Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 108.1KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

102 Sotish

Mustaqillik yillarida farg‘ona vodiysi tarixining o‘rganilishi

Sotib olish
MUSTAQILLIK YILLARIDA FARG‘ONA VODIYSI TARIXINING O‘ RGANILISHI MUNDARIJA KIRISH .............................................................................................................................................................. 3-7 I BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA FARG‘ONA VODIYSIDA IJTIMOIY-IQTISODIY JARAYONLAR ........................................................................................................ 8-22 1.1. XX asr oxiri - XXI asr boshlarida Farg‘ona vodiysidagi ijtimoiy-demografik jarayonlarning xususiyatlari ................................................................................................................. 8-13 1.2. Mustaqillik yillarida Farg‘ona vodiysi shaharlarida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning o‘ziga xos xususiyati .......................................................................................... 14-22 II BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA FARG‘ONA VODIYSIDA MADANIY JARAYONLAR ...................................................................................................................................... 23-39 2.1. Mustaqillik yillarida Farg‘ona vodiysida madaniy hayot ....................................... 23- 35 2.2. Mustaqillik yillarida Farg‘ona vodiysida ta’lim tizimi ............................................ 36-39 XULOSA ...................................................................................................................................................... 40-41 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXAT ..................................................... 42- 44 2 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Mustaqillik sharoitida jamiyat hayotida tub islohotlarni amalga oshirish jarayonida milliy tiklanish, ma’naviy yangilanish, milliy o‘zlik va o‘ziga xoslikni yaxlit tarzda anglab еtishda, erkin demokratik tafakkurga ega bo‘lgan, mustahkam milliy g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat a’zolarini tarbiyalash vazifalarini hal etishda tarix fanining roli jiddiy ravishda ortib bormoqda. Darhaqiqat, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov: “Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabini, o‘zi tug‘ilib voyaga etgan qishloq, shahar, xullaski, vatanining tarixini bilishni istaydi...”,-deb ta’kidlaydi 1 . Mustaqillik yillarida tarix faniga e’tibor davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. O‘tgan yillar mobaynida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ko‘rsatmalari asosida Vatan tarixini mustaqillik ruhi bilan sug‘orilgan holda xalqqa е tkazish bo‘yicha ko‘plab ishlar amalga oshirildi. Buyuk ipak yo‘lining chorrahasida joylashgan Farg‘ona vodiysi o‘zining tabiiy geografik sharoiti, iqlimining qulayligi, tuproq va suv resurslarining mo‘lligi bilan alohida ajralib turadi. Shuning uchun eng qadimgi davrlardan boshlab bu hududda hayotning uzluksiz davom etganligini va aholini doimo zich joylashganligini ko‘ramiz. Jamiyat taraqqiyotida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlar muhim o‘rin tutadi. Shu sababli uning rivojlanish yo‘nalishlarini mukammal o‘rganish va ilmiy tahlil etish zarurdir. Respublika tarixini ayrim hududlar, shaharlar, viloyatlar misolida o‘rganish, shubhasiz o‘tmishni yanada chuqur va mukammalroq tarzda yoritilishi uchun imkoniyat yaratadi. Shaharlar tarixini o‘rganish tadqiqotchilar diqqat markazida bo‘lib kelgan dolzarb mavzulardan biridir. Shaharlarning paydo bo‘lishi, ularning rivojlanishi borasida butun bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar tarixi gavdalanadi. Chunki, jamiyat tarixida shaharlar doimo muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Tarixiy taraqqiyot jarayonida shaharlarning qiyofalari doimo o‘zgarib borgan va shu bilan birga jamiyatda tutgan rollari ham oshib borgan. Farg‘ona vodiysidagi shaharlar o‘zining tutgan o‘rni, salohiyatiga ko‘ra, 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998. – Б.6. 3 Respublikada еtakchi o‘rinlarni egallaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov e’tirof etganidek: “Faqatgina mana shu Farg‘ona vodiysining o‘zida latif shahar deb nom olgan Qo‘qon, qadimiy Andijon, go‘zal Namangan, Ko‘hna Axsikent kabi tariximizda iz qoldirgan shahar va qo‘rg‘onlarning nomlarini ulug‘lash va ularning ham qutlug‘ sanalarini keng miqyosida nishonlash-bularning barchasi bizning oldimizda turgan katta vazifadir” 2 . Xalqning bosib o‘tgan qariyb bir asrlik tarixiga faqat salbiy voqealar davri deb qaramaslik, balki bu yaqin o‘tmishga xolisona baho berish bugunning vazifasidir. Umuman, tarixni, ajdodlar qoldirgan boy merosni ro‘yirost, xolisona o‘rganib, adolat bilan tadqiq va talqin qilish bosh mezon bo‘lmog‘i kerak. Tarixni chuqur idrok etish kishilarda yo‘l qo‘yilgan xatolarni takrorlamaslik, undan saboq chiqarib, bugungi kun va kelajak uchun fidokorlik hissini tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Shu bois tadqiqotchilar tarixni to‘la-to‘kis, hech qanday g‘oyaviy liboslarga burkamasdan, ya’ni uning o‘zi qanday bo‘lsa, xuddi shundayligicha xalq mulkiga aylanishiga o‘z hissalarini qo‘shmoqlari kerak. Yuqoridagilarda qayd etilgan holatlar mustaqillik yillari davriy chegarasi doirasida Farg‘ona vodiysi shaharlaridagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlar tarixi mavzusining dolzarbligini belgilab berdi. Mavzuning o‘rganilishi. Vatanimiz tarixshunosligida shaharlar tarixini o‘rganish maxsus ilmiy yo‘nalish sifatida asosan XX asrning 50 yillaridan boshlandi. Bu sohada qo‘yilgan dastlabki amaliy qadamlarning natijalari vodiy shaharlari haqida iqtisodiy, jug‘rofiy, tarixiy va statistik ma’lumotlar to‘plami shaklida Z.Akramov, Yu.Xonkeldiyev, S.Tillaxo‘jayev, X.Nurmuhammedov, S.Jalilov va boshqalarning asarlari chop etildi. Bu asarlarda Farg‘ona vodiysi va shaharlari haqida umumiy tarixiy ma’lumotlar berilgan. Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng tariximizni, jumladan shaharlar tarixini xolisona va adolatli o‘rganishga keng imkoniyatlar yaratildi. Istiqlol sharofati bilan shaharlarimiz, millatimizning faxr-iftixori, uning iqtisodiy, 2 O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimovning Marg‘ilon shahrining 2000 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqidan // Ishonch. 2007-yil 8-sentyabr. 4 siyosiy, madaniy va bilim darajasini o‘zida aks ettiruvchi ko‘zgu sifatida milliy davlatimizni va uning bunyodkor xalqini jahonga tanitishda muhim rol o‘ynamoqda. Binobarin, hozirgi kunda shaharlarimizning mustaqillik davri tarixini tadqiq etishda ana shu nuqtai nazardan yondashilmoqda. Mustaqillik yillarida yangi uslubiy yondashuvlarning shakllanishi davrida yozilgan risolalar, darsliklar 3 , turli to‘plamlar 4 , hamda doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalarning ilmiy-nazariy, manbaviy asoslarida, mazmunida yaqqol namoyon bo‘ldi. Shuningdek, O.Ata-Mirzayev, V.Gentshke, H.Z.Ziyoyev, D.H.Ziyayeva, R.Murtazayeva, M.Sodiqov, Q.Usmonov, M.Haydarov, Z.Haydarovlar kabi mualliflarning asarlari yaratildiki, ularda Farg‘ona vodiysi shaharlarinig o‘tmish tarixi, bugungi kuni xususida ayrim qimmatli ma’lumotlar o‘rin olgan 5 . O‘zbekistonning yangi tarixini yaratishda o‘zbek xalqiga xos xususiyat- larning qadimiy tarixini, betakror madaniyati va qadriyatlarini, ayniqsa bag‘rikenglik (tolerantlik) va millatlararo totuvlik g‘oyalarini o‘zida mujassam etgan asarlar yaratildi. Masalan, O.Ata-Mirzayev, V.Gentshke, R.Murtazayevalar tomonidan yozilgan “Mejnatsionalnaya tolerantnost v Uzbekistane: istoriya sovremennost” 6 nomli risolada O‘zbekistonda millatlararo bag‘rikenglik (tolerantlik) masalasiga tarixiylik, demografik, sotsiologik nuqtai nazaridan yondoshilganligi muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. O‘rganilayotgan masalaning dolzarbligi va xali tadqiqot obyekti sifatida taxlil etilmaganligini xissobga olgan xolda, biz oldimizga mustaqillik yillarida taraqqiyot yo‘lini, yangi ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy munosabatlarning shakllanish jarayonlarini taxlil etishni va 3 Rajabova R.YO. va b. O‘zbekiston tarixi (1917-1993 yyillar). 9-sinf uchun. –Toshkent., 1994. 4 XX asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (tarixshunoslik ocherklari). 1-2 qismlar. Ma’sul muharrir D.A.Alimova. –Toshkent., 1994; Turkiston mustaqilligi va birligi uchun kurash sahifalaridan. –Toshkent., 1996. 5 Ziyoev H. O‘zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi (mil. oldingi asrdan to 1991 yil 31 avgustgacha). – Toshkent: SHarq, 2001. – 447b; Ziyoeva D. Turkistonda milliy ozodlik harakati. –Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va sanat nashriyoti, 2000. – 174 b; Uning o‘zi. “Bosmachilik” qanday paydo bo‘ldi // Tafakkur. – Toshkent, 1997. –№3. –B. 32-37; Ата-Мирзаев О., Гентшке В., Муртазаева Р. Узбекистан многонациональный историко-демографический аспект. –Ташкент: Абу Али Ибн Сина, 1998. –С.2. 6 Ата-Мирзаев О., Гентшке В., Муртазаева Р. Многонациональная толерантность в Узбекистане: история и современность. –Ташкент, 2006. –С.170. 5 to‘plangan ijobiy tajribalarning umumlashtirishni maqsad qilib qoydik. Tadqiqotning maqsadi mustaqillik yillarida Farg‘ona vodiysidagi ijtimoiy- madaniy hayotni yoritishdan iborat. Ana shu maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalar rejalashtirildi: - XX asr oxiri - XXI asr boshlarida Farg‘ona vodiysidagi ijtimoiy- demografik jarayonlarning xususiyatlari aniqlash; - Mustaqillik yillarida Farg‘ona vodiysi shaharlarida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatlari taxlil qilish; - Mustaqillik yillarida Farg‘ona vodiysi shaharlarida madaniy jarayonlarni o‘rganish. - Mustaqillik yillarida Farg‘ona vodiysida ta’lim tizimidagi o‘zgarishlarni manbalar asosida tahlil qilishdan iborat. Tadqiqotning nazariy va uslubiy asoslari. Mavzuni yoritish jarayonida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida ilgari surilgan Vatan tarixini manbalar asosida haqqoniy o‘rganish, xolislik va tarixiylik tamoyillariga asosiy e’tibor qaratishga oid g‘oyalari nazariy asos vazifasini bajardi. Tadqiqot jarayonida muammoni yangi tarixiy tafakkurning konseptual nuqtai-nazaridan idrok etishga, tarixiy voqealar xarakterini ularning real mazmuni asosida, hozirgi zamon tarix fani talablari kontekstida ochib berishga asosiy e’tibor qaratildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. O‘zbekiston mustaqilikka erishgandan so‘ng, Vatan tarixini o‘rganishga qiziqish ortib bormoqda. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tashabbusi bilan Vatanimiz qadimiy shaharlarining yubileylarini nishonlanishi bilan bir qatorda teran ildizga ega bo‘lgan O‘zbekiston tarixini bir bo‘lagi Farg‘ona vodiysi shaharlarini ilmiy jihatdan o‘rganish Vatan tarixini yangi fakt va dalillar bilan yanada to‘ldiradi. Ayniqsa, tadqiqot materiallari shaharlar tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Shuningdek, ulardan darsliklar, adabiyotlar, qo‘llanmalar yaratishda, oliy o‘quv yurtlari tarix fakultetlari bakalavrlari uchun maxsus kurslar tashkil etishda foydalanish mumkin. 