Napaleon Bonapartning hokimyatga kelishi va harbiy yurishlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	632.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

166 Sotish

Napaleon Bonapartning hokimyatga kelishi va harbiy yurishlari

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish……………………………...………………………………….………...….2
I bob. Napaleonning hokimyati shakllanishi va yuksalishi…………………….5
II bob.Napaleonning harbiy harakatlari va sharqqa yurishlari.......................16
Xulosa………………………………………...………….………………….....…25
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati…………………….………...…27
Ilovalar………………………………………..…………………………………..28

1

Kirish.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘zbek davlatchiligi tarixiga katta e'tibor
qaratila boshlandi. “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil
27-iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti
faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori o‘zbek davlatchiligi tarixida
muhim iz qoldirdi. O`zbekiston respublikasining birinchi Prezidenti I.
Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi tarix fani borasida
bildirgan fikrlari o‘zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi konsepsiyasining
yaratilishiga g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qildi. Unda “ilmiy nuqtai nazarga
tayangan davlatchilik tarixini yaratish” asosiy maqsad sifatida belgilangan.
O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I. Karimov “o`zlikni anglash
tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo`lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati
darajasiga ko`tarilishi zarur. Tarixni yoritishda bir yoqlamalikka, sub е ktiv fikrlarga
yo`l qo`ymaslik zarur, faqat bahs, munozara, tahlil m е vasi bo`lgan xulosalargina
bizga to`g`ri yo`l ko`rsatadi” 1
- deb takidlaydi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti I. Karimov Respublikamiz mustaqil taraqqiyot yo'lining ijodkori va
rahnamosi sifatida tarix fani, uning bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tahlil
yetib, bu yo'nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni qo‘ydilar. Ushbu
vazifalardan eng muhimi-yangi jamiyatimizni isloh qilish va yangilash jarayonini
boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha fikrlaydigan
yoshlami tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol, Vatanga sadoqat va
yurtparvarlik g'oyalarini yanada chuqurroq singdirish
va teran anglatishdan iboratdir. Olimlar e’tirof etganlaridek, dunyo tarixi nihoyatda
boy va rang-barangdir. Har bir hududlar eng qadimgi davrlardan boshlab jahon
sivilizatsiyasi o'choqlaridan biri hisoblanib, bu yerda dunyo sivilizatsiyasidagi
mahalliy xalqlarga xos tarixiy-madaniy jarayonlar bo'lib o'tgan. Har bir
davlatchilik hududlaridan dunyo sivilizatsiyasi tarixiy taraqqiyotida o'chmas iz
qoldirgan olimu fuzalolar, davlat arbobiyu, sarkardalar yetishib chiqqanlarki,
1
Karimov I. А . Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998. B.136ʼ ʼ
2

bugungi xalqlar ular bilan xaqli ravishda faxrlansa arziydi. Hukumatlar tashabbusi
bilan tarixn chuqur o`rganila boshlandi. Shu jumladan jahon davlatchiligi
tarixidagi Napaleon hokimyati davri ham. Bu davr haqida ham izlanishlar olib
borildi. Lekin afsuski bu Napaleon hokimyati va uning jahon tarixidagi o`rni
tog`risida ma’lumotlar kam uchraydi. Fransiyadagi Napaleon hukumati davrida
bosqinchilik yurishlari orqali ko`plab hududlarni egallashga muvaffaq bo`ldilar va
bu bilan ko`plab xalqlarni va ularning tarixini bevosita o`zaro daxldorligiga katta
hissa qo`shdilar. Bu esa keyinchalik u yerda yashayotgan xalqlar hayotida katta
o`zgarishlarga olib keldi desak mubolag`a bo`lmaydi. Napaleon davri qoldirgan
moddiy va madaniy boyliklar va yodgorliklar tarixda muhim iz qoldirdi hamda
bugungi qimmatli arxeologik va etnologik kuzatuvlar uchun katta imkoniyatlar
yaratmoqda. Napaleon davri va uning hukmronlik davri jahon tarixida chuqur iz
qoldirgan davlatlardan biridir.
Mavzuning dolzarbligi: Napaleon davri jahon davlatchiligi tarixida chuqur iz
qoldirgan davlatdir. Bu davlat katta hududlarni egallagan. Uning hukumati jahon
davlatchiligi va tarixida katta o`rin tutganiga hech qanday shak-shubha yo`q. Biroq
Napaleonning harbiy harakatlari haqida yangi ma’lumotlar deyarli yo`q hisobi.
Bugungi kunda ham bu tarixiy davlatga hali ham jiddiy yetibor berilmayapti.
Natijada esa bu haqida ma’lumotlar o`ta darajada kam. Bu mavzu bugungi kunda
ilmiy tadqiq qilish kerak bo`lgan mavzulardan biridir Bu mavzu yanada chuqur
tadqiqotlarga muhtoj. Ana shu jihatlar tufayli ham bu mavzuning dolzarbligini
tushunish mumkin.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi Napaleon
davri va Fransiya davlatining jahon tarixidagi o`rnini yanada kengroq ochib berish.
Bu davlat haqida ma’lumotlar juda kam. shu tufayli bu davr va shaxsga doir
ma’lumotlar bazasini kengaytirish va uni ilmiy nuqtai nazardan o`rganib
mohiyatini yanada oydinlashtirish. Bu mavzuga oid mavjud ma’lumotlardagi
noaniqlik va xatolarga oydinlik kiritish.
3

Mavzuning obyekti: Fransiya davlati va Napaleonning harbiy harakatlari haqida
to`liqroq ma`lumotlar yig`ish va ularning ijtimoiy hamda madaniy hayotini
o`rganish orqali ularning dunyo va davlatlar tarixchiligidagi ro`lini kengroq hamda
batafsilroq yoritish va o`rganish.
Mavzuning o`rganilganlik darajasi : Napaleon davri bugungi kungacha olimlar,
tarixshunoslar tomonidan juda ko`p tadqiq qilingan. Shuningdek bugungi vaqtda
ham bu davr haqida qandaydir bir shaklda ilmiy yoki amaliy izlanishlar olib
borilayapti. O`tgan asrlarda ham bu davrga doir hech qanday ilmiy izlanishlar olib
borilmagan. Olib borilgan bo`lsa ham ko`zga ko`rinadigan darajasda emas yoki
oxirigachga yetmagan. Ayrim ilmiy tadqiqotlar esa boshlanmasdanoq tugatilgan.
Hozirginzamonaviy texnologiyalar rivijidan keyin ham bu tarixiy voqeaga boshqa
voqealar singari jiddiy chuqurroq e’tibor berilayapti. Natijada esa Fransiy va
Napaleon davri davlati haqida ma’lumotlar bazasi oshdi. N. Levitskiyning
“Polkovodcheskoye iskusstvo Napoleona”, A. Manfredning “Napoleon Bonapart”
asarlari orqali bu mavzuni churroq anglash mumkin. Shuningdek, Britaniyaning
BBC nashri va boshqa bir qator tarixiy arxivlarida fransiya va Napaleon haqida
ma`lumotlar uchraydi.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi: Kurs ishining davriy chegarasi XVIII asr
birinchi choragi — XIX boshlarida Fransiya davlati va Napaleon hokimyatining
rivojlanishi va ularning ijtimoiy –iqtisodiy, madaniy hayotini o`rganib tahlil
qilishdan iborat.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro`yxati va ilovadan tashqari 29 varaqdan iborat.
4

I bob. Napaleonning hokimyati shakllanishi va yuksalishi.
Napoleon Bonapart (1769 - 1821) Fransuz harbiy va davlat arbobi bo'lib, u
katta yurishlarni olib bordi va u bilan Yevropaning ko'p qismini bosib oldi. U
Fransiya inqilobi davrida respublika armiyasida xizmat qilgan va keyinchalik
1804-yilda xalq impyeratori sifatida ko'tarilgan. Uning qiyofasi G'arb tarixida
harbiy sohada, shuningdek siyosiy sohada eng ko'zga ko'ringan kishilardan biri
bo'lib qolmoqda, chunki Napoleon absolutizmga qarshi bosh ko'targan impyeriya
tojini boshiga o'rab olishga muvaffaq bo'ldi. U Korsikadagi zodagonlar oilasidan
chiqqan. Bonapart 9 yoshida Fransiyaga jo'natilganiga qaramay, mahalliy aholi uni
chet ellik deb bilar edi. U uchun tanlangan taqdir qurol edi va u 1785-yilda
Parijdagi harbiy akademiyani tugatdi. Fransuz inqilobining boshida u Paskal Paoli
bilan birga Korsikaga jo'natildi. Biroq, u yerda u mahalliy aholi tomonidan yaxshi
qabul qilinmadi va ular o'zlarining ishlariga begona ekanliklarini his qilishdi.
Napoleon Bonapart uchun o'z davridagi boshqa harbiylardan ajralib turish
momenti Tulon qamalida edi. Uning opyeratsiyada ishtirok etishi Fransiya
janubida yangi respublika uchun tinchlikni kafolatladi, shuningdek, bu 24 yoshga
to'lgan yosh Napoleonga harbiy kishi sifatida obro'-e'tibor bag'ishladi. 1790-
yillarning o'rtalarida Napoleon Bonapartning ta'siri va mashhurligi butun
Fransiyaga tarqaldi. 1795-yilda u Parijni qirolistlardan himoya qilish uchun mas'ul
bo'lgan va shu vaqt ichida mamlakatni boshqargan tashkilot - Katalog a'zolari
oldida uni yaxshi holatga keltirgan. U yerdan u Italiya kampaniyasiga jo'natildi,
unda Napoleon tomonidan bosib olingan g'alabalar va boyliklar to'xtatib
bo'lmaydigan bo'lib tuyuldi. Ushbu lavozimdan u qanday qilib davlatni
boshqarishni bilib oldi, bu esa Direktoriya a'zolarini xavotirga solib qo'ydi, ular
keyinchalik Bonapart yuborgan oltin bilan mamnun bo'lib, shon-sharafga
qanchalik tez erishganini unutdilar. Biroq, Napoleon hokimiyatni zudlik bilan
qo'lga kiritishni istamadi va Fransiyaning an'anaviy kun tartibiga rioya qilishga va
Misrda Buyuk Britaniyaga qarshi kampaniya boshlashga qaror qildi. Bu Bonapart
kutganidek, Fransuz floti yo'q qilinganidan keyin sodir bo'lmadi. Emmanuil-Jozef
5

