Mustaqillik yillarida arab xalifaligi istilosi davri tarixining o’rganilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	61.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Mustaqillik yillarida arab xalifaligi istilosi davri tarixining o’rganilishi

Sotib olish

“ MUSTA QILLIK Y ILLA RIDA A RA B X A LIFA LIGI ISTILOSI DA VRI
TA RIX IN IN G O‘RGA N ILISHI”
MUNDARIJA:
KIRISH ............................................................................................................................................................... 2-5
I BOB. ARAB XALIFALIGINING TASHKIL TOPISHI VA UNING
TARIXDA TUTGAN O‘RNI .......................................................................................................... 6-17
1.1. Mustaqillik yillarida Arab xalifaligining tashkil topishining o‘rganilishi ........... 6-
13
1.2. Arab xalifaligi tarixiga oid manbalar tavsifi .................................................................. 14-17
II BOB. ARAB XALIFALIGI TARIXINING RUS, O‘ZBEK VA CHET
ELLIK TARIXCHILAR TOMONIDAN O‘RGANILISHI .................................. 18-25
2.1. Arab xalifaligi tarixi rus va o‘zbek tarixchilari nigohida ....................................... 18-21
2.2. Xorijiy mamlakatlarda Arab xalifaligi tarixining o‘rganilishi ………………..… 22-
25
XULOSA ...................................................................................................................................................... 26-27
FOYDDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI … 28-
29
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Bashariyat moddiy ne‘matlarni ishlab chiqarish,
tabiat, jamiyat va inson tafakkurida amal qiladigan qonuniyatlarni bilish, moddiy
xamda ma‘naviy olam xaqidagi bilimlarni yoshlarga o‘rgatish yo‘li bilan
rivojlanadi. Bu jarayonlarga yetarli axamiyat bermaslik , ularning birontasini
e‘tibordan chetda qoldirish jamiyatni inqirozga olib keladi. Moddiy ne‘matlarni
ishlab chiqarish umuminsoniy tajriba bo‘lib, u jamiyatning iqtisodiy negizini
yaratishga yo‘nalgan. Ishlab chiqarish qonuniyatlari, printsiplari, usullarini iqtisod
fanlari o‘rganadi. Tabiat, jamiyat va tafakkur xodisalarini falsafa, tabiiy va ijtimoiy
fanlar tadqiq etadi. Bu fanlar soxasida to‘plalgan bilimlar insoniyatning o‘zi uchun
xiemat qiladi. Zero, bashariyat to‘plangan bilimlardan amaliyotda foydalanish yo‘li
bilan o‘zini tabiiy injiqliklardan - ochlikdan, sovuqdan, ofatlardan , shuningdek,
iqtisodiy va siyosiy tanazzuldan ximoya qiladi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning bevosita tashabbusi bilan qabul
qilingan hamda izchil amalga oshirilayotgan O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustivor yo‘nalish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
taraqqiyotning yangi bosqichini boshlab berdi. Bu jarayonning amaliy natijalari,
belgi va xususiyatlari bugungi kunda hayotimizning barcha jabhalarida , eng
muhimi, xalqimizning ongu tafakkuri, intilishi va harakatlarida yaqqol ko‘zga
tashlanmoqda.
Harakatlar strategiyasi odamlarni ochiqlik, oshkoralik, shaffoflik muhitida
yashash va ishlashga da‘vat etmoqda. Har bir soha faoliyati ulkan ta‘sir kuchiga
ega bo‘lgan, fuqarolik jamiyatining ajralmas bir qismi bo‘lgan jamoatchilik
nazorati ostida rivojlanishi zarurligini kun tartibiga qo‘ymoqda. Bunday muhitda
insonning davlat, jamiyat va o‘zi oldida mas‘ulyatni to‘la his etib yashashi, so‘zi
bilan ishi bir bo‘lishiga rioya etish fazilatlari asosiy mezon sifatida namoyon
bo‘ladi. Harakatlar strategiyasi O‘zbekistonda xuquqiy demokratik asosdagi xalq
davlatini barpo etish yo‘lini har tomonlama asoslab beradigan hujjat hisoblanadi.
Harakatlar strategiyasining IV - bo‘limida Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustvor
2

yo‘nalishlari deb nomlangan 4.4 - bandida Ta‘lim va fan sohasini rivojlantirish
masalalari o‘z aksini topdi 1
.
Ya‘ni: - uzluksiz ta‘lim tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta‘lim
xizmatlari imkoniyatlarini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga
mos yuqori malakali kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirish: - ta‘lim
muassasalarini qurish, rekonstruksiya qilish va kapital tahmirlash, ularni
zamonaviy o‘quv va laboratoriya asboblari kompyuter texnikasi va o‘quv-metodik
qo‘llanmalar bilan jihozlash orqali ularning moddiy - texnika bazasini
mustahkamlash yuzasidan maqsadli chora-tadbirlarni ko‘rish tashkil etish nazarda
tutilgan.
Mamlakatimiz prezidenti Sh.M. Mirziyoyev Avvalgi uchrashuvlarda ta‘lim
va ilm-fan, davlatning yoshlarga doir siyosatini amalga oshirish, ta‘limning yangi,
zamonaviy usullarini, jumladan, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy
etish sohasidagi ishlar ahvoli tanqidiy ta‘lil qilib berilgan edi. Bu boradagi dolzarb
vazifalarni amalga oshirish yoshlarimiz , jamiyatimiz va mamlakatimizning
kelajagi uchun strategik ahamiyatga ega ekani sababli ushbu sohadagi ishlar
shaxsan bosh vazirga yuklatilgan 2
.
Ta‘lim nazariyasi talabaning umumpedagogik bilim darajasini kengaytiradi,
pedagogik merosimizga xurmat bilan munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi. Ta‘lim va
tarbiya nazariyasi va amaliyoti, tarbiya va ta‘lim, uning rivojlanish jarayoni
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va har bir tarixiy bosqichda ilmiy
bilimlar darajasi bilan bohliqligi to‘hrisida aniq tasavvur hosil qiladi. Bo‘lajak
o‘qituvchi pedagogika tarixi kursini o‘rganish davomida boshqa psixologik-
pedagogik o‘quv fanlari, pedagogik tushunchalar yuzasidan fikr yuritadi hamda
ularning mohiyatini tushuna boradi 3
.
1
Mirziyoyev Sh.M. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi, Toshkent.: O‘zbekiston, 2017. T. - 10 b.
2
Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining
kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016-
yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng
muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma‘ruzasi, Xalq
so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar.
3
Sh.M.Mirziyoyev Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma
majlisidagi nutq. Toshkent O‘zbekiston 2016-yil
3

Xalifalik tarixi butun insoniyat tarixining muhim qismi bo‘lib, ularsiz davlat
va huquq taraqqiyoti qonuniyatlarini anglab bo‘lmaydi. U umumiy ilmiy
qiziqishdan tashqari, nafaqat xalqlarning huquqiy madaniyati xususiyatlarini
yaxshiroq tushunishga, balki bizning davrimizning ko‘plab ijtimoiy-siyosiy
hodisalarining mohiyatini yanada aniqroq baholashga yordam beradigan dolzarb
amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi . Ishning asosiy maqsadi ko‘plab materillar va
adabiyotlar hamda eng yangi ma’lumotlarga tayangan holda mavjud mazkur
masalani tarixiy yoritishdan iborat. Ma’lumki, arablar Xuroson, Movarounnhr va
Xorazmni bosib olgach , hamishagidek o‘lkamizda ham qattiqqo‘llik bilan yurtni
arablashtirish siyosatini olib borganlar. Bu borada ustalik bilan islom dinidan
foydalanilgan. Arab tili davlat tili, islom dini tili va fan tili darajasiga ko‘tarilgan.
Mahaliy tilda yozilgan asarlar yo‘q qilingan, yerli bilimdonlar quvg‘in ostiga
olingan.
Kurs ishining vazifalari:
-Jahonda arab xalifaligi davlatining tashkil topishi jarayonini yoritishi;
- Arab xalifaligi hukmronligining Arabiston yarim orolidan chiqib , Xuroson,
Movarounnahr, Hindiston , va hatto, Yevropagacha kengayish sabablarini ma’lum
bir izchillikda ko‘rsatib berish;
- Xalifalik davrida Movarounnahr va Xurosonda mavjud ijtimoiy, siyosiy
hayotga baho berish;
-IX-XI asrlarda Movarounnahr va Xorazmdagi madaniy hayotni tahlil qilish;
Madaniyatning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rnini ochib berish.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishida ilgari surilgan fikrlardan,
yondashuvlardan, to‘plangan ma‘lumotlardan hamda natijalaridan tarix fanidan
maruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar yaratish да , shuningdek , seminar va dars
mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rishda foydalanish mumkin.
Kurs ishning obyekti: Arab xalifaligi istilosi masalasiga bag‘ishlangan ilmiy
ishlar tahlili kurs ishining obyektini tashkil etadi.
4