6 Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rt paragraf, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 7 I BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA FARG‘ONA VODIYSIDA IJTIMOIY-IQTISODIY JARAYONLAR 1.1. XX asr oxiri - XXI asr boshlarida Farg‘ona vodiysidagi ijtimoiy- demografik jarayonlarning xususiyatlari O‘zbekistonning har bir hududi, vohasi, viloyatlari, shaharlari yagona bir milliy davlat tasarrufida bo‘lsa-da, ular ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy va demografik sohalarda bir-biridan o‘ziga xos mahalliy xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bu hozirgi kunga kelib, dunyo tamadduni taraqqiyotiga o‘z munosib hisasini qo‘shgan Markaziy Osiyoning qadimiy sivilizatsiya o‘choqlaridan biri hisoblangan mamlakatimizning Zarafshon, Xorazm, Surxon kabi vohalari ijtimoiy hayotida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ular orasida respublikaning sharqiy mintaqasi hisoblangan Farg‘ona viloyati ham hududiy, iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan mamlakatning boshqa viloyatlariga qaraganda, ayrim o‘ziga xos xususiyatlarga egadir. Ushbu xususiyatlar vodiyning qadimdan to hozirgi kunga qadar davom etgan tarixiy jarayonlar ta’sirida shakllangan. Ayniqsa, oxirgi bir yarim asr davomida kechgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar mustaqillik yillariga kelib, ushbu hududda qator dolzarb muammolar to‘planib qolganligidan dalolat berib, ularni islohotlar jarayonida hal qilish masalasini ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Mutaxassislar tili bilan aytganda, ”Umumrespublikaga xos bo‘lgan muhim muammolar o‘ta jiddiy tus olganligi bilan Farg‘ona viloyatida o‘z aksini topgan, bunda sanoatning rivojlanganligi, urbanizatsiya, demografiya, aholining joylashuvi, hududiy harakati, ekologiyasi asosiy o‘rin egallaydi“ 7 . Xususan, XX asr oxiri XXI asr boshlariga kelib Farg‘ona vodiysi viloyatlarida shakllangan ijtimoiy-demografik xususiyatlar quyidagilarda namoyon bo‘ldi: Birinchi xususiyat demografik jarayonlar bilan bog‘liqdir. Ma’lumki, respublika umumiy еr maydonining faqat 4,3% ni egallagan Farg‘ona vodiysi viloyatlarida mamlakat aholisining deyarli 30% jamlangan. Ya’ni uchta viloyatning umumiy maydoni 19,2 ming kv.km tashkil etadi, shundan Andijon viloyatining maydoni 4,2; Namangan - 7,9; Farg‘ona - 7,9 ming kv.km.ga teng. Bu esa vodiyda 7 Abdullaev O. Farg‘ona vodiysi: ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlari. –N.: 2000. – B. 2. 8 O‘zbekistonning boshqa hududlariga nisbatan aholining o‘ta zich joylashganlik xususiyatini keltirib chiqardi. Masalan, 1994 yil ma’lumotlariga ko‘ra bir kv.km.ga respublika bo‘yicha o‘rtacha - 49,6 kishi to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich Andijon viloyatida - 464,6, Namanganda - 215,1, Farg‘onada - 337,7 nafarni tashkil qildi. 2004 yilga kelib bu raqamlar, tegishli ravishda, respublika bo‘yicha 57,5 nafarni hamda vodiy viloyatlari bo‘yicha 551,2; 275,3; va 419,6 nafarni tashkil qildi. 2013 yilda Andijon viloyati aholisining zichligi har bir kv.km.ga 461 nafarni, Namanganda 330 va Farg‘onada 460 nafarni tashkil qildi 8 . Farg‘ona vodiysi bo‘yicha o‘rtacha olganda, 1994 yilda bir kv.km.ga 339,1 kishi to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 2004 yilda bu raqam 415,4 nafar va 2013 yilda esa deyarli 420 nafarni tashkil qildi. Bu respublika bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichdan deyarli еtti barobar ko‘pdir. Farg‘ona viloyatining ayni damdagi doimiy aholi soni 2023-yilning 1-aprel holatiga ko‘ra 3994,8 ming kishini tshkil etgan. Shundan shahar aholisi 2274,3 ming kishi va qishloq aholisi 1720,5 ming kishi, aholisi asosan, o zbeklar,ʻ shuningdek, tojik, rus, qirg iz, tatar va boshqa millat vakillaridan tashkil topgan. ʻ Aholining o rtacha zichligi 1 km2 ga 413,9 kishi ʻ 9 . Farg ona viloyati 1938 - yil 15-yanvarda tashkil etilgan. Respublikaning ʻ sharqida, Farg ona vodiysining janubida joylashgan. Viloyatda 2020-yilning 1 iyul ʻ holatiga doimiy aholi soni 3 million 782,2 ming kishini tashkil etmoqda. Aholi yil boshidan 30,2 ming kishiga yoki 0,8 foizga o sgan. Shundan, shahar aholisi soni 2 ʻ mln. 133,2 ming kishini, qishloq aholisi esa 1 mln 648,9 ming kishini tashkil etadi. Aholisi, asosan, o zbeklar, shuningdek, tojik, rus, qirg iz, tatar va boshqa millat ʻ ʻ vakillaridan tashkil topgan. Aholining o rtacha zichligi 1 km ʻ 2 ga 413,9 kishini tashkil etadi. 2022 - yil 1 - oktyabr holatiga aholi sonining taqsimlanishi, 1994 ming erkaklar (50,4%), 1 960 ming (49,6%) nafar ayollar hissasiga to g ri keldi. ʻ ʻ Hududlar kesimi bo yicha qaralganda, Farg ona shahri (304 ming), Quva (269 ʻ ʻ ming) va Qo qon shaharlari (263 ming) viloyatdagi eng ko ng aholi istiqomat ʻ ʻ 8 Abdullaev O. Farg‘ona vodiysi: ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlari. –Namangan, 2000. – B. 30 b. 9 Tojiyeva Z.N., F.A. Do‘smonov F.A. “Demografiya”. –T.: - 2020. 9 qiluvchi hududlar hisoblanadi 10 . Tug ilish darajasi: Farg ona viloyatida 2022 - yil holatiga ko ra 101,308ʻ ʻ ʻ tug ulish mavjud bo lib, ulardan 52,419 nafarini ayollar va 48,889 nafarini ʻ ʻ erkaklar tashkil etadi. Viloyat shaharlari ichida eng ko p tug ulishlar bo yicha ʻ ʻ ʻ Farg ona shahrining (6,893 kishi) tursa, tumanlar ichida esa Uchko prik tumani ʻ ʻ (6778 kishi) turadi. 2010-yilning shu davrida jami tug ilishlar soni 70,662 kishini ʻ tashkil etgan bo lsa, shularning 34,857 nafari qizlar va 37,353 nafarini o gil bolla ʻ ʻ hisoblanadi 11 . O lim darajasi: Farg ona viloyati 2022 - yilda o lganlar soni 18460 kishini ʻ ʻ ʻ tashkil etdi, ulardan 10066 nafari ayollar va 8394 nafari erkaklar hisoblanadi. Viloyat shaharlari ichida eng ko p o limlar bo yicha Farg ona shahri (1901 kishi) ʻ ʻ ʻ ʻ tursa, tumanlar orasida esa O zbekiston tumani (1237 kishi) birinchilikda turadi. ʻ 2010-yilning shu davrida jami o limlar soni 15870 kishi hisoblansa, shularning ʻ 7809 nafari ayollar va 8840 nafari erkaklarni tashkil etadi 12 . Tabiiy o sish: Farg ona viloyatida 2022 - yil holatiga tabiiy o sish 82848 ʻ ʻ ʻ kishini tashkil etadi va 2010 - yilning shu davriga (54792 kishi) nisbatan 28056 kishiga ortganini kuzatishimiz mumkin. Nikoh va ajralishlar: Farg ona viloyati 2022 - yilda FHDYO organlarida ʻ 32052 tanikohlar qayt etilgan. Eng ko p nikoh Buvayda (2142 ta) tumaniga tog ri ʻ ʻ keladi. Shuningdek, 2010 - yil hisobi bo yicha 33361 ta nikoh qayt etilgan. Bu yil ʻ hisobi bo yicha ham Buvayda (2453 ta) tumanida eng ko p nikoh tuzilgan. ʻ ʻ Farg ona viloyatida 2022 - yil hisobida jami 5451 ta ajralish ro yxatga ʻ ʻ olingan. Eng ko p ajralish Farg ona tumaniga to g ri keladi. Shu jumladan, 2010 - ʻ ʻ ʻ ʻ yil hisobi bo yicha 1473 ta ajralish hisobga olingan. Bu davr hisobi bo yicha ʻ ʻ O zbekiston tumani (111 ta) ajarlishlar bo yicha еtakchilik qilgan ʻ ʻ 13 . Aholi migratsiyasi (ko chib kelish va ko chib ketish): Farg ona viloyatiga ʻ ʻ ʻ 2022 yil hisobiga ko ra jami ko chib kelganlar soni 8618 nafarni tashkil etadi, shu ʻ ʻ bilan birga eng ko p aholi Farg ona shahrining (2992 kishi) o ziga ko chib kelgan. ʻ ʻ ʻ ʻ 10 https://www.gazeta.uz/ 11 Farg`ona viloyatining Mehnat resurslari balansi 2022-yil balansi. 12 Farg`ona viloyatining statistik axborotnomasi. 2022-yil. 13 https://www.farstat.uz/ 10 Eng kam aholi ko chib kelishi Bag dod tumaniga (63 kishi) tog ri keladi. 2010 -ʻ ʻ ʻ yilning shu davrida jami ko chib kelganlar soni 12747 kishini tashkil etgan va bu ʻ davrda ham eng ko p aholi Farg ona shahriga (2797 kishi) kelgan. Eng kam aholi ʻ ʻ esa Furqat tumaniga (88 kishi) kelgan. Farg ona viloyatidan 2022 - yilda ko chib ketganlarning umumiy soni 11596 ʻ ʻ kishi tashkil etadi. Shu jumladan, eng ko p ko chib ketgan aholi Farg ona ʻ ʻ ʻ shahrining (1635 kishi) o ziga to g ri kelsa, tumanlardan esa Beshariq tumaniga ʻ ʻ ʻ (777 kishi) tog ri keladi. 2010 - yilga nisbatan bu davrda jami 14052 kishi ko chib ʻ ʻ ketgan. Shuningdek eng ko p ko chib ketish Farg ona shahriga (2970 kishi) to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ kelsa, tumanlardan esa Quva tumaniga (971 kishi) tog ri keladi. ʻ Farg‘ona viloyatida 2023- yil 1- iyul holatiga doimiy aholi soni 4014,8 ming kishini tashkil etib, yil boshiga nisbatan 83,7 ming kishiga yoki 2,1 % ga ko‘paydi. Jumladan, shahar aholisi soni 2 285,4 ming kishini (jami aholi sonidagi ulushi 56,9 %), qishloq aholisi soni 1 729,4 ming kishi (43,1 %) ni tashkil etdi. 2023-yil 1-iyul holatiga ko‘ra, viloyat doimiy aholisi sonining 30,0 %i shaharga layoqatli yoshdan kichiklar, 57,0 %i shaharga layoqatli yoshdagilar va 13,0 %i shaharga layoqatli yoshdan kattalar hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. 2023- yil 1- yanvar holatiga Farg‘ona viloyatining doimiy aholisi tarkibini jinsi va yosh guruhlari bo‘yicha (65 yoshgacha bo‘lganlar 5 yillik yosh intervalida, 65 va undan yuqori yoshdagilar esa jamlangan holda) tahlil qilinganda, erkaklar tarkibida 4 yoshgacha bo‘lgan bolalar eng yuqori ko‘rsatkichni, ya’ni 236,7 ming kishini tashkil etgan. Erkaklar tarkibida eng kam aholi soni 60-64 yoshlilar hissasiga to‘g‘ri kelib, 76,3 ming kishini tashkil etdi. Shuningdek, ayollar tarkibida ham 4 yoshgacha bo‘lgan qizlar eng yuqori ko‘rsatkichni, ya’ni 220,6 ming kishini tashkil etgan bo‘lsa, eng kam ayollar soni 60-64 yoshlilar hissasiga to‘g‘ri kelgan, ya’ni 83,1 ming kishini tashkil etgan. 2023-yilning 1-yanvar holatiga Farg‘ona viloyati aholisining kutilayotgan o rtacha umr ko rish davomiyligi 75,4 yoshni tashkil etgan. Erkaklar uchun 73,4 ʻ ʻ yoshga, ayollar uchun esa 77,3 yoshga teng. Shahar joylar 76,1 yosh qishloq joylar uchun kutilayotgan o rtacha umr ko rish davomiyligi 74,4 yoshni tashkil etgan. ʻ ʻ 11 Farg‘ona viloyatida 2023- yil 1- iyul holatiga 1 kvadrat kilometrga o‘rtacha 594,0 kishi to‘g‘ri kelgan. Bu esa o‘tgan yilning mos davriga nisbatan solishtirilganda 12,0 kishiga ortgan (2022- yilda 1 kv.km.ga 581,6 kishi). Hududlar bo‘yicha qaraydigan bo‘lsak, aholi zichliginig eng yuqori ko‘rsatkichi Marg‘ilon shahrida 6068,8 kishi, Farg‘ona shahrida 2139,9 kishi, Uchko‘prik tumanida 1024,4 kishi, Qo‘qon shahrida 1001,5 kishi, Toshloq tumanida 890,3 kishini tashkil etgan bo‘lsa, eng past ko‘rsatkichlar Yozyovon tumani 290,7 kishi, Beshariq tumanida 310,1 kishi, Oltiariq tumanida 357,9 kishi, So‘x tumanida 373,6 kishi, Farg‘ona tumanida 388,1 kishini tashkil etgan. 2023-yil yanvar-iyun oylarida 48 118 ta bola tug‘ilganligi qayd etilgan bo‘lib, mos ravishda 1000 aholiga nisbatan tug‘ilish koeffitsiyenti 24,3 promilleni tashkil etdi hamda bu ko‘rsatkich 2022- yilga nisbatan 1,1 promillega oshganligi kuzatildi (2022- yilda yanvar-iyun oylarida 23,2 promilleni tashkil etgan). 2023- yilning yanvar-iyun oylarida 8 387 ta o‘lim qayd etilgan bo‘lib, har 1000 aholiga o‘lim koeffitsiyenti 4,2 promilleni tashkil etgan hamda 2022- yil yanvar-iyun oylariga nisbatan 0,4 promillega kamaygani kuzatildi (2022- yilda 4,6 promilleni tashkil etgan). 2023-yilning yanvar-iyun oylarida qayd etilgan o‘lim holatining 59,9 %i - qon aylanish tizimi kasalliklaridan, 7,3 %i - o‘simtalardan, 5,4 %i - nafas olish a’zolari kasalliklaridan, 5,3 %i - baxtsiz hodisa, zaharlanish va jarohatlanishlardan, 4,4 %i - ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklaridan, 0,7 %i - yuqumli va parazitar kasalliklardan, 16,9 %i boshqa kasalliklardan vafot etganlar. 