Siyesning ko'magi va yashirin Rossiya va Angliya tahdidi bilan 1799-yilda sodir
bo'lgan 18-Brumyer davlat to'ntarishi amalga oshirildi. Shu tufayli Fransiya uchta
konsul: Napoleon Bonapart, Emmanuel Siyes va Rojyer Dyuko tomonidan
boshqarila boshlandi. Uch yildan so'ng Konstitutsiyaga o'zgartish kiritildi, unda
Bonapart umr bo'yi birinchi konsul bo'lishi aniqlandi. 1804-yil 2-dekabrda u
Napoleon Iga aylangan dabdabali va isrofgarchilik marosimida Fransiya
impyeratori unvoniga sazovor bo'ldi. Austyerlitzda u katta g'alaba va impyeriyasi
uchun muhim tinchlikka erishgan bo'lsa-da, u Trafalgar jangidagi natijalarga taqlid
qilolmadi. Bonapart Ispaniya va Portugaliyani mag'lubiyatga uchratdi, ba'zilar uni
zaiflashdi deb o'ylashlariga olib keldi. 1
Rossiya Berlin shartnomalariga e'tibor
berishni to'xtatdi, shuning uchun Bonapart 1812-yilda uni bosib olishga qaror qildi.
Opyeratsiyada 600 ming Fransuz qo'shini bor edi, ammo ruslar o'zlariga juda
yaxshi ta'sir qiladigan eskirganlik strategiyasini qo'lladilar. Bonapart Moskvani
qarshiliksiz qabul qilib olganidan keyin Fransiyaga qaytib keldi. Keyin qish deyarli
yo'q qilingan armiyasiga zarar etkazdi. 1814-yil 6-aprelda u Burbon uyi a'zosi,
Lyudovik XVIII foydasiga taxtdan voz kechishga qaror qildi. O'sha paytda u
Napoleon va mamlakat uchun mavjud bo'lgan yagona savdo nuqtasi edi. Shunday
qilib, Bonapart Elba oroliga surgun qildi. Mart oyida Bonapart yana Fransiya
qirg'oqlariga qo'ndi. U yangi Konstitutsiya yaratishni buyurdi va uning oldida
qasamyod qildi. Biroq, u Vatyerlooda hamma narsani yo'qotdi. 1815-yil iyun oyida
Napoleon inglizlarga taslim bo'ldi va ular uni oxirigacha Avliyo Elenaga
jo'natishdi.
Napoleone di Buonapart 1769-yil 15-avgustda Korsikaning Ayachcho shahrida
tug'ilgan. Tug'ilishidan sal oldin bu orol Fransiya hududiga aylangan edi. U
Toskana shahridagi zodagonlar oilasidan kelib chiqqan. Uning otasi Karlo Mariya
di Buonapart Lyudovik XVIning advokati va sudyasi, onasi Mariya Letitsiya
Ramolino edi. U yer-xotinning ikkinchi o'g'li, akasi Xose edi. Napoleonning
Luchiano, Elisa, Luis, Paulina, Karolina va Jyeronimo ismli oltita ukalari ham bor
edi. Bolalarni tarbiyalashda ularning onasi hamma uchun juda muhim shaxs edi.
1
McLynn 1998,
6

Napoleonning o'zi da'vo qilishicha, o'g'il bolaning taqdirini onasi dastlabki yillarda
shakllantiradi. Otalari egallagan mavqei tufayli ikki katta o'g'il Jozef va Napoleon
Fransiya matyerikidagi Avtundagi maktabga, ikkinchisi 9 yoshida qabul qilingan.
O'shandan beri Napoleon Bonapartning akademik tayyorgarligi boshlandi. U
Kollej d'Autunda qisqa vaqt davomida til va urf-odatlarni o'rgangan, ammo keyin
Brien harbiy kollejiga ko'chib o'tgan va u yerda besh yil qurol-yarog 'bilan
shug'ullanish uchun tayyorgarlik ko'rgan. 1784-yilda u harbiy kollejni tugatdi va
Parijdagi "Royale Militaire" tomonidan qabul qilindi, u yerda artillyeriyada mashq
qildi va undan keyingi yili Bonapart 16 yoshida ikkinchi leytenant sifatida qabul
qilindi.
O'qishni tugatgandan so'ng, Napoleon Valensiya va Oksonda xizmat qildi,
shuningdek, Fransiya poytaxti va ona oroliga qaytish uchun tayinlangan
lavozimlardan uzoq vaqt ta'til oldi. 1789-yilda Fransuz inqilobi boshlanganda
Napoleon bir muncha vaqt Korsikada qoldi va korsikalik millatchi Paskal Paoliga
yaqinlashdi. Bonapart va uning oilasi an'anaviy ravishda Korsika mustaqilligining
tarafdorlari bo'lgan va Napoleon ushbu hududda yakobinlarni qo'llab-quvvatlagan.
Ikkala korsikalik ham harbiy qarorlarda to'qnashuvlar bo'lgan va bu kurash
Bonapart oilasini orolni tark etishga majbur qilgan va 1793-yil iyun oyida
Fransiyaga yo'l olgan. Napoleon keyinchalik Fransuz armiyasi safida xizmatga
qaytgan. 1793-yildan u Yakobinlar va Konvensiya rahbari Maksimilien de
Robespiyerning ukasi Avgustin Robespiyerning do'sti bo'ldi. 1
O'sha paytda u ism
va familiyaning fransuzlashtirilgan shaklini tarix sahifalarida qayd etilganidek
qabul qildi. Ehtimol, uning do'stlaridan birining ta'siri tufayli Napoleon artillyeriya
qo'mondoni lavozimiga ko'tarilgan. Antuan Saliceti tufayli u karyerasining yorqin
boshlanishini ko'rsatadigan opyeratsiyalardan biriga tayinlandi: Tulonni qamal
qilish. Qirollik tarafdorlari Robespiyerning vakolatiga binoan butun mamlakat
bo'ylab joriy qilingan Tyerror rejimiga qarshi maydon qal'alarida qurol olgan
edilar. 2
Napoleon qal'alarga kirishdan oldin dushmanni kuchsizlantirish uchun
ideal pozitsiya bo'lgan tepalikda joylashgan katta artillyeriya kuchini ishlatishga
1
Harvey, R. The War of Wars , Robinson, 2006. p. 58-61
7

qaror qildi. Uning rejasi muvaffaqiyatli bo'ldi, chunki u qirolistlar tomonidan taklif
qilingan ingliz va ispan qo'shinlarini chiqarib yuborishga muvaffaq bo'ldi.
Respublika armiyasi shaharni egallab olishga muvaffaq bo'lgandan so'ng,
Napoleon Bonapart 1793-yil oxirida brigadir genyeraliga ko'tarildi, keyin u 24
yoshda edi. Uning yaxshi ishlashi uni opyeratsiyadagi eng muhim odamga
aylantirdi, shuning uchun unga ko'plab qarashlar tusha boshladi. 1794-yil
o'rtalarida Maksimilian Robespiyerre qulaganidan keyin va Augustin va Napoleon
o'rtasidagi do'stlik natijasida, ikkinchisi hokimiyatda muvaffaqiyatga erishganlar
tomonidan shubha ostiga olingan.
Ular Bonapartni qamash yoki o'ldirish uchun hech qanday sabab topmadilar,
shuning uchun uni ozod qildilar. Biroq, ular uni kuch markazlaridan haydashga
urinishdi va imkoniyatlaridan pastroq lavozimlarga yuborishdi. Keyingi yili
Napoleonning o'zi Konvensiyada kuchga ega bo'lgan yangi belgilar orasida obro'-
e'tibor qozonishga mas'ul edi:m1795-yil oktyabrda qirolistlar va inqilobiy
boshqaruvga rozi bo'lmagan boshqa partiyalar boshchiligidagi hukumatga qarshi
qurolli norozilik uyushtirildi. Shunday qilib, Bonapart yordamga keldi.,Pol Barras
Napoleonga Konventsiya bo'lib o'tadigan Tilyeries saroyini himoya qilishni
ishonib topshirgan. Yoaxim Murat IV yil hosilining 13-kunida (1795-yil 5-oktabr)
qirollik hujumini qaytarish uchun ishlatilgan ba'zi to'plarni olish bilan
shug'ullangan. Keyin Napoleon Bonapartning qo'lbola qo'shini Konventsiya
foydasiga 1400 qirolistni o'ldirdi va qolganlari qochib ketishdi. Shu tariqa
Napoleon Fransiyani o'sha paytdan beri boshqarib kelgan Katalogning foydasiga
sazovor bo'ldi. Tilyereyni himoya qilishda ishtirok etganidan so'ng Napoleon
Bonapart ichki ishlar qo'mondoni lavozimiga ko'tarildi va Italiya yerlarida olib
borilgan kampaniyani ishonib topshirdi. U Barrasning himoyachisiga aylandi va
o'zining sobiq sevgilisi Jozefina de Boharnaisni xotiniga oldi. Uning qo'shinlari
yomon qurollanganligiga qaramay, Bonapart 1797-yilda Mantua, Kastigliona,
2
Manfred A. 3., Napoleon Bonapart, M., 1971
8