Kurs ishining predmeti: Arab xalifaligi tashkil topishi tarixi , uning olimlar
tomonidan o‘rganilishi masalasiga bag‘ishlangan ilmiy ishlar, ularda mazkur
muammoni o‘rganish borasida erishilgan yutuqlar va yo‘l qo‘yilgan xato va
kamchiliklar kurs ishining predmetini tashkil etadi.
Kurs ishning tuzilishi va hajmi: Kurs ishi kirish, 2 t а bob, 4 ta bo‘lim,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I BOB. ARAB XALIFALIGINING TASHKIL TOPISHI VA UNING
TARIXDA TUTGAN O‘RNI
1.1.Arab xalifaligining tashkil topishi
Markaziy Osiyo xalqlari tarixida VII-IX asrlar tarixi alohida o‘rin egallaydi.
Chunki, ushbu davr mintaqa xalqlari hayotining barcha jabhalarida – xoh u
siyosiy-iqtisodiy bo‘lsin, yoinki, ijtimoiy-madaniy bo‘lsin, yangi tub burilish va
o‘zgarishlarni qamragan davr bo‘lgan va bu jarayon mahalliy xalqlarning keyingi
tarixiy taraqqiyot yo‘lida o‘ziga xos omil bo‘lib xizmat qilgan. Markaziy Osiyoda
amalga oshirilgan arab istilolari turkiy xalqlarning orasida islom dinining
yoyilishiga hamda musulmon madaniyatining shakllanishiga sabab bo‘ldi. Bu
jarayon ham islom, ham dunyo tarixini o‘zgartirib, yangi bir era – davr
boshlanishiga olib keldi 4
.4
Ushbu davr mintaqada Arab xalifaligi hukmronligi davri bilan xarakterlanadi.
Arab xalifaligining mintaqani o‘z tarkibiga kiritish jarayoni oson kechmagan,
albatta. Bunda, ayniqsa, o‘sha davrlarda arablar tomonidan amalga oshirilgan
istilochilik harakatlarining o‘rni alohida ahamiyatga ega bo‘lgan. Mintaqada
amalga oshirilgan arab istilolari tarixini o‘rganar ekanmiz, Arab xalifaligining
Markaziy Osiyoni, jumladan, Movarounnahrni bo‘ysundirish uchun olib borgan
kurashlari uch asr yuzini ko‘rgan deyilsa, mubolag‘a bo‘lmaydi. Arab
xalifaligining mazkur mintaqada olib borgan harbiy yurishlari 53-hijriy (673-
milodiy)-yildan toki 191-hijriy (807-milodiy) sanaga qadar davom etgan bo‘lib,
ushbu vaqt davomida arab noiblari tomonidan Turon shahar va qishloqlariga qarshi
40 ga yaqin harbiyyurishlar amalga oshirilgan 5
.
Taniqli sharqshunos akademik V.V. Bartold dalolatiga ko‘ra, arablarning
Movarounnahrga qilgan eng so‘nggi bosqini 207 - hijriy-yilda (823 - milodiy yil)
Ustrushonaga nisbatan amalga oshirilgan. Bundan kelib chiqib aytish mumkinki,
xalifalikning Movarounnahrga nisbatan amalga oshirilgan dastlabki sinov
chopqinlari hijriyning 32-yilida (milodiy 654-yil) yuz berganligini hisobga olib
4
Dr. Z. Kitapçi. Türkistan’in Müslüman Araplar Tarafindan Fethi. – Konya: Yedikubbe Yayinlari. Türk Islâm tarihi
külliyâti 3, 2005. – 344 b
5
П. Равшанов. Ватан тарихидан. Турон VII - IX асрларда (Араб истилоси лавҳалари). – Қарши: Насаф, 2003. –
бю 140.
6

olib, arablar mintaqani zabt etish uchun 169 yil sarflagan, deyish mumkin bo‘ladi.
Mazkur dalil mahalliy aholining istilochilarga nisbatan qanchalik mardonavor,
shiddatli kurash olib borganligini, bosqinchilarga uzluksiz qattiq qarshilik
ko‘rsatganligini anglatib turadi.
Arab xalifaligi (632 – 1258) – Arabiston yarim oroli, Yaqin va O‘rta Sharq,
Shimoliy Afrika, Ispaniya, Markaziy Osiyo va Kavkazortini o‘z ichiga olgan
saltanat bo‘lib, VII-VIII asrlarda tashkil topgan. Arab Xalifaligi asoschisi
payg‘ambar Muhammad(s.a.v)ning eng yaqin safdoshi xalifa Abu Bakr – Arablar
yuqorida zikr etilgan mamlakatlarni 630–715 yillar orasida bosib olganlar. Bu
mamlakatlar asosan «Xula-fo Ar-Rashidin» («To‘g‘ri yo‘ldan boruvchi xalifalar»)
va umaviylar zamonida fath etildi.. Xalifa Umar davrida (634-644 –yillar) kuchli
markazlashgan davlat va jangovar armiya tashkil topadi. Ko‘p sonli arab
qo‘shinlari o‘z zarbalarini Vizantiya va Eronga qarshi yo‘naltiradilar. Bir necha
o‘n yilliklar mobaynida arablar Suriya, Iroq, Eron, Misr va butun Shimoliy
Afrikani istilo qiladilar. Arablar Vizantiyaga kuchli zarba beradilar. Jangari arablar
g‘arbga va sharqqa tomon tobora ichkarilab boradilar. Arablar armiyasining asosiy
zarbdor kuchini otliq qo‘shinlar tashkil qilardi. VII asr va VIII asrning birinchi
yarmi mobaynida ulkan davlat – Arab xalifaligi tashkil topadi. Damashq shahri
uning poytaxtiga aylanadi. Lekin Abbosiylar bu ulkan hududni butun saqlab
qololmadilar.Ichki ixtiloflar ta‘siri ostida Arab Xalifati 8-asrning oxirlaridan
boshlab mayda-mayda qismlarga parchalanib keta boshladi: 788-yilda Mag‘ribning
g‘arbiy qismida (hozirgi Marokash) idrisiylar (788 – 985), uning sharqiy qismida
(hozirgi Tunis) ag‘labiylar (800 – 909) hukmronligi o‘rnatildi. Xuroson va
Movarounnahrda esa X asrning 20-yillaridan boshlab mahalliy sulolalar: Tohiriylar
(821 – 873), Safforiylar (867 – 903) va Somoniylar (875 – 999) bosh ko‘tarib
chiqdilar. Ular Arab Xalifatiga nomigagina tobe bo‘lib, aslida mustaqil hukmdor
edilar. Arab Xalifati 1258-yilda mo‘g‘ullar tarafidan tugatildi.
Movarounnahr (arabcha - daryoning narigi tomoni) - o rta asrlarda islomʻ
mamlakatlarida keng tarqalgan geografik atamadir 6
.
6
A.S.Sagdullayev. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019-yil, 445 - 455 b.
7

Uning xuddi shu ma noni anglatgan fors tilidagi «Varorud» va «Varojayxun»ʼ
shakllari ham mavjud bo lib, ularning barchasi avval (XI asrgacha) Xuroson
ʻ
viloyatining davomi sifatida,XI asr boshidan e tiboran esa Turkiston,ya ni
ʼ ʼ
Qoraxoniylar davlati va undan keyingi turkiy davlatlar tarkibidagi ma muriy birlik
ʼ
sifatida tushunilgan.XI asrda Yevropa tarixshunosligida mazkur arab atamasining
lotincha tarjimasi bo lmish yangi «Transoksiana» yoki «Transoksaniya» atamalari
ʻ
muomalaga kiritilgan. Hozirgi zamon tarixiy-geografik ilmiy adabiyotda
Movarounnahr deganda,asosan, Turkmanistondan tashqari bo lgan O rta Osiyo
ʻ ʻ
hududlari, ya ni, O zbekiston, Tojikiston, Qirg iziston va Qozog istonning janubiy
ʼ ʻ ʻ ʻ
qismi tushuniladi.
Qadimda Arabiston yarim orolida yashab kelayotgan arablar Somoniy
qavmiga mansubdirlar. Arablarda VII asr boshlarida siyosiy tarqoqlik nihoyatda
kuchaydi. Arabistonda sodir bo‘lgan bunday ijtomoiy va siyosiy vaziyat,
mamlakatning birlashuviga olib keldi. Bunday harakatlar -ning asosiy tarfdori
bo‘lib, shaharlarning savdogar va hunarmand aholisi ko‘tarildi. Bu harakat buyuk
va birdan-bir haq yo‘l – yagona e’tiqodga da’vat qilishdan boshlandi.Bu
yakkaxudolik dini bo‘lib, tarixda u itoat , tabelik va bo‘yin egish m`nolarini
anglatuvchi islom nomi bilan shuhrat topadi.Buyuk va yagona tangri – Ollohning
Yerdagi rasuli sifatida Arabistonning yirik markazi Makka shahrida duntoga
kelgan Muhammad binni Abdulloh (570-632) bu harakatga rahnamolik qiladi.
Islomni qabul qilib, Rasulullohga ergashgan uning izdoshlari O‘zlarini muslim
(musulmonlar) ning xudo oldida teng ekani, rizq-ro‘zni barchaga Yaratguvhining
o‘zi yetkazib berishi hamda jamiyatda adolatsizlik barham topishi haq ekanini
targ‘ib etadilar 7
.
Dastavval o‘z ona shahrida muvaffaqiyat qozona olmagan Muhammad 622-
yil 16-iyulda Makkadan Madina shahriga hijrat qilishga majbur bo‘ladi.
Xuddi shu kundan boshlab musulmon Sharqida qabul qilingan hijriy yil
hisobi boshlanadi. Shunday qilib, islom bayrig‘i ostida Makka shahrida boshlagan
7
R.Murtazayev. O‘zbekiston tarixi. Toshkent 2001-yil
8