2023- yilning yanvar-iyun oylarida 10 193 ta nikoh qayd etilgan bo‘lib, har 1000 aholiga nikoh koeffitsiyenti 5,1 promilleni tashkil etgan hamda 2022- yilga nisbatan 0,5 promillega kamaygani kuzatildi (2022- yilning yanvar-iyuln oylarida 5,6 promille bo‘lgan). 2023-yil yanvar-iyun oylarida 3107 ta nikohdan ajralishlar qayd etilgan bo‘lib, har 1000 aholiga nikohdan ajralishlar koeffitsiyenti 1,6 promilleni tashkil etgan hamda 2022- yilga nisbatan 0,3 promillega oshganligi kuzatildi (2022- yil yanvar-iyun oylarida 1,3 promille bo‘lgan). 12 2023-yil yanvar-iyun oylarida viloyat bo‘yicha doimiy yashash maqsadida ko‘chib kelganlar jami soni 4 406kishini tashkil etdi. Doimiy yashash maqsadida ko‘chib ketganlar soni jami 5 620 kishini tashkil etib, migratsiya saldosi minus 1214 kishini tashkil etdi. 2023-yilning yanvar-iyun oylarida 4406 ta ko‘chib kelganlar qayd etilgan bo‘lib, har 1000 aholiga ko‘chib kelish koeffitsiyenti 2,2 promilleni tashkil etgan hamda 2022- yilga nisbatan 0,2 promillega kamayganligi kuzatildi (2022- yilning yanvar-iyun oylarida 2,4 promille bo‘lgan). 2023-yilning yanvar-iyun oylarida 5620 ta ko‘chib ketganlar qayd etilgan bo‘lib, har 1000 aholiga ko‘chib ketish koeffitsiyenti 2,8 promilleni tashkil etgan hamda 2022-yilga nisbatan 0,3 promillega kamayganligi kuzatildi (2022- yilning yanvar-iyun oylarida 3,1 promille bo‘lgan). Xulosa qilib shuni aytishim mumkunki aholi soni ortgan sari ishga bo lganʻ talab ham, ishsizlar soni ham ortib boradi. Shu bilan aholining yashash sharoiti ham salbiy tomonga o zgara boshlaydi. Bunday hollarni bartaraf etish uchun eng ʻ avval aholini ishchi kasblar bo yicha kadr sifatida tayyorlash lozim. Faqatgina ʻ ishchi kasblar bo yicha kadrlarni tayyorlash emas, o quv jarayonlarini amaliyot ʻ ʻ bilan bog lagan holda tashkil etish, ishsiz aholi, jumladan yoshlar va xotin-qizlarda ʻ zamonaviy kasb va tadbirkorlik ko nikmalarini shakllantirish ham ayni muddao ʻ hisoblanadi. Shu bilan birgalikda ishsiz aholi va ish qidirayotgan shaxslar kasb hunarga o qitilsa aholining o z-o zini band qilish qobilyatga ega bo ladi. Tashqi ʻ ʻ ʻ ʻ iqtisodiy aloqalar moddiy, moliyaviy va intellektual boyliklarining mamlakatlar o rtasida almashinuvining turli yo nalishlari, shakllari va vositalarini ifodalovchi ʻ ʻ yaxlit tizimdir. Bu har qanday mamlakat iqtisodiyotidagi eng murakkab soha bo lib, rivojlanishi uchun atroflicha yondashishni taqozo etadi. O zbekistonning ʻ ʻ siyosiy mustaqillikka erishishiga va bozor munosabatlariga o tishi, O zbekiston ʻ ʻ geosiyosiy holatining tubdan o zgarishi, bosqichma bosqich iqtisodiy ʻ islohotlarning amalga oshirilishi mamlakat taraqqiyotida tashqi iqtisodiy aloqalarning rolini ancha ko tardi. ʻ 13 141.2. Mustaqillik yillarida Farg‘ona vodiysi shaharlarida ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatlari Farg‘ona vodiysining har bir viloyati, butun yurtimiz tarixi kabi o‘zining boy tarixiy merosi, ijtimoiy-iqtisodiy saloxiyati bilan mamlakatimizda o‘ziga xos o‘ringa ega. Chunki, bu zaminning tarixi ham, buguni ham fozilu-fuzalolarga, ijodkoru san’atkorlarga boy. Darhaqiqat shunday ekan, albatta, uning bugungi kuni, aniqrog‘i uning yaxlit tarixini O‘zbekiston davlat mustaqilligi yillarida ijtimoiy hayotining barcha sohalarida amalga oshirilgan islohotlar natijasi, bu boradagi tarixiy tajribasiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shu jihatdan vodiy viloyatlarining mamlakatimiz davlat mustaqilligi yillaridagi ijtimoiy-iqtisodiy rivoji haqida ba’zi mulohazalar bilan o‘rtoqlashmoqchimiz. Mamlakatimizning barcha hududlarida bo‘lganidek, istiqlol yillarida viloyatlar, shaharlar, tumanlar, qishloqlar tanib bo‘lmas darajada o‘zgarib bormoqda. Yangi qurilgan inshootlar, uy-joylar, bozorlar, guzarlar, ravon yo‘llar ularning chiroyiga-chiroy qo‘shmoqda. Bular, albatga istiqlol yillarida amalga oshirilgan islohotlarning, avvalo, inson manfaatlarini ko‘zlab, uning turmush darajasini yaxshilash uchun amalga oshirilgan islohotlar natijasi deyish mumkin. Bularni har birimiz o‘z viloyatimiz misolida ko‘rib his qilib turibmiz 14 . Avvalo, aytish joizki, nima uchun bugun yurtimiz mustaqillik davri tarixiga doir masalalar g‘oyat dolzarb. Biz ma’ruzalarda, maqolalarda keyingi 24 yil mobaynida asrlarga tatigulik ishlar amalga oshirildi, deb ko‘p aytamiz. Lekin bunday o‘zgarishlar nimalar evaziga qanday omillar natijasida yuz berdi. Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan islohotlar natijasida mamlakatimiz iqtisodiyotida tub o‘zgarishlar yuz berdi. Bu borada ayniqsa, istiqlolning dastlabki yillari o‘zining salmog‘i va salohiyati bilan ajralib turadi. Bu yillarda katta markazlashgan ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan xo‘jalik yuritishning ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor munosabatlariga asoslangan yo‘liga o‘tish, ishlab chiqarish tarkibini o‘zgartirish, ya’ni respublikamizni xom ashyo, mineral resurslar ishlab chiqaruvchi hududdan, tayyor mahsulotlar sotiladigan bozordan hozirgi kun 14 Andijon tarixidan lavhalar / Ma’sul muharrir: P Isroilov. –Andijon: Andijon nashriyot matbaa, 2008. – B. 60. 15talabidagi yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqaradigan hududga aylantirish, yangi sanoat tarmoqlarini vujudga keltirish, yuksak texnika va texnalogiyalarni joriy qilish, mineral resurslarni qayta ishlash tarmoqlari tizimini yuksaltirish borasida katta ishlar amalga oshirildi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, aralash, ko‘p tarmoqli iqtisodiyotni vujudga keltirish yo‘lida kichik va ommaviy xususiylashtirish amalga oshirildi va shu asosda yangi mulkdorlar sinfini shakllantirish jarayoni boshlab yuborildi. Xullas, mustaqillikning eng qiyin va o‘ta mas’uliyatli bo‘lgan dastlabki yillari - o‘zbek xalqi hayotida alohida ahamiyat kasb etdi. Mamlakatimiz tarixida muhim o‘rin tutgan bu davri tavsiflab I.A.Karimov shunday degan edi: «o‘tgan davrning har bir yilini ahamiyati jihatidan tariximizning o‘n yillariga, xatto asrlariga tenglashtirish mumkin, desak mubolag‘a bo‘lmaydi» 15 . Bu jarayonda respublikamiz shaharlarida, xususan, mamlakatmizning aholi eng zich joylashgan mintaqasi bo‘lgan Farg‘ona vodiysi shaharlarida amalga oshirilgan ishlar muhim ahamiyat kasb etdi. Hozirgi kunda Farg‘ona vodiysi viloyatlarida 55 ta katta va kichik shaharlar hamda shahar turkumidagi qo‘rg‘onlar mavjud bo‘lib, ular orasida eng yiriklari Namangan, Andijon, Farg‘ona, Qo‘qon, Marg‘ilon shaharlaridir. Butun respublikada bo‘lgani kabi Farg‘ona vodiysi shaharlarida ham bozor munosabatlariga o‘tish Prezident I.A.Karimov taqdim etgan «o‘zbek modeli» asosida, bozor iqtisodiyotining umumiy qonuniyatlariga qat’iy rioya qilgan xolda amalga oshirila borildi. Farg‘ona viloyati shaharlarida iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlar ikki yo‘l bilan: birinchisi, mavjud korxonalari texnik jihatdan qayta qurollantirish hisobiga, ikkinchisi, yangi korxonalar qurish yo‘li bilan amalga oshirildi. Yangi korxonalar barpo etish, ishlab turgan korxonalarni qayta jihozlash xalqimiz uchun zarur bo‘lgan ko‘plab iste’mol mollari ishlab chiqarish evaziga bajarildi. Xalq istemoli mollari ishlab chiqarish, iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlar bilan uzviy bog‘lik bo‘lib, Farg‘ona vodiysi shaharlari uchun alohida ahamiyatga ega edi. Chunki yillar 15 Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent: O‘zbekiston, 2011. – B.40. 16davomida bir tomonlama rivojlanish natijasida vodiy zavod va fabrikalarida ishlab chiqarilgan tayyor xalq iste’mol mollari salmog‘i umumiy maxsulot xajmiga nisbatan juda oz bo‘lib, aholi talabini mutlaqo qondirmasdi. Axoli uchun zarur bo‘lgan oziq-ovqat. Xalq iste’moli mollari asosan, Ittifoqning boshqa respublikalaridan keltirilar edi. Masalan, sho‘ro tuzumi davrida Andijon shahri aholisining ularga bo‘lgan extiyojlarin faqat 15% viloyat imkoniyatlari evaziga, O‘zbekistonning boshqa viloyatlari hisobiga esa faqat 25% qondirilar edi. Qolgan 60% esa Rossiya, Ukraina, Belorussga, Boyatiqbo‘yi va boshqa respublikalar hisobiga to‘g‘ri keladi. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joiz, mustaqillikning dastlabki yillari mamlakatimizning boshqa viloyatlari, shaharlari kabi Farg‘ona viloyati shaharlari uchun, uning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi uchun o‘ta murakkab davr bo‘ldi. Ittifoqning parchalanib ketishi, yillar davomida shakllangan iqtisodiy aloqalarning deyarli uzilishiga olib keldi. Moddiy-texnika ta’minoti, o‘zaro bank hisob- kitoblarining murakkablashganligiga shahar xalq xo‘jaligi tarmoqlarining rivojlanishiga jiddiy to‘siq bo‘ldi. Aloqalar uzilishi natijasida vodiy shaharlaridagi bir qator korxonalar qisqartirilgan holda, ayrimlari esa butunlay ishlamay qo‘ydi, ishchi va xizmatchilar majburiy-ta’tilga chiqarilib ishsizlar safiga qo‘shildi 16 . Yuzaga kelgan bu ahvol natijasida, birinchidan, aholi orasida ishsizlikning ortib borishiga, ikkinchidan, xalq iste’mol mollarining taqchilligiga, magazin peshtaxtalarining bo‘shab qolishiga, uchinchidan esa, harid qilinadigan kerakli iste’mol mollarining yo‘qligi pulning qadrsizlanib borishiga olib keldi. Bu salbiy xususiyatlar, ayniqsa Farg‘ona viloyati shaharlarida respublikaning boshqa shaharlariga nisbatan ancha jiddiyrok tus oldi. Islohotlar jarayonida bozor iqtisodi tomon qo‘yilgan jiddiy qadam narxlarda erkinlashtirish bo‘ldi, chunki bozor narxlariga amal qilish iqtisodning muhim sharti edi. Bu tadbir ham «O‘zbek modeli»dagi islohotlarni asta-sekin, bosqichma- bosqich o‘tkazish qoidasiga tayandi. 1992 yildan e’tiboran texnikaviy tovarlar va ayrim iste’mol tovarlarning kelishilgan (erkin) narxlariga o‘tildi, ammo eng zarur 16 Abdullaev O. Namangan viloyati (tabiati, aholisi, xo‘jaligi). –Namangan: Namangan viloyati hokimiyati noshirlik bo‘limi, 1995. – B. 50. 17iste’mol mollariga dotatsiyalangan narxlar saqlansada, ularda sotiladigan tovarlar ro‘yxati qisqartirilib borildi. Sanoat korxonalariga erkin faoliyat ko‘rsatish uchun keng yo‘l ochib berilishi va narxlarning erkinlashtirilishi korxonalar taqdiri ularning rahbarlari va muxandis- texnik xodimlarining tashabbuskorligi, tadbirkorligi va ishbilarmonligiga bog‘liq qilib qo‘ydi. Farg‘ona vodiysi shaharlarida joylashgan korxonalar respublika sanoatning qariyb barcha tarmoqlarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lib, ular foydali qazilmalarni qazib olish va qayta ishlash, mashinasozlik, elektrotexnika, neft va gaz, kimyo, to‘qimachilik, qurilish industriyasi, xalq iste’mol mollari, oziq-ovqat, konserva va vino mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. 1990 yilda bunday korxonalarning Andijon viloyati shaharlarida 169 tasi, Farg‘ona viloyati shaharlarida 727 tasi, Namangan viloyati shaharlarida 102 tasi mavjud edi 17 . Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida Farg‘ona vodiysi shaharlarida ham iste’mol mollari ishlab chiqarishga alohida e’tibor berildi. Bu borada Farg‘ona shahar hokimliga o‘zining iqtisodiy islohotlar dasturini yaratdi. Dasturda belgalangan tadbirlarni amalga oshira borib, 1992 yilda shahar sanoat korxonalari tomonidan 4.5 mlrd. so‘mlik, 1993 yilda esa 52 mlrd. so‘mlik xalq iste’moli mollari ishlab chiqarildi. 