Najmiddin Kubro va Kubroviya ta'limoti - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14000UZS
Hajmi	275.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Najmiddin Kubro va Kubroviya ta'limoti

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………..……..2
I BOB. IRFON OSMONINING PORLOQ YULDUZI
1.1. Najmiddin Kubro hayoti va faoliyati…………………………………………..5
1.2. Najmiddin Kubro asarlari.................................................................................11
II BOB. KUBROVIYLIK TARIQATI
2.1. Tariqat silsilasi..................................................................................................15
2.2. Kubroviylik tariqatida tasavvuf ahloqi.............................................................22
XULOSA................................................................................................................27
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
RO`YXATI...................29
ILOVALAR............................................................................................................30
1

KIRISH
Mamlakatimizda ma’naviy meros, milliy va umuminsoniy qadriyatlarning
tiklanishi, yoshlarni har tomonlama yetuk, ma’nan yuksak, komil inson qilib
tarbiyalash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan. Zero, jamiyat ravnaqi o‘z
haqhuquqini taniydigan, o‘z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, yon atrofida
sodir bo‘layotgan voqea-hodisalarga mustaqil yondasha oladigan, ayni zamonda
shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg‘un holda ko‘radigan,
har jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalashga bog‘liq ekan, buning uchun fan,
ta’lim va ishlab chiqarish integratsiyasini yanada takomillashtirish katta
ahamiyatga ega. Respublikamiz hamda dunyo xalqlari tomonidan keng e’tirof
etilgan, shaxsga ma’naviy-axloqiy ta’sir ko‘rsatishda, o‘tmish allomalarning
ta’lim-tarbiyaviy qiymatga ega bo‘lgan ma’naviy merosi bilan tanishish imkonini
berdi. Mazkur ma’naviy meros orqali shaxsda iymon-e’tiqod, bag‘rikenglik, iroda,
qalb pokligi, vijdon uyg‘oqligi, go‘zal axloq, o‘z-o‘zini anglash kabi sifatlarni
qaror toptirish zarurligi allomalarning ma’naviy merosidan ta’lim jarayonida
foydalanishni yo‘lga qo‘yish va rivojlantirish hamda o‘qitishning zamonaviy shakl,
metod va vositalarini takomillashtirish katta ahamiyat kasb etadi. Ta’kidlash joizki,
Najmiddin Kubroning rang haqidagi ta’limotini Yevropaning Kafka, Shopengauer,
Freyd kabi faylasuf olimlari XIX asrda isbotlashgan. Ya’ni, rangning kishi ruhiga
ta’siri borligi, ranglar shunchaki rang emas, balki inson hissiyoti tufayli paydo
bo‘lgan va uning tafakkuri orqali ko‘rinadigan narsa va ayni paytda, inson
tuyg‘ulari va tafakkuriga ta’sir qilishi mumkinligini asoslab berdilar. Kubroviya
ta’limotining asosini tashkil etadigan komil g‘oyasi bugungi kun yoshlarini
tarbiyalashda ham muhim o‘rin egallaydi. Shayx Najmiddin Kubroning ruboiylari
tarbiyaning yorqin namunasidir. Ruboiylaridagi tasavvufiy g‘oya komil insonni
tarbiyalash, odamni halokatga boshlovchi nafs, xusumat, gumon, ta’ma, nifoq,
riyo, fosihlik kabi illatlar bilan bog‘liq gunohlardan, ya’ni salbiy fe’l-atvordan
xalos bo‘lib, faqat yaxshi axloq sohibi bo‘lishga, ruhiy poklik yo‘liga kirishga
2

chorlashdan iboratdir. Kubro inson ruhiy kechinmalari, nozik holatlarini puxta
bilgan. Shunga muvofiq latoif (nozik ta’blilik) nazariyasini ishlab chiqqan. Bu
nazariyaga ko’ra, inson ruhi ko’zga ko’rinmas latif markazlardan iborat. Bu ong va
tuyg’u, ruh va jism orasidagi bir narsa. Uni ilg’ab olish mushkul. Ammo inson
hayotida bu markazlarning ahamiyati muhim. Sufiy ayni shu markazlarni ilg’ab
olishi lozim. Ana shu latoif insonning ilohiy xislatidir. Sufiy riyozatlar, mashqlar
davomida bu latoifni turli holatlarning o’zgarishi, ranglar va shakllarning
almashinishi tarzida tasavvur qiladi.
Mavzuning dolzarbligi: Tasavvuf va tariqatlar, tasavvuf maslagi zaminida
shakllangan ma’naviy hayot bizning madaniyat tariximizda muhim mavqega ega
bo‘lgan. Biz nafaqat ilm-fan, adabiyot, san’at va musiqamizni, hatto tilimiz
taraqqiyotini ham tasavvufdan butunlay ajratib tasavvur eta olmaymiz. Urf-odat,
milliy qadriyat va muomala-munosabatlarimizning ildiziga yetib bormoq uchun
ham tasavvufga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Tariqat sohibi bo‘lmish favqulodda yorqin
va kuchli zotlardan biri, shoir va mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi janglarda mislsiz
qahramonlik ko‘rsatgan mujohid najmiddin kubrodir. Faqat tariqatda emas,
she’riyatda ham najmiddin kubroning ko‘plab izdoshlari bo‘lgan. Ulardan xoja
abdulvafoyi xorazmiy, husayn xorazmiy nomlarini eslatish mumkin. Najmiddin
kubroning irfoniy she’rlari qatori, unga bag‘ishlab yozilgan she’riy va nasriy
asarlarini o’rganishdir.
Kurs ishining vazifasi: Najmiddin Kubro aksar sо‘fiy shayxlar kabi ruboiy
yozish bilan shug‘ullangan. Uning ruboiylari shayxning qarashlarn, ichki dunyosi,
botiniy kechinmalarini bilib olishimizga yordam beradi. Har holda, badiiy ijod
kishining qalbi va ruhini yor-qinroq aks ettiradi. Shayx ruboiylari ichida nafsni
mazammat etuvchilari, ilohiy ma’rifat asrorining kashfidan xursandchilikni
ifodalovchilari, darvesh kechinmalarini, sо‘fyyona dard-hayajonlarini beruvchi va
umuman komil insonning qarashlarini aks ettiruvchilari bor.
3

Mavzuning o`rganilganlik darajasi: Najmiddin Kubroning hayoti bugungi
kungacha olimlar, tarixshunoslar tomonidan juda ko’p tadqiq qilingan. Shuningdek
bugungi vaqtda ham bu davr haqida qandaydir bir shaklda ilmiy yoki amaliy
izlanishlar olib borilayapti. O’tgan asrlarda ham bu davrga doir hech qanday ilmiy
izlanishlar olib borilmagan. Olib borilgan bo’lsa ham ko’zga ko’rinadigan
darajasda emas yoki oxirigachga yetmagan. Ayrim ilmiy tadqiqotlar esa
boshlanmasdanoq tugatilgan. Hozirgi zamonaviy texnologiyalar rivojidan keyin
ham bu tarixiy voqeaga boshqa voqealar singari jiddiy chuqurroq e’tibor
berilayapti. Natijada esa Najmiddin Kubro va Kubroviylik tariqati haqida
ma’lumotlar bazasi oshdi.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi: Kurs ishining davriy chegarasi
Najmiddin Kubro tug’ilganidan toki vafotiga qadar bo’lgan davrda uning hayotini
o'rganib tahlil qilishdan iborat.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , 4 bo`lim, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro`yxat i va ilovalar dan iborat.
4

I BOB. IRFON OSMONINING PORLOQ YULDUZI
1.1. Najmiddin Kubro hayoti va faoliyati
XII – XIII asr tasavvufining eng yorqin va eng ulug’ namoyandalaridan biri
bo’lmish ulug’ mutafakkir olim Najmiddin Kubro ana shunday buyuk zotlardan
biridir. Najmiddin Kubro 1145 yilda Xiva shahrida dunyoga keladi:- uning asl
nomi Ahmad ibn Umar ibn Muhammad al–Xivakiy al– Xorazmiydir. Otasi Umar
onasi Bibi Hojar (hozirda qabri Xiva yaqinidagi Sayot qishlog’ida). “Najmiddin”,
“Kubro”, “Abuljannob”, “Valiytarosh” so’zlari bul zotga berilgan laqab, unvon va
kuniyatdir.
“O, er ustida yurgan ne-ne kimsalarni biz tirik
sanaymiz, aslida ular o’lik, er ostida yotgan ne-ne
zotlarni biz o’lik sanaymiz, aslida ular tirikdir”.
Abulhasan Harakoniy
Abdurahmon Jomiyning “Nafahotul uns” asarida yozilishicha: - “Ahmad
yoshligidan ilmga qiziqib, islom asoslari shariat ilmlarini juda tez o’zlashtirib
o’zidagi qobiliyati asosida Xorazmning mana- man degan ulamolaridan o’zib
ketadi va ilmiy bahslarda barchani olqishiga sazovar bo’ladi. Shu bois u
“Tammatul Kubaro”, yani ulamolarning etugi, ulug’vori va ilm balosi degan
laqabni oladi. Buning yoniga “Najmiddin” – “dinning yulduzi” degan martabali
unvon qo’shilib, Ahmad ibn Umar shundan keyin Najmiddin Kubro nomi bilan
mashxur bo’ladi” - deyilgan. “Abuljannob” so’zi esa Najmiddin Kubroning
kuniyatidir. 1
“Kuniyat” - arablarda hurmat yuzasidan beriladigan laqabdir. Jomiy
1
Zamira Is’hoqova. Najmiddin Kubro.–Toshkent: “ABU MATBUOT-KONSALT”, 2011 yil. 12 b
5