Arkole, Bassano va nihoyat Rivolida bo'lib o'tgan janglarda g'alaba qozonishga
muvaffaq bo'ldi. Avstriyaliklarga qarshi g'alaba bilan ularni Italiya yyerlaridan
quvib chiqarishga muvaffaq bo'ldi. Fransuzlar 5000 kishini yo'qotishdi,
avstriyaliklar 14000 kishini tashkil etdi. Italiyaliklar Fransuz qo'shinlarini ozod
qiluvchi sifatida qabul qilishdi. Napoleon Avstriya bilan Campo Formio
shartnomasi deb nomlanuvchi shartnoma imzolashga muvaffaq bo'ldi.
Kelishilganidek, Fransiya shimoliy Italiyani, shuningdek, Gollandiya va Reynni o'z
qo'liga oladigan bo'lsa, Avstriya Venetsiyani qabul qiladi. Bu Napoleon tomonidan
hurmat qilinmadi, ikkinchisini egallab oldi va Sisalpin respublikasi nomini olgan
tashkilotni amalga oshirdi.
Bonapartning siyosiy qudrati Fransiyada o'sib borar ekan, Katalog a'zolari yosh
harbiy shaxsning tahdidini his qilishdi. Shunga qaramay, u hukumat Italiya
kampaniyasidan olgan oltinlari tufayli ularni bir muddat tinchlantirishga muvaffaq
bo'ldi. Kengash a'zolari sifatida tanlangan qirolistlar Fransiyada monarxiyani qayta
tiklash uchun til biriktirdilar. Gregoryen taqvimi bo'yicha 1797-yil 4-sentyabrda
Fruktidor 18-da genyeral Pyer Ojyero o'z qo'shinlari bilan Parijda paydo bo'ldi.
Fitnachilardan biri Lazare Karno poytaxtni tark etdi, Bartelemi hibsga olindi.
Monarxistlarning aksariyati Fransiya Gayanasidagi hujayralarga mo'ljallangan edi.
Shu tarzda, millat qirolistlardan tozalandi va Pol Barras yana o'z nazoratiga o'tdi.
Biroq, haqiqiy kuch 1797-yil dekabrda poytaxtga qaytib kelgan Napoleon
Bonapartning kuchida edi. O'sha paytda u butun hukmronligi davrida juda muhim
bo'lgan vazir Tallyerand bilan uchrashdi. 1
Kengash a'zolari sifatida tanlangan
qirolistlar Fransiyada monarxiyani qayta tiklash uchun til biriktirdilar. Gregoryen
taqvimi bo'yicha 1797-yil 4-sentyabrda Fruktidor 18-da genyeral Pyer Ojyero o'z
qo'shinlari bilan Parijda paydo bo'ldi. Fitnachilardan biri Lazare Karno poytaxtni
tark etdi, Bartelemi hibsga olindi. Monarxistlarning aksariyati Fransiya
Gayanasidagi hujayralarga mo'ljallangan edi. Shu tarzda, millat qirolistlardan
tozalandi va Pol Barras yana o'z nazoratiga o'tdi. Biroq, haqiqiy kuch 1797-yil
1
G iyosov, Temur.ʻ O zME ʻ . Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil .
9

dekabrda poytaxtga qaytib kelgan Napoleon Bonapartning kuchida edi. O'sha
paytda u butun hukmronligi davrida juda muhim bo'lgan vazir Tallyerand bilan
uchrashdi. Fransiya yangi hukumatni qabul qilishga tayyor edi. Ular Katalog
vakolatiga binoan davom ettirishni xohlamadilar, ammo qirolistlarning
hokimiyatga qaytishini ham xohlamadilar. Bu Napoleon Bonapart kutgan payt edi.
Brumaire kuni Emmanuil Siyes, Xose Fuche, Talleyran, Napoleon va uning ukasi
Lusiano Bonapart ikki qismli to'ntarishni boshladilar. Besh yuz va oqsoqollarning
ovozini olish Napoleon orzu qilgan qonuniylik uchun zarur edi. Yakobinlar
Katalogning kuchini bostiradigan Konsullikni tuzish taklifini qabul qilishga tayyor
emas edilar, ammo Lusiano Bonapart Besh yuzning boshlig'i lavozimidan
foydalanib, Murod va uning odamlarini rozi bo'lmaganlarni xonadan chiqarib
yubordi. Yakobinlar kuch bilan kuch bilan haydab chiqarilgandan so'ng, oz sonli
qolgan vakillar, Katalog tugagandan so'ng Fransiyada uchta konsul hokimiyatni
boshqarishini ta'minlash uchun ovoz berishdi. Tanlanganlar Sieyes, Dyukos va
Napoleon Bonapart bo'lib, ular o'sha paytdan beri haqiqiy hukmdorga aylanishdi.
Bundan tashqari, ikkinchisi uni o'zlarining qahramoni deb bilgan Fransuzlar
tomonidan qo'llab-quvvatlandi. Ikkala tomon ham Napoleon Bonapartda o'zlari
xohlagan narsani ko'rganlariga ishonishdi. Shu tarzda qirolistlar u ularni qo'llab-
quvvatlaydi deb ishonishgan va respublikachilar ham shunday qabul qilishgan.
Ammo odamlar uchun hech narsa o'zgarmadi. Biroq, Konsullik hukumati
mamlakatga osoyishtalik olib keldi, ya'ni savdogarlar rivojlana boshladilar.
Anchadan buyon qon oqayotgan Fransiyaga aynan shu narsa kerak edi. Ayni
paytda, Siyes VIII yil Konstitutsiyasini tayyorlamoqda. Magna Carta-da Bonapart
tomonidan qabul qilingan birinchi konsulning mavqei bo'lishi kerakligi taklif
qilingan. Shaffoflik masalasida bo'lishiga qaramay, mamlakatning aksariyati ijobiy
ovoz bergan plebisit o'tkazildi. Napoleon Bonapart Elba oroliga surgun qilingan va
unga hukmronlik berilgan . Hatto u 20 km kichik hududning tarixi bilan qiziqib
qolganligi aytiladi. O'sha paytda u o'z joniga qasd qilmoqchi bo'lgan, ammo zahar
uzoq vaqt davomida saqlanib kelganligi sababli o'z ta'sirini qisman yo'qotgan va
Bonapartning hayotini tugatish uchun bu etarli emas edi.
10

U orolda mavjud bo'lgan foydali qazilmalarni ekspluatatsiya qilishdan
tashqari, Elbada flot qurishga mas'ul bo'lgan. U qishloq xo'jaligini rivojlantirdi va
qo'shimcha ravishda Napoleon hududni boshqaradigan ta'lim va huquqiy tizimni
modyernizatsiya qildi. Ko'p o'tmay, u Jozefinaning vafot etganini bilib, Rim shohi
Mariya Luiza va uning o'g'li Napoleonning majburiy surgun paytida unga
hamrohlik qilish uchun kelmasligini tushundi va bu uning taqdiriga duch kelgan
optimizmni tugatdi. Napoleon Bonapartning xarob bo'lishiga qit'adan kelishni
to'xtatmagan mish-mishlar ham qo'shildi. Ular unga Lyudovik XVIII Fransuz
xalqini mag'lub eta olmaganligi va kimdir uni taxtga tushirishga qaror qilgani vaqt
masalasidir, bu vazifa uchun impyeratordan yaxshiroq odam yo'qligi haqida xabar
berishdi. Napoleonning ahvolini yanada yomonlashtirish uchun unga Fonteyn
shartnomasida unga va'da qilingan oylik to'lovlar hech qachon kelmagan. Bonapart
1815-yil 26-fevralda 700 kishisi bilan birga surgunini tashlab, avvalgidek bo'lgan
narsasini olishga qaytishga qaror qildi. 1
tushganida, ular uni ushlab qolish uchun 5-
polkni jo'natishdi. Napoleon Bonapart qo'shinlarga yaqinlashdi va "Bu yerda men,
agar sizning impyeratoringizni o'ldirmoqchi bo'lganlar bo'lsa", deb baqirayotgan
paytda odamlarga ko'kragini ochdi. Hech kim unga qarshi hech narsa sinamadi,
aksincha ular "Yashasin impyerator!" Keyinchalik Ney Bonapartni qo'lga
kiritishga kirishdi, lekin uni ko'rgach, uni o'pdi va qirol Lyudovik XVIIIga qarshi
Napoleon saflariga qo'shildi. 20-mart kuni Napoleon Parijga keldi va Burbon
allaqachon shaharni tark etdi. Keyin Bonapartning 100 kunlik boshqaruvi
boshlandi. Uni Fransiya boshida yana ko'rishni istamagan xalqaro kuchlarga duch
kelish kerak edi. 1815-yil 18-iyun kuni Napoleon Bonapart boshchiligidagi yarim
million odam Buyuk Britaniya, Gollandiya, Gannovyer va Prussiyaga, shu qatorda
milliondan ortiq birlikka duch keldi. Napoleon g'alaba qozonish uchun yagona
imkoniyat avvaliga hujum qilish ekanligini bilar edi. U shunday qildi va dastlab u
ishladi, ammo keyin Vellingtonga yordam uchun kelgan ko'plab Prussiya
qo'shinlari unga yordam berishdi, bu esa Fransuz qo'shinlarini charchatdi. Shunday
1
Levitskiy N. A., Polkovodcheskoye iskusstvo Napoleona, M, 1938.
11