1994 yidan islohotlarning ikkinchi bosqichiga o‘tildi va iqtisodda chuqur tarkibiy siljishlar yuz bera boshladi. Avval mustamlaka harakteri bo‘lgan iqtisod mulkiy manfaatlarni ko‘zlagan xolda qaytadan tiklandi. Ishlab chiqarishdan tarkibiy o‘zgarishlar davlatning faol ishtirokida amalga oshiriladi. Bu jarayonda davlatning investitsiya siyosati muhim ahamiyat kasb etdi. Kerakli tarmoqlarga davlatning kapital mablag‘lari yuborildi, shuningdek, xorijiy mamlakatlar mablag‘larining katta qismi ham safarbar qilindi. O‘zbekiston xalq xo‘jaligiga joylashtirilgan kapital mablag‘lar 1994 yilda - 14,1 mlrd. so‘mni, 1995 yilda - 88,9 mlrd, so‘mni, 1996 yilda - 176,7 mlrd. so‘mni tashkil qildi. Bu mablag‘lar yangi korxonalarni qurib ishga tushirish, eskilarini yangi texnika bilan qayta jihozlashga sarflandi. 17 Alimova D.A. O‘zbekiston tarixi (1917-1991 yy). –Toshkent: SHarq, 2002. – B. 216. 18O‘zbekiston Respublikasi istiqlolning dastlabki kundaridanoq jahonning yirik xalqaro tashkilotlari bilan teng xuquqli asoslarda hamkorlik yo‘lini tanladi. Chunki hozirda keng miqyosdagi globallashuv, integratsiyalashuv jarayonlari kechayotgan bir davrda xalqaro hamjamiyat bilan ko‘p tomonlama aloqalarga kirishish davr taqozosi bo‘lib qolmoqda. Yurtimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy - ijtimoiy islohotlar amalga oshirishda xalqaro tashkilotlar loyixalarining ham o‘rni bor, Shunday yirik loyixalarni amalga oshirishda ko‘maklashayotgan nufuzli xalqaro tashkilotlardan biri bu - Yevropa Ittifoqidir. O‘zbekiston Respublikasini Yevropa Ittifoqi bilan hamkorligiga turli yo‘nalishlar, dastur va loyihalar asosida rivojlanib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasi va YeI o‘rtasida 1992 yilda me’morandum qabul qilingan vaqtdan boshlab, ta’sis dasturi o‘z faoliyatini boshlagan. Ta’sis bo‘yicha 1992 yil O‘zbekiston Respublikasiga 1,78 mln so‘m, 1993 yilda ekyu ajratildi. Ta’sis dasturi loyihalari O‘zbekistonning barcha viloyatlarda amalga oshirilmoqda. Shu jumladan Farg‘ona viloyatida ta’sis dasturi doirasida qiska 1992-1997 yillarda ikki loyiha amalga oshirildi. Birinchi loyixa xususiy fermerlarni qo‘llab-quvvatlash va himoyalashga bag‘ishlangan loyiha «Farg‘onada menejmentga o‘qishni takomillashtirish» deb nomlandi. Farg‘onada menejmentga o‘qitish loyihasi 1996 yil oktyabrda boshlangan bo‘lib, Farg‘onadagi ikki oliygoh - Farg‘ona davlat universiteti va Farg‘ona politexnika insitituti professor-o‘qituvchilarni malakasini oshirish, «EM-BI-EY» xalqaro dasturi asosida o‘qishdan iborat bo‘ldi. Loyihadan ko‘zlangan maqsad FDU qoshida «Menejmet» Oliy maktabini ochish, kitob va boshqa zaruriy qo‘llanmalar bilan ta’minlashni ko‘zda tutgan. Ta’sis dasturi negizida 1992-1997 yil davomida respublikamizda 80 ta yirik loyihalar amalga oshirib, 73 mln Ekyu (79 mln AQSH dollari) mablag‘ sarflandi. Qishloq xo‘jaligi, ayniqsa, fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish davlatimiz siyosatining ustivor sohalardan biri hisoblanadi. Buni yana bir tasdig‘i sifatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2009 yilni «Qishloq farovonligi va taraqqiyoti yili» deb e’lon qilinishida ham ko‘rishimiz mumkin. Ushbu sohani rivojlantirish maqsadida EI ning tasis dasturi negizida Farg‘ona viloyatida bir 19nechta loyihalar amalga oshirdi. Shunday loyixalardan biri «Qishloq xo‘jaligani rivojlantirish» bo‘yicha bo‘lib maqsad Andijon, Farg‘ona, Namangan viloyatlarida fermerlar, dehqon xo‘jaliklari bilan yaqin hamkorlikni yo‘lga qo‘yishni takomillashtirish edi 18 . O‘zbekistonda ta’sis dasturi doirasida 1997 yil 1 iyulgacha amalga oshirilgan loyihalar sifatida Farg‘ona viloyatida qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi bilan hamkorlikda hududda faoliyat ko‘rsatayotgan fermer xo‘jaliklarida yangi texnologiyalarni joriy qilish, shu sohada mehnat qilayotgan mutaxassislar malakasini oshirish borasida olib borilgan keng ko‘lamli ishlarni e’tirof etish mumkin. Bundan tashqari, fermerlar Fransiyaning Marsel shahrida malakalarni oshirish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Albatta, ko‘rsatayotgan bu amaliy yordam, mamlakatimiz taraqqiyotida o‘z samarasini bermoqda. Tasis dasturi asosidagi yana bir muhim loyiha 1998 yilda boshlangan «Davlat va Jamiyat qurilishi akademiyasida davlat xizmatchilarining malakalani oshirish» loyixasi bo‘lib, 1999 yil iyungacha bo‘lgan davrda amalga oshirildi. Bu Yevropa Ittifoqi komissiyasining tasis loyixlaridan biri bo‘lib, ko‘zlangan maqsad davlat va jamiyat qurilishi akademiyasini zamon talablari darajasida modernizatsiya qilish, uzoq muddatli strategiyasini ishlab chiqish, texnik, metodik, inson resurslarni rivojlantirishga yordam ko‘rsatishdan iborat bo‘lgan. Loyihani amalga oshirishda 5 ta Yevropa muassasalari hamda Germaniya, Niderlandiya, Fransiya kompaniyalari ishtirok etdi. Germaniyaning OORA kompaniyasi, mamlakatdagi resurslari sohasida injeneriya energetika ishlab chiqarish, qishloq xo‘jaligi, transport, axborot tizimi sohalarida maslahat berishdan iborat bo‘ldi. Mahalliy boshqaruv sohasini isloh qilishda Niderlandiya munsipalitdar assosatsiyasi ko‘maklashdi. Huquq soxasini Germaniya boshqaruv va menejment sohalarini rivojlantirishga xissa qo‘shdi. Xullas, hozirda davlat va jamiyat qurish akademiyasi eng obro‘li dargoh bo‘lib, yiliga 150 kishi tamomlamoqda. Akademiya turli xalqaro tashkilotlar, AQSH, Fransiya, Germaniya, Angliya, Polsha va boshqalar bilan aloqa o‘rnatgan. 1996 yil sentyabrdan Samarqand va Farg‘ona viloyatlarida maxsus MVA 18 Ата-Мирзаев О., Гентшке И., Муртазаева Р., Салиев А. Историко-демографические очерки урбанизации Узбекистана. –Ташкент: Университет, 2002. –С. 18. 20kursi o‘tkazilib kelinmoqda, unda mutaxassilarni (biznes, kishloq xo‘jaligi, fermerlik ) maxsus metodikalar asosida o‘qish yo‘lga qo‘yilgan 19 . Albatta, bu amalga oshirilayotgan loyihalar orasida samarali natija ko‘rsatishlari anchagina. Yevropa Ittifoqining O‘zbekistondagi muvofiqlashtiruvchi texnik yordam byurosi maslaxatchisi Mark Dyujssel fikricha 1997 yil oktyabrda yakuniga еtgan « Xususiy fermer xo‘jaliklarni qo‘llab quvvatlash» mavzusida o‘tkazilgan seminar mashg‘ulotlari amaliy natija berdi. Loyiha asosan, fermerlik imkoniyati, shart- sharoitlarni yaxshilashga qaratilgan bo‘lib, loyiha ko‘lami ikki viloyat - Sirdaryo va Farg‘onani qamrab oldi. YeI loyihalari nafaqat boshqaruv, qishloq xo‘jaligi, kichik va o‘rta biznes sohalarni qamrab olgan, balki oliy ta’lim tizimi yo‘nalishida ham aloqalar yo‘lga qo‘yilgan. Tasis dasturi negizida faoliyat boshlagan Tempus loyihasi Yevropa davlatlari oliy o‘quv yurtlari bilan yurtimiz oliygohlari o‘rtasidagi aloqalarni amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi taklifi va tashabbusi bilan Tempusninig Axborot kunlari har yili turli viloyatlarda o‘tkaziladi. Masalan, 2003 yilning 10 noyabrida Farg‘ona shahridagi oliy o‘quv yurtlari uchun Farg‘ona politexnika institutida, 11 noyabrida Namangan shahridagi oliy o‘quv yurtlari uchun Namangan muhandislik - pedagogika institutida, 12 noyabrida Andijon qishloq ho‘jalik institutida xuddi shunday kunlar bo‘lib o‘tdi. Shuni aytish kerakki, hozirgi kunda Tempus dasturi faoliyatida oliy o‘quv yurtlaridan tashqari qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi, bir qator boshqa tashkilotlar va muassasalar ham ishtirok etmoqda. Xalqaro aloqalar nafaqat iqtisodiy-ijtimoiy soha balki madaniy sohalarda ham amalga oshirilmoqda. 1996 yil 5 dekabr kuni «Bahor» konsert zalida GFR madaniyati kunlarining rasmiy ochilish marosimi tashkil etildi. Shu yilning sentyabr oyidan boshlanib dekabriga qadar davom etgan madaniyat kunlarida nemis yoshlari filarmoniyasi, Georg Glazl nomidagi Bavariya kamera musiqa ansambli, «Zinger Pur» vokal ansambli, «M.Vokingonze vota» rok guruhining konsertlari, Ketgurket plastika va qo‘g‘irchoq teatrining spektakllari organ 19 O‘zbekiston tarixining dolzarb masalalari: asosiy yo‘nalishlari va yondashuvlar // Respublika yosh olimlarining birinchi ilmiy konferensiyasi materiallari to‘plami. –Toshkent., 2009. –B.35. 21cholg‘uchisi M.Shenxaytning chiqishlari, Germaniya kinosining namoyishi va uning vakillari bilan uchrashuvlar, nemis adabiyotiga bag‘ishlangan seminarlar tashkillashtirildi. Shuningdek, Davlat san’at muzeyi va A.Navoiy nomidagi davlat kutubxonasida ko‘rgazmalar namoyishi, o‘zbek va nemis sharqshunoslari, etnograflari hamda ekologlarining o‘zaro uchrashuvlari tashkil etilgan. GFR madaniyatlari kunlari Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg‘ona va Nukus shaharlari doirasida o‘tkazildi. Shaharda 2300 dan ortiq kichik korxona, 10 avtokorxona, mahalliy xom ashyodan kimyoviy tola (atsetat ipagi) ishlab chiqaradigan, azot, sovun, gaz apparatlari, neftni qayta ishlash, mexanika, paxta tozalash, konserva zavodlari; uysozlik, moy, sut kombinatlari, trikotaj, pillakashlik, poyabzal fabrikaalari, “Farg onapivo”, don mahsulotlari korxonalari ishlab turibdi. 24 qo shma korxonaʻ ʻ (“KabulFarg ona”, “O zsalaman”, “Ferteks”, “Yevraziya Tapo Disk”, “Ferkon” va ʻ ʻ boshqalar) faoliyat ko rsatadi. Sanoat korxonalari, asosan, shahar markazida ʻ hamda Qirguli mavzeida joylashgan. Farg ona Respublikaning yirik ilm va madaniyat markazlaridan biridir. ʻ Farg onadan 52 km janubda Shohimardon kurorti, shahardan 32 km narida, ʻ Oltiariq tumanidagi xushmanzara joyda 2 yirik shifoxona joylashgan. 2 madaniyat saroyi, 28 kutubxona, viloyat o lkashunoslik muzeyi, 4 madaniyat uyi, musiqali ʻ drama teatri, rus drama teatri, qo g irchoq teatri, yoshlar xiyoboni, madaniyat va ʻ ʻ istirohat bog i, Toshkent 2-tibbiyot instituti filiali, universitet, politexnika instituti, ʻ 3 ta bolalar musiqa maktabi, san at maktabi, 41 umumiy ta lim, 4 kattalar ta limi ʼ ʼ ʼ maktablari, 3 akad. litsey, 18 kasbhunar kolleji faoliyat ko rsatadi. 3 stadion, sport ʻ majmuasi, kasalxona, poliklinika, dorixonalar mavjud. Farg onadan tuman ʻ markazlari, shahar va shaharchalariga avtobus qatnaydi. Havo transporti orqali Toshkent shahri, viloyat markazlari va xorijiy davlatlar bilan bog langan. Shaharda ʻ 2 viloyat gazeta, shahar gazeta (“Farg ona tongi”, 1955-yil 29-dekabrda tashkil ʻ etilgan, adadi 3000), 22 tarmoq gazi, 15 xususiy gazeta va 6 jurnal nashr etiladi. 3 ta telestudiya faoliyat ko rsatadi. ʻ O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining har "bir viloyatga tashrifi o‘sha 22viloyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida va tarixida muhim voqea. Masalan, 2011 yil 6 oktyabrda Farg‘onaga tashriflaridan so‘ng, shu yil 15 noyabrda 2015 yilgacha Farg‘ona shahrining infratuzilmasini yaxshilash bo‘yicha maxsus qaror qabul qilindi. Bu qarorlarda Andijon, Farg‘ona, Namangan viloyatlarini ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirishda respublika miqyosida hamda joylardagi ijro organlari tomonidan bajariladigan vazifalar belgilandi va aloxida Dasturlar qabul qilindi. Bir so‘z bilan aytganda, bu viloyatlarning har birini rivojlantirish umumdavlat, umumxalq ishiga aylantirildi va ushbu qarorlarda bitta g‘oya ya’ni «Ozod va obod Vatan qurish - pirovard maqsad» ekanligi aniq belgilab berildi 20 . Farg‘onalik shoir Oxunjon Hakimov «Xalq so‘zi» gazetasiga bergan intervyusida «Prezident qarorlarida belgilangan vazifalarni amalda bajarish vodiyni mamlakatimizning gavxariga aylantirardi», deb ta’kidlaganida jon bor. Umuman, O‘zbekistonning har bir hududi, mintaqasi tarixiga doir xoh uzoq o‘tmish bilan xoh eng yangi tariximiz bilan bog‘liq tarixiy tajriba bo‘lsin, uni atroflicha ilmiy o‘rganish, shu asosda yoshlarimizni tarix bilan qurollantirish, ularning ma’naviy еtuk, zamonaviy bilimga ega yoshlar qilib tarbiyalashimizda muhim ahamiyatga ega. Zero, tarix bu millat tarbiyachisi ekanligi ham ana shunda deb bilamiz. Binobarin, tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Kecha bugun uchun, bugun esa erta uchun tarixdir. Ayni paytda o‘z oldiga qo‘ygan maqsadimiz ham mana shu hayotiy haqiqat bilan bog‘liqdir. 