tavhidlik dini targ‘iboti Madinaga ko‘chadi va bu shahar kurashning markaziga
aylanadi.
Muhammad vafot etgach, avval Abu Bakr (632-634), so‘ngra Umar (634-
644), Usmon (644-656) va Ali (656-661) lar xalifa, ya’ni o‘rinbosar deb e’lon
qilinadi.Ular hukmronlik qilgan davrda Arabiston islom dini to‘la g‘alaba qozonib,
tarixda ilk bor o‘ta markazlashgan musulmon davlati – Arab xalifaligi tashkil
topadi.
Misr, Suriya, Falastin, Iroq, Vizantiya va Eron bo‘ysundirilib, islom jahon
dinlaridan biriga aylandi. Shuni ta‘kidlash o‘rinliki, arab qabilalarining islomni
qabul qilib, siyosiy jihatdan yagona hokimiyatga birlashuvida islom islom
aqidalari, e’tiqod talablari, shariat ahkomlari, huquqiy va axloqiy me’yorlarni o‘z
ichiga qamrab olgan yangi mafkuraviy boy va o‘ta nodir manbai – Qur`oni
Karimning ahamiyati nihoyatda buyuk bo‘ldi. Ko‘p mamlakatlar bo‘ysundurilib,
behisob o‘ljalarga ega bo‘lgan Arab xalifaligi harbiy yurushlarni G‘arb va Sharqqa
tomon kengaytishga harakat qiladi. 651-yili arabalar jangsiz Marv shahrini
egallaydilar. Bu yerda o‘rnashib olgach, arablar Amudaryodan shimolda
joylashgan boy viloyatlarni bosib olishga tayyorgarlik ko‘radilar. Movarounnahrni
zabt etishning boshlanishi. Amudaryodan shimolda joylashgan yerlarni arablar
Movarounnahr, ya’ni daryoning narigi tomoni deb ataganlar. Hozirgi
Afg‘onistonning shimoliy, Eronning shimoli-sharqiy qismi hamda Janubiy
Turkmanistondan to Amudaryogacha bo‘lgan hududlar esa Xuroson deb yuritiladi.
Uning markazi Marv shahri edi. Bu viloyatniboshqarish uchun maxsus noib
tayinlanib, u Marvda turar edi. Movarounnahrga bo‘lgan hujumlar Xuroson noibi
tomonidan uyushtirilar edi.
Arablar Movarounnahrga datlab uni bosib olish emas, balki harbiy jihatdan
tayyorgar ko‘rish, mahalliy hukmdorlarni sinash maqsadida yurish qiladi.
Movarounnahrga ilk bor hujumlar 654-yilda Maymurg‘ va 667-yilda
Chag‘aniyondan boshlanadi.
Narshaxiyning yozigacha, 673-yilning kuzida xalifa Muoviya I (661-680)
farmoni bilan Ubaydulloh ibn Ziyod Amudaryodan kechib o‘tib, Buxoro
9

muzofotiga bostirib kiradi. Poykand va Romitonni egallab, Buxoro sharifini
qamalga oladi. Yordamga kelgan turklar va buxoroliklarning birlashgan qo‘shinlari
jangda arablardan yengiladi, bir lak (yuz ming)dirham hajmda boj to‘laydi. Bojdan
tashqari arablar to‘rt ming asir, qurol, kiyim-kechak, oltin va kumush buyumlardan
iborat ko‘p o‘ljalar bilan Marvga qaytadilar.
Oaradan uch yil o‘tgach, Xuroson noibi Said ibn Usmon boshliq arab
qo‘shinlari yana Buxoroga bostirib kiradilar. Sug‘d, Kesh va Nasaf viloyatlaridan
yordamga kelgan bir yuz yigirma mingli harbiy kuchga suyanib Buxoro malikasi
dushman bilan jang qilish uchun o‘z qo‘shinini safga tortadi. Biroq, sug‘dliklar
vahimaga tushib Buxoroni o‘z taqdiriga tashlab, jang maydonidan chiqib ketadilar.
Natijada malika katta boj to‘lab, malikazoda va dehqon aslzodalardan 80 nafarini
garovga berib, yana sulh tuzishga majbur bo‘ladi. Said ibn Usmon Buxorodan
Samarqand sari qo‘shin tortadi. Bir oydan oshiqroq davom etgan jangda
sug‘dliklar qahramonona qarshilik ko‘rsatadilar. Said ular bilan sulh tuzib,
kelishishga majbur bo‘ladi. Samarqanddan u o‘ljalar bilan bir qatorda 30 ming
nafar asir olib qaytadi. Yo‘l-yo‘lakay u Termiz shahrini egallaydi.
Shunday qilib, arablarning Movarounnahrga tomon qilgan dastlabki yurishlari
aslida ayrim sarkardalarning boylik orttirish maqsadida o‘zboshimchalik bilan
amalga oshirgan talonchigidan iborat edi. Natijada, Movarounnahrning bir qator
viloyatlari talanib , vayron etiladi. Shubhasiz, arablarning talonchilik yurishlariga
qarshi kurashish maqsadida Movarounnahrning mahalliy hukmdori o‘rtasida
harbiy ittifoq tuzish uchun urinishlar bo‘lgan. VII asrning 80-yillari boshlarida ular
hatto Sirdaryo etagida Xorazm yaqinidagi shaharlardan birida bir necha bor
to‘planadi. Biroq, o‘zaro siyosiy nizolarni to‘xtatish, xalifalikka qarshi birlashib
kurashish to‘g‘risidagi ularning sa’yi harakatlari amalgam oshmadi. Chunki
Movarounnahrning siyosiy tarqoqligi hamda mahalliy hokimlar o‘rtasida nizolar
bunga halaqit beradi.Bunday vaziyatdan esa arab lashkarboshlari ustalik bilan
foydalanadilar.
Movarounnahrning zabt etilishi. VII asr oxirlarida butun xalifaliklarda tartib
o‘rnatilgach, arablar Movarounnahrni uzul-kesil bosib olishga kirihadilar. 704-
10

yilda Qutayba ibn Muslim Xurosonga noib qilib tayinlanadi. Unga
Movarounnahrdan to Xitoy hududlarigacha bo‘lgan viloyatlarni xalifalikka
bo‘ysundirish vazifasi yuklandi. Bu, shubhasiz, jiddiy va nihoyatda og‘ir vazifa
edi.
Harbiy yurishni Qutayba 705-yilda Balx viloyati atrofini zabt etishdan
boshlaydi. Tez orada Chag‘niyon hokimi jangsiz taslim bo‘ladi. Shunday qilib,
arablarning Movarounnahrga tomon yurishlarining ikkinchi davri boshlanadi. 707-
yilda Qutayba katta qo‘shin bilan Amudaryodan o‘tib, Buxoro vohasiga kiradi.
Uning bu yurishida sotqin Balx dehqoni va chag‘on-xodotlarning harbiy kuchlari
ishtirok etadi. Poykandni qamalga oladi. Sug‘d va boshqa viloyatlardan kelgan
kuchlar bilan poykandliklar qattiq turib, arablarga qarshilik ko‘rsatadilar. Qamal
ellik kun davom etadi. Arablar shahar devoir ostidan lahim qazib, unga ruhna
uradilar va ichkariga bostirib kiradilar. Poykand egallanib qo‘lida qurol tutishga
qodir barcha erkak zoti qirib tashlanadi. Xotin-xalaj va yosh bolalar asirga olinib,
shahar vayron etiladi. Poykand uzoq yillar davomida xarobazor bo‘lib yotadi.
Poykand fojiasidan keyin beshafqat Qutayba boshliq bu havfli dushmanga zarba
berib, uni dafn qilish maqsadida Sug‘d podshosi Tarxun , Buxoro hukmdori
Xunukxudot va Shopurkom hokimi Vardonxudot boshliq katta harbiy kuch hamda
iqrq ming lashkar bilan yordamga kelgan turklar Tarob va Romitan oralig‘ida
to‘planadilar. Ittifoqchilar Qutayba qo‘shinini qurshovga oladilar. Uning ahvoli
nihoyatda tanglashadi. Undan halos bo‘lish uchun Qutayba o‘ta makkorliok bilan
hiyla ishlatib, Movarounnahrning viloyat hokimlari ustidan birin-ketin g‘alaba
qozona boshlaydi.
707-709-yillar mobaynida u Buxoro va uning atroflariga bir necha hujumlar
qiladi, ko‘pdan-ko‘p qal`alar va obobd yerlarni bosib oladi. Buxoro viloyatiga
hokim qilib u buxorxudot Tug‘shadani va unga amir qilib o‘z yaqinlaridan birini
tayin etadi. Amir buxurxudot ustidan nazorat qilib turish, Buxoroda qoldirilgan
harbiy qismga askarboshi, aholiadn soliq undirish va uni o‘z vaqtida xalifalikka
yetkazib berish kabi vazifalarni bajarar edi. Sulh shartnomasiga binoan
buxoroliklar har yili xalifalikka ma’lum miqdorda boj to‘lash, uylarning yarmini
11