qilib Bonapart ikkinchi marta taxtdan voz kechdi. U Parijda bir necha kun bo'lib,
Jozefinaning qizi Hortensiyaning uyida panoh topdi. U o'ziga o'xshagan odam
dushmanlaridan munosib bo'lgan hurmat bilan munosabatda bo'lishlarini kutib,
inglizlarga taslim bo'ldi. 1815-yil dekabrda inglizlar Napoleonni so'nggi yashash
joyiga ko'chirishdi: Bu Angola qirg'og'idan 1800 km uzoqlikda joylashgan vulqon
oroli bo'lgan Saint Helena orolidagi Longvood uyi edi. U yerda bo'lgan vaqtida u
tez-tez o'zi uchun yaratilgan sharoitlardan shikoyat qilgan. Bundan tashqari, u
doimiy ravishda turli xil kasalliklarning qurboni bo'lgan. Bunday og'ir sharoitda
surgun qilish uning mashhur tasavvurdagi qahramon obrazini oshirishga xizmat
qildi. Napoleon Bonapart 1821-yil 5-may kuni Avliyo Yelena orolida vafot etdi.
Uning shifokori unga qilingan yomon muomala tufayli Napoleonning ahvoli
yomonlashgani haqida ogohlantirgan va buni Napoleonning o'zi ham tasdiqlagan.
Uning so'nggi so'zlari "Fransiya, armiya, Jozefina" edi. Sena daryosi bo'yida dafn
etilishi uning xohishi edi. Luis Felipe I 1840-yilda Britaniya hukumatidan
Napoleonning qoldiqlarini vataniga qaytarishga ruxsat berishni so'ragan.
Napoleon o'zining qit'a tizimi orqali Britaniyani izolyatsiya qilish va iqtisodiy
jihatdan zaiflashtirishga umid qilib, kontinental Yevropada Britaniyaning yagona
ittifoqchisi bo'lgan Portugaliyaga bostirib kirdi. 1807-yil noyabrda Lissabonni
bosib olgandan so'ng va Ispaniyada bo'lgan Fransuz qo'shinlarining asosiy qismi
bilan Napoleon o'zining sobiq ittifoqchisiga qarshi chiqish, hukmronlik qilayotgan
ispan qirollik oilasini ag'darish va 1808 yilda o'z ukasi Ispaniya qiroli Xose I deb
e'lon qilish imkoniyatidan foydalangan. va portugallar inglizlar ko'magida
qo'zg'olon ko'tardilar va olti yillik janglardan so'ng 1814-yilda Fransuzlarni
Liberyadan quvib chiqardilar. Shu bilan birga, savdo qisqarishining iqtisodiy
oqibatlarini o'z zimmasiga olishni istamagan Rossiya muntazam ravishda
Kontinental tizimni buzdi, bu Napoleonni 1812-yilda Rossiyaga ommaviy
bosqinchilik qilishni boshladi. Natijada Fransiya uchun falokat va Napoleonning
Buyuk Armiyasi deyarli yo'q bo'lib ketishi bilan yakunlandi. Mag'lubiyatdan
ruhlangan Avstriya, Prussiya, Shvetsiya va Rossiya Oltinchi koalitsiyani tuzdilar
12

va Fransiyaga qarshi yangi yurish boshladilar, 1813-yil oktyabr oyida Leyptsigda
Napoleonni bir nechta noaniq janglardan so'ng qat'iy mag'lub etdilar. Keyin
ittifoqchilar sharqdan Fransiyaga bostirib kirishdi, yarim orol urushi esa janubi-
g'arbiy Fransiyaga tarqaldi. Koalitsiya qo'shinlari 1814-yil mart oyining oxirida
Parijni egallab oldi va aprel oyida Napoleonni taxtdan voz kechishga majbur qildi.
U Elba oroliga surgun qilindi va burbonlar hokimiyatga qaytadi. Biroq, Napoleon
1815-yil fevralida qochib ketdi va taxminan yuz kun davomida Fransiya ustidan
nazoratni qayta tikladi. Ittifoqchilar ettinchi koalitsiyani tuzib, 1815-yil iyun oyida
Vaterloda uni mag'lub etishdi va uni Avliyo Yelena oroliga surgun qilishdi, u
yerda olti yildan so'ng vafot etdi. Vena kongressi Yevropa chegaralarini o'zgartirdi
va nisbatan tinchlik davrini keltirdi. 1
Urushlar jahon tarixida chuqur oqibatlarga
olib keldi, jumladan, millatchilik va liberalizmning tarqalishi, Buyuk Britaniyaning
dunyoning eng yirik dengiz va iqtisodiy qudrati sifatida yuksalishi, Lotin
Amyerikasida mustaqillik harakatining paydo bo'lishi va keyinchalik Ispaniya va
Portugaliya impyeriyalarining tanazzulga uchrashi. Germaniya va Italiya
hududlarini yirik davlatlarga qayta tashkil etish, urush olib borishning tubdan
yangi usullarini, shuningdek, fuqarolik huquqini joriy etish. Shu bilan birga,
Portugaliyaning kontinental tizimga kirishdan bosh tortishi va Ispaniyaning uni
saqlab qolmasligi yarim orol urushiga va Beshinchi Koalitsiya urushining
boshlanishiga olib keldi. Fransuzlar Ispaniyani bosib oldilar va Ispaniya qirolligini
tuzdilar va ittifoqni tugatdilar. Tez orada Britaniyaning Pireney yarim orolidagi
og'ir aralashuvi kuzatildi, inglizlarning Antvyerpenni egallashga urinishlari esa
muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Napoleon Iberiyadagi vaziyatni nazorat qildi,
ispanlarni mag'lub etdi va inglizlarni yarim oroldan quvib chiqardi. Uchinchi
koalitsiya urushi paytida yo'qotilgan hududlarni qaytarib olishni istagan Avstriya
Fransiyaning Sharqiy Yevropadagi davlatlariga bostirib kirdi. Napoleon beshinchi
koalitsiyani mag'lub etdi. Burbon monarxiyasi yana tiklandi va g'oliblar Yevropada
tinchlikni tiklash uchun Vena Kongressini boshladilar. Urushning bevosita natijasi
sifatida Prussiya Qirolligi buyuk davlatga aylandi. 2
Buyuk Britaniya esa o ziningʻ
1
www.lib.lsu.edu.
2
BBC vaqt jadvallari. (2019).Napoleon Bonapart: Impyeriyani qurgan kichik kapital.
13