20 Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz. -Toshkent: O‘zbekiston, 2000. – B.78. II BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA FARG‘ONA VODIYSIDA MADANIY JARAYONLAR 2.1. Mustaqillik yillarida Farg‘ona vodiysida madaniy hayot Yangi tarixiy davr ma’naviyat davri ma’rifatchilik davri sifatida vujudga kelmoqda. Milliy g‘oya asosida bosh islohotchilik vazifasini bajarayotgan davlat odamlar ongi, tafakkuri va qalbi orqali o‘tkazish yo‘lini tanladi. Ana shu yo‘l odamlarning moziyga bugunga kelajakka munosabatlarini o‘rganib, muayyan manfaatlarga yondoshish ruhiyatini yangilash orqali asta-sekinlik bilan ularni ma’rifatli komil inson, barkamol avlod qilib voyaga еtkazishga olib boradi. Fuqarolarning ma’rifatligi orqali ma’rifatli jamiyat barpo etiladi. O‘tmishni aniqlash, uni to‘g‘ri tushinish orqali kishilar ruhiyatida jiddiy o‘zgarishlar yasashga bu orqali hayotini, turmush tarzini, ohir-oqibatda esa jamiyati ma’naviy isloh qilishga erishildi. Har qanday jamiyat taraqqiyotining asosiy kuchi ma’naviyat va ma’rifatdir. Ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalashda Vatan tarixi muhim omildir. «Ma’naviyat - deb yozadi Islom Karimov, - o‘z halqining tarixini, uning madaniyati va vazifalarini chuqur bilish va tushunib еtishga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi 21 . Xalqimiz asrlar osha orzu qilgan mustaqilllikka erishishda, mustaqillikni mustahkamlashda ma’naviy-ma’rifiy ishlarni keng yo‘lga qo‘yish muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan u kishilarimizni iymon-etiqodlik, fidoiylik, vatanparvarlik ruhida tarbiyalaydi va bu jonajon respublikamizni kelajagini buyuk qilishdek vazifani bajarishga xizmat qiladi. Mustaqilligimiz tufayli yangicha ong va yuksak ma’naviyat uchun kurash chinakam davlat siyosatiga aylandi. O‘tgan yillar mobaynida bu yo‘nalishda ulkan qadamlar qo‘yildi. Xalqimizning ong va dunyoqarashi tubdan o‘zgarmoqda va bu jarayon tobora chuqurlashib, ma’naviy rivojlanishida yangi davonlarga intilmoqdamiz. Ma’naviyatimizni yuksaltirishda ziyolilarning katta o‘rni bor. Ular xalqimiz, xususan beg‘ubor yosh qalblarga ma’rifat, chin insoniylik, mehnatsevarlikni 21 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch. -Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – B. 78. 23 o‘rganmoqdalar. I.A.Karimov «Ma’naviyat va ma’rifatni joriy qilish har bir ziyolining vijdon ishidir»-deb takidlaydi. U yana «Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng biz soxta mafkuraning yakka hokimlikdan qutildik. Ma’rifatli-mafkurani zug‘umlardan ozod qilib, erkin fikrga milliy tafakkurga keng yo‘l ochdik. Endi asosiy vazifa kishilarimizni mustaqil fikrlashiga o‘rganildi, o‘ziga ishonchining orta borishidir. Chunki tafakkur ozod bo‘lmasa ong va shu tazyiqdan qutilmasa inson ozod bo‘la olmaydi». Bugungi kunda mustaqillik sharofati bilan mamlakatimizda turizmni rivojlantirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan. O‘ndan ziyod qonun va boshqa me’yoriy hujjatlar qabul qilingan bo‘lib, turizm sohasi aynan ushbu qonunchilik tizimi doirasida amalga oshirilmoqda. 1995 yildan buyon «Buyuk Ipak Yo‘li» brendi doirasida Farg‘ona viloyatining Qo‘qon, Marg‘ilon, Quva, YAypan, Rishton singari qadim o‘tmishi, noyob madaniy yodgorliklari, milliy an’ana va qadriyatlari bilan mashhur shaharlarida tarixiy turizmni rivojlantirish uchun еtarli imkoniyatlar mavjud bo‘lib, chet ellik mehmonlar uchun zarur bo‘lgan shart- sharoitlar yaratilmoqda 22 . Mustaqillikga erishganimizdan so‘ng tarixiy yodgorliklarimiz, madaniy me’rosimizni muhofaza qilish, ularni ta’mirlash va zamonaviy maqsadlarda foydalanish yuzasidan salmoqli ishlar qilinib kelinmoqda. XX asrning 70-yillarida O‘zbekistonda 10 ta qadimiy shaharlar ro‘yhati tuzilgan edi va bu shaharlarda arslar davomida rivojlanib kelgan tarixiy markazlarni saqlash yuzasidan tadbirlar ishlab chiqilgan edi. Qadimiy tarixiy shaharlar ro‘yhatida Farg‘ona vodiysi shaharlaridan Qo‘qon shahri ham bor edi. Mustaqillik yillarida Qo‘qonning ayniqsa eski shahar qismidagi tarixiy muhit o‘zgarib ketdi. Bu еrda Teatr maydoni еchimi misolida ijodiy yondoshilganini ko‘rish mumkin. Me’morlar eskicha usuldan voz kechganlar, u е rda shaharliklarning dam olishi va sayillar qilishi uchun ko‘p yoqlama kenglik sifatida hal etilgan. Maydonda amfiteatr, hovuzlar, choyxona joylashgan. Musiqali drama teatri va adabiyot muzeyi maydon tuzilishining asosi hisoblanadi, ulardagi o‘ziga 22 Karimov I.A. Tarixiy xotira va inson omili – buyuk kelajagimizning garovidir. – Toshkent: O‘qituvchi, 2011. – B. 14. 24 xos me’morchilik uslubi mahalliy manzara bilan hamohang. Maydon eski shahar uylari va joy muhitiga uzviy birikib ketgan. Qo‘qon shahrida amalga oshirilayotgan qayta qurish ishlari O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning 2009 yil 15 dekabrdagi PP-1239 - sonli “Qo‘qon shahri infrastrukturasini va arxitekturaviy ko‘rinishini tubdan yaxshilash bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi va Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 4 avgustdagi 167-sonli “Qo‘qon shahri bosh planini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq amalga oshirilmoqda 23 . Shu maqsadda Qo‘qon shahrida quyidagicha ishlar amalga oshirilmoqda: 1. Shaharning shaharsozlik nuqtai nazaridan eng ahamiyatli nuqtasida tarixiy va jamoat markazlari belgilandi. Shuningdek shaharning markaziy qismida, ya’ni markaziy maydonlar hisoblanmish o‘rda, chorsu, ozodlik qismlarida zonalashtirish ishlari amalga oshirildi. Bu erda bolalar va yoshlar uchun alohida zona, sport inshootlari uchun alohida, shu bilan birga aholi dam olishi uchun ko‘kalamzorlashtirilgan zonalar va boshqalar ajratildi. 2. Shaharning tashqi arxitekturaviy ko‘rinishi qisqa vaqtlar ichida bu е rda keng miqyosda ko‘cha va maydonlarda olib borilgan bunyodkorlik, obodonlashtirish va ko‘kalamzorlashtirish ishlari natijasida tubdan o‘zgardi. 3. Shaharning ijtimoiy infratuzilmasi rivojlantirildi va kompleks tarzda е childi, shuningdek injenerlik tarmoqlar zamonaviy talablar asosida qaytadan ishlab chiqildi. 4. Shahar transport tizimi tubdan yangilandi. Avtomobil yo‘llari va chorrahalar rekonstruksiya qilinib kengaytirildi, keng 4-6 qator yo‘lli ko‘chalar barpo etildi. 5. Shahar aholisining yashashi va dam olishi uchun qulay bo‘lgan muhit shakllantirildi. Tarixiylik va zamonaviylik uyg‘un tarzda rivojlantirildi. 6. Shahar aholisining yashashi va dam olishi uchun qulay bo‘lgan muhit shakllantirildi. Tarixiylik va zamonaviylik uyg‘un tarzda rivojlantirildi. Qo‘qon shahrini rekonstruksiya qilish jarayonida tarixiy-madaniy ob’ektlar va 23 www.ziyonet.uz . 25 joylarni e’tiborga olish lozim edi. Shaharlarni rekonstruksiya qilish, uni yangilash esa zamonaviy vaqt talablaridandir. Chunki qadimgi yo‘llar hozirgi avtomobillarga mo‘ljallanmagan edi. Shunday bo‘lsada rekonstruksiya jarayonida shaharning asosiy tarixiy qiyofasini saqlab qolish dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Mutaxassislar tomonidan yaxshi o‘ylab chiqilmagan rekonstruksiya ishlari albatta tarixiy me’rosimizni saqlab qolishga qarshi chiqadi. Shu sababli tarixiy shaharlarimizni qayta rekonstruksiya qilishda ehtiyot bo‘lishimiz kerak. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti ta’kidlab o‘tganlaridek: “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q”. Shu sababli tariximizni asrab-avaylash har birimizning muqaddas burchimiz bo‘lmog‘i lozim 24 . Tarixiy shaharlarni rekonstruksiya qilishda boy tajribaga egamiz. Buning isboti sifatida mamlakatimizning Samarqand, Toshkent, Shahrisabz, Buxoro va Xiva kabi tarixiy shaharlarida olib borilgan ishlarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Bu shaharlarda tarixiy va zamonaviy qismlar bir butun holda rivojlantirildi. Zamonaviy qurilishlar tarixiy ob’ektlar joylashishi va ko‘rinishidan kelib chiqqan holda loyihalandi. Eski tarixiy shaharlar rekonstruksiyasida nafaqat alohida yodgorliklarni, balki qadimgi shaharlarning strukturaviy-sxematik е chimini, xarakterli qismlarini, ulardagi tarixiy muhitni ham saqlab qolishimiz kerak bo‘ladi. Shaharlarni rekonstruksiya qilishning salbiy jihatlari ularni еtarli darajada o‘rganmaganligimiz natijasida kelib chiqishi mumkin. Shu sababli har bir tarixiy shaharni rekonstruksiya qilish jarayonida mukammal izlanishlar olib bormog‘imiz, o‘sha joy bo‘yicha to‘liq ma’lumotlarga ega bo‘lmog‘imiz darkor. Shundan keyingina rekonstruksiya loyihalarini ishlab chiqmog‘imiz lozim. Aks holda tarixiy shaharlar o‘z qiyofasini yo‘qotib boradi. Farg‘ona viloyatining eng yirik Qo‘qon shahri Qo‘qon xonligining poytaxti sifatida 1740 yilda qayta qurilgan. 2000 yillik tarixga ega 40 dan ziyod tarixiy yodgorliklariga ega. Bugungi kunda tarixiy yodgorliklarning ko‘pligi bo‘yicha respublikamizda Xiva, Buxoro, Samarqand kabi shaharlardan keyin 4-o‘rinda 24 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. –Toshkent: Sharq, 1997. –B. 23. 26 turadi. Qo‘qon shahridagi tarixiy yodgorliklar, asosan, XVIII-XIX asrda bunyod etilgan, xonlik davri me’morchilik namunasidir. Qo‘qon shahri hukmdor qarorgohiga ega. Respublikadagi Xiva, Buxoro singari shaharlari qatorida o‘zining tarixiga ega. Qo‘qon shahri turizmni rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlarga ega bo‘lib, bugungi muhim vazifa bu еrda shart-sharoit yaratish, mehmonxonalar, kemping, xalqaro talablarga mos ovqatlanish shaxobchalarini bunyod etish, turistlar uchun an’ana va qadriyatlarni, xalq amaliy va badiiy san’atni ko‘rsatish, namoyish qilish orqali turistlarni jalb qilish darkor. Marg‘ilon shahri - ipakchilik markazi sifatida dong taratganligi, atlas va adras tayyorlovchi yagona markaz bo‘libgina qolmay o‘zining noyob tarixiy yodgorliklari, buyuk alloma va ulamolari bilan ham mashhur. 2001 yili yurtimizda Marg‘ilon shahrining 2000 yillik yubileyi nishonlandi. Islom olamida islom huquqshunosligi asoschisi «Xidoya» asari muallifi Burhoniddin al-Marg‘inoniy tavallud topgan yurt sifatida ham mashhurdir. Rishton bugun kulolchilik markazi sifatida o‘zini ko‘z-ko‘z qilayotgan bo‘lsada, asli uzoq o‘tmishga ega qadimiy shaharlardan biri hisoblanadi. Rishton 9-10 asr tarixiy manbalarida Farg‘ona vodiysidagi shaharlardan biri sifatida aytib o‘tilgan 25 . Quva shahri ham kariyb 2000 yillik yoshga teng. Ushbu shahar qadimiy hunarmandchilik markazlaridan biri hisoblanadi. Jumladan bu shahar shishasozlik, kulolchilik, me’morchilik, temirchilik va boshqa hunar turlari rivojlanganligi bilan ham ajralib turadi. Quvada 5 asrga oid budda ibodatxonasi va budda haykali topilgan. Bugungi kunga kelib, Quva anor markazi sifatida ham dong taratgan. Quva anorlari respublikamizdan tashqarida ham mashhur. BMTning butunjaxon sayyohlik tashkiloti hisob-kitoblariga qaraganda, bugungi kunda dunyoda eng serdaromad soha - bu turizm ekanligi, Malayziya, Janubiy Koreya, Xitoy, Misr, Gretsiya, Vatikan, Italiya, Ispaniya singari turizm rivojlangan davlatlar yalpi ichki mahsulotining 20% dan ziyodi turizm hissasiga to‘g‘ri kelishi bu sohanining qay darajada serdaromad soha ekanligini ko‘rsatib 25 Marg‘ilon. Tahrir hayati: Solixov SH va boshqalar. –Toshkent: SHarq, 2007. –B. 22 27 turibdi. 