Natural va tovar xo‘jaligi, ularning belgilari | Натурал ва товар хўжалиги, уларнинг белгилари - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	662.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	26 Июль 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

32 Продаж

Natural va tovar xo‘jaligi, ularning belgilari | Натурал ва товар хўжалиги, уларнинг белгилари

Купить

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Natural va tovar xo‘jaligi, ularning belgilari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu : Natural va tovar xo‘jaligi, ularning belgilari
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………
I BOB. NATURAL XO‘JALIKNING MOHIYATI VA TIZIMI
1.1. Natural xo‘jalik tushunchasi va tarixiy rivojlanish bosqichlari ……….
1.2. Natural xo‘jalikning asosiy belgilari va xususiyatlari ………………...
1.3. Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi bog‘liqlik ..
II BOB. TOVAR XO‘JALIGI VA UNING O‘ZBEKISTONDA
RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
2.1. Tovar xo‘jalikning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlari ………....
2.2. Tovar xo‘jalikning asosiy belgilari: ayirboshlash, bozor, pul ………...
2.3. O‘zbekistonda tovar xo‘jaligining shakllanishi va hozirgi holati ……..
XULOSA VA TAKLIFLAR ……………………………………………..
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………...

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Iqtisodiy munosabatlarning tarixiy
shakllanishini chuqur tahlil qilishda natural va tovar xo‘jaligi tizimlari o‘ta
muhim o‘rin tutadi. Har ikki xo‘jalik turi jamiyat taraqqiyotida o‘ziga xos
bosqich bo‘lib, insoniyat faoliyatining rivojlanish darajasini aks ettiradi. Natural
xo‘jalik, asosan, o‘z ehtiyojini o‘zi ta’minlaydigan, ayirboshlash va bozor
munosabatlaridan holi bo‘lgan tizim sifatida e’tiborni tortadi. Tovar xo‘jaligi
esa ishlab chiqarilgan mahsulotni bozorga chiqarish, uni pul orqali ayirboshlash
va foyda olishga yo‘naltirilgan tizimdir. Ayniqsa, zamonaviy bozor iqtisodiyoti
sharoitida tovar xo‘jaligi global iqtisodiy aloqalarning asosini tashkil etmoqda.
O‘zbekiston kabi bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan davlatlar uchun bu mavzu
ayniqsa dolzarbdir. Chunki xo‘jalik yuritish shakllarini to‘g‘ri tanlash va
ularning samaradorligini ta’minlash iqtisodiy siyosatning asosiy
yo‘nalishlaridan biridir. Natural xo‘jalikdan tovar xo‘jaligiga o‘tish jarayoni
milliy iqtisodiyotdagi islohotlar, xususiylashtirish, erkin bozor shakllanishi va
iqtisodiy erkinlik darajasi bilan chambarchas bog‘liq 1
. Shuningdek, ushbu
mavzuning chuqur o‘rganilishi amaliy tavsiyalar ishlab chiqish, iqtisodiy
islohotlarni rejalashtirish va iqtisodiy strategiyalarni aniqlashtirish uchun
nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Natural va tovar xo‘jaligi
masalalari qadimgi tarixiy bosqichlardan boshlab turli iqtisodiy maktablar
tomonidan keng o‘rganib chiqilgan. Ayniqsa, klassik iqtisodchilar — Adam
Smit, Devid Rikardo, Karl Marks, Fridrix Engels kabilar o‘z asarlarida ushbu
xo‘jalik turlarining paydo bo‘lishi, ularning jamiyat taraqqiyotiga ta’siri va
rivojlanish bosqichlarini atroflicha yoritib bergan. Marksizm nazariyasida
natural xo‘jalik ibtidoiy jamoa tuzumining iqtisodiy bazasi sifatida qaraladi,
tovar xo‘jaligi esa sinfiy jamiyat va bozor munosabatlarining shakllanish
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.