arablarga bo‘shatib berishga majbur edilar. Qutayba Buxoro shahrining
ibodatxonasini jome masjidga aylantirib, sug‘diy tili va xadita bitilgan
otashparastlikka oid asarlarni yoqotadi. Ibodat qilish uchun masjidga qatnagan
mahalliy aholining har biriga ikki dirhamdam pul hadya qilib, ularni islom diniga
tortishga harakat qildi. Manbalarda ta’kidlanishicha, ikki dirham olish uchun
ko‘proq kambag‘allargina qiziqar edilar. Ammo boylar pulga ham qiziqmas va
masjidga ham bormasdilar.
710-yilda Qutayba Shuman, Nasaf va Keshni bosib olib, Samarqandga hujum
boshlash uchun tayyorgarlik ko‘rardi. Biroq, Xorazmda boshlangan ichki
ziddiyatlar oqibatida yuzaga kelagan qulay fursat Qutaybani Sug‘d yurishini
kechiktirib, Xorazmga qo‘shin tortishga jalb etadi. Xorazm shohi Chag‘on va
Hurzod boshliq xalq qo‘zg‘alonidan qo‘rqib, 711-yilda yordam sorab Qutaybaga
murojaat qiladi. Garchi dushman qo‘li bilan Hurzod tor-mor qilinib, o‘ldirilsada,
ammo Xorazmshoh bundan hech narsa yutmaydi. Aksincha, u o‘z mustaqillgini
yo‘qotib, xalifalikni bojdoriga aylanadi. Uning qo‘shini esa Qutaybaning harbiy
yurishlarida ishtirok etishga majbur edilar. Shu tariqa VIII asr o‘rtalariga kelib,
fathlar natijasida ulkan musulmon davlati - Arab xalifaligi vujudga keldi. Unga
unumdor tuproqli yerlar - Misr va Mesopotamiya kirgan, ular ilgari Qadimgi Rim
va Vizantiyaning omborxonalari bo‘lgan. Arablar o‘sha paytda ma‘lum bo‘lgan
barcha oltin konlarini egallab olishdi. Muhammadning eski tarafdorlari va Madina
zodagonlari o‘rtasida hokimiyat tortishuvlaridan so‘ng, payg‘ambarning
«o‘rinbosari» xalifa saylandi. Bu savdogar Abu Bakr, Muhammadning qaynotasi
va do‘sti edi. Kelajakda arablarning har bir hukmdori o‘zini xalifa deb e‘lon qildi.
Tarixi Tabariyda ham shu voqea qayd etilgan. Hijriy 51-yilda (milodiy 671-
yil) Ziyod (ibn Abu Sufyon) Robi ibn Ziyod al-Xorisiyni Xuroson noibi qilib
tayinlanadi. 51-yilning boshlarida u o‘z yaqinlari bilan Xurosonga kelib
o‘rnashadi, ammo, uning Movarounnahr sari qo‘shin tortganligi aytilmaydi. 50
ming kishilik ko‘ch-karvon haqida eslatilmaydi ham. Tabariy tarixi bo‘yicha, bu
voqea bundan 5-6 yil muqaddam yuz bergan bo‘lib chiqadi. Tarixi Tabariyda
bayon etilishicha, 45-yilda, hali Muoviya xalifa bo‘lib turgan davrda , Ziyod (ibn
12

Abu Sufyon) Xulayd bin Abdulloh al-Hanafiyga Xuroson noibi qilib
tayinlanganligini yozib yubordi. So‘ngra u ar-Robi bin Ziyod al-Xorisiyni 50 ming
kishiga boshliq qilib, Xurosonga jo‘natdi….
Basra va Kufadan yig‘ilgan 50 ming kishilik qo‘shin (at-Tabariyda ularni
ko‘chirib keltirilgan deyilmaydi), Xurosonni egallash uchun tashlangan
qo‘shimcha kuch edi.Ar-Robi ibn Ziyod oradan ikki yil o‘tib, vafot etadi. 54-yilda,
ya‘ni milodiy 673-yilning oxiri va 674-yilning boshlarida Xuroson noibi qilib
Muoviya tomonidan Ubaydulloh ibn Ziyod tayinlanadi. Tabariy Ubaydulloh (ibn)
Ziyod Xurosonga kelib, darhol Buxoro yurishiga otlanganligini zikr etadi.
Narshaxiyning Tarixi Buxoro asarida yozilishicha 8
,
… Xalifa Muoviya Ubaydulloh ibn Ziyodni Xurosonga jo‘natadi va u Jayhun
daryosini kechib o‘tib, Buxoro zaminiga qadam qo‘yadi. Bu paytda u yerning
podshohi Xotun bo‘lib, uning o‘g‘li Tug‘shoda hali kichkina edi. Keyin
Ubaydulloh (ibn) Ziyod Poykand va Romtin (Romitan) ni egalladi, Buxorodan
to‘rt ming asirni o‘ziga oldi. Bu 503-yilning oxiri 504-yilning avvalida bo‘ldi 9
.
8
Абу Бакр Мухаммад ибн Джаъфар ан - Наршахи . Та‘рих-и Бухара. История Бухары. Вступительная статья
Д.Ю. Юсуповой. Перевод, комментарии и примечания Ш.С. Камолиддина. Археолого-топографический
комментарий Е.Г. Некрасовой. – Т.: SMI-ASIA, 2011. – 45 c
9
Dr . Z . Kitap ç i . Türkistan’in Müslüman Araplar Tarafindan Fethi. – Konya: Yedikubbe Yayinlari. Türk Islâm tarihi
külliyâti 3, 2005. – 44 b
13

1.2 А rab xalifaligi tarixiga oid manbalar tavsifi
Qadimda Arabiston yarim orolida yashab kelayotgan arablar Somoniy
qavmiga mansubdirlar.Arablarda VII asr boshlarida siyosiy tarqoqlik nihoyatda
kuchaydi. Arabistonda sodir bo‘lgan bunday ijtomoiy va siyosiy vaziyat,
mamlakatning birlashuviga olib keldi. Bunday harakatlarning asosiy tarfdori
bo‘lib, shaharlarning savdogar va hunarmand aholisi ko‘tarildi.Bu harakat buyuk
va birdan-bir haq yo‘l – yagona e’tiqodga da’vat qilishdan boshlandi.Bu
yakkaxudolik dini bo‘lib, tarixda u itoat, tabelik va bo‘yin egish m`nolarini
anglatuvchi islom nomi bilan shuhrat topadi.Buyuk va yagona tangri – Ollohning
Yerdagi rasuli sifatida Arabistonning yirik markazi Makka shahrida duntoga
kelgan Muhammad binni Abdulloh (570-632) bu harakatga rahnamolik qiladi.
Islomni qabul qilib, Rasulullohga ergashgan uning izdoshlari O‘zlarini muslim
(musulmonlar) ning xudo oldida teng ekani, rizq-ro‘zni barchaga Yaratguvhining
o‘zi yetkazib berishi hamda jamiyatda adolatsizlik barham topishi haq ekanini
targ‘ib etadilar. Ushbu targ‘ibot keyinchalik dunyo hamjamiyati madaniyatining
ko‘p asrlar uchun rivojlanish yo‘lini belgilab berdi. Islom diniga e'tiqod qilgan
xalqlarning hayotiga bugungi kungacha o‘z ta'sirini o‘tkazib keladi. Shunday qilib,
xalifalik tarixi hamma narsa tarixining muhim qismi bo‘lib, insoniyat, xalifalik
tarixisiz hayot va Islom dining qonunlarini tushunishi qiyin. Yer yuzidagi o‘nlab
xalqlar (jumladan, bizning mamlakatimiz) madaniyatining o‘ziga xos
xususiyatlarini tushunish, balki zamonamizning ko‘pgina ijtimoiy-siyosiy
hodisalarining mohiyatini to‘g‘riroq baholashimizga o‘z hissasini qo‘shadi.
O‘tgan asrning o‘rtalarida, deyarli bir vaqtning o‘zida bir nechta
mamlakatlarda turli tillarda islom dinining paydo bo lishi ʻ va xalifalik tarixiga
bag ishlangan bir qancha yirik asarlar paydo bo ldi. Ushbu asarlarda Arab
ʻ ʻ
xalifaligining tashkil topishi, rivojlanishi, davlat boshqaruv tizimi, madaniyati,
dini, milliy an‘analari haqida batafsil va qimmatli ma‘lumotlar berildi. Jumladan,
G.Vaylning 3 jildli Xalifalar tarixi (1846-yil) nomli asarining birinchi jildi 1847–
1848-yillarda nashr etildi.
14