hazratlari yozadilarki: – “Najmiddin Kubro Iskandariya shahrida muhaddis
ulamolardan hadis ilmini o’rganib qaytayotganida, yo’lda bir kecha hazrati
Payg’ambarimizni tushida ko’radi va ul zotga murojaat qilib, “menga kuniyat
bag’ishlang” deydi. Shunda hazrati Payg’ambar Najmiddinga: - “Sening
kuniyating Abuljannob – dunyodan ijtinob, parhez etuvchi bo’ladi”, deb marhamat
qiladilar. Shundan keyin Kubro “Jannob” laqabini olishga musharraf bo’ladi.
“Jannob – ijtinob qiluvchi, poklik parheziga amal etguvchi ma’nosidadir”.
“Valiytarosh” laqabiga kelsak, bu so’zning ma’nosi valiylarni tarbiyalovchi
demakdir. Zero, Najmiddin Kubroning nafaslari, nazarlari shunchalik, zo’r
bo’lganki, qalblarida ilhom jo’sh urgan paytda kimga nazarlari tushsa, u valiylik
martabasiga erishar ekan. Najmiddin Kubro o’n olti-o’n etti yasharligida vatani
Xorazmni tark etib, tahsilni chuqurlashtirish maqsadida Eron, Misr, Shomu Iroq
mamlakatlarini kezadi. Uni ilmga chanqoq qalbi hech tinch qo’ymas, qaerdaki
biror nomdor olimni ovozasini eshitsa, darhol yo’lga tushar, goh piyoda, goh ot-
ulov yoki tuyada haftalab, ba’zan oylab yo’l bosar, qidirgan kishisini topib, undan
sidqidildan saboq olardi. Agar uning tahsildan ko’ngli to’lmasa, ustozidan ijozat
olib, yana yo’lga tushardi. Najmiddin Kubro qalbida ruhiy ma’naviy kamolatga,
g’ayb asrori, karomat va kashfu hol ilmi xisoblanmish tasavvuf ta’limotiga
ishtiyoq zo’r edi. Shu bois u shariat ilmlarini o’rganish barobarida tariqatdan ham
xabardor bo’lishga intilib, qator shayxlar, darveshlar suhbatida bo’ladi,
xonaqolarda xilvat o’ltirib, riyozat bilan mashg’ul bo’ladi.
Najmiddin Kubro Misrda Sharq falsafasi bilan shug’ullanadi va uning sirlarini
o’rganadi. U hadis ilmi bilan qiziib Nishopurda Abul Makkorim Lubon va Abu
Jafar Samdloniy, Tabrizda Abu Mansur Xaft, Makkai Mukarramada Abu
Muxammad Tabbex va Iskandariyada Abu Tohir Salafiy xizmatlariga etishib
ulardan hadis ilmlarini o’rganadi. Lekin yuqorida olgan bilimlar ilm talabi
Najmiddinni qoniqtirmasdi, u yuqoridagi olimlardan olgan ilmlarini rivojlantirib
yangi yo’nalish tariqatdan saboq olish uchun dunyo kezdi. Najmiddin Kubroning
tariqat yo’lidagi pirlari shayx Ro’zbehon Misriy, Shayx Ammor Yosir, va Shayx
Ismoil Qasriylardir. Ularning ustozi Shayx Abulnajib Suhravardiy bo’lib,
6

Jomiyning yozishicha, zohiriy va botiniy ilmlarda barkamol kishi bo’lgan, u ko’p
risola va kitoblar yozib so’fiylik nisbatida Shayx Ahmad G’azzoliyga borib
tutashadi. Suhravardiy faqirlik bilan futuvvatni (javonmardlik) birga olib
tushintiradi. Faqirlik uning talqinida faqat qashshoqlik, bechoralik emas, “faqirlik
–xudo oldida talabkorlik, ojizlik, ammo bandalari oldida adolat va saxovat posboni
bo’lish, hammaga har erda yordam ko’rsatishdir” Payg’ambarimiz sallallohu alayhi
vassalamning:-“Beruvchi qo’l oluvchi qo’ldan afzaldir” degan muborak hadisi
shariflariga muvofiq, “bag’ishlovchi qo’l – faqr eshigini ochuvchidir”, degan
fikrlarni bayon qilgan Suhravardiy boylikni qoralamaydi, balki zulmu sitamni va
talonchilikni, haromxo’rlikni va xasislikni mazammat etadi. Abulnajib Suhravardiy
shogirdlari bo’lgan shayx Ro’zbehon Misriy, Shayx Ammor Yosir, va Shayx
Ismoil Qasriylarda qalb saxovati bilan birga murid tarbiyasida qattiqqo’l bo’lish,
botiniy ko’z bilan muridning xayollarini, ruhiyatini uqib olish va unga ruhiy ta’sir
o’tqazish qobiliyati yaxshi rivojlangan edi. Masalan:- Shayx Ammor Yosir
solikning “noqislarni takmil etish va muridlarni tarbiyalashda, ularning tushlari va
fikrlarini ta’bir etishda, ikkilanishlarni bartaraf etishda shuhrat qozongan” bo’lsa,
Shayx Ro’zbehon Misriy “aksar vaqt istig’roq maqomida bo’lib”, vajd va ilhom
ichida yurar, ilohiy ma’rifatdan zavqi toshib, bu holatni muridlariga yuqtirardi.
Shayx Ismoil Qasriy bo’lsa, raqsu samo’, imo – ishoralar yo’li bilan murid qalbini
rom etib, o’zini poklash va shu orqali ilohiyotga muhabbatni singdirishda mashhur
bo’lgan. Har uchala shayx ham tariqatni shariatdan tashqari deb tasavvur
qilmaganlar. O’zlari sunniy mazhabining izchil tarafdorlari hisoblanganlar.
Najmiddin Kubro ulardan har tomonlama saboqlarni olgach yana safarga chiqadi.
U Tabrizga Abumansur Hafdah oldiga borib shogird tushadi, u erda hadis ilmiga
bag’ishlangan “Sharhus–sunna” kitobidan saboq oladi. 2
Bir kun muridlar madrasa
darsxonasida saboq olib o’tirishganida u erga bir darvesh kirib keladi. Shunda
Najmiddinda kitob o’qish majoli qolmaydi va darveshga ko’zi tushishi bilan
qalbida mehrli bir o’zgarish yuz beradi. Darvesh chiqib ketganidan keyin
Najmiddin saboqdoshlaridan:- “Bu odam kim ?” deb so’raydi. Ular “Bu shu erlik
2
Solijon Hasanov. Xorazm ma'naviyati darg'alari. - Toshkent: “Adolat”, 2001. B.65-66.
7

hazrat Bobo Faraj Tabriziydir” deydilar. Shu kuni kechasi bilan Najmiddin
uxlamay chiqadi va erta tongdanoq uztozi va saboqdoshlariga: - “Yuringlar, Bobo
Faraj oldiga boramiz” deydi. Ular boboning xonaqosiga borganlarida, xizmatkor
ularni kelganligini darveshga aytadi. Bobo Faraj xizmatkoriga: “Agar ular Tangri
Taolo dargohiga kelganday bo’lib kira olsalar, kirsinlar” deydi. Shunda Najmiddin
darrov kiyimlarini echadi, hamxonalari ham unga ergashadilar. Ular Bobo Faraj
huzuriga kelib indamay bir chekkada o’tiradilar. Bobo Farajning tanasi quyosh
parchasiday porlab uning yirtiq to’nini yoriqlaridan nur tarala boshlaydi. Birozdan
so’ng Bobo Faraj o’rnidan turib to’nini echib Najmiddinning ustiga yopadi,
Najmiddin uchun bu yirtiq to’n tabarruk tuhfa edi. So’ngra Bobo Faraj
Najmiddinga qarab, “Sening daftaru kitob o’qish vaqting o’tdi, balki o’zing endi
butun olam sardaftari bo’ladigan vaqt etdi” deydi. Bobo Farajning xonaqasidan
chiqqanlaridan so’ng Najmiddinga ustozi “Sharhus–sunna” kitobidan ozgina qoldi,
bir-ikki kun shug’ullansang tugatasan, keyin qaerga borsang ixtiyoring deydi.
Najmiddin ustozining maslahatiga quloq solib darsxonaga kiradi. Ammo shu
zahoti Bobo Faraj kelib unga tanbeh beradi. “Hozirgina ilmul yaqindin ming farsax
uzoqlashgan eding, endi yana ilm qoshiga keldingmi?”-deydi. Shundan so’ng
Najmiddin o’qishini yig’ishtirib riyozat bilan mashg’ul bo’ladi.
Nadmiddin Kubroning holatlari shunday ekanki, u kishi ba’zan birdan jo’shib,
o’zga kayfiyatga kirib, vujudlari balqib ketar ekan, ba’zida esa, xazin va o’ychan,
g’oyat kamgap bo’lib qolar ekanlar. Ba’zan bo’lsa, xushchaqchaq va ochiq chehra
bilan suhbatga berilar, g’oyat nozik did va o’tkir so’zlar bilan muridlar qalbiga
olovli cho’g’ tashlar, turli ishoralar, harakatlar, ruhiy karomatlar orqali
atrofdagilarni hayratga solarkan. Shayx bag’oyat zukko, salobatli, haybatli kishi
bo’lgan. Kechalari aksar bedor o’tirib, ibodat qilib, surunkali Ro’za tutishni odat
qilib, ilhomli damlarda xonaqoh hovlisini kezib xushnud sayr etar ekan. Najmiddin
Kubro – tasavvufning mashhur shayxlaridan biri “Kubraviya” tariqatining
asoschisidir. Najmiddin Kubro Xorazmga 1185-yilda qaytib keladi. U 25 yildan
ortiq umrini ilm olishga bag’ishlaydi. U Xorazmga qaytgach, katta xonaqoh
8