2008 yil boshlangan iqtisodiy krizis hali-xanuz davom etayotgan bir vaqtda 2015 yil Butunjahon sayyohlik tashkiloti hisobotida birgina shu yilning o‘zida 1 trillion 400 milliard dollardan ziyod mablag‘ o‘zlashtirilganligi, bu sohani iqtisodiyotning muhim sektorlaridan biriga aylanib borayotganligidan dalolatdir. Farg‘ona viloyati hududida 112 ta arxeologik yodgorliklar davlat ro‘yxatiga olingan bo‘lib, ular Farg‘onaning qadim o‘tmishining tilsiz guvoxlaridir. Farg‘onada Qadimgi Xitoy manbalarida ham 70 dan ziyod shaharlari borligi to‘g‘risida ma’lumotlar keltiriladi 26 . Farg‘ona viloyatida turizmni rivojlantirish uchun malakali kadrlar bilan ta’minlash ham, turizm istiqbolida alohida ahamiyatga ega. Qo‘qon shahrida «Turizm va maishiy xizmat ko‘rsatish» kasb hunar kolleji 2014 yildan ishga tushirilishi, malakali kadrlar bilan ta’minlanib borilmoqda. Statistik ma’lumotlarga qaraganda, Farg‘ona viloyati turistlarni jalb qilish borasida mavjud imkoniyatlar to‘liq ishga solinmaganligi tufayli, boshqa turizm rivojlangan Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva, Urganch, Termiz, va Qarshi shaharlaridan ancha orqada qolayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Turizm iqtisodiyotning eng е takchi sohalaridan biri bo‘lib, bu sohani rivojlantintirish shaharlar infratuzilmasini yaxshilanishiga, ko‘plab yangi ish o‘rinlari yaratilishiga, eng asosiysi, O‘zbekiston imidjini butun dunyoga olib chiqishga va xalqaro nufuzini oshishiga olib keladi. O‘zbekistonda turistlarni bir kunlik xizmatlar narxi minimal 36 dollarni tashkil etadi. Bu xizmatlar va mahsulotlar tannarxining arzonligi ham turistlarni mamlakatimizga oqimini ko‘payishiga sabab bo‘ladigan omillardan biridir. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, o‘z taqdirini o‘zi belgilash, milliy an’ana - qadriyatlarini qayta tiklash huquqiga ega bo‘ldi. Muqaddas islom diniga, xalkimiz ongidan o‘chirilib, unutilgan Imom al-Buxoriy, Zamahshariy, Termiziy, Marg‘iloniy singari ulamolarimizning nafaqat nomlari tiklandi, shu bilan birga xalqaro miqyosda va respublikamizda keng ko‘lamda 26 Mannopov S. Marg‘ilon-madaniyat va sanoat markazi // Marg‘ilon shahri o‘tmishi, buguni va ertasi mavzusidagi respublika ilmiy seminar materiallari. –Farg‘ona, 2007. –B. 18. 28 yubileylari nishonlandi. Prezident I.A.Karimov «Biz bobolarimizning muqaddas dini bo‘lgan islom dinini qadrlaymiz, xurmat qilamiz, odamzod ruhiy dunyosida imon - e’tiqodini, insoniy fazilatlarni mustahkamlashda uning o‘rni va ta’sirini yuksak baholaymiz» deb ta’kidlagan 27 . Respublikamiz hududidagi 200 dan oshiq islom dini bilan bog‘lik respublika ahamiyatiga ega Buxoro, Samarqand, Urganch, Termiz, Qarshi, Toshkent singari shaharlarda muqaddas ziyoratgohlar qayta tiklandi va shu bilan bir qatorda jahon iqtisodiyotining ajralmas qismi bo‘lgan ishlab chiqarish turizm turlaridan diniy turizmni yoki ziyorat turizmini rivojlantirish uchun O‘zbekiston Respublikasida keng imkoniyatlar ishga solindi. Diniy turizm mavsum tanlamaydigan turlaridan biri bo‘lib, ma’lum dinga e’tiqod qiluvchi aholining diniy ziyoratgohlar, diniy inshoatlar, diniy qadamjolarga ziyorati nazarda tutiladi. Diniy maqsadda sayohat qiluvchilarni soni xar yili jahon bo‘yicha 200 mlndan oshib bormoqda. Ularning ichida musulmonlar soni 5 mlndan oshiqni tashkil etadi. Islom olamida Makka, Madina, Samarqand, Buxoro, Urganch singari shaharlar bilan bir qatorda Farg‘ona viloyatidagi Qo‘qon, Marg‘ilon, Quva va Farg‘ona shaharlari diniy turizmni rivojlantirish uchun keng imkoniyatlarga ega. Bundan tashqari har bir tumanlarda joylashgan ziyoratgohlar, diniy ulomolar, allomalar, aziz joylar va qadamjolarga ziyoratlar amalga oshirilmoqda. Farg‘ona vodiysida diniy turizmni rivojlantirish uchun universal imkoniyatlarga ega va istiqbolli hududlardan biri hisoblanadi. Farg‘ona vodiysi boy tarixiy merosi, an’ana va qadriyatlari, kuchli iqtisodiy salohiyati bilan davlatimizda o‘z o‘rniga ega hududlardan biridir. Diniy turizmni rivojlantirish nafaqat maxalliy xolatda shu bilan bir qatorda milliy darajaga ko‘tarish uchun ham katta imkoniyatlarga ega hududlardan biridir. Farg‘ona viloyatining Qo‘qon, Marg‘ilon, Rishton, Yaypan, Quva, Shohimardon va boshqa hududlari tuprog‘ida hoklari yotgan aziz avliyolar, piri-komillarimizning ruhi-poklari doimo xalqimiz yodida va qalbida yashab kelmoqda. Xalqimiz azaldan o‘z ma’naviy qadriyatlari 27 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch. -Toshkent: Ma’naviyat, 2008. –B. 57. 29 va diniy e’tiqodini yuksak qadrlab kelgan. Shuni inobatga olib, bu hududlarda diniy turizmni va ziyorat turizmini rivojlantirish, shahardan uzoq ziyoratgohlarda Samarqand va Buxoro kabi turistik markazlari tajribasidan foydalangan holda xonodon mexmonxonalari tashkil etish va maishiy xizmat ko‘rsatish shohobchalarini tashkil etish orqali ziyoratchilarga xizmat ko‘rsatishni yaxshi yo‘lga qo‘yish kerak. Aynan shu tajribani Farg‘ona vodiysidagi ziyoratgohlarda ham yo‘lga qo‘yish orqali nafaqat iqtisodiy manfaatdorlik oshishiga, shu bilan bir qatorda yangi ish o‘rinlarini paydo bo‘lishiga olib keladi. Avliyolar, payg‘ambarlarning, solih kishilarning mozorlarini ziyorat qilish islom dinining hanafiylik mazhabida savobli ishlardan hisoblanadi. Avliyolar dafn etilgan joylarni ziyorat qilish insonlar ruhiyatiga katga ta’sir ko‘rsatadi va u еrda ma’lum axloq normalariga amal qilish haqidagi qarashlar yoshlarni milliy an’ana va qadriyatlar ruhida tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Muqaddas joylarni ziyorat qilish insonlarni turli yomonliklardan va xurofotdan uzoqda yurishga insof- diyonatli bo‘lishga o‘zidan faqat yahshilik qoldirishga, hayrli ishlarga chorlagan. U еrda tarbiya odob-axloq, halollik va adolat singari insoniy qadriyatlari ulug‘lashga undab kelgan. Mavjud ziyoratgohlarni obodonlashtirish infratuzilmasini yaxshilash va rivojlantirish musulmon dunyosidagi nufuzini yanada oshirish mahalliy va xorijiy fuqarolarni keng ko‘lamdagi ziyoratlarini rivojlantirish uchun zarur shart- sharoitlarni yaratish darkor. Farg‘ona vodiysi Markaziy Osiyo hududida islom dini tarixini o‘rganishda ham muhim hududlardan biri hisoblanadi. Muqaddas ziyoratgohlar o‘zbek xalqining milliy madaniyati, an’ana va qadriyatlarini o‘rganishda o‘ziga hos o‘ringa ega. 2002-2007 yillarda Yaponiyaning «Nara Ipak yo‘li tadqiqot markazi» va «Toyota» fondining homiyligida «Markaziy Osiyodagi islomiy muqaddas joylarni o‘rganish» (Farg‘ona vodiysi misolida) nomidagi ilmiy loyihasi bo‘yicha Farg‘ona vodiysida olib borilgan tadqiqotlar fikrimizning yaqqol dalilidir. Yaponiyalik olimlar J.Sugavara, Sh.Yasushi, Ya.Kavaxara, M.Savada kabi olimlar jumladan Farg‘ona viloyati ziyoratgohlarni ham tadqiq qildilar. Yaponiyalik 30 tadqiqotchilarning Farg‘ona viloyat o‘lkashunoslik muzeyi ilmiy xodimlari bilan olib borgan tadqiqotlari natijasida «Markaziy Osiyodagi islomga oid muqaddas joylarni tadqiq qilish: Farg‘ona va Qoshgar» nomli Farg‘ona vodiysidagi ziyoratgohlarga doir maqolalar to‘plami, hamda 3 jildlik «Sinszyan va Farg‘onada topilgan mozor hujjatlari» nashri chop etildi. Farg‘ona viloyatida 19 ta tuman shaharlarida jami 200 dan ziyod mahalliy va respublika ahamiyatiga ega bo‘lgan ziyoratgohlar 1997-1998 yillar va 2004-2007 yillar davomida Farg‘ona o‘lkashunoslik muzeyi hodimlari va tarixchi olimlar dala tadqiqotlari va mavjud manbalarni tatqiq qilish davomida islom dini bilan bog‘lik bo‘lgan ko‘plab ziyoratgohlar tarixi o‘rganildi. Jumladan Quva tumani hududida 40 yaqin ziyoratgohlar bo‘lib, ular Chilla mozortepa ziyoratgohi, Sa’d ibn Vaqqos ziyoratgohi, Qorovul ota ziyoratgohi, Ho‘jam podshox ziyoratgohi, Bilol ota ziyoratgohi, Shahid mozor ziyoratgohi, Sayidi A’lo ziyoratgohlari Qo‘qon shahar hududida 20 ga yaqin ziyoraratgohlar mavjud. Chinbirlik aziz ziyoratgohi, Yalong‘och ota ziyoratgohi, Ko‘kto‘nli ziyoratgohi, Xizr ota ziyoratgohi, Shayh Mavlaviy Jabaliy ziyoratgohi, Azizxo‘ja eshon ziyoratgohi, Xakim halfa eshon ziyoratgohi, Daxmai shohon ziyoratgohi, Modarixon ziyoratgohi, Avliyo ota ziyoratgohi, Mo‘yi muborak ziyoratgohlari eng mashxurlari hisoblanadi. Dang‘ara tumani hududida yuzdan ziyod ziyoratgohlar mavjud bo‘lib ularning eng mashxurlari Laylak mozor ziyoratgohi, Ho‘jayi Turob ziyoratgohi, Ho‘jayi Xizr ziyoratgohlari eng mashxurlari hisoblanadi. Rishton tumani hududida 30 yaqin ziyoratgohlar mavjud bo‘lib ularning eng mashxurlari Ho‘jayi Xizr, Xo‘jayi Rushnoyi, Ho‘jayi Gaz, Xasan Kulol, Hoja Ansoriy, So‘fiy Sodiq, Ho‘ja Abdurahmonxoja kabi avliyolar ziyoratgohlari xalq orasida juda mashxur. Marg‘ilon shahar hududida jami 40 yaqin ziyoratgohlar mavjud bo‘lib Podshox Iskandar ziyoratgohi, Mo‘yi Muborak ziyoratgohi, Shoh Mansur ziyoratgohi, Ulug‘ Xazrat Bobo ziyoratgohi, G‘avsul A’zam ziyoratgohi, Hojam Podshoh ziyoratgohi, Ho‘ja Ma’oz ziyoratgohi, Pur Siddiq ziyoratgohi, Hoja Muhammad ziyoratgohi, Dovudxo‘ja ziyoratgohi, Shoira Uvaysiy ziyoratgohi kabi ziyoratgohlari xalq orasida juda mashxur. 31 Namangan shahrida ajdodlarimiz tomonidan bunyod etilgan bir qator me’moriy yodgorliklar barisi yoshlarimizni tug‘ilib o‘sgan yurtlariga mehr- muruvvatlarini yanada yuksaltirishda muhim omildir. Ular Atoulloxon To‘ra masjidi, Xo‘jamning maqbarasi, Azizxo‘ja Eshon madrasasi va masjidi, Mulla Qirg‘iz madrasasi, Mulla Bozor Oxund majmuasi, Maxdumi Eshon masjidi, Qirtezxo‘ja eshon uyi va shu kabilardir 28 . Keyingi yillarda tanib bo‘lmas darajada o‘zgarib, yangicha qiyofa kasb etib borayotgan Namanganning qoq markazida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining bevosita maslahatlari va yo‘l-yo‘riqlari asosida shunday maydon vujudga keldi va u bugungi kunda Namanganliklarning go‘zal va sevimli maskanlaridan biriga aylandi. Maydon markazida milliy monamental san’atimizning noyob namunasi sifatida qad rostlagan Tinchlik stellasi esa barchamizga g‘urur va iftixor bag‘ishlamoqda. Namangan yoshlari o‘zlarining yangi oila qurishdan oldin eng baxtli damlarini ushbu monumentga gullar qo‘yishdan boshlaganlari ham quvonarlidir. Mustaqillik yillarida milliy qadriyatni anglash, ajdodlarga hurmat bobida juda ko‘p tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, 2 mlrd.so‘m mablag‘ evaziga qurilgan, Sharq ma’naviy me’morchilik ananalarini o‘zida mujassam etgan Xotira maydoni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Namangan shahriga tuxfa etgan ajoyib sovg‘asi bo‘lganligi bilan ham qadrlidir. Xotira maydoni to‘ridagi Motamsaro ona haykali o‘rin olgan haykalga boqarkamiz, uning siymosida sabr- bardoshli, matonatli vafodor, sadoqatli onalarning timsolini ko‘ramiz. Haykalning ikki tomonida bejirim, qo‘rkam avlodlarga esa viloyatlarimizdan frontga borib, qaytmagan 37 ming insonning muborak nomi kitob shaklidagi taxtachalarga o‘yib ko‘rsatilgan. Bular Namangan shahrida yoshlarni madaniy-ma’rifiy tarbiyasida katta omil vazifasini bajaradi. Mustaqillik tufayli Namanganda ham diniy qadriyatlarimiz qayta tiklandi. Buni biz hamshaharlarimizni muborak xaj safarlariga, umraga emin-erkin borib kelayotganliklarida, hayit, navro‘z bayramlari qayta tiklanib 28 Mirzaliev E. Namangan madaniyati tarixidan lavhalar. –Namangan., 1994. –B. 10. 