1854-yilda Fransuz yozuvchisi A. P. Kossen de Persevalning uch jildlik
«Arablar tarixi bo‘yicha esse», asari, A. Sprengerning qisqacha «Muhammad
hayoti» (1851) asari tayyorlanib, o‘n-yildan so‘ng nashr etilgan. 1858-yilda ingliz
yozuvchisi V. Muirning «Muhammad hayoti» nomli asari nashr etildi. Ushbu asar
uch asr mobaynida o‘quvchilar va til o‘rganuvchilar uchun bu davr, davlat tarixi
haqidagi asosiy ma‘lumotlar manbayi sifatida xizmat qildi. Ushbu kitoblarning
barchasi o‘sha zamondagi ilm-fan uchun benihoya buyuk yutuq edi.
O‘rta asrlar arab tarixidan ma'lumotlarni ozmi-ko‘pmi qayta ishlab,
tahrilangan holatda A. Sprengerning izzlanishlari natijasi ijobiy natija berdi va
o‘sha davrning to‘plamini tayyorlashga muvaffaq bo‘ldi. Shu yillardan boshlab
Qur‘on kitobi va uning matnini ilmiy o‘rganishga poydevor qo‘yildi, bundan oldin
matn tahlili asosida uning alohida qismlarini, Islom dinining paydo bo‘lish yo‘llari
va uning birinchi bosqichini o‘rganish borasidagi taraqqiyotni shakllanishini
tasavvur qilib bo‘lmasdi.
Keyinchalik avstriyalik I. Goldzier asarlari tanqidiylikka asos solib, islom
mafkurasi shakllanishidagi ikkinchi muhim manba – hadislarni o‘rganishga
kirishdi. Shu asosda, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida islom dinining ilk davri
tarixi, ta‘limotning tarkibiy elementlari bo‘yicha tadqiqotlar, Muhammad, islom
dinining shakllanishida xristianlik va iudaizmning roli haqidagi qarashlar va
izlanishlar boshlandi.
Islom dinini o‘rganishdagi taraqqiyot fonida xalifalikning umumiy tarixiga
oid tadqiqotlar, ma‘lumotlar salmog‘i ortib, 1891-yilda paydo bo lganʻ
V.Myuirning xalifalik va Islom dini haqidagi qarashlari barchada qiziqish
uyg‘otdi.
A. Myullerning Islom tarixi kitobining birinchi jildi Arab xalifaligi, Islom
dini haqidagi ma‘lumotlar, qarashlardan iborat bo‘lib, ushbu kitob rus tili tarixida
alohida o‘rin tutadi. Tarjimonlar tarafidan 1895-yilda rus tiliga tarjima
qilinganidan keyin bir necha o‘n yillar davomida eng muhim, keng tarqalgan
darslik sifatida qaraldi. O‘quv yurtlari , talabalar xalifalik va musulmonlarning o‘rta
asrlar tarixi haqidagi ko‘plab ma‘lumotlarni olishda foydalanishgan. Ushbu asar
15

XIX asrning ikkinchi yarmida ko‘p miqdorda nashr qilinganligi bilan ham alohida
e‘tirof etiladi.
O‘sha davrlarda Yevropa va Sharqda Arab yozma manbalari haqida sof
tarixiy asarlar, turli biografik lug‘atlar, huquqiy risolalar va turli sharhlar chop
etilgan. Bu butunlay boshqacha o‘rganish tajribasini taqdim etgan. Matnshunoslik
va manba tadqiqotlari o‘sha davr va manbalarga boshqacha munosabatda bo‘lishni
talab qiladi.
Shular bilan bir qatorda, XIX-XX-asrlar boshida muhim ahamiyatga ega,
yangi turdagi yana ikkita asar yaratiladi. Biri A. Mednikovning Falastin haqidagi
arab manbalaridan olingan ma'lumotlarni tahlil qilishga bag‘ishlangan asar bo‘lsa,
ikkinchisi J.Vellxauzenning Umaviylar xalifaligi haqidagi asardir.
Arab dunyosida bu davr butunlay o‘zgacha uslubi bilan ajralib turadi.
Xalifalik tarixiga oid yozuvlar uslubi va serjiloligi haqida J.Zeydanning besh
jildlik Arab sivilizatsiyasi tarixi asari eng ahamiyatli hisoblanadi 10
.
Bu asar arab tarixnavisligi, xattotligining yutuqlarini anglash, uni tushunishda
olg‘a siljish uchun turtki bo‘ldi. Asrimizning boshlarida italyan muharriri L.
Kayetani Islom va xalifalikning ilk tarixiga oid arab manbalari ma'lumotlarining
to‘liq to‘plamini tuzishga kirishadi. Jahon urushi davrida u o‘zining olti jilddan
iborat bo‘lgan «Islom yilnomalari»ni nashr etishga muvaffaq bo‘ladi. Asarda VI
asrning oxiridan boshlab 644-yilgacha 11
davrda ma lum bo lgan deyarli barchaʼ ʻ
arabcha manbalarni o‘z ichiga qamrab oladi. Bu ishning beqiyosligiga ishonch
hosil qilib, u bir vaqtning o‘zida yangi voqealarning qisqa ro‘yxati shaklidagi
«Musulmon xronografiyasi» deb nomlagan asar nashrini ham boshlaydi 12
.
Mutaxassisning ushbu takrorlnmas ma'lumotnomasi bo‘lgan asari to‘liq,
uzluksiz o‘qish uchun imkonsiz edi, sababi yuqori narx va juda kichik nusxada
ekanligi ushbu asarni bibliografik nodirlikka aylantirdi. Taniqli yozuvchi L.
Kayetani ham qadim zamonlardan boshlangan arab dunyosining qisqacha tarixi
qo‘llanmasini yaratmoqchi edi, uning ushbu rejasi qisman: faqat birinchi jild -
10
Зайдан , 1902. J.Zeydan, Ara sivilizatsiyasi tarixi, 1902-yil
11
L. Kayetani, Islom yilnomalari.
12
L. Kayetani, Musulmon xronografiyasi, 1912
16

antik davrga bag‘ishlangan va uchinchi – Payg‘ambar davriga bag‘ishlangan
jildlarni yarata oldi. Keyinchalik islom paydo bo‘lganidan boshlab xalifalikning
butun tarixini qamrab oluvchi tadqiqotlarni to‘plash va alohida qo‘llanma sifatida
ishlab chiqish uchun urinishlar bo‘ldi. F. Xittining «Arablar tarixi» (1937-yilda
nashr etilgan), K. Brokelmann tomonidan yozilgan va keyinchalik bir necha marta
qayta nashr etilgan Musulmon xalqlari tarixi va davlatlari kitoblari qisqa davr
mobaynida yozildi.
Arab mamlakatlarida mustaqillikka erishganga qadar tarixiy tadqiqotlar,
xalifalik tarixiga oid aksariyat asarlar Muhammad va birinchi xalifalar davri yoki
ular bilan bog‘liq holda holda yaratilgan. O‘sha davrlarda shu va shu kabi xalifalik
tarixini umumlashtiruvchi mukammal asar kitobxonlar uchun to‘liq
tayyorlanmagan 13
.
Xalifalikni o‘rganishdagi asosiy yutuq XIX asrda sodir bo‘ldi. Bular V.Myur,
A.F.Kremerlarning asarlaridir. Ikkinchisi XIX asr oxirida xalifalikning asosiy
tarixchilaridan biriga aylandi. U o‘zining Islom dinining hukmron g‘oyalari tarixi
asarida islomning uchta asosiy g‘oyasini: xudo, payg‘ambarlar, davlat g‘oyalarini
tushuntirishga harakat qilgan. Ularda u islom tomonidan yaratilgan diniy va
ijtimoiy tuzumni tushunishning kalitini ko‘rsatishga harakat qiladi. A.Myuller
«Islom tarixi» asarida arablar tarixini antik davrdan XIX asrgacha bo‘lgan davrni
o‘z ichiga qamrab olgan. U dastlabki ikki jildda arablarning islomgacha bo‘lgan
tarixidan Abbosiylar sulolasi qulashigacha bo‘lgan voqealarni tahlil qiladi 14
.
Shu bilan birgalikda A.Metsning «Musulmon uyg‘onishi» asari III-IV
asrlardagi arab xalifaligi tarixiga bag‘ishlangan. Asarni ikki asrga cheklab, muallif
eng muhim ma'lumotlarni aks ettiruvchi juda ko‘p sonli manbalarni sinchkovlik
bilan o‘rganishga muvaffaq bo‘ladi.
13
« История Халифата . В 4 томах . Том 1. Ислам в Аравии (570-633 гг.)»: Восточная литература, ; 2002 ISBN
5-02-016552-2, 5-02-018165-X
14
https://WorksPay.ru
17