qurdirib Kubraviya ta’limotiga asos soladi. Uning qo’li ostida yuzlab odamlar
tarbiyalanib tahsil olishadi. Insoniyat–ma’naviy olamida eng etuk va eng murakkab
ta’limot tasavvuf ilmiy ta’limotidir. Tasavvuf ta’limoti Ollohga intilish bo’lib,
o’zligini anglab, qalbining ochilmagan imkoniyatlarini ishga solish, bu bilan
Ollohning karomat nuridan bahramand bo’lish uchun o’z kamolati sari yo’l tutib,
ya’ni inson o’z ruhini Ollohga yaqinlashtiradi, o’z ruhini Olloh qudratiga
bag’ishlashga yo’l tutadi. Tariqat ilmi o’zi uchun mujassamlashtiradigan odob-–
ahloqdir. Ma’rifat ilmi avliyolarning o’zini anglab etishi sari yo’l tutishi, nafsni
tiyishi, o’zlikni yo’qotishidir. Haqiqat ilmi esa o’z ruhini Tangri qudrati bilan
bog’lashdir. 3
Kubroviya tariqati ham Quroni karim va Hadisi sharifdagi ta’limot
asosida shakllangandir. Komil insonni tarbiyalash bu tariqatning asosiy vazifasi
bo’lib, Shayx Najmiddin Kubroning hayoti katta saboq, ulkan maktabdir.
Kubroviya tariqatida talab, sadoqat, ishq, muhabbat, oshiqlikning inson uchun
naqadar zarur ekanligi ta’kidlanadi. U shoirona til bilan shunday deydi:
Ishq dardi g’arib tanimdagi jon bo’lg’ay.
Dard cheksa kishi ahiyri inson bo’lg’ay.
Oshiq manu do’zax men uchun otashgoh,
Boshqa uchun u bir zimiston bo’lg’ay.
Najmiddin Kubro o’z ta’limotida inson omilini birinchi o’ringa qo’yadi. U
inson tafakkuri kuchiga yuksak baho berib shunday deydi: – “Valiylik inson
bolasiga azaldan nasibadir, chunki odam Ollohning suygan mahluqi, parvardigor
odamga ong-aql bergan, botiniy nur bergan, uni barcha mavjudotdan afzal qilib
yaratgan.
Yurmoq uchun Haq yo’liga etmoq shart,
Boshqasidan ko’zni yumib ketmoq shart,
3
Zamira Is’hoqova. Najmiddin Kubro.–Toshkent: “ABU MATBUOT-KONSALT”, 2011 yil. 21 b
9

Elga shifo baxsh etu, och ko’zlarni
Olam hama-ul, unga nazar etmoq shart.
Shayx Najmiddin Kubro o’nlab asarlar muallifi hamdir. Jumladan, uning
“Fiodobus solikin” (“Soliklar odobi haqida”), “Risola attul xayf ul – xoim an
lavmat il – loim” (“Qo’rquvchi ovvoralar va malomat etuvchi malomatiylar
haqida”), “Favoyihul jamol”(“Go’zallikni egallash”), “Ruboiylar to’plami”,
“Favoyihul jamol va favotihul jalol” (“Jamol xushbo’yliklari va jalolning kashfi”),
“Al-usul al –ashara” (“O’nta usul”), “Risola at-turuq” nomli asarlarida Ollohni
tanish, halollik va mardlikni ulug’lab, ilm olish va ilm berish savobi barcha
mo’min musulmonning burchidir degan fikrlar oldinga surilgan. Uning tasavvuf
tarixidagi yana bir xizmatlari – javonmardlik g’oyalarini tariqatga joriy etish
bo’ldi. Natijada mardlik va poklik, qahramonlik va fidoyilik, ma’rifat va jismoniy-
ruhiy qudrat birlashtirildi, inson kamolatida ahloqiy yuksaklik, vatanparvarlik
g’oyalari qo’shilib ifodalandi. Najmiddin Kubro kishilarni ezgulikka, ilmga,
sahovat va mardlikka da’vat etdi. Uning muridlari orasidan Shayx Najmiddin
Bog’dodiy, Shayx Farididdin Attor, Sultonul ulamo Shayx Bahovuddin Valad,
Shayx Sa’diddin Hamaviy, Shayx Sayfiddin Boharziy, Shayx Jaloliddin Geyliy
singari ko’plab musulmon olamiga dong’i ketgan valiy insonlar etishib chiqqanlar.
Najmiddin Kubroning muridlari ko’p bo’lgan. Eron, Arabiston, Kavkaz, Shomu,
Iroqning turli joylaridan kelib, ulug’ shayx ma’rifatidan bahramand bo’lganlar,
suhbatlarida ishtirok etganlar. Uning muridlari Kubroviya tariqatining
davomchilari hisoblanadilar. Kubroviya tariqati o’z davrida dunyoning barcha
erlariga kirib borgan. Xorazmlik buyuk shayxning tariqati butun dunyoga
tarqalgan. Uning iste’dodli muridlari donishmandlik, islomiy hikmat va insoniy
poklik, ilohiy ma’rifat g’oyalarini turli millat va elatlar orasiga yoydilar.
Kubroviya tariqatidan keyinchalik bir qancha shahobchalar ajralib chiqib, butun
dunyoda tasavvufning eng ko’p tarqalgan yo’llaridan biriga aylanadi. Bular
10

Najmiddin Kubroning shogirdlari tomonidan tarqatilgan bo’lib, shu kunimizgacha
ayrim mamlakatlarda turli xil ko’rinishlarda faoliyat ko’rsatmoqda.
Hindistonda Firdavsiya, Bog’dodda Nuriya, Xurosonda Rukniya, Kashmirda
Hamodoniya Eron va ayrim g’arb mamlakatlarida Amerika, Angliyada
“Ne’matullohiya” va boshqalarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Najmiddin Kubro
tarixda buyuk allomagina emas, balki o’z vatanining ozodligi uchun mislsiz
mardlik namunalarini ko’rsatgan milliy qahramon sifatida ham nom qoldirgandir. 4
XIII asrning boshlariga kelib (1206-1215) Mo’g’ulistonda Chingizxon
boshchiligida ko’chmanchi mo’g’ullarning ulkan davlati paydo bo’ldi. Bu davrda
g’arbda Xorazmshohlar davlati yuksalib o’z hududini sharqdagi o’lkalar hisobiga
kengaytirib, juda katta hududni egallab dunyoga yakka hukmron bo’lish g’oyasi bu
davlatning maqsadi va orzusi edi. Bu davrni Shoir Jo’shqin (Jumanazar Jobborov)
–“Haqqim bor maning” she’rida shunday ta’riflaydi.
Adi, Xorazmshoh surganda davron,
Bir yonu Gurjiston, bir yoni Eron.
O’ttiz uch o’lkaning xirojin olgan,
Qudratli bepoyon taxttim bor maning,
Ming bora maqtansam haqqim bor mening.
1.2. Najmiddin Kubro asarlari
Har qanday davlat ezgulik tarafdori bo’lib rivojlansa, miskinlar ko’z yoshin
oqizmasa ham ichki va tashqi dushmanlar xuruji tufayli inqirozga yuz tutadi –
degandi Najmiddin Kubro. Darhaqiqat, o’zaro urushlar oqibatida, Bag’dod
xalifasining Xorazmshohga qaram o’lkalarda o’z siyosatini “Faqat Ollohga va
menga, bizning do’stlarimiz (mo’g’ullar, ismoiliylar, g’uriylar, va xristiyanlar)ga
xizmat qiling” targ’ib qilishi, Xorazmshohning onasi Turkon xotunning, davlat
4
Solijon Hasanov. Xorazm ma'naviyati darg'alari. - Toshkent: “Adolat”, 2001. B.78
11

uchun xizmat qilgan kishilarni kamsitib faqat qipchoqlardan chiqqan amaldorlarni
ko’klarga ko’tarishi va bir qancha sabab oqibatlar natijasida qudratli saltanat
inqirozga yuz tuta boshlagan edi. Chingizxon bilan Muhammad Xorazmshoh
o’rtasida qisqa muddat (1215-1218) elchilik munosabatlari davom etgan bo’lishiga
qaramay bu munosabatlar oxir-oqibat fojiali tugaydi. Harbiy jihatdan puxta
tayyorgarlik ko’rgan mo’g’ul qo’shinlari Xorzmshohlar davlatiga yurish qilib qisqa
muddatda (1218-1221) bu davlat hududini bosib oladi. Mo’g’ullar qurgan
tuzoqlarga bir necha marta tushib, o’z harbiy kuchlarining (O’trorda 60 ming,
Xo’janda 10 ming, Samarqandda 110 ming, Buxoroda 50 ming) anchagina
qismidan ajralgan Xorazmshoh Muhammad o’z yurtini, poytaxti Gurganch
shahrini tashlab ketadi. Shahar aholisi, himoyasiz, etakchilik qiladigan sardorsiz
qoladi. Shunday og’ir vaziyatda 76 yoshli Najmiddin Kubro shaharni himoya
qilishni o’z zimmasiga oladi. Shayx muridlarini jamlab, ularga qarab bunday
deydi: “Mashriqdan kelgan bu balo Mashriqu- Mag’ribni yakson etadi, yondirib
kul qiladi. Sizlar har biringiz o’z yurtingizga boring, o’z joningizni asrash payida
bo’ling” Ashob shayxga iltimos qilib dedilar: – “Ot–ulovlar tayyor, agar shayx biz
bilan hamroh ketishni ixtiyor etsalar, yaxshi bo’lardi”. Bunga javoban shayx
Najmiddin Kubro deydi: – “Men bu erda shahid bo’laman, menga Xorazmni tark
etishga ruxsat yo’q” deydi. Shayx shahar mudofaasini tashkil etish bilangina
cheklanmay, qo’liga qilich olib jang qiladi. Ancha vaqtgacha mo’g’ullar shahar
himoyachilarining qarshiligini enga olmaydilar. Shunda ular hiyla-nayrang
ishlatish, sotqinlar ko’magidan foydalanish yo’liga o’tadilar va biladilarki shahar
mudofaasi boshida shayx turibdi, darrov shayxni oldiga elchilar jo’natib biz
tomonga o’ting sizga omonlik va boylik ato qilamiz deydilar. Amir Temurning
nevarasi, Ulug’bek Mirzo ibn Shohrux Mirzo (1394-1449) o’zining “Tarixi arba’
ulus” (“To’rt ulus tarixi”, 1425) nomli tarixiy asarida Shayx Najmiddin Kubro
janoblarini sharhlab bunday deb yozadi: – “Mana etmish yildirki, Xorazm xalqi
bilan yashab kelmoqdaman. Bugungi kunda qazoyi ilohiy balo jazosini yubordi.
Ularning kallasida muruvvat degan narsa bo’lmaydiki, orasidan qochib o’zimni bir
chekkaga olsam. Balki, ular bilan birga beg’amona yag’moga duchor bo’lganim
12