4bosqichini anglatadi. Keyinchalik neoklassik va institutsional iqtisodchilar ham
bu mavzuga turlicha yondashgan. O‘zbekiston iqtisodiyoti doirasida bu
mavzuda professor A.A'zamov, B.Abdullayev, O.To‘rayev, Sh.Abdullaev kabi
olimlar tomonidan ilmiy maqolalar, darsliklar va tadqiqotlar yaratilgan. Shu
bilan birga, O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng bozor iqtisodiyotiga
o‘tish jarayonida tabiiy va tovar xo‘jaligi o‘rtasidagi tafovutlar, muammolar va
imkoniyatlar haqida ko‘plab ilmiy ishlar yozildi. Biroq, zamonaviy sharoitda
global iqtisodiy o‘zgarishlar, raqamli iqtisodiyot va pandemiya kabi omillar
ta’sirida xo‘jalik yuritish shakllari bo‘yicha yangicha yondashuvlar zarur
bo‘lmoqda. Shu boisdan, bu mavzuni bugungi holat nuqtai nazaridan qayta
ko‘rib chiqish, uni yangi dalil va faktlar bilan boyitish hozirgi paytda o‘ta
muhimdir.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati “Natural va tovar
xo‘jaligi, ularning belgilari” mavzusining nazariy ahamiyati, avvalo, iqtisodiy
tizimlarning shakllanishi va rivojlanish jarayonini ilmiy asosda tushunishda
yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ushbu mavzuni chuqur tahlil qilish orqali talabalar
iqtisodiy kategoriyalar — ishlab chiqarish, iste’mol, ayirboshlash, bozor, pul
kabi tushunchalarning mazmunini tarixiy kontekstdan anglash imkoniga ega
bo‘ladilar. Natural va tovar xo‘jaligining o‘zaro farqlarini aniqlash, ularning
ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarga qanday ta’sir qilganini tushunish zamonaviy
iqtisodiy qarorlar qabul qilishda muhim nazariy tayanch bo‘lib xizmat qiladi.
Ayniqsa, bugungi kunda iqtisodiy siyosatning isloh qilinayotgan bosqichida
turli xo‘jalik shakllarining ustuvor jihatlarini to‘g‘ri tahlil qilish milliy
iqtisodiyotning samarali boshqarilishini ta’minlaydi.
Amaliy jihatdan esa ushbu kurs ishi O‘zbekistonda bozor munosabatlari
shakllanishi jarayonida duch kelinayotgan iqtisodiy muammolarni chuqurroq
tahlil qilish va ularni hal etish yo‘llarini izlashda foydalidir. Xususan, kichik
biznes va xususiy sektorni rivojlantirish, bozor infratuzilmasini
takomillashtirish, ayirboshlash jarayonlarini erkinlashtirishda tovar xo‘jaligi

5tamoyillari asos bo‘lib xizmat qiladi. Natural xo‘jalikka xos bo‘lgan
avtarxiyalikka yo‘l qo‘ymaslik, ishlab chiqarilgan mahsulotning bozorga
yo‘naltirilganligini ta’minlash ham mazkur mavzudan olinadigan
saboqlardandir. Bundan tashqari, mazkur ish iqtisodiy bilim va ko‘nikmalarni
amaliyotda qo‘llash, mustaqil tahlil yuritish va ilmiy fikrlash qobiliyatini
shakllantirishga ham xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — jamiyatda mavjud bo‘lgan iqtisodiy
tizimlar, xususan, natural va tovar xo‘jalik shakllari olinadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti — natural va tovar xo‘jaliklarining asosiy
belgilarini, ularning o‘zaro farqlari va zamonaviy iqtisodiy rivojlanishdagi
o‘rnini ilmiy-nazariy asosda tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — natural va tovar xo‘jaliklarining
mohiyatini ochib berish, ularning tarixiy shakllanishi, belgilari va iqtisodiy
rivojlanishga ta’sirini o‘rganishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Natural xo‘jalik tushunchasini aniqlashtirish va tarixiy rivojlanishini
yoritish.
 Natural xo‘jalikning asosiy belgilari va xususiyatlarini aniqlash.
 Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil
qilish.
 Tovar xo‘jalikning shakllanish bosqichlarini o‘rganish.
 Tovar xo‘jalikning asosiy belgilarini, jumladan, ayirboshlash, bozor va pul
munosabatlarini aniqlash.
 O‘zbekistonda tovar xo‘jaligining shakllanishi va hozirgi holatini tahlil
qilish.
 Natural va tovar xo‘jaligi o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni izohlash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. NATURAL XO‘JALIKNING MOHIYATI VA TIZIMI
1.1. Natural xo‘jalik tushunchasi va tarixiy rivojlanish bosqichlari
Natural xo‘jalik — bu ishlab chiqarilgan mahsulotlarning asosan iste’mol
uchun mo‘ljallangan, ya’ni ishlab chiqaruvchi tomonidan o‘z ehtiyojlarini
ta’minlash maqsadida yaratiladigan xo‘jalik yuritish shaklidir. Bu turdagi
xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’mol jarayoni bir-biriga bevosita bog‘liq
bo‘lib, mahsulot ayirboshlash yoki bozorga chiqarish uchun emas, balki ishlab
chiqaruvchining o‘z ehtiyojini qondirish uchun amalga oshiriladi. Natural
xo‘jalik o‘z mohiyati jihatidan o‘z-o‘zini ta’minlashga qaratilgan va bu uni
tovar xo‘jaligidan keskin ajratib turadi.
Tarixiy jihatdan olganda, natural xo‘jalik insoniyat taraqqiyotining ilk
bosqichlarida paydo bo‘lgan. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida odamlar hayot
kechirishlari uchun zarur bo‘lgan vositalarni o‘zlari yasagan, ovchilik,
baliqchilik, terimchilik va keyinchalik dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar. Bu
davrda ishlab chiqarilgan mahsulotlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’mol qilingan,
zaxiraga yig‘ilgan yoki jamiyat ichida mehnat taqsimotisiz taqsimlangan.
Ayirboshlash amaliyoti deyarli mavjud bo‘lmagan. Shunday qilib, natural
xo‘jalik jamiyatning ibtidoiy iqtisodiy shaklida asosiy rolni o‘ynagan.
Keyingi bosqichda — quldorlik va feodal tuzumlarda ham natural xo‘jalik
hukmron bo‘lgan. Masalan, o‘rta asrlarda Yevropa, Osiyo va boshqa
mintaqalardagi yirik yer egalari o‘z mulkida joylashgan dehqon xo‘jaliklarini
natural asosda yuritganlar. Bu yerda dehqonlar, asosan, o‘zlari yetishtirgan
mahsulotlar bilan yashagan, faqatgina bir qismini feodallarga soliq sifatida
topshirganlar. Shuningdek, ularning ishlab chiqarishi ham bozordan chetda
bo‘lgan, faqat o‘z ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan.
Natural xo‘jalikning asosiy belgilariga quyidagilar kiradi:
— mahsulotning ishlab chiqaruvchining o‘z ehtiyojlari uchun ishlab
chiqarilishi;
— ishlab chiqarish va iste’molning bir joyda amalga oshirilishi;