tengsiz Qirollik dengiz floti va kuchayib borayotgan impyeriyasi bilan dunyoning
hukmron super davlatiga aylandi. Muqaddas Rim impyeriyasi tarqatib yuborildi va
urushning boshida paydo bo'lgan millatchilik falsafasi Germaniya davlatlari va
Italiya yarim orolining keyinchalik birlashishiga katta hissa qo'shdi. Liberiyadagi
urush Ispaniya kuchini juda zaiflashtirdi va Ispaniya impyeriyasi parchalana
boshladi; Ispaniya 1833-yilga kelib Amyerikaning deyarli barcha mulklaridan
mahrum bo'ladi. Portugaliya impyeriyasi qisqardi, Braziliya 1822-yilda
mustaqilligini e'lon qildi. Urushlar Yevropa urushida inqilob qildi; Ommaviy
harbiy xizmat va umumiy urushning qo'llanilishi misli ko'rilmagan miqyosdagi
kampaniyalarga olib keldi, chunki butun xalqlar o'zlarining barcha iqtisodiy va
sanoat resurslarini jamoaviy urush harakatlariga bag'ishladilar. Taktik jihatdan
Fransuz armiyasi artillyeriya rolini qayta belgilab berdi, Napoleon esa raqamli
kamchiliklarni bartaraf etish uchun harakatchanlikni ta'kidladi. va havodan kuzatuv
urushda birinchi marta qo'llanildi. 1
Muvaffaqiyatga erishgan ispan partizanlari
ashaddiy millatchilik tomonidan boshqariladigan xalqning bosqinchi kuchga qarshi
qobiliyatini namoyish etdi. Urushlarning uzoq umr ko'rishi, Napoleonning bosib
olishlari ko'lami va g'oyalarning mashhurligi tufayli. Fransiya inqilobi, davr
Yevropa ijtimoiy madaniyatiga chuqur ta'sir ko'rsatdi. Keyingi ko'plab inqiloblar,
masalan, Rossiya, Fransuzlarni ilhom manbai sifatida ko'rdi, uning asosiy
tamoyillari esa inson huquqlari maydonini sezilarli darajada kengaytirdi va
bugungi kunda qo'llaniladigan zamonaviy siyosiy falsafalarni shakllantirdi.
Fransuz inqilobining boshlanishi Yevropaning qit'aviy kuchlari hukmdorlari
tomonidan katta xavotir bilan qabul qilingan edi, bu esa Fransiya hukmdori
Lyudovik XVI qatl qilinishi va Fransuz monarxiyasining ag'darilishi bilan yanada
kuchaydi. 1793-yilda Avstriya impyeriyasi, Sardiniya qirolligi, Neapol qirolligi,
Prussiya, Ispaniya impyeriyasi va Buyuk Britaniya qirolligi Fransiyada kuchayib
borayotgan tartibsizliklarni to'xtatish uchun Birinchi Koalitsiyani tuzdilar.
Ommaviy harbiy xizmatga chaqirish, harbiy islohotlar va umumiy urush kabi
chora-tadbirlar Fransiyada bir vaqtning o'zida fuqarolar urushiga qaramay,
1
Ч. Исдейл указывает, что 18 мая Франция объявила войну Великобритании
14

Fransiyaga koalitsiyani mag'lub etishga imkon berdi. O'sha paytda Fransiya
armiyasining genyerali bo'lgan Napoleon avstriyaliklarni Campo Formio
shartnomasini imzolashga majbur qildi va faqat Buyuk Britaniyani yangi paydo
bo'lgan Fransiya Respublikasiga qarshi qoldirdi. Ikkinchi koalitsiya 1798-yilda
Buyuk Britaniya, Avstriya, Neapol, Usmonlilar impyeriyasi, Papa davlatlari,
Portugaliya, Rossiya va Shvetsiya tomonidan tuzilgan. Katalog ostidagi Fransiya
Respublikasi kuchli korruptsiya va ichki nizolardan aziyat chekdi. Yangi
respublikada ham mablag‘ yetishmas edi va endi inqilobning dastlabki
bosqichlarida Fransiyani g‘alabalar sari yetaklagan urush vaziri Lazar Karno
xizmatidan bahramand bo‘lmadi. Birinchi koalitsiyaning so'nggi bosqichlarida
Italiya armiyasi qo'mondoni Bonapart Hindistondagi Britaniya iqtisodiy kuchini
buzish niyatida Misrda kampaniya boshlagan edi. Har tomondan bosim ostida
bo'lgan Respublika Buyuk Britaniyaning moliyaviy yordami bilan qayta tiklangan
dushmanlarga qarshi ketma-ket mag'lubiyatga uchradi. 1806-yil avgust oyida
Prussiya qiroli Fridrix Uilyam III boshqa buyuk kuchlardan mustaqil ravishda
urushga kirishga qaror qildi. Ayniqsa, Prussiya ittifoqchisi bo'lgan Rossiya
armiyasi yordam berish uchun juda uzoqda edi. 1806-yil 8-oktabrda Napoleon
Reyn daryosining sharqidagi barcha Fransuz qo shinlarini Prussiyaga bostiribʻ
kirdi. Napoleon Prussiya qo'shinini Yena shahrida mag'lub etdi (1806-yil 14
oktyabr), Davut esa o'sha kuni Auyerstedtda boshqasini mag'lub etdi. 160 000
Fransuz askari (kampaniya davom etar ekan, soni ortib bordi) Prussiyaga shunday
tezlik bilan hujum qildiki, ular samarali harbiy kuch sifatida butun Prussiya
armiyasini yo'q qildi. 250 000 askardan prussiyaliklar 25 000 tasini yo'qotdilar,
yana 150 000 asir, 4 000 artillyeriya va 100 000 dan ortiq mushketlarni yo'qotdilar.
Jenada Napoleon faqat Prussiya qo'shinlarining otryadi bilan jang qildi.
Auyerstadtdagi jangda Prussiya armiyasining asosiy qismini mag'lub etgan yagona
Fransuz korpusi ishtirok etdi. Napoleon 1806-yil 27-oktabrda Berlinga kirdi. 1
U
Buyuk Fridrix qabrini ziyorat qildi va o‘z marshallariga u yyerda shlyapalarini
yechishni buyurdi va “Agar u tirik bo‘lganda edi, biz bugun bu yerda bo‘lmas
1
«История России» (28 августа 2017). Дата обращения: 28 августа 2017. Архивировано 28 августа 2017 года.
15

edik”, deb aytdi. Napoleon Berlinni egallab olish va Yena va Auyersshtadtdagi
asosiy qo'shinlarini yo'q qilish bilan Prussiyani urushdan chiqarib yuborish uchun
hujumni boshlaganidan keyin atigi 19 kunni oldi. Saksoniya Prussiyani tark etdi va
Shimoliy Germaniyadagi kichik davlatlar bilan birga Fransiya bilan ittifoq tuzdi.
Urushning keyingi bosqichida Fransuzlar Polshadan rus qo'shinlarini quvib
chiqarishdi va ko'plab polshalik va nemis askarlarini Sileziya va Pomyeraniyadagi
bir nechta qamallarda, ikkinchi holatda golland va italyan askarlarining yordami
bilan ishlatdilar. Keyin Napoleon rus armiyasining qolgan qismiga qarshi turish va
vaqtinchalik Prussiya poytaxti Königsbergni egallashga harakat qilish uchun
shimolga burilib ketdi. Eylaudagi taktik durang (1807-yil 7-8-fevral), keyin
Dansigda taslim bo'lish (1807-yil 24-may) va Xaylsberg jangi (1807-yil 10-iyun)
ruslarni shimolga chekinishga majbur qildi. Napoleon Fridlendda (1807-yil 14-
iyun) rus armiyasini qat'iyat bilan mag'lub etdi, shundan so'ng Aleksandr Tilsitda
Napoleon bilan sulh tuzishga majbur bo'ldi (1807-yil 7-iyul). Germaniya va
Polshada Vestfaliya Qirolligi, Varshava gyersogligi va Dansig Respublikasi kabi
yangi davlatlar tashkil etildi. Sentyabr oyiga kelib, marshal Guillaume Brune
Shvetsiya Pomyeraniyani bosib olishni yakunladi, bu Shvetsiya armiyasiga barcha
o'q-dorilari bilan chekinish imkonini berdi.

II bob. Napaleonning harbiy harakatlari va sharqqa yurishlari.
XVIII asr oxirida Italiyadagi muvaffaqiyatli yurishdan so'ng, Fransiyaning
harbiy e'tibori kuchliroq dushman - Angliyaga qaratildi. Inqilobdan keyingi
Fransiyaning Direktoriya hukumati butunlay aksilrespublikachi monarxiyalar bilan
16

o‘ralgan edi, ular inqilobiy g‘oyalarning o‘z hududlariga tarqalishini istamagan.
Misrga yurish Napoleon Bonapart tomonidan qo'llab-quvvatlandi, u yozuvchi va
faylasuf Volneyning nazariyalaridan ilhomlanib, Misrni zabt etish g'oyasiga
ishqiboz edi. XVIII asrdagi g'arb styereotiplari sharqliklarni bo'sh va samarasiz
qilib ko'rsatdi. G'arb nazarida Sharq qorong'u asrga tushib qolgan edi, bu davrda
yerkaklar va ayollar tom ma'noda o'tmish impyeriyalarining vayron bo'lgan
vayronalari ichida yashab, o'z millatiga nisbatan ambitsiyalari va tasavvurlaridan
mahrum edilar. Ushbu yaxshi niyat bahonasi ostida Direktoriya Angliyani
Hindistondagi foydali koloniyalaridan ajratib qo'yish orqali uni tor-mor qilish
maqsadini ko'zlagan. Harbiy tarixda birinchi marta armiya jangovar va ilmiy
niyatlarga ega bo'ldi. Shu maqsadda 160 dan ortiq olimlar Misrga qo‘shin
hamrohligi uchun tanlangan; ular keyinchalik Qohiradagi Institut dïgypte tashkil
qiladilar. G'arbiy va sharq tillari uchun bosma mashinalar va tiplar Vatikan
do'konlaridan olingan. 215 000 kitobdan iborat kutubxona Vatikan kutubxonasidan
ehtiyotkorlik bilan tanlangan. Olimlar uchun ular kerak bo'lishi mumkin bo'lgan
har bir asbob sotib olindi va jo'natildi, shu jumladan har xil turdagi laboratoriyalar.
Mamlakat va uning aholisini to'liq bilish va tushunish orqali hokimiyatni zabt etish
va uni saqlab qolish g'oyasi ilgari hech qachon bunday chuqurlikka olib kelmagan
edi. Ushbu kontekst kampaniyani o'ziga xos qildi, chunki hech qachon bosqinchi
mamlakat o'z zabt etish ob'ektiga bunday jiddiy qiziqish ko'rsatmagan. 1
Napoleon
Bonapartning buyrug'iga binoan Institut olimlari tomonidan tuzilgan ulkan ko'p
jildli to'plam bo'lib, keyinchalik Fransuzlarning Yaqin Sharqqa ekspeditsiyasini
hujjatlashtirish va xotirlash uchun asosiy manba bo'ldi. 1798-yil 10-mayda
Napoleonning 30 000 dan ortiq yerkak va ayol armiyasi Fransiyaning Tulon
shahridan suzib ketdi. Misrga yo'lda Napoleon Misr va Fransiya o'rtasida strategik
baza sifatida foydalanish uchun Malta orolini bosib oldi. 1798-yil 1-iyunda
Fransuz armiyasi Nil daryosining og'zida joylashgan Iskandariya yaqinidagi
Misrga tushdi. Shahar mustahkamlangan bo'lsa-da, u tezda Fransuzlar qo'liga o'tdi.
Iskandariyadan Napoleon qo shinlari butun Yuqori Misrni bosib olish uchunʻ
1
Tulard J. L'Anti-Napoléon. La Légende noire de l'Empereur. — René Julliard, 1965.
17