tuzukroq bo’lar. Balolarga ham ular bilan yor bo’lsam!” Nazm (mazmuni): – “Bir
keksa umri oxirlashib qolgandi. Shu sababdan unga so’z kor qilmadi. Quyidagicha
javob berdi: Etmish yildirki, Xorazmda hushhol yashayman. Taqdir muruvvati
shuni taqozo qiladiki, kelgan baloga tan bergum goho. Qonimni shu erda
to’kadigan bo’lishsa, tangri farmonidan qochmagum. Kiyna olovi yongan ekan,
Gurganchda ho’lu quruq yondi. Shoh lashkari o’qu tig’ bilan band, donoyu nodon
holi bilan ishi yo’q. Uning boshini kesmasang yaxshi bo’lardi degan, pandni
mo’g’ulning eshitgisi yo’q. Qazo teg’i taqdir tufayli o’tkirlashgan ekan, keksayu
yoshning boshi kesilgusi”.
Najmiddin Kubro shahar himoyachilariga qarata iltijo bilan “Yo Vatan, yo
sharafli o’lim!” deb xitob qiladi. Mo’g’ullar hali biron erda bunchalik qattiq
qarshilikka duch kelmagan edi, hali biron joyda mo’g’ul askarlari bunchalik ko’p
qirg’in qilinmagan edi. Dahshatli qirg’inbarot Gurganch fojiasi etti oy davom
etadi. Son jihatdan ustun bo’lgan dushman mashaqqatlar va hisobsiz qurbonlar
evaziga g’alabaga erishadi. Qo’lida qurol ushlashga majoli qolmagan
gurganchliklar ilojsizlikdan taslim bo’ladi. Jarohatlangan Shayx Najmiddin Kubro
o’limi oldidan tug’ tutgan mo’g’ul sarboziga tashlanib, bir qo’li bilan uni qatl
etayotgan mo’g’ul yalovining uchini ushlab turgan. Oxiri qo’lini qirqib tug’ni
olganlar. “...Alqissa, mo’g’ullar Xorazm shahri ahlini qatl etdilar. Hazrati Shayx
Najmiddin Kubro, unga Ollohning rahmati bo’lsin, o’sha shahid etilganlar
jumlasidan edilar. Mashhurdirki, qatl chog’i hazrati Shayx buzrikvor bir qo’li bilan
qatl etayotgan kofir yalovining uchini ushlab turdilar. Keyin qanchalik
urinishmasin, kofirning yalovini ul kishining qo’lidan chiqarib ola olmadi. Oxiri ul
kofir yalovini qirqib oldilar. Yalovning uchi hazrati Shayxi shahidning muborak
qo’llarida qoldi. Bu hazrati Shayxning ming-minglab g’ayritabiiy odatlaridan
biridir. O’z qo’llari bilan tutgan yalov uchi –“sari parcham” o’z vafotlari sanasi
ta’miyasi ekanini aniqlashdi. Undagi harflar qiymati majmui 618 ga teng ekan.
Hazrati Shayxi buzrukvorning Xorazm qatli omidagi qatli muborak turkiy yund
yiliga muvofiq keladigan 618 hijriyda sodir bo’ldi. Hazrati Shayxi Valitarosh
13

Shayx Najmiddin Kubro, Tangri uning ruhini muqaddas tutsin (vafotiga bitilgan)
tarixda shunday deyiladi. Nazm (mazmuni): “Murshidi a’zam Shayx Najmiddin
Kubro xudo amri bilan Xorazm uchun boshini tikdi. 5
Boshini topshirishda qotil
yaloviga yopishdi. Dini haq iqlimining shohi Ul piyr sarpanjasidan o’n zabardast
yigit yalovni chiqarib ola olmadilar. Sayidlar shayxi sarpanjasida kofir yalovini
ko’rib hayratda qolgan oqillar bu holni sharhladilar:- Yalov uchini Shayx tutib,
tarix aytdiki, vafotim sanasi “Shohi shuhado” (“Shahidlar shohi”)dir. Jami
musulmonlar a’losiga Ollohi taolo rahmati yog’ilsin. Yana, deydilarki, Hazrati
mavlono Jaloliddin Rumiy, uning siri muqaddas qilinsin, Hazrati Shayxi buzrikvor
Valitarosh Shayx Najmiddin Kubro, Olloh uning sirini muqaddas tutsin, yalovni
tutganiga ishorat qilganlar. Nazm (mazmuni): – “Biz shunday ulug’lardanmizki,
gavhar tutamiz, oriq echki tutgan pastkash emasmiz. Imon qadahidan bir qo’limiz
bilan may ichsak, ikkinchi qo’limiz bilan kofir yalovidan tutamiz”. Gurganch
taslim bo’lgach yondiriladi, xamma tirik jon qilichdan o’tkaziladi, boyliklar
talanadi. Juvayniyning ma’lumotlariga qaraganda, 100 ming nafar hunarmand,
kosib, rassomlar asirga olinib Mo’g’ulistonga jo’natilgan. Mo’g’ullar
vahshiylikning bor usullarini ishga solganlar, yo’qlarini esa o’ylab topganlar.
Mo’g’ullar shaharning kulini ko’kka sovurish bilan bir qatorda Gurganjdan nom-
nishon qoldirmaslik uchun Amudaryodagi to’g’onni buzib, suvni shaharga burib
yuboradilar. Barcha ulkan tarixiy obidalar, ilm-ma’rifat manbalari suvga
bostiriladi. Natijada uzoq muddat davomida barpo etilgan bu ulkan qadimiy
madaniyat va ma’muriy markazda hayot to’xtaydi. Juvayniyning iborasi bilan
aytganda, “Gurganj qashqir makoni bo’lib qoldi va bu erda boyo’g’li va burgut in
qurdi”. Shunday qilib, Xorazmning buyuk farzandi o’z ona vatanini
dushmanlardan himoya qila turib sharafli o’lim topdi. Najmiddin Kubro 1221 yilda
o’zi muallimlik qilgan xonaqohga dafn etiladi. Keyinchalik Oltin O’rdaga
bo’ysinuvchi o’lka hukmdori Qutlug’ Temur tomonidan XIV asrda Urganch
(mo’g’ul tilida Gurganch so’zining talafuz etilishi) shahrida buyuk olim, tasavvuf
5
Ma'naviyat yulduzlari (To'plovchi va mas'ul muxarrir M. Xayrullaev). – Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq
merosi nashriyoti, 2001. 31 b
14

ta’limotining asoschilaridan biri, vatanparvar Shayx Najmiddin Kubro nomiga
maqbara tiklangan. Hozirgi vaqtda Najmiddin Kubroning qabri Turkmaniston
Respublikasini Toshhovuz viloyati Ko’hna Urganch shahridadir. Shayx Najmiddin
Kubroning bunday vatanparvarligi asrlar osha tillarda doston bo’lib, afsonalarga
aylanib bizgacha etib kelgan. Mustaqilligimiz sharofati tufayli 1995-yilda
Respublikamizda buyuk alloma Najmiddin Kubroning 850 yilligi keng nishonlandi
va bir qancha risolalari chop qilindi. Turon zamini qadim-qadimdan vatanparvar,
millatparvar buyuk siymolar manzil-makoni bo’lgan. Bu yurtda yashab o’tgan
ko’plab alloma, valiy zotlar dunyo tarixida o’chmas iz qoldirishgan. Shayx
Najmiddin Kubro insoniyat tarixidagi eng e’tiborli siymolardan biridir, uning nomi
Sharqda necha asrlardan buyon vatanparvarlik timsoli bo’lib kelmoqda.
II BOB. KUBROVIYLIK TARIQATI
2.1. Tariqat silsilasi
XIII asr boshida Xorazmda Najmiddin Kubro Kubroviylik tariqatiga asos
solgan. Uning asarlarida tariqatning mohiyati, o’ziga xos talab va qoidalari bayon
qilib berilgan. Kubroning tasavvufiy ta’limotiga ko’ra, inson o’z mohiyati bilan
kichik olamdir, u katta olam bo’lgan koinotdagi barcha narsalarni va sifatlarni
o’zida mujassamlashtiradi. Ammo ilohiy sifatlar yuqori samoviy doiralarda birin-
ketin o’ziga xos maqomlarda joylashganligidan, haqiqat yo’lini qidiruvchilar
bunday kamoga erishish uchun ma’lum riyozatli yo’llarni o’tishlari zarur. 6
Bu
yo’lda unga piri komil rahnamolik qilishi kerak. Kubro kamolotga erishish
asoslarini quyidagi o’nta talab (O’nta usul) da ifodalab bergan: tavba — barcha
amallarning boshi bo’lib, Alloh oldida tavba qilish, bundan keyingi hayotni ilohiy
ezgulik va xayrga bag’ishlashga ahd qilish; zuhd — taqvo, parhez, haromdan hazar
qilib, halollikka yuz tutish, Alloh man etgan ishlarni qilmaslik; tanakkul (tanakkal)
— barcha ishlarni qilishda Allohning mehribonligi va qudratiga tayanish; qanoat
6
Zamira Is’hoqova. Najmiddin Kubro.–Toshkent: “ABU MATBUOT-KONSALT”, 2011 yil. 29 b
15

