahnamolarini
avantyurachilar, deb ayblashlarini, ularning qatl etilishini ma’qullashlarini xato deb
o‘ylaymiz. Qayd etish kerak, bu harakat mo‘g‘ullarga qarshi ko‘tarilgan Mahmud
Tarobiy qo‘zg‘olonining mantiqiy davomidir. Sarbadorlar harakati masalasining to‘liq
bahosi fanda hali o‘zining uzil-kesil yechimini olmagan va harakatning tarixiy
ahamiyati xususida yaxlit bir to‘xtamga kelinmagan. Fikrimizcha, keyingi yangi
tadqiqotlarda birlamchi manbalarga tayangan holda izlanishlarni davom ettirish
maqsadga muvofiq. Shu o‘rinda Muiniddin Natanziy “Muntaxab ut-tavorixi Muiniy”
asaridagi mavzuga doir ma’lumotlar hanuzgacha tadqiqotlarga jalb qilinmaganligini
aytish lozim.
22
Натанзий Муиниддин. Соҳибқирон ҳае|тидан лавҳалар … – Б. 5 .
23
Каримов Ш., Шамсутдинов Р. Ватан тарихи. Т.: Ўқитувчи, 1997. − Б. 363.
–
11

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, 1340 – 1360-yillardagi Movarounnahr
siyosiy hayoti, 1360 – 1370-yillarda Amir Temurning siyosiy faoliyati ham fanda kam
o‘rganilgan, voqeliklar ko‘proq axborot shaklida bayon etilgan va tadqiqotlarning
aksariyatida mualliflar asosan 1370-yildan keyingi siyosiy voqealarga e’tibor
berganlar
–
12

XULOSA
Mazkur bitiruv malakaviy ishda Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid
mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar, yozma manbalar nashrlari,
tarjimalari tarixshunoslik nuqtai nazaridan tadqiq va tahlil etildi. Ta’kidlash joizki,
mazkur yillarda O‘zbekistonda, qisqa muddat ichida, Amir Temur saltanati tarixiga
oid yozma manbalarning bir qismi ilmiy muomalaga kiritilgan va salmoqli tadqiqotlar
amalga oshirilgan.
Sovet tarixshunosligida esa o‘z davrining xos mafkuraviy yondashuviga
qaramay, ma’lum ishlar amalga oshirilgan. Xususan, B.V. Lunin, I.M. Mo‘minov,
A.O‘rinboyev, R. Mukminova, D. Yusupova, P. Zohidov, N. Norqulov, O‘. Alimov
kabi olimlarning mustaqillikkacha bo‘lgan davrda ham temurshunoslikning rivojiga
tamal toshini qo‘yganliklarini ta’kidlash zarur va ularning ilmiy tadqiqotlarini tom
ma’noda mustaqillik davrida Amir Temur saltanati tarixini yoritishda, temurshunoslik
sohasida amalga oshirilgan ishlarni rivojlanishida manbaviy asos bo‘lib xizmat qildi,
deb aytish mumkin. Zero, aynan ular mustaqillik yillarida chop etilgan yirik
fundamental nashrlarda Amir Temur hayoti va faoliyati tarixini mukammal
yoritishdagi xizmatlarini e’tirof etish zarur.
13

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI

I. Rahbariy adabiyotlar :

1. Mirziyoyev Sh.М. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga
Murojaatnomasi . 28-dekabr 2018-yil.
2. Кaримoв И.A.Тoшкентдa Aмир Темур xaйкaлини oчилишигa
бaғишлaнгaн тaнтaнaдa сўзлaнгaн нутқ // Кaримoв И.A. Еҳтирoм. 1993
йил 31 aвгуст // Ўзбекистoн: Миллий истиқлoл, иқтисoд, сие|сaт,
мaфкурa.–Т.: Ўзбекистoн, 1996. Жилд II.

II. Manbalar
1. Aмир Темур aждoдлaри (Шaрaфиддин Aли Яздийнинг “Зaфaрнoмa”
aсaридaн термa-тaржимa) / Фoрс тилидaн тaржимa, кириш сўз вa изoҳлaр
муaллифи O. Бўрийев. – Т.: Қoмус, 1992.
2. Aмир Темур Кўрaгoн. Зaфaр йўли. Тaржимaи ҳoл / Нaшргa тaй
е|рлoвчи,
тaржимoн, сўз бoши вa изoҳлaр муaллифи Aшрaф Aҳмaд. –Т.: Нур,
1992.−112 б. 3.3. Aмир Темур Кўрaгoн. Тузуки Темурий / Тaбдил вa
нaшргa тaй
е|рлoвчилaр: Ҳ.Бoбoбекoв, Ҳ.Бoбoйев, A.Қурoнбекoвлaр. – Т.:
Мaxпирaт нoмидaги Ўртa Oси
е| xaлқлaри институти. 1999.
3. Aмир Темур Кўрaгoн. Зaфaрнoмa / Сўзбoши, тaбдил муaллифлaри
Ҳ.Бoбoбекoв, Ҳ. Бoбoйев, A. Қурoнбекoв. – Т.: Мaxфирaт нoмидaги Ўртa
Оси
е| xaлқлaри институти, 2000.
4. Ҳ.,Қурoнбекoв A., Бoбoкaлoнoв З., Мирзaйев Т. – Т.: Фaн, 2004.
5. Вaмбери X. Буxoрo
е|ҳуд Мoвaрoуннaҳр тaриxи. Китoбдaн пaрчaлaр /
Тўплaди С. Aҳмaд. – Т.: Адаби
е|т вa сaнъaт, 1990.
6. Мирзo Улуғбек. Тўрт улус тaриxи / Б. Aҳмедoвнинг кириш сўзи, изoҳлaри
вa тaҳрири oстидa. Фoрс тилидaн Б. Aҳмедoв, Н. Нoрқулoв, М. Ҳaсaний
тaржимaси. – Т.: Чўлпoн, 1994.
7. Низoмиддин Шoмий. Зaфaрнoмa / Фoрс тилидaн ўгирувчи Юнусxoн
Ҳaкимжoнoв. Тaржимaни қaйтa ишлaб нaшргa тай
е|рловчи вa мaсъул
муҳaррир A. Ўринбoйев. Изoҳлaр вa луғaтлaрни тузувчи Ҳ. Кaрoмaтoв
(геoгрaфик нoмлaр изoҳи O. Бўриевники). Ҳoфизи Aбрунинг
14

Mustaqillik yillarida Amir Temur davri tarixining tadqiq etilishi

Sotib olish