yurish qildilar. Mamlakat, garchi rasman Usmonli impyeriyasining bir qismi bo'lsa
ham, birinchi navbatda, Fransuz bosqinchilariga qattiq qarshilik ko'rsatgan talonchi
qul jangchilarining eklektik guruhi bo'lgan mamluklar nazorati ostida edi.
Fransuzlar ularni zo'ravon despotlar deb hisoblashgan, ular ayollarni bostirgan va
qotillik, odam o'g'irlash kabi jinoyatlarga odatlangan. 1
Qohiradan bir oz masofada
joylashgan piramidalarda fransuzlar 50 000 jangchidan iborat qo‘shinni poylab
o‘tirganini payqadilar. Bu qo shin mamluklar, arablar, badaviylar va misrliklardanʻ
iborat edi. Texnologik jihatdan ustun qurollari tufayli Fransuzlar jangda osongina
g'alaba qozonishdi. Shunga qaramay, Fransuz askarlari sharq dushmanlarining
jasorati va shafqatsizligiga qoyil qolishdi. Mamluklar sardori Murod-bey
mag lubiyatga uchraganidan so ng, qolgan qo shini bilan birga Fransuz qo shinlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
ta qib qilib, sahroga qochib ketishdi. 1798-yil 24-iyulda Napoleon Qohiraga
ʼ
kirgach, Abukirda ufqda inglizlar paydo bo‘ldi. Genyeral Nelson Britaniya flotiga
Fransuz kemalarini o'rab olishni buyurdi, ular himoyalangan quruqlikdagi
istehkomlarga yetarlicha yaqin bo'lmagan. Shu tariqa inglizlar Fransuz kemalarini
birin-ketin yo‘q qilishga muvaffaq bo‘lishdi. Fransiya flotining yo'q qilinishi
Misrga Fransuz ekspeditsiyasining taqdirini muhrlab qo'ygan harbiy falokat edi.
Yevropa bosqinchilari endi Fransiya bilan aloqa qila olmadilar yoki undan zaruriy
ta'minot ololmadilar. Bu vaziyatdan inglizlar unumli foydalanib, Yevropaga
Fransiyaning yaqinlashib kelayotgan mag‘lubiyati haqida bo‘rttirilgan tashviqot
xabarlarini jo‘natishdi. Abukirdagi jang haqidagi xabar Qohiraga yetib kelganida,
Napoleon Bonapart Usmonli impyeriyasini yo'q qilish umidida Suriyaga bostirib
kirishga qaror qildi. Armiya ikki qismga bo'lingan. General Desaix boshchiligidagi
bir kontingent Yuqori Misrni egallab oldi va Murod-beyni sahro tomon quvib
yetdi; Bonapart boshchiligidagi boshqa askarlar Muqaddas zaminga otlanishdi.
Kemalar yetishmay qolgan Napoleon armiyasi Qohiradan Falastinga tuya va
xachirlarda yo‘l oldi. Muqaddas zamindagi birinchi yirik jang Yaffa yaqinida
bo'lib o'tdi. Aynan o'sha yerda Fransuz armiyasi eng og'ir zarbani oldi. Usmonli
1
Englund, 2010 , p. 124.
18

turklari inglizlar bilan kuchlarini birlashtirdilar, Fransuz armiyasi esa vaboning
halokatli avj olishi tufayli qobiliyatsiz edi. Napoleon qo'shinining qoldiqlari Acre
tomon yurishdi. Bu yerda so'nggi jang Fransuzlarning oldinga siljishini to'xtatdi.
Napoleon chekinish paytida Yaffadan o'tib ketganida, u shifokorlarga vabo bilan
kasallangan askarlarini zaharlashni buyurdi. Napoleonning fikriga ko'ra, ular o'ta
kasal bo'lib, armiya uchun og'ir edi. 1799-yil avgust oyida Napoleon Bonapart va
uning bir necha sarkardalari yashirincha Iskandariyadan Fransiyaga qaytish uchun
jo‘nab ketishdi, u yerda ular ko‘p o‘tmay Direktoriya hukumatini ag‘dardi.
Fransiyaning Misrga qilgan ekspeditsiyasi halokat bilan yakunlandi. Biroq, bu o'n
to'qqizinchi asr Yevropa madaniyatiga kuchli ta'sir ko'rsatdi. Fransiya Misrning
hamma narsasi uchun modani qabul qildi, bu G'arb tomonidan qabul qilingan
sharqshunoslik styereotiplarini chuqurlashtirdi va e'tiborni tashlab ketilgan
askarlardan va Misr ekspeditsiyasining muvaffaqiyatsizligidan uzoqlashtirdi. Misr
atributlariga bo'lgan bu ishtiyoq "Egyptomania.." nomi bilan mashhur bo'ldi.
Bonapart Misrning siyosiy salohiyatini angladi va undan ekspeditsiya natijalarini
qayta ko'rib chiqish uchun foydalanishga qaror qildi. U Misrga hamrohlik qilgan
olim va ulamolarning barcha qayd etilgan topilmalarini nashr etish bo‘yicha keng
ko‘lamli loyihani amalga oshirishni buyurdi. Ushbu hujjatlarning barchasi 1809-
1822-yillarda "De l'gypte" nomi ostida paydo bo'lgan ulkan hashamatli nashrga
to'plangan. Ta'rif yigirma jilddan iborat bo'lib, asosan katta o'lchamdagi
gravyuralarni o'z ichiga olgan bo'lib, ular qo'shilgan matn jildlarida tushuntirilgan.
Garchi Napoleonning qudrati yodgorligi bo'lsa-da, tavsif uning vorisi, Burbon
qiroli Lui XVIII davrida tugallangan
Tavsifning atigi 1000 nusxasi chop etilgan va bugungi kunda to'liq to'plamlar
juda kam uchraydi. Luiziana shtat universiteti barcha hajmli plitalarga egalik
qiladi, ularning namunalari bu yerda birinchi marta namoyish etiladi. Ko'rgazmaga
qo'yilgan Tavsif nusxasi ko'plab qo'lda bo'yalgan bosma nashrlarni o'z ichiga oladi,
ular faqat bir nechta zukko kollektorlar uchun maxsus nashr sifatida ishlab
chiqarilgan. Ushbu polixrom nashrlarning juda kamligi shundan dalolat beradiki,
19