— hayot kechirishda oz narsa bilan qanoatlanish, mo’’tadillik, tuban mayllardan
ozod bo’lish; o’zlat — tanholikda bo’lish, xilvatda ruhni poklash; tanajjuh
(yuzlanish) — butun vujud bilan Allohga yuzlanib, undan madad so’rash, u sari
qalban intilish; sabr — solikning o’z e’tiqodi, niyatini sivashi. Haq yo’lining azobu
iztirobiga chidagan kishilargina maqsadga erishadi; muroqaba (tafakkurga g’arq
bo’lish) — qalb poklangani va tuban ehtiroslardan holiligini tuyib, xotirjam
bo’linganini eslab xayolga cho’mish, Haq taolo rahm-shafqatini ko’tib turish; zikr
— Allohning ismini tildan qo’ymaslik, kalimayu duolarni muntazam takrorlab
turish; rizo — Alloh qudratini chuqur his qilgan holda, o’zini butkul uning
irodasiga topshirish va bundan huzurlanish. Bu maqom solikni Haqqa, Haqning
unga yaqinlashganligini bildiradi. Kubro ilohiy ma’rifatni sufiy faqat foniylik
holatida, ya’ni butkul o’zligini yo’qotib idrok eta oladi, degan fikrga e’tiroz
bildiradi va Juvayd Bag’dodiyning sahv (hushyorlik) yo’lini tutib, tafakkuriy-aqliy
bilimga e’tiborni qaratadi. Bunday yo’lni Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naqshband
ham ma’qullagan. Kubro inson ruhiy kechinmalari, nozik holatlarini puxta bilgan.
Shunga muvofiq latoif (nozik ta’blilik) nazariyasini ishlab chiqqan. Bu nazariyaga
ko’ra, inson ruhi ko’zga ko’rinmas latif markazlardan iborat. Bu ong va tuyg’u, ruh
va jism orasidagi bir narsa. Uni ilg’ab olish mushkul. Ammo inson hayotida bu
markazlarning ahamiyati muhim. Sufiy ayni shu markazlarni ilg’ab olishi lozim.
Ana shu latoif insonning ilohiy xislatidir. Sufiy riyozatlar, mashqlar davomida bu
latoifni turli holatlarning o’zgarishi, ranglar va shakllarning almashinishi tarzida
tasavvur qiladi. Kubro nazarida nuqta, dog’ va doira murid ruhiy qolatlari
o’zgarishida muhim xizmat qiladi. Doira — falak doiralarining aylanishi, dog’ —
dunyo timsoli, nuqta — vaxdatdir. Doira doimiy aylanishda, u dog’ni ham o’z
ichiga oladi. Ammo bo’lar markaz tomon, ya’ni nuqta sari intiladi. Nuqta
mohiyatini anglash orqali Alloh olamini idrok etsa bo’ladi. Kubroviylikda ranglar
muhim rol o’yvaydi, ular sufiyning ruhiy holatlarini, Alloh tomon qo’ygan
qadamining bosqichlarini bildirib turadi. Zangori rang solikning tavba qilib
tariqatga qadam qo’yganida ko’rinadi. Sariq rangda solikning Alloh yodi bilan
yashashi tushuniladi. Qizil rang solikning ruhi vujudidan ajrala boshlaganini,
16

ma’rifatga yaqinlashganini bildiradi. Oq rang yurakning poklanishiga ishora va
haqiqatni anglashning boshlanishidir. Yashil rang vahiylikdan nishova. U
sirlarning siriga, g’aybga oshnolikni bildiradi va solikning asl mohiyatlarga
etishaetganligini ham anglatishi mumkin. Mazkur ranglar solikning Alloh tomon
ruhiy safarini anglatsa, qora rang Alloxdan xalq sari safarini bildiradi, sirlar
xazinasini eg’allashni va hayratga g’arq bo’lishini ifodalaydi. Hayratdagi ruh
shariatning mag’zi - hikmatini boshqatdan idrok etib, qorong’i bir dog’ rangiga
o’raladi. Nihoyat solik ruhi yana Alloh huzurida paydo bo’ladi. U qora rangdan
qutulib, rangsizlik holatiga kiradi. Zoti kull (barcha haqiqatga etishish) darajasini
egallagan solik yakranglik holatida maqsadiga erishadi. Najmiddin Kubrodagi
ranglar va ularning ma’nolari ba’zi mutassaviflar ta’riflagan ranglarning sharhidan
farq qiladi. Kubro etti rang xislatini etti tushunchaga moslab tushuntirgan.
Uningcha, oq rang - islomni, sariq rang - imonni, zangori rang - ehsonni, yashil
rang - itminon (ishonch)ni, ko’k rang - iqon (to’liq ishonch)ni, qizil rang - irfonni,
qora rang - hayajon (hayrat)ni anglatadi. Solik ruhi holatlarini, qaysi rang ko’z
oldida namoyon bo’layotganini piriga aytib turishi kerak. Pir shunga qarab,
muridning qaysi bosqichda turganini bilib, unga yangi vazifalar yuklaydi. Keyingi
sufiylar ham Kubro singari qora rangni hayrat belgisi hisoblab, uni ruhning fanoga
g’arq holati ramzi sifatida ta’kidlashgan. Kubroviylikda tariqat a’zolarining yagona
tashqiliy tizimi bo’lmagan. Ularni ta’limotning ruhi va maqsadi birlashtirgan. 7
Kubroning shogirdi Sayfiddin Boxarziy (1261-yil) Buxoro yaqinidagi Soktariy
qishlog’ida Vajmiddin Kubro nomi bilan atalgan xonaqoh tashqil qilgan. Bu erda
Kubroviylik tariqati XVIII asr oxirlarigacha keng tarqalgan edi. Uning a’zolari
Kubro g’oyalarini Movarounnahr shaharlarigagina emas, balki Eron, Misr, Iroq va
Afg’onistonga ham yoydilar. Ayniqsa, Kubroviylik Hindistonda chuqur ildiz otdi.
Keyinchalik Kubroviylikning bir qancha mustaqil shoxobchalari vujudga keldi.
Bo’lar - firdavsiya, nuriya, rukniya, hamadoniya, ig’tishoshiya, zahabiya,
nurbaxshiya. Kubroviylik tufayli irfoniy hikmat va insoniy poklik, ilohiy ma’rifat
g’oyalari butun Sharqqa tarqaldi, bu tariqat islomning shuhratiga shuhrat qo’shdi.
7
Solijon Hasanov. Xorazm ma'naviyati darg'alari. - Toshkent: “Adolat”, 2001. B.83
17

Shayx Najmiddin Kubroning Fil-adab (Odob qoidalari) risolasida Kubroviya
tariqatining asosiy mohiyati va soliklar (tariqat a’zolari)ning axloqiy qoidalari o‘z
ifodasini topgan. Soliklarning odoblari, yurish-turishlari va e’tiqodlari to‘g‘risidagi
qoidalar esa tariqat a’zolari qat’iyan bajarishi shart bo‘lgan amallardir. Shayxning
Al-usul al-ashara asarida Kubraviya tariqatining qoidalari ya’ni inson tarbiyasiga
xos 10 usul keltirilgan:
1. Tavba – o z xohishi bilan Haq taologa hech bir ko rsatmasiz yuzlanishdir. ʻ ʻ Kishi
o z irodasi bilan Xudoni sevishi va o zining “meni” dan kechishi kerak. Tavba
ʻ ʻ
Xudo tomon yuz tutgan barcha kishilarning har qanday gunohlardan forig
ʻ
bo lishidir. Gunoh shunday narsadirki, u dunyoviy yoki ilohiy bosqichlardan
ʻ
tashkil topganiga qaramasdan Alloh taolodan yiroqlashtiradigan amaldir.
2. Zuhd fi-dunyo – bu dunyoda ham, uning tashqarisida ham, nimaiki lazzat tomon
boshlasa, undan tiyilishdir. Oz yoki ko p bo lsa ham, biror molu mulkka, jangga
ʻ ʻ
yoki bo lmasa biror mansabga o z tabiiy vafotigacha rag bat yoki moyillik
ʻ ʻ ʻ
ko rsatish, zuhddan chiqish hisoblanadi.
ʻ
Zuhdning mohiyati dunyo va oxiratga rag bat qo yishdan voz kechishdir. Ichky
ʻ ʻ
lazzat, sharob ichish, nikohiy ishlarga ruju qo yish, mansab va oliy martabalarni
ʻ
qo msash kabi rohatlarga o xshash his-tuyg ulardan voz kechishdir. Yillar
ʻ ʻ ʻ
davomida xayrli ishlar bilan band bo lib, yer ishlari bilan shug ullanish va shunga
ʻ ʻ
o xshash boshqa faoliyat ta sirida dunyoviy narsalardan ko ra, oxiratga ko proq
ʻ ʼ ʻ ʻ
tamoy-il va rag bat ko rsatish maqsadga muvofiqdir. Chunki dunyo foniy bo lib,
ʻ ʻ ʻ
oxirat boqiydir.
3. Tavakkal – Xudoga ishonch jihatidan bu turmushdagi barcha ikir-chikirlardan
voz kechishdir. Shaxsning dunyoga rag bat qo yishi molu dunyo va mansab
ʻ ʻ
orttirish uchun tashabbus ko rsatishga sabab bo ladi. Tavakkal dildan Xudoga
ʻ ʻ
ishonish bo lib, uning ulug vorligini e tirof etishdir. Maqsadga erishish mahalida
ʻ ʻ ʼ
tavakkal birinchi darajali ahamiyat kasb etadi.
4. Qanoat – hayot kechirishni ta minlaydigan oz narsa bilangina qanoatlanish, o z
ʼ ʻ
tarafiga tortadigan barcha nozu-ne matlardan va hirslardan (ovqatni ko p iste mol
ʼ ʻ ʼ
18