7— ayirboshlash va bozor munosabatlarining mavjud emasligi yoki
cheklanganligi;
— ixtisoslashuvning past darajada bo‘lishi;
— ishlab chiqarish vositalarining oddiyligi va mehnat qurollarining sodda
shakli;
— o‘z-o‘zini ta’minlashga yo‘naltirilgan iqtisodiy faoliyat.
Natural xo‘jalikning mavjudligi va tarqalishi asosan iqtisodiy taraqqiyotning
past darajasi, transport vositalarining sust rivojlanishi, kommunikatsiya va
bozor tarmoqlarining yo‘qligi bilan bog‘liq bo‘lgan. Ana shu shart-sharoitlar
tufayli uzoq vaqt davomida natural xo‘jalik ustuvor bo‘lib kelgan. Hatto, ba’zi
mintaqalarda 19-asrning oxiri va 20-asrning boshlariga qadar natural
xo‘jalikning alohida ko‘rinishlari saqlanib qolgan.
Ammo ishlab chiqarish quvvatlarining ortishi, texnika va texnologiyaning
rivojlanishi, shaharlar sonining oshishi va transport vositalarining kengayishi
natijasida natural xo‘jalik asta-sekin tovar xo‘jaligiga o‘z o‘rnini bo‘shata
boshladi. Chunki jamiyatda mahsulotga bo‘lgan talab ko‘paydi, mahsulotlarni
ayirboshlash va bozorga chiqarish ehtiyoji paydo bo‘ldi. Bu esa ayirboshlash va
ixtisoslashuv asosida rivojlangan tovar xo‘jaligining shakllanishiga sabab
bo‘ldi.Shuningdek, tarixda urushlar, inqiloblar, tabiiy ofatlar natijasida ayrim
hududlar tovar xo‘jaligidan qaytib, natural xo‘jalik shakliga o‘tishga majbur
bo‘lgan holatlar ham uchragan. Bu esa natural xo‘jalik tizimining evolyutsiyasi
bevosita ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy omillar bilan chambarchas bog‘liq
ekanligini ko‘rsatadi.
XX asrda natural xo‘jalik butunlay yo‘qolmagan bo‘lsa-da, uning ahamiyati
keskin pasaydi. Hozirgi vaqtda natural xo‘jalik asosan chekka qishloq
hududlarida, rivojlanmagan mintaqalarda yoki o‘ziga xos mahalliy an’analar
bilan bog‘liq tarzda saqlanib qolgan. Zamonaviy iqtisodiyotda esa tovar
xo‘jaligi asosiy o‘rin egallab, bozor munosabatlarining tayanchi sifatida
qaralmoqda.