II BOB А rab xalifaligi tarixining rus, o zbek va chet ʼ ellik tarixchilar
tomonidan o rganilishi
ʼ
2.1 А rab xalifaligi tarixi rus va o zbek tarixchilari nigohida
ʼ
Tarixiy taraqqiyotning turli bosqichlarida ko‘plab tadqiqotchilar arab
xalifaligini o‘rganishga e‘tibor qaratganlar. G arb tarixchilari XVII-XVIII
ʻ
asrlardan boshlab arab xalifaligiga bir qator yozuvchilar, tarixchilar: Herbelot,
Gibbon, Degin va boshqalar e tibor berishgan. Biroq, ularning asarlarini to‘laqonli
ʼ
deb bo‘lmaydi: bu tarixchilar keltirgan ko‘plab manbalar hali nashr etilmagan.
Bundan tashqari, ular ko‘pincha bir-biridan iqtibos keltirgan. Rus tarixshunosligida
ham ko‘proq XIX asrdagi xalifalik tarixiga e tibor berilgan. Dastlab G‘arb
ʼ
tarixchilarining tarjimalari katta o‘rin egallagan. Ammo bunday tarjimalarning
asosiylaridan biri A.Krimskiyning fundamental tadqiqotlaridir. Krimskiy «Islom
tarixi» asarida ustida ish olib boradi va uni kitobxonlar e‘tiboriga havola etadi. Bu
asar islom tarixiga oid eng jiddiy va qiziqarli kitoblardan biridir. Rossiyada islom
va xalifalikni o‘rganishga kirishgan yana bir yirik tarixchi V.Bartolddir. U Islom
tarixiga oid eng yirik manbashunoslik va tarixnavislik asarlar muallifi hisoblanadi.
Bular Islom va arab xalifaligi tarixiga oid asarlar va Yevropa va Rossiyada Sharqni
o rganish tarixi asarlaridir.
ʻ
Sovet davri tarixshunosligida E.Belyayevning Arablar, islom va arab
xalifaligi ilk o rta asrlarda va V.Naumkinning Xalifalik. Bu qanday boshlandi?»
ʻ
asarlari alohida e‘tirofga sazovor bo‘lgan.E.A. Belyaevning Ilk o‘rta asrlarda
arablar, islom va arab xalifaligi asarida islom dinining paydo bo lishi, Arab
ʻ
xalifaligi (Umaviylar xalifaligi , Bag dod xalifaligi) ning tashkil topishi, uning
ʻ
siyosiy tarixi, xalifalikdagi ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlari alohida o rganiladi
ʻ
va qalamga olinadi. I.Yu. Krachkovskiy (1883-1951) arab filologiyasi va umuman
arabshunoslik bo‘yicha eng muhim rus olimidir. Uning bir qator rus va arab
tillaridagi asarlari arabshunoslikka o‘zining salmoqli hissasini qo‘shgan.
L.R. Syukiyainen xalifalik tarixi va xalifalik haqida shunday izoh beradi:
Odatda xalifani «saylash»da uchta asosiy yo‘l bor: bevosita jamoa tomonidan,
saylov orqali va ikkinchisi jamoa tomonidan voris sifatida tayinlanish. Islom
18

ruhiga eng mos keladigani jamiyatning bunday shaklidir, deb ta‘kidlab o‘tadi.
Islom olamida Abu Yusuf nomi bilan mashhur bo‘lgan Yoqub Abu Yusuf ibn
Ibrohim al-Kufiy (735–798)ning ijtimoiy-falsafiy qarashlari , xalifalik soliq
tizimining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Abu Yusuf tomonidan bir
qancha asarlar yozib qoldirilgan. Ular ichida Kitob al-xaroj asari ancha mashhur
bo‘lib, unda Abu Yusufning ijtimoiy-falsafiy qarashlari keng yoritilgan. Qolaversa,
bu asar eng qadimiy qo‘lyozma (VIII asr) asarlar sirasiga kiradi.
Kitob al-xaroj asarida islomdagi asosiy iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlar to‘liq
yoritilgani hamda arab xalifaligida soliq tizimi qay tarzda tarkib topganligini
yoritish bilan bir qatorda juda qimmatli tarixiy ma‘lumotlar keltiriladi. Chunki
asarning faqatgina qadimiy qo‘lyozma ekanligi emas, balki u bizga aynan VIII–IX
asrlarda xalifalikda va yurtimiz hayotida soliq tizimi qanday bo‘lganligi va
keyinchalik uni tarixiy evolyusiya natijasida qay tariqa o‘zgarganligini kuzatish
imkonini beradi. Abu Yusufning qarashlari, ayniqsa, u tomonidan ishlab chiqilgan
soliq tizimi va yerga bo‘lgan munosabat bevosita Markaziy Osiyo xalqlari hayotiga
katta ta‘sir o‘tkazdi. Abu Yusuf yashagan davr islom tarixida katta ilmiy uyg‘onish
bo‘lgan davr hisoblanadi. Bu davrda Qur‘oni karimni tafsir qilish, fiqh, falsafa,
tarjimachilik juda taraqqiy etgan edi. Abu Yusuf ushbu kitobni Xalifa Horun ar-
Rashid davrida bosh qozi bo‘lib ishlagan paytlarida yozgan. Abu Yusuf ushbu
risolani xalifaning soliqqa tortish masalalari, davlat boshqaruvi, jinoyat
qonunchiligi va boshqa masalalar bilan bog‘liq diniy me‘yorlar holati haqidagi
so‘rovlariga javoban yozgan. Asar xalifaga nasihat qilish bilan boshlanib, uni
yuksak ma‘naviyatli va odil hukmdor sifatida o‘z xalqi oldidagi vazifalarni
sidqidildan ado etishi lozimligini ta‘kidlaydi.
Kitobning yondashuvi pragmatik va huquqiy xususiyatga ega. Bu shunchaki
islomning moliya tizimi to‘g‘risidagi risola emas, aksincha, bu o‘sha davrda
jamiyatdagi o‘zgarishlar yoritilgan, islom qonunlari nuqtayi nazaridan amalga
oshiriladigan soliq tizimini yaratish uchun qilingan ilk sa‘y-harakatlardir. U
o‘zining yuksak tahlili bilan tarixiy dalillar asosida islom moliya tizimining
moslashuvchanligi va barcha jamiyat hamda zamonlarga moslasha oladigan sifatga
19

ega ekanligini isbotlashga urindi. Abu Yusuf fiqh olimi va din ulamosi sifatida o‘z
fikrlarini Qur‘oni karim oyatlari, Payg‘ambar (s.a.v) odatlari va taqvodor
xalifalarning amallari bilan mustahkamlashga harakat qilgan.
Xalifalikdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat xalqning iqtisodiy holatini, shuningdek,
madaniy hayotdagi bir qator diniy xurofiy botil e‘tiqodli mazhablarning vujudga
kelishi hayotiy jarayonni murakkablashtirar edi. Abu Yusuf mana shunday
murakkab siyosiy jarayonlarni hisobga olgan holda Kitob ul-xaroj asarini yozdi. U
doimiy ravishda Horun ar-Rashidga o‘zining qarashlarini bildirib, maslahatlar
beradi. Asarda Kimki, adolatli siyosat olib borsa, uning martabasi yuksak bo‘ladi
va boshqaruvda yengillik bo‘ladi. Kimki, adolatsiz siyosat yurgizsa, undan xalq
yuz o‘giradi va boshqaruvda og‘irlik sezadi 15
, deb ko‘p ta‘kidlanadi. Albatta xalifa
bu so‘zlarni e‘tiborga olgan bo‘lishi kerak.
Abu Yusuf arablar va ajamlar o‘rtasida ziddiyatni keltirib chiqarmaydigan
g‘oyalarni bayon etgan. Asardagi najron xalqiga nisbatan olib borilgan siyosat yoki
bo‘lmasa zimmiylarga nisbatan muomala haqidagi fikrlar bunga yaqqol misol
bo‘la oladi. Abu Yusuf ijtimoiy tenglik va adolatli boshqaruv bo‘lganda mamlakat
taraqqiy etajagini anglab yetgan. Abu Yusufning bu g‘oyalari xalifalikda ajamlarga
nisbatan odilona siyosat olib borishga turtki bo‘lgan. Boshqaruvning keyingi
yillarida mahalliy hokimiyatni tub yerli aholidan chiqqan kishilarga berilganligida
buni ko‘rishimiz mumkin. Xususan, xalifa Ma‘mun davrida Xuroson va
Movarounnahr yerlari Tohir ibn Xusayn va Somonxudotning nabiralariga bo‘lib
berildi. Ular keyinchalik o‘sha yerlarga hukmronlik qildilar. Aytish mumkinki, ular
tuzgan davlatlarning negizi islom davlati asosida edi. Davlat tuzilishining har bir
bo‘g‘inida xalifalik boshqaruvidagi qonuniy me‘yorlar ko‘zga tashlanadi.
Yuqorida aytib o‘tilgan tarixchi, yozuvchilardan tashqari yana quyidagi olimlarni
ham akohida ta‘kidlab o‘tsak maqsadga muvofiq bo‘ladi:
A.S.Sagdullayev, R.Murtazayev, B.J. Eshov, A.A.Odilov,
A.R.Muhammadjonov, R.Shamsutddinov, Sh.Karimov, Anvar Ahmad Nozim
15
(Абу Йусуф Йакуб б. Ибрахим ал-Куфи. Китаб ал-Харадж (Мусульманское налогообложение) / Пер. с
арабского и комментарии А.Э.Шмидта. Супракомментарии к переводу А.С.Боголюбова. Подготовка к
изданию, вступит.статья и указатели А.А.Хисматулина. СПб., 2001. – с. 8)
20

Mamatoxunov, S.A.Haydarov va boshqalar. Ushbu tarixchi va olimlarning
manbalarida Arab xalifaligi davridagi iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hayot haqidagi
ma‘lumotlar yozilganligini bilishimiz mumkin.
21