hatto Parijdagi BibliothPque Nationale ham qo'lda bo'yalgan bosma nusxalarga ega
emas. Napoleon urushlari davrida Jazoir Qirolligi O'rta yer dengizidagi savdodan
va Fransiya tomonidan asosan kreditga sotib olingan oziq-ovqat mahsulotlarini
katta miqdorda import qilishdan katta foyda ko'rdi. Jazoir deylari o'zining doimiy
ravishda kamayib borayotgan daromadlarini soliqlarni ko'paytirish orqali
tuzatishga harakat qildi, bu esa mahalliy dehqonlar tomonidan qarshilik ko'rsatdi,
mamlakatdagi beqarorlikni kuchaytirdi va Yevropadan va yosh Amyerika Qo'shma
Shtatlaridan savdo kemalariga qarshi qaroqchilikning kuchayishiga olib keldi. Bu,
o'z navbatida, Birinchi Barbarlar urushi va Ikkinchi Barbarlar urushiga olib keldi,
bu 1816-yil avgust oyida Edvard Pellev yaqinda ozod qilingan Yevropalik
qullarning Jazoir qirg'iniga javoban Jazoirni dengizdan bombardimon qilish bilan
yakunlandi. Burbon restavratsiyasining Fransuz aholisi orasida keng tarqalgan va
mashhur emasligi ham Fransiyani beqaror qildi. O'z xalqini ichki ishlardan
chalg'itish uchun qirol Charlz X mustamlakachilik ekspeditsiyasida qatnashishga
qaror qildi. 1827-yilda Jazoir Dey Husayn Dey Fransuzlardan 1799-yilda Misrdagi
Napoleon kampaniyasi askarlarini oziqlantirish uchun materiallar sotib olish orqali
tuzilgan 28 yillik qarzni to'lashni talab qildi. Fransiya konsuli Pyer Deval qoniqarli
javob berishdan bosh tortdi va g'azablangan Husayn Dey konsulga qilich bilan
tegdi. Charlz X buni Jazoir portiga qarshi blokadani boshlash uchun bahona
sifatida ishlatdi. Blokada uch yil davom etdi va birinchi navbatda Jazoir bilan
savdo qila olmagan Fransuz savdogarlari zarariga olib keldi, barbar qaroqchilari
esa hali ham blokadadan qochishga muvaffaq bo'lishdi. 1829-yilda Fransiya
muzokaralar o'tkazish taklifi bilan elchisini yuborganida, u blokirovka qilingan
kemalardan biriga to'pdan o'q uzdi. 1
Keyin Fransuzlar yanada kuchliroq harakat
qilish zarurligini aniqladilar. Qirol Charlz X Jazoir sohillarida deylarning
"qo'polligini" jazolash, shuningdek, Jazoirdan xavfsiz boshpana sifatida
foydalangan barbar korsarlarini yo'q qilish uchun jazo ekspeditsiyasini tashkil
etishga qaror qildi. Opyeratsiyaning dengiz qismi admiral Dyupyerrega berildi, u
buni juda xavfli deb topib, bunga qarshi maslahat berdi. Shunga qaramay, unga flot
1
Dictionnaire Napoléon / Jean Tulard. — P. : Fayard, 1999.
20

qo'mondonligi berildi. Quruqlik qismi Burmon konti Lui Avgust Viktor de
Ghaisne buyrug'i ostida edi. 16-may kuni 103 ta harbiy kema va 464 ta transport
vositasidan iborat flot 37 612 kishilik kuchli armiyani o'z ichiga olgan Tulondan
jo'nab ketdi. Birinchi impyeriya davrida olib borilgan kuzatishlar tufayli yyer
hammaga ma'lum bo'lgan va qo'nish joyi sifatida Jazoirdan 25 kilometr (16 milya)
g'arbda joylashgan Sidi Fyerrux oroli tanlangan. 31-may kuni flotning avangardi
Jazoirdan yyetib keldi, ammo butun flot yyetib kelishi uchun 14-iyungacha vaqt
ketdi. Tanglikning kuchayishi va urush boshlanishidan so'ng, jazoirliklar o'zlarini
safarbar qildilar. Maxzen tizimidagi qabilalar butun Konstantin, Oran va Tittyeri
beyliklarida undirilgan. 1
Qobiliyaning Zvava va Iflissen jangchi qabilalari ham
undirilgan va ular Shayx Muhammad ibn Zaamum qo'mondonligi ostida berilgan.
Jazoir Odjak ham safarbar qilindi va ularning og'a Ibrohim Jazoir kuchlarining oliy
qo'mondoni yetib tayinlandi. Husayn Dey fransuz bosqinchilariga qarshi muqaddas
jihod e'lon qilar ekan, butun mamlakatdan ko'plab ko'ngillilar Husayn Dey
armiyasiga qo'shilishdi. Bundan tashqari, butun mamlakat bo'ylab jangovar
mahorati bilan mashhur bo'lgan muayyan qabilalarga bir nechta xatlar yuborildi.
“Barcha Qobiliya aholisiga, ularning barcha taniqli shaxslari va marabotlariga
xayrli kun. Bilingki, Fransuzlar Jazoir poytaxtiga qo'nish va uni bosib olish rejasini
tuzdilar. Siz jasoratingiz va Islomga sodiqligingiz bilan mashhur xalqsiz. 1541-
yilda Karl V ga qarshi Birinchi Muqaddas Urushda qatnashgan ota-bobolaringiz
kabi bu dunyoda ham, oxiratda ham foyda olishingiz uchun Ular sizni muqaddas
urushga chaqiradi. Kim keyingi dunyoda baxtli bo'lishni istasa, kerak vaqti
kelganda o'zini butunlay jihodga bag'ishlasin.”
Jazoir armiyasining aniq soni va tarkibi noma'lum, ammo ma'lumki,
qo'shinlarning aksariyati Maxzen qabilaviy yig'imlaridan edi. Jazoir qo'shinlarining
aniq soni haqidagi taxminlar juda xilma-xildir, ba'zi hisob-kitoblarga ko'ra,
taxminan 25,000-30,000, ba'zi Fransuz manbalari esa 50,000 tani tashkil qiladi.
1830-yil 14-iyun kuni yertalab Fransuz ekspeditsiya kuchlari 34000 askardan
iborat bo'lib, uchta bo'linmaga bo'lingan holda Sidi Fyerruch Presque-oroliga tusha
1
Broers M. Napoleon. Volume 1. Soldier of Destiny, 1769–1805
21

boshladi. Qo'ngandan so'ng, ular tezda Jazoir batareyasini qo'lga olishdi va
genyeral Berthezène boshchiligidagi bo'linma qolgan qo'shinlarning qo'nishini
himoya qilish uchun qirg'oq boshini o'rnatdi. Fransuzlar tayyorgarlik
ko'rayotganda, ularga yashirin Jazoir skautlari doimiy ravishda hujum qilishdi va
ta'qib qilishdi, ularning partizan uslubidagi ta'qiblari faqat asosiy hujumning
debochasi edi. Fransuzlar asta-sekin o'z qo'shinlari va jihozlarini tushirayotganda,
Husayn Deyning Oran, Tittyeri va Medeyadan kelgan uchta beklari va turli kurdlar
qurol chaqiruviga javob berishdi va yaqin atrofdagi Staoueli platosida katta lagerga
kuch to'play boshladilar. Faqat qo'rquv fransuzlarni oldinga siljishdan
to'xtatayotganiga ishonch hosil qilgan Ibrohim og'a boshchiligidagi jazoir
qo'shinlari 19 iyun kuni erta tongda platodan tushib, allaqachon tushib ketgan ikki
Fransuz bo'linmasiga hujum qilishdi. Jazoirning hujumi qaytarildi va Fransuz
qo'shinlari jazoirliklarni tepalikdagi lagyeriga kuzatib borishdi. Fransiyaning
artillyeriya otishmalari va nayzali zarbalari oxir-oqibat Jazoirning chekinishini
umumiy mag'lubiyatga aylantirdi. Peshin vaqtida Fransuzlar Jazoir lagyerini
egallab olishdi va Dey tomonidan yig'ilgan ko'plab kuchlar uylariga qaytib
ketishdi. Lagyerda fransuzlar jazoirliklar qochib kyetib, u yyerda tashlab ketgan
boylik, qurol-yarog‘, oziq-ovqat va chorva mollarini topdilar. Fransiya
muvaffaqiyatiga qaramay, Bourmont barcha kuchlar tushirilmaguncha boshqa
harakat qilmaslikka qaror qildi. Ayni paytda, Jazoirda Husayn Dey keyingi uch
kun davomida jangdan keyin tarqalib ketgan kuchlarni to‘plash uchun faol harakat
qildi. Har kuni shaharga ularning soni ko'payib borar edi va ko'p o'tmay
Fransuzlarning yaqqol harakatsizligi jazoirliklarga yangi ishonch bag'ishladi. 24-
iyun kuni yertalab Jazoir qo'shinlari Staoueli platosiga qaytib kelib, Fransuz
postlari oldiga joylashdilar. Birinchi Fransuz diviziyasi ustunlar shaklida ular
tomon yurishni boshlaganida, Jazoir qo'shinlari plato chetidagi Sidi Xalef qishlog'i
tomon chekinishdi. Bir oz jangdan so'ng, jazoirliklar nayzali zarbalar bilan tor-mor
qilindi. O'sha kuni Fransuzlarning qurbonlari juda kam edi, lekin o'ldirilganlar
orasida Fransuz bosh qo'mondoni to'rt o'g'lidan biri Amedée de Bourmont ham bor
edi. 3-iyul kuni Admiral Dyupyerre va uning ba'zi harbiy kemalari Jazoir qirg'oq
22