32 nishonlanayotganligida ham ko‘rishimiz mumkin. Yana shuni aytish joizki maqsad, madrasalarimiz mustaqillik tufayli qayta hayot yuzini ko‘rdi. Mustaqillik sharofati tufayli mamtakatimizda insonni e’zozlash, milliy va ma’naviy qadriyatlarimizning yuksalishiga katta etibor qaratilmoqda. Namangan viloyati, Namangan shahar hokimiyatlarining bevosita rahbarligi ostida viloyatimiz va shahrimiz tarixining «Ikkinchi jahon urushi»ga oid qismining o‘rganish, urush ishtirokchilarining hayot yo‘lini, jangovor ishlarini umumlashtirish va tiklash bo‘yicha keng ko‘lamli xayrli ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Bunda ayniqsa, viloyat o‘lkani o‘rganish muzeyi, viloyat xotira va qadrlash uyi ilmiy xodimlari, O‘zbekiston Respublikasi «Kamolot» Yoshlar Ijtimoiy harakati viloyat shahar kengashi bilan hamkorlikda olib borayotgan ishlari diqqatta sazovor 29 . Viloyat «Xotira va qadrlash uyi» muzeyi har doim odamlar bilan gavjum, ayniqsa yoshlar bilan «Xotira va qadrlash uyi» muzeyining ilmiy fondi ko‘rgazma zallarida qo‘yilgan tarixiy-madaniy eksponatlar, kishilarning jangoxlarda hamma shahar jabhalarida ko‘rsatgan qahramonliklarini namoyon etadi. Katta avlodni jasoratlari yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda Vatan va xalq oldidagi burchini shakllantirishda qudratli vositadir. An’analar asosida tarbiyalash yoshlarga katta avlod tarbiyasining eng yaxshi xislatlarini singdirish, yoshlarni shahar va harbiy jasoratga yo‘naltirishdangina iborat emas, balki ularni hamisha xushyor bo‘lish qiyinchiliklarga dosh berishga ham o‘rgatadi 30 . «Xotira va qadrlash uyi»da urush va mehnat faxriylari hamda baynalminal jangchilar bilan uchrashuvlar o‘tkazish, yoshlarga pasportlar, maktabni tugallaganligi haqidagi guvohnomalarni topshirish, yigitlarni harbiy xizmatga kuzatish marosimlarini o‘tkazish an’anaga aylangan, Bu yoshlarimizda Vatanga mexr - muhabbat, ota - bobolarimiz jasoratiga hurmat ruhini shakllantirishga maktab bo‘lib xizmat qiladi. 29 O‘zbekiston tarixining dolzarb masalalari yosh olimlar talqiqotlarida: asosiy yo‘nalishlar va yondashuvlar // Respublika yosh olimlarining an’anaviy ikkinchi ilmiy konferensiyasi materiallari to‘plami. –Toshkent: Fan. 2010. 24-25 may. – B. 28. 30 Karimov I.A. 2012–yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘taradigan yi l bo‘ladi.// Xalq so‘zi. 2012 yil 19 may. 33 Namangan shahridagi «Viloyat o‘lkani o‘rganish muzeyi» yoshlarni bobolar an’analariga milliy qadriyatlarga sadoqat ruxida tarbiyalashda muhim vositagina bo‘lib qolmay, uning dovrug‘ini eshitgan katta-yu kichik tezroq borib ko‘rishga intiluvchi diltortar dargohdir. Namangan shahri keng qamrovli tarzda fuqarolarni va yoshlarni ma’naviy-ma’rifiy onglarini mustaxkamlashda muzey tadbirlarining o‘rni katta ahamiyat kasb etmoqda. Jumladan bu dargohda «Alisher Navoiy», «Bobur», «Amir Temur» tavallud kunlari, Boboraxim Mashrab kunlari ayniqsa milliy qadriatlarimiz «Navro‘z» bayrami, «Xotira va qadrlash kuni», «Mustaqillik» kuni muntazam ravishda badiiy musiqali, ko‘rgazmali tarzda nishonlab kelinishi bilan yoshlar qalbida chuqur iz qoldirmoqda 31 . Namangan shahridagi «Alisher Navoiy nomidagi viloyat musiqali dramma» teatri viloyatda, shaharda madaniy - ma’rifiy ishlar taraqqiyotida o‘ziga xos o‘ringa ega. Uning tarixiga nazar tashlasak «Alisher Navoiy nomli Namangan viloyat musiqali drama teatri» 1931 yil 15 iyunda A.Sultonovning izlanishlari asosida ochilgan edi. Shundan buyon xalqimizga ezgulik nurini yoyib kelmoqda. Tarixdan malumki, teatr insonlarni ezgulik, poklik, yaxshilik sari еtaklab kelgan eng qadimgi san’at turlaridan biridir. Shu boisdan ham 1998 yil 26 mart kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekistonda teatr san’atini rivojlantirish to‘g‘risida»ga farmoni e’lon qilindi. Farmonga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat Ishlari Vazirligi tizimida «O‘zbekteatr» moddiy ishlab chiqarish birlashmasi va uning qoshida teatr ijodkorlari uyushmasi tashkil etildi. Ma’naviyat va ma’rifat o‘chog‘i bo‘lgan Namangan shahridagi teatr binosi mustaqillik sharofati bilan xaqiqiy madaniyat inshoatiga aylandi. Teatr binosi zamonaviy me’moriy arxitektura uslubida tashqi va ichki qismlar to‘la yangidan me’moriy qayta ta’mirdan chiqarildi. Uning atrofidagi favvarolar, gulxonalar, yo‘llarni yoritg‘ichlar so‘ngi rusum me’moriy uslubdan foydalangan holda bezak berib jihozlandi. Bularning barchasi xalqimiz qalbiga yorug‘lik, omonlik, ma’naviy poklanish ozuqasini ulashayotganligi kishi dilini hushnud etmoqda 32 . 31 www.ziyo.uz . 32 32 Mirzaliev E. Bazarova M. Namanganning XIX asr oxiri XX asr boshidagi sotsial-iqtisodiy va madaniy 34 Hozirgi kunda davlatimiz tomonidan turizm infratuzilmasini rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan islohotlar o‘zining ijobiy natijalarini berib kelmoqda. Biroq, murakkab o‘tish davri bilan bog‘liq talaygina muammolar tufayli bu sohada ham ayrim kamchiliklar mavjud. Turizmni rivojlantirish asosan "Buyuk Ipak Yo‘lida" joylashgan shaharlarga qaratilganligi tufayli, Farg‘ona viloyatidagi Qo‘qon, Marg‘ilon, Quva shaharlari «Buyuk Ipak Yo‘li» chorrahasida joylashganligini inobatga olib, bu hududdagi ziyoratgohlar bilan turistlarni tanishtirish, yangi turistik yo‘nalishlar tizimini qayta ko‘rib chiqish va ushbu yo‘nalishlarda turistlarni joylashtirish uchun motel va kempinglarni barpo etish muhim masalalardan biridir. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, mustaqillik yillarida Farg‘ona vodiysi shaharlarining madaniy-ma’rifiy taraqqiyotida ulkan ishlar amalga oshirildi. Bu amalga oshirilgan ishlar vatanga sadoqatli farzandlarni tarbiyalashda muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda. rivojlanishi. –Toshkent: Qatortol-kamolot, 1998. –B. 16. 35 2.2. Mustaqillik yillarida Farg‘ona vodiysida ta’lim tizimi Mustaqilligimiz tufayli yangicha ong va yuksak ma’naviyat uchun kurash chinakam davlat siyosatiga aylandi. O‘tgan yillar mobaynida bu yo‘nalishda ulkan qadamlar qo‘yildi. Xalqimizning ong va dunyoqarashi tubdan o‘zgarmoqda va bu jarayon tobora chuqurlashib, ma’naviy rivojlanishida yangi davonlarga intilmoqdamiz. Ma’naviyatimizni yuksaltirishda ziyolilarning katta o‘rni bor. Ular xalqimiz, xususan beg‘ubor yosh qalblarga ma’rifat, chin insoniylik, mehnatsevarlikni o‘rganmoqdalar. I.A.Karimov «Ma’naviyat va ma’rifatni joriy qilish har bir ziyolining vijdon ishidir» - deb ta’kidlaydi. U yana «Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng biz soxta mafkuraning yakka hokimlikdan qutildik. Ma’rifatli-mafkurani zug‘umlardan ozod qilib, erkin fikrga milliy tafakkurga keng yo‘l ochdik. Endi asosiy vazifa kishilarimizni mustaqil fikrlashiga o‘rganildi, o‘ziga ishonchining orta borishidir. Chunki tafakkur ozod bo‘lmasa ong va shuur tazyiqdan qutilmasa inson ozod bo‘la olmaydi». Musulmonlarimizning ma’rifat va ma’naviyat yo‘lidagi barcha ezgu istaklari asrlar davomida diniy maktablar, madrasalar, shuningdek masjidlar orqali amalga oshirib kelinganligi sir emas. Ammo mustabid-sho‘rolar davrida diniy qadriyatlarimiz paymol etildi, din peshvolari quvg‘in qilinganligi hammaga ayon. 1991-yilda e’lon qilingan mustaqillik O‘zbekiston tarixida yangi sahifa ochdi. Istiqlolning qisqa, ammo sharafli tarixiy davri ichida mamlakatimizda davlat va jamiyat qurishning mutlaqo yangi siyosiy asoslari yaratalishi bilan birgalikda ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy sohada ustuvor yo‘nalishlari belgilab berildi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov mustaqillik bilan bog‘liq barcha ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy masalalar qatorida inson, ayniqsa yosh avlod ta’lim-tarbiyasi, jumladan, O‘zbekistonda umumiy o‘rta ta’lim tizimi rivojiga alohida e’tibor berdi. Zotan ta’lim tarbiyaviy yuqori bosqichga ko‘tarmasdan turib, yangi jamiyatni ijtimoiy-tarixiy munosabatlarni va yangicha dunyoqarashni barpo etishi mumkin emasligi ayon bo‘ldi 33 . O‘zbekiston Respublikasida jumladan, Farg‘ona vodiysida ta’lim tizimida 33 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. –Toshkent: Sharq. 1997. –B. 45. 36 amalga oshirilayotgan islohotlarning ijobiy natijalaridan eng muhimi sifatida davlat tomonidan yosh avlodga ta’lim berish va tarbiyalash borasida qilinayotgan ishlarni alohida ta’kidlash lozim. Xususan, «Biz yurtimizni yangi bosqichga, yangi yuksak marraga olib chiqmoqchi ekanmiz, bunda bizga ulug‘ g‘oya kerak. Bu g‘oyaning zamirida xalqimizning o‘zligini anglashi yotadi». Islom Karimovning rahnamoligi va bevosita ishtirokida ishlab chiqilgan O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi qonuni, kadrlar tayyorlash milliy modeli va dasturi O‘zbekiston mustaqilligining samarasi va yutug‘i ekanligi, shubxasizdir. «Ta’lim to‘g‘risida» gi qonun va kadrlar tayerlash Milliy dasturi (1997 y) respublikada ta’lim islohotlarini chuqurlashtirishda muhim bosqichigina bo‘lib qolmasdan, balki bu sohani muntazam takomillashtirib borishda muhim ahamiyatga egadir. Farg‘ona vodiysida ta’lim islohotlarining boshlanishi va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi vazifalarining birinchi va ikkinchi sifat bosqichi vazifalarini bajarilishi 1991 - 2005 davrini o‘z ichiga oladi. Aynan shu davrda respublikada, shuningdek, vodiyda ta’lim islohotlari ham kadrlar tayyorlash milliy dasturi qabul qilinib, unda qo‘yilgan vazifalarini amalga oshirish jarayonlari boshlandi. Ta’limning milliy modeli yaratilib yangi turdagi o‘quv yurtlari shakllandi. Bu davrda ta’lim davlat ijtimoiy siyosatining ustuvor yo‘nalishi qilib belgilandi va uning ilk natijalari ko‘rina boshladi. Farg‘ona vodiysining Namangan viloyatida 2003 yilning o‘zida ta’lim jarayonida yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etish, o‘kitishning interfaol uslublarini qo‘llash bo‘yicha 12 ta metodik tavsiyanomalar tayyorlangan. O‘quv yurtlarning 23 tasi «Internet» ga ulangan. Tashabuskor pedagog yoki muhandis - pedagoglardan 34 nafarining ish tajribalari ommaviy axborot vositalari orqali, 182 nafari esa stend, panno usulida ommalashtirilgan. 2003 yilda kasb-xunar kollejlari o‘quvchilarining «Eng iqtidorli o‘quvchi» ko‘rik tanlovining viloyat bosqichida 212 o‘quvchining, respublika bosqichida 96 o‘quvchining ishtiroki, akademik litseylarning 2-kurs o‘quvchilari uchun o‘tkazilgan eksternat natijalariga ko‘ra, 979 ishtirokchidan 558 nafari imtixonlardan muvaffaqiyatli o‘tib, 2 - kursdan 3 - 37 kursga o‘tganligi aynan ta’lim jarayonini takomillashtirish borasidagi izlanishlar natijasidan dalolat beradi. O‘quvchi talabalarning bo‘sh vaqtlaridan unumli foydalanishlari, ularning sog‘lom bo‘lib etishishlari maqsadida yangi turdagi o‘quv yurtlari tizimida Respublika ommaviy sport musobaqalarini o‘tkazish nizomi ham ishlab chiqildi. Bu borada «Barkamol avlod» sport musobaqalarini ham alohida ta’kidlash o‘tash joizdir. 