qilish, qimmatbaho kiyimlarga havas qo yish, o yin-kulgi, bekorchilik vaʻ ʻ
boshqalardan) yuz o girish.
ʻ
5. Uzlat – tanholiqda o tirib, ruhni mustahkamlash, odamlar bilan muomalani
ʻ
to xtatish: gaplashmaslik, eshitmaslik, qaramaslik va turli fe l-atvordan aloqani
ʻ ʼ
uzishdir. Uzlatning asl maqsadi xilvatda ado qilinganligi sababli his-tuyg uni
ʻ
jilovlashdir. Xil-vat va uzlatga ketish hissiyotlarning bosilishiga olib keladi.
6. Mulozamat az-zikr (uzluksiz zikr) – o z xohishicha Xudoning ismini fikrida yod
ʻ
qilib turish va bugun qalbni u bilan to ldirish. Shunday qilinganda, pastkashlik,
ʻ
hasad, ochko zlik, ikkiyuzlamachilik kabi razillik va riyokorliklar ko ngilga yo l
ʻ ʻ ʻ
topa olmaydi.
7. Tavajjuh – butun ichki mohiyatni Xudoga qaratish, unga cheksiz muhabbat
qo yish, undan boshqa narsa borligini his etmaslikdir. Uz vujudini yo qotish,
ʻ ʻ
Haqning abadiy va azaliy vujudini boshqa bilim ila ko ra bilishdir.
ʻ
8. Sabr – o z ixtiyori bilan nafs doirasidan mashaqqatlar chekib bo lsa ham, o zini
ʻ ʻ ʻ
olib qochishdir. Maqbul bo lgan to g ri yo ldan adashmasdan borish uchun, kishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
o z mayllarini so ndirishi lozim. Bundan ko zlangan maqsad shundaki, dil
ʻ ʻ ʻ
kuduratlardan poklanishi, ruh esa, agar nafs natijasida zanglanib qolgan bo lsa, jilo
ʻ
topishi zarurdir.
9. Muroqaba (tafakkurga g arq bo lish) – erishilgan darajada mushohada yuritish,
ʻ ʻ
qalbni arzimas his-tuyg ulardan xoli qilib, tozalash va xotirjamlikka erishish.
ʻ
Kurash, riyozat chekish yo li bilan hosil qilingan yo l haqqoniy tuhfa etilgan tabiiy
ʻ ʻ
amal bo lib, yaratilish haqiqatining g alabasi sifatida paydo bo ladi va shuning
ʻ ʻ ʻ
uchun ham rivojlanib boradi.
10. Rizo – shaxsning nafs erkinligidan chiqib, Xudo xushnudligiga kiripsh va
azaddan nimaga ishongan bo lsa, o shani o z bo yniga olishidir. O z irodasini
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
toabad qoladigan narsaga voqelik sifatida qaytarib, o limga o xshash o gkinchi
ʻ ʻ ʻ
narsaga e tiroz bildirishidir.
ʼ
O n usuddan chiqariladigan natija shundaki, o lmaydigan shaxsning yodi uning
ʻ ʻ
nafsini mag lubiyatga uchratgan sifatlarida yashaydi. Najmiddin Kubro shahid
ʻ
bo lgandan so ng, uning ta limotini shogirdlari davom ettirib, Markaziy Osiyo
ʻ ʻ ʼ
19

Kubraviya maktabini vujudga keltirdilar. Bu birodarlik firqasi a zolarini birlash-ʼ
tirgan narsa rasmiy tashkilot emas, balki ta limotning ruhi va maqsadi edi.
ʼ
Tashkiliy jihatdan Kubraviya xonaqohlarida o z-o zini boshqaradigan ozod
ʻ ʻ
anjuman bo lib, uning boshida xalifa turar edi.
ʻ 8
1221-yilda vafot etgan Najmiddin
Kubroning shogirdi Sayfiddin Bahorziy tomonidan Buxoro yaqinidagi Soktariy
qishlog ida tashkil etilgan ana shunday xonaqoh Najmiddin Kubro nomi bilan
ʻ
atalar edi. Bu yerdagi Kubraviya jamiyati XVIII asrning oxirlarigacha faol ish
ko rib, uning a zolari Kubro g oyalarini Xitoyning g arbiy chegaralarigacha
ʻ ʼ ʻ ʻ
yoydilar. Kubroning boshqa bir shogirdi, 1252-yilda vafot etgan Sa diddin
ʼ
Hamaviy Xurosonning Bahrabod deb atalgan maskanida xonaqoh barpo qilib,
uning atrofida to garak tashkil etdi. Kubraviya maktabi bir qator mustaqil
ʻ
shoxobchalar vujudga kelishiga sabab bo ldiki, ular musulmon dunyosi Sharqida
ʻ
keng tarmoq otdi. Shunday qilib, Najmiddin Kubro tasavvuf ta limotining rivoji va
ʼ
butun musulmon Sharqida keng tarqalishida katta rol o ynadi. Uning nomi islom
ʻ
olamida mashhur bo ldi.
ʻ Hamma ishlar, barcha nasiba, taqdir va qazolar Olloh
irodasi bilan bo‘lganini anglab yetgan holda Haq ishiga rizo bo‘lmoq. 9
Ko‘rinadiki,
Najmiddin Kubroning tasavvufiy ta’limotida ranglar ma’nolari keyingi vaqtlarda
tasavvuf nazariyotchilari ta’riflagan ranglarning sharhidan tubdan farq qiladi. U
yetti rang xislatini, ya’ni ma’nosini yetti tushunchaga moslab sharhlab bergan.
Uningcha, oq rang – islomni, sariq rang – iymonni, zangori rang – ehsonni, yashil
rang – itminonni (ishonchni), ko‘k rang – iqonni (to‘liq ishonch), qizil rang –
irfonni, qora rang – hayajonni (hayratni) anglatadi. Ta’kidlash joizki, Najmiddin
Kubroning rang haqidagi ta’limotini Yevropaning Kafka, Shopengauer, Freyd kabi
faylasuf olimlari XIX asrda isbotlashgan. Ya’ni, rangning kishi ruhiga ta’siri
borligi, ranglar shunchaki rang emas, balki inson hissiyoti tufayli paydo bo‘lgan va
uning tafakkuri orqali ko‘rinadigan narsa va ayni paytda, inson tuyg‘ulari va
tafakkuriga ta’sir qilishi mumkinligini asoslab berdilar. Najmiddin Kubroning
Faqirlar haqidagi risolasi insonni tarbiyalash bo‘yicha ibrat kitobi sanaladi. Shayx
8
Ma'naviyat yulduzlari (To'plovchi va mas'ul muxarrir M. Xayrullaev). – Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq
merosi nashriyoti, 2001. 37 b
9
Zamira Is’hoqova. Najmiddin Kubro.–Toshkent: “ABU MATBUOT-KONSALT”, 2011 yil. 35 b
20

yozadi Dunyoning bir qismini kezib chiqdim, ko‘p ishlarni tajriba qildim,
qiyinchiliklarga yo‘liqdim, kishilar bilan suhbat qurdim, ulug‘ ishlarga qadam
bosdim, tirikchilikning achchiq-chuchugini todim. Kitoblarga murojaat qildim,
olimlar xizmatida bo‘ldim, umrni dunyo izlash bilan zoe o‘tkazmadim,
ajoyibotlarni ko‘rdim. Ko‘rdimki, umr dunyodan ko‘ra tez, shoshib yo‘q bo‘lib
ketadiganroq, o‘lim oxiratdan ko‘ra yaqinroq, orzudan ko‘ra uzoqroq,
xotirjamlikdan ko‘ra go‘zalroq narsa yo‘q ekan. Muvaffaqiyatni sa’yi harakatda,
muvafaqiyatsizlikni esa loqaydlik va dangasalikda, baloni tilda, halovatni sukutda
ko‘rdim. Ko‘rdimki, eng noyob ne’mat rostgo‘ylik va qahramonlik, eng og‘ir
og‘riq esa yomon va munofiq do‘stlar ekan. Ko‘rdimki, Olloh dunyo qulligidan
ozod qilgan kishigina haqiqiy hur ekan. Kubroviya ta’limotining asosini tashkil
etadigan komil g‘oyasi bugungi kun yoshlarini tarbiyalashda ham muhim o‘rin
egallaydi. Shayx Najmiddin Kubroning ruboiylari tarbiyaning yorqin namunasidir.
Ruboiylaridagi tasavvufiy g‘oya komil insonni tarbiyalash, odamni halokatga
boshlovchi nafs, xusumat, gumon, ta’ma, nifoq, riyo, fosihlik kabi illatlar bilan
bog‘liq gunohlardan, ya’ni salbiy fe’l-atvordan xalos bo‘lib, faqat yaxshi axloq
sohibi bo‘lishga, ruhiy poklik yo‘liga kirishga chorlashdan iboratdir: Har sabzaki
suv yaqosida yuz ochmish, Bir ruhi farishtadur, magar ko‘z ochmish. Bir hoki
parivashki, yomon qo‘yma qadam, Bu go‘shaki uchun lolavu nargis ochmish...
Shoirning tasavvufiy tushunchasiga ko‘ra, butun mavjudotning birinchi manbai
Xudo, u jilolanib moddiy olamdagi borliq narsalarning yuzaga kelishiga sababchi
bo‘ladi. Jumladan, inson ham uning jilosidan yaralgan. Shunday ekan, inson o‘zini
doimo dildan Haq bilan his etgan chog‘dagina uni har qanday gunohlardan, yomon
niyatlardan asrab, unga ruhiy poklik yo‘lini ochib beradi va arshi a’lo kengliklariga
ko‘taradi: Chun haq va talab yo‘liga kirmoq joiz, Dunyo etagin tutib, yugurmoq
joiz. Ko‘rmoqqa o‘zingni sa’y etgil zero, Olam ko‘zi birlan uni ko‘rmoq joiz.
Kubroviya ta’limotining asosini tashkil etadigan insonning komil g‘oyasi bugungi
kun yoshlarini tarbiyalashda ham muhim o‘rin egallaydi. Demak, barcha
tasavvufiy ta’limotlarning asosiy mohiyati: inson tarbiyasi, inson takomili, axloqi,
insonni ulug‘lash va uni e’zozlashga qaratilgan. Shunga ko‘ra, Shayx Najmiddin
21

Kubroning vatanparvarlik haqidagi qimmatbaho fikri ham hozirgacha benihoyat
muhim, dolzarb sanaladi. Shayxning Vatan himoyasi yo‘lida shahid bo‘lmoq –
Xudo vasliga noil bo‘lmoqdur! – degan so‘zlari payg‘ambar Muhammad
(s.a.v.)ning Vatanni sevmoq – iymondandir, – degan hadisi sharifiga hamohangdir.