mudofaasini bombardimon qildi. Biroq, Fransuz kemalari qirg'oqdan nisbatan
uzoqda qoldi va shuning uchun ozgina zarar yetkazdi 29-iyun kuni Fransuz
qo'shinlari Bordj Moulay Hassan qal'asi yaqiniga yetib kelishdi, qadimgi Usmonli
qal'asi, 1541-yilda 30-iyunda ular qamalga tayyorgarlik ko rish uchun xandaqʻ
qazishni boshladilar va 3-iyulga kelib barcha artillyeriyalarini olib kelishdi. 4-iyul
kuni yerta tongda fransuz artillyeriyasi qo‘mondoni genyeral De la Xitte barcha
batalyonlarga o‘t ochishni buyurdi. 1
Himoyachilar zudlik bilan javob qaytarishdi
va uzun to‘p otildi. Qal’aning 800 ga yaqin yanichari va 1200 mavrdan tashkil
topgan garnizoni kuchli bombardimonga uchraganiga qaramay, bir necha soat
qarshilik ko‘rsatdi, bu jasorat fransuzlarni hayratda qoldirdi. ertalab soat 10:00 ga
yaqin qal'a himoyachilari o'q otishni to'xtatdilar, chunki barcha myerlonlar yo'q
qilingandan keyin ularda hech qanday qopqoq yo'q edi. Qal'a vayron bo'lgan va
qurollarining aksariyati vayron qilingan. Garnizonning 2000 askaridan faqat yarmi
tirik qoldi va Kasbaga qaytdi. Qal'a tasvirdan tashqarida bo'lganligi sababli, shahar
endi Fransuz bosqinchi kuchlarining rahm-shafqatiga aylandi. Fransuzlar
o'zlarining artillyeriyalarini qal'a vayronalariga olib kelishdi. Tushdan bir oz vaqt
o'tgach, Dey elchisi Fransuz safiga yetib bordi va Fransiya qirolidan rasmiy uzr
so'rash va fransuz urushi xarajatlarini regens tomonidan to'lash evaziga Fransuz
qo'shinlarini olib chiqish to'g'risida muzokaralar olib borishga harakat qildi.
Fransuzlar buni rad etishdi va bir muncha vaqt o'tgach, ikki delegat Fransuzlarga
kelib, tinchlik kelishuvlariga erishilgunga qadar sulh to'g'risida muzokaralar olib
borishdi. Ular, shuningdek, deylarning boshini fransuzlarga olib kelishni taklif
qilishdi, Fransuzlar buni rad etishdi. De Burmon ularga Fransiya shahar, uning
floti, Regens xazinasi va turklarning shahardan chiqib ketishini xohlayotganini
aytdi va agar bu shartlar qabul qilinsa, aholining uylarini talon-taroj qilishdan
saqlab qolishga va'da berdi. 2
Husayn Deyga surgunda o zi bilan shaxsiy
ʻ
boyliklarini olib kelishga ham ruxsat beriladi. Ikki delegat kyetib, yertasi kuni soat
11:00 atrofida qaytib kelishdi va Fransuzlarga beylar ularning shartlariga rozi
1
Englund S. Napoleon: A Political Life . — Simon and Schuster , 2010.
2
Shuhrat Ergashev Jahon tarixi-2014.
23

ekanligini aytishdi. Fransuz qo shinlari shaharga 5-iyul kuni soat 12:00 da kirishdi.ʻ
Bir necha kundan keyin Husayn bey va uning oilasi Neapolga jo‘nab ketishdi.

Xulosa
Napoleon urushlari Yevropaga tub o ' zgarishlar olib keldi , ammo reaktsion
kuchlar qaytib , Burbon uyini Fransuz taxtiga tikladilar . Napoleon G'arbiy
Yevropaning ko'p qismini bir hukmronlik ostiga olishga muvaffaq bo'ldi. Ko'pgina
Yevropa mamlakatlarida Fransiya impyeriyasida bo'ysunish Fransiya inqilobining
ko'plab liberal xususiyatlarini, jumladan, demokratiyani, sudlarda qonuniy tartibni,
krepostnoylikning bekor qilinishini, katolik chyerkovi hokimiyatining qisqarishini
va monarxlarga konstitutsiyaviy cheklovlar talabini olib keldi. Savdo va
sanoatning o'sishi bilan o'rta sinflarning kuchayib borayotgan ovozi qayta
24

tiklangan Yevropa monarxlari inqilobdan oldingi absolyutizmni tiklash qiyin
bo'lganini va Napoleon hukmronligi davrida amalga oshirilgan ko'plab islohotlarni
saqlab qolishga majbur bo'lganini anglatardi. Institutsional myeros bugungi
kungacha fuqarolik huquqi shaklida, aniq belgilangan qonun kodekslari bilan -
Napoleon kodeksining doimiy myerosi bo'lib qolmoqda. Fransiyaning
Yevropaning boshqa yirik davlatlarining turli va oxir-oqibat barcha birlashgan
kuchlari bilan yigirma yildan ortiq davom etgan doimiy urushi nihoyat o'z ta'sirini
ko'rsatdi. Napoleon urushlarining oxiriga kelib, Fransiya endi Lui XIV davridan
beri bo'lgani kabi Kontinental Yevropada hukmron kuch rolini o'ynay olmadi,
chunki Vena Kongressi asosiy kuchlarni o'zgartirib, "kuchlar muvozanati" ni
yaratdi. ular bir-birlarini muvozanatlashtirib, tinchlikda qolishlari mumkin edi. Shu
munosabat bilan, Prussiya o'zining sobiq chegaralarida tiklandi, shuningdek,
Polsha va Saksoniyaning katta qismlarini oldi. Kattalashgan Prussiya doimiy
Buyuk davlatga aylandi. Prussiya e'tiborini g'arbga va Fransiyaga tortish uchun
Kongress Reyn va Vestfaliyani ham Prussiyaga berdi. Bu sanoat rayonlari agrar
Prussiyani XIX asrda sanoat yetakchisiga aylantirdi.[ Buyuk Britaniya eng muhim
iqtisodiy kuch sifatida paydo bo'ldi va uning Qirollik dengiz floti XX asrgacha
butun dunyo bo'ylab so'zsiz dengiz ustunligini saqlab qoldi. Napoleon davridan
keyin nisbatan yangi harakat bo'lgan millatchilik tobora kuchayib bordi. Bu
kelajakdagi Yevropa tarixining ko'p qismini shakllantirdi. Uning o'sishi ba'zi
shtatlarning boshlanishi va boshqalarining oxiri bo'ldi, chunki Napoleon davridan
keyingi yuz yil ichida Yevropa xaritasi keskin o'zgardi. Davlatlar va aristokratiya
hukmronligi keng tarqalgan kelib chiqishi va madaniyatiga asoslangan milliy
mafkuralar bilan almashtirildi. Bonapartning Yevropada hukmronligi shahar-
davlatlar, qirollik va knyazliklarni birlashtirish jarayonini boshlab, Germaniya va
Italiya milliy davlatlarini barpo etish uchun urug'larni sepdi. Urush oxirida Daniya
Norvegiyani asosan Finlyandiyaning yo'qolishi uchun kompensatsiya sifatida
Shvetsiyaga berishga majbur bo'ldi, bunga boshqa koalitsiya a'zolari rozi bo'ldi, va
qisqa muddatli urush bo lib, Shvetsiyaning g alabasi bo lib, Norvegiyaniʻ ʻ ʻ
Shvetsiyalik Karl XIV Jon boshchiligida Shvetsiya bilan shaxsiy ittifoqqa
25

aylantirdi. Ittifoq keyinchalik tinch yo'l bilan tarqatib yuborildi. Fransiyaga qarshi
bufyer davlat sifatida tuzilgan Nidyerlandiya Birlashgan Qirolligi Belgiya
mustaqillikka erishgach, tezda tarqab ketdi. Vena kongressida yana bir
kontseptsiya paydo bo'ldi - yagona Yevropa. Mag'lubiyatdan keyin Napoleon
yerkin va tinch "Yevropa uyushmasi" haqidagi orzusi amalga oshmay qolganidan
afsusda edi. Bunday Yevropa birlashmasi hukumat, o'lchov tizimi, valyuta va
Fuqarolik kodeksining bir xil tamoyillariga ega bo'ladi. Bir yarim asr o'tgach, va
ikki jahon urushidan so'ng, bu ideallarning bir nechtasi Yevropa Ittifoqi shaklida
qayta paydo bo'ldi.
Foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro`yxati:
Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998.ʼ ʼ
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1. Maurois, A. va Morales, M. (1962).Fransiya tarixi. Barcelona: Surco, 366 - 416
betlar.
2. En.wikipedia.org. (2019).Napoleon. [onlayn] mavjud: en.wikipedia.org
26

3. Programmnie dokumenti musulmanskix politicheskix partiy (1917—1920),
Oksford, 1985;
4. Godechot, J. (2019).Napoleon I | Biografiya, yutuqlar va faktlar. [onlayn]
Britannica entsiklopediyasi. Mavjud: britannica.com
5. History.com muharrirlari (2009).Napoleon bonaparti. [onlayn] TARIX. A&E
televizion tarmoqlari. Mavjud: history.com
6. BBC vaqt jadvallari. (2019).Napoleon Bonapart: Impyeriyani qurgan kichik
kapital.
7. B. Nikitine, "Les Afšārs d'Urumiyeh", JA , 1929, 67-123-betlar.
Qo`shimcha va internet manbaalari:
1. www.lib.lsu.edu.
3.www.Ziyonet.uz
4.www.History.ru
5.www.Atayli.net
6.www.Hrono.ru
Ilovalar
1-ilova.
27

Fransiya Imperatori.Napaleon Bonapart
28

2-Ilova
Napaleon Qo`shinlari Misrda.
29

Napaleon Bonapartning hokimyatga kelishi va harbiy yurishlari

Sotib olish