2003 yilda o‘tkazilgan bu musobaqada 2001 yilda o‘tkazilgan sport turlariga nisbatan 6 turga, ishtirokchilar soni esa 950 nafarga ko‘paydi 34 . 1992 yil iyulida «Ta’lim to‘grisida»gi Qonun qabul qilinib, respublikamizda umumiy ta’lim 3 bosqichda amalga oshirila boshladi. Qonun asosida bir qator konsepsiyalar va dasturlar yaratildi, 20 dan ortiq yo‘nalishlar, fanlar bo‘yicha standartlar loyixalari tayyorlandi. O‘quv muassasalari farliitida yangilanish jarayonlari kuchaydi. Masalan, Farg‘ona viloyagida 1-sinflarga o‘quvchilarni tanlov asosida qabul qilish tajribasi qo‘llanila boshlandi. Bu esa o‘z navbatida ijobiy samaralar bera boshladi. 1991-1992 o‘quv yilida 1338 maktabda u yoki bu predmet chuqurlashtirib o‘qitilgan bo‘lsa, 1995-1996 o‘quv yilida ularning soni 3120 taga etdi. Yangicha ta’lim siyosati yangi turdagi o‘quv muassasalarning vujudga kelishi va ular safining kengayishiga olib keldi. Agar 1991 - 1992 o‘quv yilida ularning soni 16 tani tashkil qilgan bo‘lsa, 1995 - 1996 o‘quv yilida esa 178 ta litsey, 105 ta gimnaziya faoliyat ko‘rsata boshladi. Bu o‘quv muassasalariga iqtidorli o‘quvchilar qabul qilinib, ularning ta’lim olishiga sharoit yaratildi. Shu o‘rinda Andijon viloyati Marhamat tumanidagi 5- litsey, Farg‘ona viloyati Besharik tumanidagi Ibn Sino nomli litseyning yuqori sinf o‘quvchilari o‘z o‘qituvchilari bilan «O‘qituvchi-o‘quvchi» shaklida emas, balki «ilm oluvchi - ilm olishga yo‘naltiruvchi» shaklida ish yurita boshladi. Andijon viloyati Asaka shahridagi gimnaziyada ingliz, nemis, fransuz tillari chuqur o‘rgatilishi bilan birga o‘quvchilarga - milliy ruhda tarbiya berish, salomlashish odoblari, ko‘cha va jamoat joylarida o‘zini tutish, madaniy-maishiy tadbirlarda 34 www.ziyonet.uz . 38 faol ishtirok etish kabi milliy ruhdagi tarbiya asoslari ham berib borildi. Xulosa o‘rnida ta’kidlab o‘tish joizki, O‘zbekistonda qabul qilingan «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonun va kadrlar tayyorlash milliy dasturi ta’lim rivoji va Kadrlar tayyorlash tizimi takomillashuvida, shu jumladan, Farg‘ona vodiysida ham boshlangan ta’lim islohotlarining chuqurlashuvida muhim bosqichni boshlab berdi. Milliy dastur va uning negizida yaratilgan milliy model asosida uzluksiz ta’lim tizimi shakllanib, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beradigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimi vujudga keldi. 39 XULOSA Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda jumladan, Farg‘ona vodiysi shaharlarida amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning samarali bo‘lishida O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tishida o‘ziga xos yo‘li ishlab chiqilganligi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan ishlab chiqilgan va hayotga tadbiq etilgan 5 tamoyili bir tuzumdan ikkinchi tuzumga o‘tish davrida muhim va hal qiluvchi rol o‘ynamoqda. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston shaharlari shu jumladan o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan Farg‘ona vodiysi shaharlari yana bir bor o‘zining ijtimoiy- iqtisodiy, madaniy-ma’naviy va ilmiy texnikaviy sohalarda ziyo tarqatuvchi markaz ekanligini ko‘rsatib kelmoqda. Barcha sohalarda islohotlar va yangilanishlar dastavval shaharlarda amalga oshirildi, so‘ngra ularning ilg‘or tajribalari respublikaning boshqa hududlariga joriy qilindi. O‘zbek modelining o‘ziga xos muhim xususiyati, amalga oshirilayotgan tub iqtisodiy islohotlar kuchli ijtimoiy siyosat bilan birgalikda olib borilishida edi. Respublikada, shuningdek o‘ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatga ega bo‘lgan Farg‘ona vodiysi shaharlarida kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqildi va hayotga tadbiq etildi. Natijada aholini ijtimoiy ximoyalash, insonga munosib hayot sharoiti, o‘zini namoyon qila olishi uchun imkoniyatlar yaratish borasida bir qator ishlar amalga oshirildi. Aholini ish bilan ta’minlash, yangi ish o‘rinlarini yaratish, ularning turmush darajasini oshirish, axoliga tibbiy xizmat ko‘rsatishni yaxshilash borasida ijobiy natijalarga erishib kelinmoqda. Ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar davrida shaharlar infrastrukturasidagi bir qator ijobiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Shaharlarda obodonlashtirish ishlari keng ko‘lamda olib borildi, shaharlarning ko‘rkiga ko‘rk qo‘shuvchi, milliy an’analar bilan sug‘orilgan zamonaviy ko‘rinishdagi binolar qurilmoqda. Bugun asrlar davomida orzu qilingan istiqlolga erishib, milliy davlatchiligimizni tiklamoqdamiz va mustaqil davlat qurmoqdamiz. Davlatimizning qanchalik tez ulg‘ayishi, kuch-quvvat ato etishi, dunyo 40 hamjamiyatida o‘ziga munosib o‘rin egallashi, avvalombor, xalqimiz ma’naviy saviyasi, g‘ururi va faxri nechog‘lik yuksak bo‘lishiga bog‘liqdir. Ana shuni inobatga olgan holda yangi jamiyat barpo etishda eng asosiy yo‘nalishlardan biri sifatida xalqimiz tarixini, ma’naviy qadriyatlarimizni tiklash vazifasi qo‘yildi. Istiqlol tufayli ushbu ilmiy tadqiqotda yoritilgan Farg‘ona vodiysining mustaqillik yillaridagi tarixi va madaniyati ham mustaqil vatanimiz tarixining ajralmas bir bo‘lagidir. O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishuvi inson faoliyati va hayotining barcha sohalari bo‘yicha o‘xshashi yo‘q ijobiy o‘zgarishlar uchun mustaxkam poydevor yaratdi. Xususan ma’naviy hayotimizda asrlar davomida yuz bergan o‘zgarishlardan ham buyuk ezgu ishlar amalga oshirilmoqda. Mustaqil davlatning barpo qilinishi bilan O‘zbekistonning haqiqiy tarixi, yangi tarixini tiklash uchun zaruriyat va imkoniyat yaratildi va bu masala respublikada davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. O‘zbekistonning yangi tarixini yaratish va nashr etish borasida, viloyatlar, shaharlar tarixini tiklash va ularning tarixiy sanalarini o‘tkazish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda. O‘zbekistonning qadimiy tarixida, davlatchiligimiz taraqqiyotida Farg‘ona vodiysi o‘ziga xos, salmoqli o‘rin tutadi. Xullas, mustaqil O‘zbekiston Respublikasi davlati va xukumati shahar va viloyatlar tarixini o‘rganishga va uni ommalashtirishga, ularda istiqomat qilgan axolining mamlakat, jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan xizmati va xissalarini o‘rganish, bu shahar va viloyatlarning kundalik hayotimiz va faoliyatimizning barcha sohalaridagi ulkan yutuqlarini o‘rganishga, targ‘ib-tashviq etishga juda katta e’tibor bermoqda. Yaqin vaqtlarga qadar Farg‘ona vodiysi hududidagi urbanizatsiya jarayoni, jamiyat rivojlanishida shaharlarning paydo bo‘lishi, rivojlanishi, shahar madaniyatining shakllanish jarayoni etarli darajada o‘rganilmay kelingan edi. Farg‘ona vodiysi tarixi bugun jahonga yuz tutgan, tenglar orasida teng bo‘lgan 41 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Rahbariy adabiyotlar 1. Каримов И А. Ўзбекистоннинг истиқлол ва тараққиёт йўли. -Тошкент: Ўзбекистон, 1992. - 124 б. 2. Каримов И.А., Миллий истиқлол мафкураси халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. -Тошкент: Ўзбекистон, 2000. - 148 б. 3. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт-пировард мақсадимиз. -Тошкент: Ўзбекистон, 2000. - 178 б. 4. Каримов И.А. Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. - Тошкент: Шарқ. 1997. - 248 б. 5. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак ёъқ. -Т.: Шарқ, 1997. - 78 б. 6. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. -Тошкент: Ўзбекистон, 1997. - 348 б. 7. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Тошкент: Ўзбекистон, 1998. - 256 б. 8. Каримов И. А. Жамиятимиз мафкура халқни-халқ, миллатни - миллат қилишга хизмат этсин. -Тошкент: Ўзбекистон. 1998. - 247 б. 9. Каримов И.А. Инсон унинг ҳуқуқ ва эркинликлари олий қадрият. 14- том. -Т.: Ўзбекистон. 2006. - 256 б. 10. Каримов И.А. Асосий мақсадимиз-юртимизда эркин ва обод, фаровон ҳаёт барпо этиш йўлини қаътият билан давом эттиришдир. -Тошкент: Ўзбекистон, 2007. - 248 б. 11. Каримов И.А. Юксак маънавият-энгилмас куч. -Тошкент: Маънавият, 2008. - 178 б. II.1. Adabiyotlar: 1. Абдуллаев О. Наманган вилояти (табиати, аҳолиси, хўжалиги). - Н.: Наманган вилояти ҳокимияти ноширлик бўлими, 1995. -150б. 2. Абдуллаев О. Фарғона водийси: ижтимоий-иқтисодий ривожланиш жараёнлари. -Наманган.: 2000. - 290 б. 42 3. Азимов И.М. Фарғона водийсининг архитектура ёдгорликлари. - Тошкент.: Ўзбекистон, 1986. - 72 б. 4. Акрамов З. Наманганская область. -Ташкент.: 1995. - 176 с. 5. Акрамов З.М. Фарғона водийси. -Тошкент.: Фан, 1957. - 87 б. 6. Алимова Д.А. Ўзбекистон тарихи (1917-1991 йй). -Т.: Шарқ, 2002. - 416 б. 7. Андижон тарихидан лавҳалар / Маъсул муҳаррир: П Исроилов. - Андижон.: Андижон нашриёт матбаа, 2008. - 260 б. 8. Ата-Мирзаев О., Муртазаева Р., Генштке Р., Салиев А. Историко- демографические очерки урбанизatsiи Узбекистана. -Ташкент.: Университет. 2002. - 159 с. 9. Аҳмедов Э. А. Ўзбекистон шаҳарлари. -Т.: Ўзбекистон, 1991. - 221 б. 10. АЪзамхўжаев С. Туркистон бирлиги (Мустақиллигимиз тарихидан саҳифалар). -Тошкент.: Фан, 1995. - 16 б. 11. АЪзамхўжаев С. Туркистон мухторияти: миллий демократик давлатчилик қурилиши тажрибаси. -Т.: Маънавият, 2000. -168 б. 12. Каримов Ш. Қафасдаги қуш орзуси. -Тошкент: Фан, 1991. - 64 б. 13. Колбинсев А.П. Фарғона водийси бўйлаб. -Т.: Ўзбекистон, 1979. - 102 б. 14. Маннопов С. Марғилон-маданият ва саноат маркази // Марғилон шаҳри ўтмиши, бугуни ва эртаси мавзусидаги республика илмий семинар материаллари. -Фарғона, 2007. -Б. 89-90. 15. Марғилон шаҳрининг жаҳон сивилизатсияси тарихидаги ўрни. Марғилон шаҳрининг 2000 йиллик юбилейига бағишланган халқаро илмий конференсия материаллари. Тошкент-Марғилон: Фан, 2007. - 222 б. 16. Марғилон. Таҳрир ҳаяти: Солихов Ш ва бошқалар. -Т.: Шарқ, 2007. -225 б. 17. Мирзалиев Э. Базарова М. Наманганнинг ХИХ аср охири ХХ аср бошидаги сотсиал-иқтисодий ва маданий ривожланиши. -Тошкент: Қатортол-камолот, 1998. - 168 б. 18. Рахимов М. История Ферганы -Ташкент: Фан, 1984. - 129 с. 19. Раҳматулина Р. Андижонда истиқлолчилик ҳаракати. -Андижон: 43 Андижон нашриёти, 2002. - 56 б. 20. Рўзибоев Т., Хожимирзаев М. Наманган области. Справочник. - Ташкент: Узбекистан, 1981. - 176 б. 21. Салмонов А. Шарофиддинов А. Феврал инқилоби ва Туркистон жадидларининг маърифий фаолияти // “Ўзбекистон тарихининг айрим долзарб муаммолари” мавзуидаги вилоят илмий-назарий анжумани Материаллари. -Фарғона., 1999. -Б. 34-37. 22. Самадов Ю. Мавлоно Ибрат ворислари (Наманган вилоят босмахонаси тарихидан лавҳалар). -Наманган., 1999. 23. Тиллаходжаев С., Юлдашев Т., Гафуров А. Фергана. -Ташкент: Узбекистан, 1977. - 103 с. 24. Туркистон мустақиллиги ва бирлиги учун кураш сахифаларидан. - Тошкент: Фан, 1996. - 83 б. 25. Тўҳтасинов И. Коканд. - Ташкент: Ўзбекистон, 1969. - 335 с. 26. Усмонов Й. Жаннат боғи. Фарғона водийсининг тарихи, сҳаҳарлари тарихи, архитектура ёдгорликлари ва оъзбек миллий урф-одатлари ҳақида тарихий бадиий қисса. -Фарғона насҳриёти, 1995. - 96 б. 27. Шарофиддинов А., Рашидов Г., Нурмуҳаммедов Х. История Андижана. - Ташкент: Фан, 1980. - 240 с. 28. Юсупов И. Мирзалиев Е. Наманган сҳаҳри тарихидан лавҳалар. - Наманган, 2010. - 112 б. III. Internet ma’lumotlari 1. www.ziyonet.uz 2. www.ziyo.uz 3. www.gov.uz 44

MUSTAQILLIK YILLARIDA FARG‘ONA VODIYSI TARIXINING O‘RGANILISHI

Sotib olish