2.2 Xorijiy mamlakatlarda А rab xalifaligi tarixining o rganilishi.ʼ
Markaziy Osiyo xalqlarining fani va madaniyati turli tarixiy jarayonlar
davrida ulardagi siyosiy va iqtisodiy tuzumning mohiyatiga qarab, ba’zan o‘sish,
rivojlanish, ba’zan esa susayish kabi bosqichlarga ega bo‘lgan. Misol uchun,
Markaziy Osiyo fani tarixida IX-XI asrlarni yirik madaniy yuksalish, XIII asrning
boshi XIV asrlarni esa mo‘g‘ullar istilosi tufayli inqirozga yuz tutish, undan
keyingi Amir Temur davrini esa nafaqat yo‘qotilgan mavqeyini yana tiklash, balki
yangi cho‘qqilarni egallash davri deb atash mumkin 16
.
Darhaqiqat, mutaxasislarning fikriga ko‘ra, Markaziy Osiyo fani va
madaniyati bashariyat sivilizatsiyasining muhim va ajralmas qismi sanaladi. Biz
mazkur kurs ishida IX-XI asrlarda Sharqdagi madaniy yuksalish bilan bog‘liq
jarayonlarda Markaziy Osiyoning ahamiyati xususida ko‘proq to‘xtalamiz. E’tirof
etish joiz, Markaziy Osiyoning siyosiy tarixi bu mintaqada qadimgi Yunoniston,
Hindiston, Parfiya, Eron, Arabiston, Xitoy va mahaliy xalqlarning madaniy
an’analari hamda ilmiy yutuqlari o‘zaro uyg‘unlashib bir-birini boyitgan, natijada
esa yuksak sivilizatsiya shakllangan. IX-XI asrlarga kelib musulmon
madaniyatidagi umumiy madaniy yuksalish Movarounnahr va Xuroson olimlari
ijodida o‘zining yuqori choqqisiga ko‘tarildi. Ular haqida tadqiqot ishining bo‘lim
va paragrflarida izchil va qiziqarli ma’lumotlar berishga harakat qilamiz. Markaziy
Osiyo madaniyati arablar istilosiga qadar ham uzoq o‘tmishga ega edi. Mazkur
hudud qulay geografik sharoitda joylashgani sababli, qadim zamonlardan Yaqin va
O‘rta Sharq, Kavkaz, Sharqiy Yevropa, Hindiston va Xitoy bilan doimiy savdo va
iqtisodiy aloqalari bardavom bo‘lgan. Bu esa o‘z navbatida, mazkur mintaqadagi
shaharlar, qishloq xo‘jaligi (xususan, suniy irrigatsiya inshoatlari) turli mahaliy
hunarmandchilik va konchilik an’analari, ilm va madaniyatning jadal sur`atlar
bilan rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Ushbu ishda ko‘rilayotgan, o‘rganilayotgan
mazkur muammo kurs ishi mavzusi sifatida va ayniqsa, arab musulmon
madaniyatining jahon tarixida tutgan o‘rni tadqiqoti sifatida nisbatan kam
o‘rganilgan. Quyida biz bu davr tarixi, aniqrog‘i Sharq xalqlari tarixi, fani va
16
Xayrullayev L.M. O‘rta Osiyoda ilk uyg‘onish davri madaniyati. T. 1994, 75-bet.
22

madaniyati bilan shug‘ullangan bazi xorijiy va mahaliy tadqiqotchilarning asarlari
haqida qisqacha to‘xtalib o‘tsak.
Shveysariyalik sharqshunos Adam Mets o‘zining Musulmon renessansi asari
bilan mutaxasislarga yaxshi tanish. Uning kitobi bir necha tillarga, xususan, rus va
arab tillariga ham tarjima qilingan.Mazkur asar IX-X asrlarda Musulmon Sharqida
yuz bergan madaniy rivojlanishning tarixiga bag‘ishlangan, va umuman, u IX-X
asrlardagi Sharq fani va madaniyatini yorituvchi noyob qomus hisoblanadi. Asarda
muallif qo‘llagan asosiy g‘oya, IX-X asrlarning Musulmon Sharqidagi uyg‘onish
(renessans) davri ekanini ko‘rsatishga intilish deyish mumkin. Shuning uchun ham
u o‘z asarini Musulmon renessansi debataydi. A.Metsning kitobi Sharq xalqlari
ijtimoiy hayotining deyarli barcha qirralarini tarixiy manbalar asosida yoritib
beruvchi muhim fundamental tadqiqot hisoblanadi.
O‘rta asr Sharq xalqlari madanioyatini o‘rganishda avstraliyalik Gustav fon
Gryunebuamning xizmatlarini eslash joiz: Uning 1970-yili Londonda nashr etilgan
Klassik islom kitobida sharq xalqlari tarixi va madaniyatiga doir muhim
ma’lumotlar aks etgan. Muallif qalamiga mansub Zamonaviy islom: madaniy
o‘zlikni anglash bo‘yicha tadqiqotlar hamda uning rahbarligi va bevosita ishtiroki
natijasida yuzaga chiqqan to‘plamlardan. Musulmon sivilizatsiyasida umumiylik
va har xilliklar` ham muhim ahamiyatga ega. Amerikalik mashhur fan tarixchisi
Jorj Sartonning Fan tarixiga kirish nomli fundamental ishi qimmatli ma’lumotlarni
o‘zida mujassam etgan. Asarda o‘rta asr fani rivojiga o‘z xissasini qo‘shgan
ko‘pgina olimlar va tarjimonlar ijodiga keng o‘rin berilgan. Maks Meyerxofning
Fan va tabobat nomli maqolasida o‘rta asr sharq xalqlari madaniy taraqqiyotining
dolzarb masalalariga to‘xtab o‘tiladi. Yana bir ingliz olimi Donald Xill IX asr
poytaxt – Bag‘dodda fan va texnikada yuz bergan muhim jarayonlarni tahlil qilgan.
So‘nggi yillarda yaratilgan Abbosiylar davridagi arab adabiyoti, dini, ta’limi va
fanining Kembrij tarixi va ayniqsa Arab fanlari tarixi bo‘yicha ensiklopediya
kitoblarini muhim tadqiqotlar sirasiga kiritish mumkin. Ularda Sharq xalqlari
ijtimoiy hayotining barcha sohalari, xususan, Abbosiylar davridagi fan va
madaniyat tarixiga oid eng muhim masalalar o‘z yechimini topgan. Umuman
23

olganda, IX-XI asr fani va madaniyatini o‘rganishda A. Braun, F.Vyustenfeld,
A.Kremer, O. Sayili, G.Le. Strenj, D. Surdel, R. Morelon, J.Saliba, D.King, E.
Kennedi, G. Xudonard-Roshe, R.Rashed, Mariya - Tereza Debarxot, Donald Xill,
J. Anavati, E.Savaj-Smit, F. Mishe, Mahdiy Muhsin kabi xorij olimlarining
asarlari, tadqiqotlari asosiy vazifani o‘taydi. O‘rganilayotgan davr siyosiy,
iqtisodiy va ilmiy-madaniy hayotdagi yuksalish masalalari Rossiyalik
sharqshunoslardan V.V. Bartold, O.G.Bolshakov, B.A. Rozenfeld,
I.Yu.Krachkovskiy, Ye.E. Bertels, A.B. Xalidov, A.P. Yushkevichlarning
asarlarida o‘z ifodasini topgan.
Mazkur tadqiqotga oid arab tilidagi izlanishlar orasida Jurji Zaydonning Islom
sivilizatsiyasi tarixi, Hasan Ibrohim Hasanning to‘rt jilddan iborat Islomning
siyosiy, diniy, madaniy va ijtimoiy tarixi, Said ad - Diyujiyning Bayt al-hikma,
Ahmad Farid ar-Rifa‘iyning Al -Ma’mun davri , Said ashShahhat Zag‘lulning
Suryoniylar va musulmon madaniyati , Qadriy Hafiz Tukanning Riyoziyot va
falakiyotga doir arab ilmiy merosi, Abd al-Mun‘im Majidning Musulmon
sivilizatsiyasining o‘rta asrlardagi tarixi, Muhammad Abd ar-Raxmon
Marhabanning Arab fani tarixi bo‘yicha to‘plam va Hidr Axmad Ataullohning
Abbosiylar davrida Bayt al-hikma kitoblarini alohida aytish joiz.
Akademik V. V. Bartold o‘zining «Mo‘g‘illar bosqini davridagi Turkiston»
nomli mashhur asarida yuqoridagi masalaga o‘rta asr manbalari asosida batafsil
to‘xtalib, qishloqda yashovchi bir bevaning ikki o‘g‘lini Samarqand madrasalariga
o‘qishga yuborib, ularning butun Madrasa tahsili davomida o‘qishini o‘zining
tikuvchilk kasbidan tushgan daromadi bilan ta’minlab tura olganligi to‘g‘risida
xabar beradi. O‘rta asr mualliflari qoldirgan ko‘pgina manba’larda xalifalik
markaziga ketib qolgan ko‘pgina Movarounnahr va Xurosonlik olim,
faylasuflarning tohiriylar, somoniylar va keyinroq xorazmshohlar tomonidan
maxsus chaqirib olib kelinganliklari va ularning o‘z vatanlaridagi islomdan oldingi
madaniyat, ilmfan va falsafa ravnaqini va mahaliy ilmiy-falsafiy an’analar,
maktablarni qaytadan tiklashda qatnashganliklari, jonbozlik ko‘rsatganliklari
to‘g‘risida xabarlar beriladi.
24