2.2. Kubroviylik tariqatida tasavvuf ahloqi
XIII asr boshida Xorazmda Najmiddin Kubro o`z tasavvufiy qarashlarini
rivojlantirib, kubroviylik - tasavvuf tariqati asos solgan. Uning asarlarida
tariqatning mohiyati, o ziga xos talab va qoidalari bayon qilib berilgan. Kubroningʻ
tasavvufiy ta limotiga ko ra, inson o z mohiyati bilan kichik olamdir, u katta olam
ʼ ʻ ʻ
bo lgan koinotdagi barcha narsalarni va sifatlarni o zida mujassamlashtiradi.
ʻ ʻ
Ammo ilohiy sifatlar yuqori samoviy doiralarda birin-ketin o ziga xos maqomlarda
ʻ
joylashganligidan, haqiqat yo lini qidiruvchilar bunday kamoga erishish uchun
ʻ
ma lum riyozatli yo llarni o tishlari zarur.Bu yo lda unga piri komil rahnamolik
ʼ ʻ ʻ ʻ
qilishi kerak. Kubro kamolotga erishish asoslarini quyidagi o nta talab (O nta usul)
ʻ ʻ
da ifodalab bergan: tavba — barcha amallarning boshi bo lib, Alloh oldida tavba
ʻ
qilish, bundan keyingi hayotni ilohiy ezgulik va xayrga bag ishlashga ahd qilish;
ʻ
zuhd — taqvo, parhez, haromdan hazar qilib, halollikka yuz tutish, Alloh man
etgan ishlarni qilmaslik; tanakkul (tanak-kal) - barcha ishlarni qilishda Allohning
mehribonligi va qudratiga tayanish; qanoat — hayot kechirishda oz narsa bilan
qanoatlanish, mo tadillik, tuban mayllardan ozod bo lish; o zlat - tanholikda
ʻʼ ʻ ʻ
bo lish, xilvatda ruhni poklash; tanajjuh (yuzlanish) - butun vujud bilan Allohga
ʻ
yuzlanib, undan madad so rash, u sari qalban intilish; sabr - solikning o z e tiqodi,
ʻ ʻ ʼ
niyatini sivashi. 10
Haq yo lining azobu iztirobiga chidagan kishilargina maqsadga
ʻ
erishadi; muroqaba (tafakkurga g arq bo lish) - qalb poklangani va tuban
ʻ ʻ
ehtiroslardan holiligini tuyib, xotirjam bo linganini eslab xayolga cho mish, Haq
ʻ ʻ
10
“Ma naviyat yulduzlari”
ʼ (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi. 26
b
22

taolo rahm-shafqatini ko tib turish; zikr - Allohning ismini tildan qo ymaslik,ʻ ʻ
kalimayu duolarni muntazam takrorlab turish; rizo - Alloh qudratini chuqur his
qilgan holda, o zini butkul uning irodasiga topshirish va bundan huzurlanish. Bu
ʻ
maqom solikni Haqqa, Haqning unga yaqinlashganligini bildiradi. Kubro ilohiy
ma rifatni sufiy faqat foniylik holatida, ya ni butkul o zligini yo qotib idrok eta
ʼ ʼ ʻ ʻ
oladi, degan fikrga e tiroz bildiradi va Juvayd Bag dodiyning sahv (hushyorlik)
ʼ ʻ
yo lini to tib, tafakkuriy-aqliy bilimga e tiborni qaratadi. Bunday yo lni Ahmad
ʻ ʻ ʼ ʻ
Yassaviy, Bahouddin Naqshband ham ma qullagan. Kubro inson ruhiy
ʼ
kechinmalari, nozik holatlarini puxta bilgan. Shunga muvofiq latoif (nozik
ta blilik) nazariyasini ishlab chiqqan. Bu nazariyaga ko ra, inson ruhi ko zga
ʼ ʻ ʻ
ko rinmas latif markazlardan iborat.
ʻ Bu ong va tuyg u, ruh va jism orasidagi bir ʻ
narsa. Uni ilg ab olish mushkul. Ammo inson hayotida bu markazlarning
ʻ
ahamiyati muhim. Sufiy ayni shu markazlarni ilg ab olishi lozim.Ana shu latoif
ʻ
insonning ilohiy hislatidir. Sufiy riyozatlar, mashqlar davomida bu latoifni turli
holatlarning o zgarishi, ranglar va shakllarning almashinishi tarzida tasavvur
ʻ
qiladi. Kubro nazarida nuqta, dog va doira murid ruhiy qolatlari o zgarishida
ʻ ʻ
muhim xizmat qiladi. Doira - falak doiralarining aylanishi, dog - dunyo timsoli,
ʻ
nuqta - vaxdatdir. Doira doimiy aylanishda, u dog ni ham o z ichiga oladi.Ammo
ʻ ʻ
bo lar markaz tomon, ya ni nuqta sari intiladi. Nuqta mohiyatini anglash orqali
ʻ ʼ
Alloh olamini idrok etsa bo ladi. Shunday qilib, Kubroviya ta’limotining asosini
ʻ
tashkil etadigan komil g‘oyasi bugungi kun yoshlarini tarbiyalashda ham muhim
o‘rin egallaydi. Shayx Najmiddin Kubroning kubroviyya tariqati yoshlat
tarbiyasining yorqin namunasidir. Tariqatdagi tasavvufiy g‘oyalar va ibratli fikrlar,
mulohazalar komil insonni tarbiyalash, odamni halokatga boshlovchi nafs,
xusumat, gumon, ta’ma, nifoq, riyo, fosihlik kabi illatlar bilan bog‘liq
gunohlardan, ya’ni salbiy fe’l-atvordan xalos bo‘lib, faqat yaxshi axloq sohibi
bo‘lishga, doim ilmga intilishga, sof fikrlashga, ruhiy poklik yo‘liga kirishga
chorlashdan iboratdir. Najmiddin Kubroning Xorazmdagi so‘nggi hayoti o‘ta og‘ir,
shiddatli va murakkab sharoitda kechadi. Bu davrda turli ichki va tashqi omillar
tufayli mo‘g‘ullarning Turkistonga qilayotgan hamlalari kuchayib, Chingizxon
23

lashkarlari Movarounnahr shaharlarini beayov shiddat bilan bosib olishga
kirishgan edi. 1221-yilning iyul oyida Chingizxon lashkarboshilaridan Xulaguxon
o‘zining yosh o‘g‘li va ko‘psonli lashkari bilan Urganch qal’asini o‘rab oladi.
Manbalarda keltirilishicha, Chingizxon shayx Najmiddin Kubroning xalq orasidagi
obro‘-e’tibori va mashhurligini inobatga olib, shaharga hujum qilishdan oldin
unga Men Xorazmni qatli om qilmoqchiman, shuning uchun Sizdek ulug‘vor shaxs
shaharni tark etib, undan chiqib ketishingizni so‘rayman degan mazmundagi
maktub bilan chopar yuboradi. Najmiddin Kubro maktub bilan tanishadi va unga
javoban Men yetmish olti yil umrim davomida xorazmliklar bilan turmushning
achchiq-chuchugini birga totganman. Endi ular boshiga balo-qazo yog‘ilayotgan
paytda qochsam muruvvatdan bo‘lmaydi degan xabarni yetkazadi. Urganch shahri
qamal ichida qolib, aholi nihoyatda og‘ir sharoitda azob chekayotgan bir asnoda
munkillab qolgan, yetmishdan oshgan Najmiddin Kubro xalq orasidan lashkar
to‘plab, qo‘liga qurol olib qal’ani bir necha kun davomida dushman hamlalaridan
saqlab turadi. U mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi o‘z muridlari bilan shiddatli jangga
kirib shahid bo‘ladi. Ushbu voqea 10-jumodul avval, 1221-milodiy yilning iyul
oyida sodir bo‘lgan edi.
Najmiddin Kubroning qabri borasida manbalarda turli ma’lumotlar
keltiriladi. Doktor M.Muin uning mozori mavjud emas, degan ma’lumotni bersa,
o‘rta asr arab sayyohi Ibn Battuta o‘zining mashhur sayohatnomasida Xorazmdan
chiqaverishda bir zoviya bor. U eng buyuk avliyolardan biri bo‘lmish Najmiddin
Kubro qabri uzra bunyod etilgan. Bu yerda ziyoratchilar uchun taom tayyor lanadi.
Xorazmning obro‘li kishilaridan bo‘lmish mudarris Sayfiddin ibn Asaba zoviyada
shayxlik qiladi mazmunidagi ma’lumotni yozadi. Najmiddin Kubro arab tilida
qator ilmiy asarlar yozgan. Sharh as-sunna va-l-masolih (Sunnat va ezguliklar
sharhi), al-Usul al-ashara (O’nta asosiy qoida), ar-Risola fi-s-suluk (Suluk haqida
risola), Risolat-turuq (Xudoga erishish yo‘llari haqida risola), Tavoli’ at-tanvir
(Yog‘du manbalari), Favotih al-jamol (Go‘zallik boshlanishlari), Xoif al-hoim an
lavmat al-loim (Malomat qiluvchining malomatidan qo‘rqqan oshiq), Hidoyat at-
24