Xususan Nizomiy Aruziy Samarqandiy(XP) ,Roziy va Forobiy tohiriylar
vasomoniylar tomonidan chaqirib olib kelinganliklari, o‘z yurtlarida ilm - fanni,
falsafani o‘rganishni kuchaytirishda, islomdan oldingi mahaliy ilmiyfalsafiy va
madaniy an’analar, maktablarni qaytadan tiklash va ravnaf toptirishida favqulodda
rol o‘ynaganliklari haqida xabar beradi . Beruniy va Ibn Sino kabi mutafakkirlar
butun hayotlari davomida Movarounnahr, Xuroson va Eron xududida yashab, o‘z
ilmiy va falsafiy maktablarini yaratdilar 17
.
17
Abduqodir Zohidiy. O‘rta asr arab-musulmon madaniyati. 13-bet.
25

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Arablar bepoyon Arabiston yarim orolida qadimdan
yashab kelishgan. Uning hududi issiq iqlimi bo‘lgan cho‘l va yarim cho‘l
qurg‘oqchil zonasida joylashgan. Qadimgi dunyo tarixi davomida bu taqir erlarda
alohida qadriyat ko‘rmagan Yaqin Sharq imperiyalari tomonidan zabt etilmagan.
Arab qabilalari ko‘chmanchi turmush tarzini olib borgan, chorva uchun yaylov
izlab ko‘chib o‘tgan. Yarim orolning g‘arbiy qismida, Qizil dengizning sharqiy
qirg‘og‘iga yaqin joyda savdo karvonlari uchun strategik yo‘l bo‘lgan. Uning
yo nalishi bo yicha vohalarda savdo markazlari shakllangan bo lib, ularning engʻ ʻ ʻ
muhimi milodiy 1-ming yillik o rtalarida Makka shahriga aylandi.
ʻ
Arab xalifaligi davlatining o ziga xosligi ularning qat iy, umuminsoniy dini –
ʻ ʼ
islom dini bilan bevosita bog liq bo lib, ma naviy va dunyoviy hokimiyatning
ʻ ʻ ʼ
bo linmasligidan kelib chiqib, Allohning qudrati, qudrati va bo linmasligi haqidagi
ʻ ʻ
teokratik g oya bilan uzviy bog liq edi.
ʻ ʻ Qur'onda o‘z ifodasini topgan: «Allohdan
o‘zga iloh yo‘q va Muhammad uning payg‘ambaridir». Islom musulmon olamida
ijtimoiy tuzilmaning ham, davlat institutlarining ham, huquqiy institutlarning ham,
axloqning ham musulmonlarning butun ma‘naviy sohasini belgilab berdi.
Arab xalifaligi butun o rta asrlarda Muhammad payg ambar va uning vorislari
ʻ ʻ
tomonidan yaratilgan eng gullab-yashnagan davlatlardan biri bo lgan.
ʻ
Xalifalikning boshqa sharqiy feodal mamlakatlari kabi o ziga xos xususiyatlari
ʻ
barqarorlik, konservatizm , an anaviy axloq va huquq edi. Bundan tashqari, bunday
ʼ
jamiyat a'zolarining an'analari bilan bog‘liq holda, davlat tuzilishi va, albatta,
odamlar hayotining asosiy va muhim belgilaridan biri qo‘yildi. Arab xalifaligiga
bag‘ishlangan bir qancha manbalarva adabiyotlar guruhlari mavjud. Ushbu
guruhlarning har biri o‘ziga xosligi va maxsus mazmuni, turli nuqtai nazarlarning
mavjudligi tufayli eng sifatli va ishonchli fikrni olish imkonini beradi. Xususan,
arab manbalari guruhi eng keng qamrovli hisoblanadi. Bular sunnatlar, arab
shoirlarining asarlari va hadislardir.
Manbalarning keyingi guruhi Arab xalifaligi davriga oid tarixiy asarlardir.
Tarixchilar, jumladan: Ibn Kutayba, Belazuril, Abu Hanif ad-Dinavariy , Al-
26

Masudiy, Muhammad at-Tabariy va boshqalar bir qator asarlarida Arab xalifaligi
va uning tarixiy taraqqiyot bosqichlari haqida ma lum qoidalarni yoritib berganlar.ʼ
Geograf va huquqshunoslarni ham e‘tibordan chetda qoldirmaslik kerak: Abu
Yusuf, Yahyo ibn Odam ham o‘z asarlarida tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan
lahzalarni aks ettirgan.
Tadqiqot maqsadida tarixchilar bevosita arab shoirlari ijodiga oid dastlabki
mulohazalardan ham foydalanganlar, nasriy va she‘riy antologiyalarga aniqlik
kiritganlar: Qo‘shiqlar kitobi, Komil, Yatimet-ad-dahr, Johizning to‘liq yarim
badiiy asarlari va ko‘proq. Tarixiy taraqqiyotning turli bosqichlarida ko‘plab
tadqiqotchilar arab xalifaligini o‘rganishga e‘tibor qaratganlar. G arb tarixchilari
ʻ
XVII-XVIII asrlardan boshlab arab xalifaligiga e tibor berishgan (d’Herbelot,
ʼ
Gibbon, Degin va boshqalar). Biroq, ularning asarlarini ob'ektiv deb bo‘lmaydi: bu
tarixchilar keltirgan ko‘plab manbalar hali nashr etilmagan. Bundan tashqari, ular
ko‘pincha bir-biridan iqtibos keltirgan. Xalifalikni o‘rganishdagi asosiy yutuq XIX
asrda sodir bo‘ldi. Bular V.Myur, de Gu, A.F.Kremerlarning asarlaridir. Ikkinchisi
XIX asr oxirida xalifalikning asosiy tarixchilaridan biriga aylandi. U o‘zining
Islom dinining hukmron g‘oyalari tarixi asarida islomning uchta asosiy g‘oyasini:
xudo g‘oyalari, payg‘ambarlar g‘oyalari, davlat g‘oyalarini tushuntirishga harakat
qilgan. Ularda u islom tomonidan yaratilgan diniy va ijtimoiy tuzumni
tushunishning kalitini ko‘rdi. A.Myuller «Islom tarixi» asarida arablar tarixini
antik davrdan XIX asrgacha qamrab olgan. U dastlabki ikki jildda arablarning
islomgacha bo‘lgan tarixidan Abbosiylar sulolasi qulashigacha bo‘lgan voqealarni
tahlil qiladi. Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki , Arab xalifaligi va musulmon
madaniyati umuminsoniy tamaddunning bir qismi, millionlab odamlarning
ma‘naviy salohiyatining muhim elementidir.
27

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari:
1. Mirziyoyev Sh.M. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar strategiyasi,
Toshkent.: O‘zbekiston, 2017. T. - 10 b
II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va qarorlari:
2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni
2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma‘ruzasi, Xalq
so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar.
3. Sh.M.Mirziyoyev Erkin va farovon , demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish
tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi
nutq. Toshkent O‘zbekiston 2016-yil
III. Xorijiy olimlarning adabiyotlari:
1. Dr. Z. Kitapçi. Türkistan’in Müslüman Araplar Tarafindan Fethi. – Konya:
Yedikubbe Yayinlari. Türk Islâm tarihi külliyâti 3, 2005. – 344 b
2. Медников , 1897; Медников , 1903; Wellhausen, 1902.
3. Зайдан , 1902. J.Zeydan, Arab sivilizatsiyasi tarixi, 1902-yil
4. L. Kayetani, Islom yilnomalari.
5. L. Kayetani, Musulmon xronografiyasi, 1912
6. « История Халифата . В 4 томах. Том 1. Ислам в Аравии (570-633 гг.)»:
Восточная литература , ; 2002 ISBN 5-02-016552-2, 5-02-018165-X
7. (Абу Йусуф Йакуб б. Ибрахим ал-Куфи. Китаб ал-Харадж
(Мусульманское налогообложение) / Пер. с арабского и комментарии
28

А.Э.Шмидта. Супракомментарии к переводу А.С.Боголюбова. Подготовка к
изданию, вступит.статья и указатели А.А.Хисматулина. СПб., 2001. – с. 8)
IV. O‘zbek olimlarining adabiyotlari:
1. П. Равшанов. Ватан тарихидан. Турон VII-IX асрларда (Араб истилоси
лавҳалари). – Қарши: Насаф, 2003. – 140 b.
2. R.Murtazayev. O‘zbekiston tarixi. Toshkent 2001-yil
3. Абу Бакр Мухаммад ибн Джаъфар ан-Наршахи. Та‘рих-и Бухара.
История Бухары. Вступительная статья Д.Ю. Юсуповой. Перевод,
комментарии и примечания Ш.С. Камолиддина. Археолого-топографический
комментарий Е.Г. Некрасовой. – Т.: SMI-ASIA, 2011.
4. Xayrullayev L.M. O‘rta Osiyoda ilk uyg‘onish davri madaniyati. T. 1994,
75-bet.
5. Abduqodir Zohidiy. O‘rta asr arab-musulmon madaniyati. 13-bet.
V. Internet manbalar:
https://WorksPay.ru
https://elib.buxdu.uz/index.php/pages/referatlar-mustaqil-ish-kurs-ishi/item/10599-
2021-05-19-10-36-34
https://ziyouz.uz/ilm-va-fan/tarix/manaviyat-yulduzlari/markaziy-osiyoda-ix-xx-
asr-boshida-madaniyat-rivoji-tarihidan
29

MUSTAQILLIK YILLARIDA ARAB XALIFALIGI ISTILOSI DAVRI TARIXINING O‘RGANILISHI

Sotib olish