tolibin (Izlanuvchilarga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatish), Odob al-muridin (Muridlar odobi),
Sakinat as-solihin (Solih kishilarning viqor va oromi), Vusul ila Alloh (Allohga
erishishi), Minhoj as-solikin (Soliklarning yo‘l-yo‘riqlari), Istiloh as-sufiya
(Tasavvuf istilohlari), Odob as-suluk (Suluk odobi haqida) kabi nodir asarlar
yozganligi haqida ma’lumotlar mavjud. Shuningdek, manbalarda Najmiddin
Kubroning 12 jildlik yirik tafsir yozgani ta’kidlanadi. 11
Najmiddin Kubroning ko‘p
yillar davomidagi tinimsiz faoliyati, turli fanlar sohasida erishgan muvaffaqiyatlari,
uning qo‘lga kiritgan tajribalari natijasi sifatida kubraviya tariqati yuzaga keldi.
Najmiddin Kubro Risolat at-turuq asarida o‘z tariqatining 10 ta asosiy qoidasini
izohlab berib, boshqa yo‘llarga nisbatan uning yuksakligi va haqiqatga yaqinligini
ta’kidlaydi va Tangriga borish yo‘llari xaloyiq nafasi soniga tengdir. Biz
sharhlamoqchi bo‘lgan yo‘limiz yo‘llarning eng anig‘i, eng yaqini va eng
to‘g‘risidir, deb yozadi. Shundan keyin muallif mavjud yo‘llarni uchta asosiyga
ajratadi. Ularning har birini unga xos bo‘lgan xususiyatlari bilan izohlab o‘tadi va
uchinchi yo‘l haqida quyidagi ma’lumotni beradi: Yo‘llarning uchinchisi Allohga
qarab yuruvchilar va u tomonga uchuvchilar yo‘li bo‘lib, haqiqatan jazbaga
berilganlar yo‘lidir. Ushbu yo‘lning boshida (Haqqa) erishganlar soni boshqa
yo‘llarning oxiriga borib erishganlar sonidan ko‘proqdir. Kubraviya tariqati
ta’limotiga ko‘ra, ushbu yo‘lni tanlagan inson o‘z ixtiyori bilan havas va
istaklaridan voz kechishi va Haqni istash maqsadida ma’lum riyozatli yo‘llarni
bosib o‘tishi zarur. Buning uchun esa har bir kishi o‘n asosga tayanmog‘i kerak:
Tavba, Zuhd fi-dunyo, Tavakkal, Qanoat, Uzlat, Mulozamat az-zikr, Tavajjuh,
Sabr, Muroqaba, Rizo. O n usuddan chiqariladigan natija shundaki, o lmaydiganʻ ʻ
shaxsning yodi uning nafsini mag lubiyatga uchratgan sifatlarida yashaydi.
ʻ
Najmiddin Kubro shahid bo lgandan so ng, uning ta limotini shogirdlari davom
ʻ ʻ ʼ
ettirib, Markaziy Osiyo Kubraviya maktabini vujudga keltirdilar. Bu birodarlik
firqasi a zolarini birlash-tirgan narsa rasmiy tashkilot emas, balki ta limotning ruhi
ʼ ʼ
va maqsadi edi. Tashkiliy jihatdan Kubraviya xonaqohlarida o z-o zini
ʻ ʻ
boshqaradigan ozod anjuman bo lib, uning boshida xalifa turar edi. 1221-yilda
ʻ
11
Ma'naviyat yulduzlari (To'plovchi va mas'ul muxarrir M. Xayrullaev). – Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq
merosi nashriyoti, 2001. 42 b
25

vafot etgan Najmiddin Kubroning shogirdi Sayfiddin Bahorziy tomonidan Buxoro
yaqinidagi Soktariy qishlog ida tashkil etilgan ana shunday xonaqoh Najmiddinʻ
Kubro nomi bilan atalar edi. 12
Bu yerdagi Kubraviya jamiyati XVIII asrning
oxirlarigacha faol ish ko rib, uning a zolari Kubro g oyalarini Xitoyning g arbiy
ʻ ʼ ʻ ʻ
chegaralarigacha yoydilar. Kubroning boshqa bir shogirdi, 1252-yilda vafot etgan
Sa diddin Hamaviy Xurosonning Bahrabod deb atalgan maskanida xonaqoh barpo
ʼ
qilib, uning atrofida to garak tashkil etdi.
ʻ 13
Kubraviya maktabi bir qator mustaqil
shoxobchalar vujudga kelishiga sabab bo ldiki, ular musulmon dunyosi Sharqida
ʻ
keng tarmoq otdi. Shunday qilib, Najmiddin Kubro tasavvuf ta limotining rivoji va
ʼ
butun musulmon Sharqida keng tarqalishida katta rol o ynadi. Uning nomi islom
ʻ
olamida mashhur bo ldi.
ʻ Bu o‘nta asosga tayangan kishining nomi o‘lmaydi,
barhayot yashaydi. Najmiddin Kubro shahid bo‘lgandan so‘ng, uning ta’limotini
shogirdlari davom ettirdilar. Ular Markaziy Osiyo kubraviya maktabini vujudga
keltirdilar. Najmiddin Kubroning shogirdi Sayfiddin Boxarziy tomonidan Buxoro
yaqinidagi Soktariy qishlog‘ida tashkil etilgan ana shunday xonaqoh Najmiddin
Kubro nomi bilan atalar edi. Bu yerdagi kubraviya jamiyati XVIII asrning
oxirlarigacha faoliyat yuritgan va uning a’zolari Najmiddin Kubro g‘oyalarini
Xitoyning g‘arbiy chegaralarigacha yoyganlar. Kubroning Sa’diddin Hamaviy
nomli shogirdi, u 1252-yilda vafot etgan, Xurosonning Bahrabod deb atalgan
maskanida xonaqoh barpo qilib, uning atrofida to‘garak tashkil etgan. Mutasavvif
olim, mutafakkir Najmiddin Kubro tasavvuf ta’limotining rivoji, ayniqsa kubraviya
tariqatining yuzaga kelishi va butun musulmon Sharqiga keng tarqalishida beqiyos
xizmat ko‘rsatgan. 14

12
“Ma naviyat yulduzlari”
ʼ (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi.29 b
13
Solijon Hasanov. Xorazm ma'naviyati darg'alari. - Toshkent: “Adolat”, 2001. B.94
14
Zamira Is’hoqova. Najmiddin Kubro.–Toshkent: “ABU MATBUOT-KONSALT”, 2011 yil. 49 b
26

XULOSA
Mustaqillik yillarida Najmiddin Kubroning hayoti, uning ilmiy-ma’naviy
merosini o‘rganish borasida xayrli ishlar amalga oshirildi. Jumladan, allomaning
mavjud asarlari o‘rganildi, unga bag‘ishlangan qissalar aniqlandi va Najmiddin
Kubroga bag‘ishlangan katta hajmli to‘plam chop etildi. Kubroviylikda ranglar
muhim rol o’yvaydi, ular sufiyning ruhiy holatlarini, Alloh tomon qo’ygan
qadamining bosqichlarini bildirib turadi. Zangori rang solikning tavba qilib
tariqatga qadam qo’yganida ko’rinadi. Sariq rangda solikning Alloh yodi bilan
yashashi tushuniladi. Qizil rang solikning ruhi vujudidan ajrala boshlaganini,
ma’rifatga yaqinlashganini bildiradi. Oq rang yurakning poklanishiga ishora va
haqiqatni anglashning boshlanishidir. Yashil rang vahiylikdan nishova. U
sirlarning siriga, g’aybga oshnolikni bildiradi va solikning asl mohiyatlarga
etishaetganligini ham anglatishi mumkin. Mazkur ranglar solikning Alloh tomon
ruhiy safarini anglatsa, qora rang Alloxdan xalq sari safarini bildiradi, sirlar
xazinasini eg’allashni va hayratga g’arq bo’lishini ifodalaydi. Hayratdagi ruh
shariatning mag’zi — hikmatini boshqatdan idrok etib, qorong’i bir dog’ rangiga
o’raladi. Nihoyat solik ruhi yana Alloh huzurida paydo bo’ladi. U qora rangdan
qutulib, rangsizlik holatiga kiradi. Zoti kull (barcha haqiqatga etishish) darajasini
egallagan solik yakranglik holatida maqsadiga erishadi. Kubro mo’g’ul
bosqinchilariga qarshi jangda shahid bo’lgan. Qabri Ko’hna Urganchda. Keksa
shayx va donishmand insonning bu jangdagi qahramonligi, jasorati avlodlarga ibrat
bo’lib qoldi. Kubro shaxsi va uning merosi O’zbekistonda mustaqillik tufayli
o’rganila boshlandi. 1995-yilda O’zbekistonda Kubro tavalludining 850 yilligi
nishonlandi. T asavvuf g’oyalarining tarqalishi, darveshchilik harakatining rivoj
topishiga turli pirlar, atoqli shayxlarning nomi bilan bog’liq tariqatlarning
ahamiyati katta bo’lgan. Tariqat (yoki suluk – yo’llar) bir-biridan, avvalo, yuqorida
27

aytganimiz, islomdagi ikki mazhab – shia yoki sunnaga rag’bati bilan, ikkinchidan,
shariatga munosabati bilan, uchinchidan, muayyan tariqat tarqalgan aholining
qadimiy tasavvur-odatlari, madaniy darajasi bilan va, nihoyat, to’rtinchidan har bir
piri murshidning tarbiya usuli, ma’qul deb hisoblagan ruhiy-ma’naviy ta’sir
vositalari bilan o’zaro farqlangan. Masalan, Mesopotamiya va Eron, Hurosonda
tafakkuriy-falsafiy yo’nalish, Turkiya, Afrika mamlakatlari, qisman Hindistonda
shariatga zich bog’langan yo’nalish, Movarounnahrda ham falsafiy va ham shariat
izmidagi yo’nalishlar birgalikda yoyilgan. Tariqatlarning soni elliktadan ortiq.
28

Foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro’yxati:
1. Zamira Is’hoqova. Najmiddin Kubro.–Toshkent: “ABU MATBUOT-
KONSALT”, 2011 yil.
2. Solijon Hasanov. Xorazm ma'naviyati darg'alari. - Toshkent: “Adolat”, 2001.
B.65-66.
3. Ozod Masharipov, Alisher Masharipov. Xorazmnoma.– Toshkent: “Istiqlol
nuri” nashriyoti, 2014. B. 227-236.
4. Ma'naviyat yulduzlari (To'plovchi va mas'ul muxarrir M. Xayrullaev). –
Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2001.
5. Jumaboy Rahimov. Mardlik va jasorat timsoli.–Toshkent: Yoshlar mediaprint,
2021, B.6-35.
6. Zohidjon Islomov, O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi Ilmiy ishlar va
innovasiyalar bo‘yicha prorektori
7. “Ma naviyat yulduzlari”ʼ (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti,
Toshkent, 1999) kitobidan olindi.
29

ILOVALAR
1-ilova
30

Najmiddin Kubro
31

Najmiddin Kubro va Kubroviya ta'limoti

Sotib olish