81.2. Natural xo‘jalikning asosiy belgilari va xususiyatlari
Natural xo‘jalik insoniyat iqtisodiy faoliyatining ibtidoiy shakli bo‘lib, u
jamiyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida keng tarqalgan va uzoq vaqt davomida
hukmron xo‘jalik yuritish shakli sifatida amal qilgan. Bu xo‘jalik shaklining
o‘ziga xos xususiyati shundaki, u ishlab chiqaruvchining o‘z ehtiyojlarini
qondirishga qaratilgan bo‘ladi. Ya’ni ishlab chiqarilgan mahsulotlar
ayirboshlash yoki sotish uchun emas, balki bevosita ishlab chiqaruvchi
tomonidan iste’mol qilinadi.
Natural xo‘jalikning asosiy belgilari uni boshqa xo‘jalik shakllaridan ajratib
turuvchi omillardir. Ular tarixiy, iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan turlicha
tafsiflanadi. Quyida ushbu belgilar har tomonlama yoritib beriladi:
1. O‘z-o‘zini ta’minlash
Natural xo‘jalikning eng asosiy belgilaridan biri — bu o‘z-o‘zini ta’minlash
tamoyilidir. Bu holatda xo‘jalik yurituvchi subyekt (odam, oila, jamoa yoki
mulkdor) barcha mahsulot va xizmatlarni o‘zi ishlab chiqaradi va o‘z ehtiyojlari
uchun ishlatadi. Masalan, o‘ziga non pishirib yeydi, kiyim tikadi, uy quradi va
shu bilan kun kechiradi. Boshqalar bilan mahsulot ayirboshlash zarurati
minimal darajada yoki umuman mavjud bo‘lmaydi.
2. Bozor munosabatlarining yo‘qligi
Natural xo‘jalikda tovar-pul munosabatlari umuman mavjud emas yoki juda
cheklangan holda mavjud. Ya’ni mahsulotlar bozorda sotilmaydi, narx
belgilanmaydi, foyda olish maqsadi mavjud emas. Bozor bu xo‘jalik shakli
uchun begona tushuncha hisoblanadi. Aynan shu xususiyat natural xo‘jalikni
tovar xo‘jaligidan tubdan farqlantiradi. Natural xo‘jalikda mahsulot qiymati
emas, iste’mol qiymati ustuvorlik kasb etadi.
3. Ixtisoslashuvning past darajasi
Natural xo‘jalikda ishlab chiqaruvchining faoliyati keng ko‘lamli
bo‘lmaydi. U bir vaqtning o‘zida dehqonchilik, chorvachilik, uysozlik, kiyim

9tikish, mebel yasash kabi turli ishlarga shug‘ullanadi. Biroq bu faoliyatlar
yuqori samaradorlikka ega emas, chunki ixtisoslashuv mavjud emas.
Ixtisoslashuvning yo‘qligi mehnat unumdorligining pastligiga olib keladi va
ishlab chiqarish hajmini chegaralaydi.
4. Mehnat qurollarining oddiyligi
Natural xo‘jalikda qo‘llaniladigan mehnat qurollari oddiy va sodda bo‘ladi.
Ular odatda qo‘lda yasalgandir, texnika va texnologiyalarning qo‘llanilishi
cheklangan. Dehqon belkurak, ketmon, ariqcha bilan, hunarmand oddiy tokarlik
dastgohlari yoki bolta bilan ishlaydi. Bunday qurollarning mavjudligi mehnat
samaradorligini pasaytiradi va ishlab chiqarish hajmini cheklaydi.
5. Ishlab chiqarish va iste’molning uyg‘unligi
Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’mol deyarli bir joyda amalga
oshiriladi. Ya’ni kim mahsulot ishlab chiqarsa, o‘sha uni iste’mol qiladi. Bu
jarayonlarda o‘rtachilar yoki vositachilar ishtirok etmaydi. Ishlab chiqaruvchi
o‘z mehnatining natijasini to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘z ehtiyoji uchun ishlatadi. Bu esa
iqtisodiy aloqalarning yopiq va o‘zgaruvchan bo‘lmagan shaklida bo‘lishiga
olib keladi.
6. Mahsulot ayirboshlashga yo‘naltirilmagan
Natural xo‘jalikda ishlab chiqarilgan mahsulotlar hech qanday
ayirboshlashga, sotuvga yoki eksportga yo‘naltirilmaydi. Ular iste’mol
qiymatiga ega bo‘lib, ishlab chiqaruvchi tomonidan o‘z hayotiy ehtiyojlari
uchun foydalaniladi. Ayirboshlash faqat favqulodda ehtiyoj bo‘lgan holatlarda
yoki kam miqdorda amalga oshirilgan. Masalan, go‘sht evaziga bug‘doy yoki
meva bilan ayirboshlash bo‘lishi mumkin edi.
7. Yopiq iqtisodiy tizim
Natural xo‘jalik — bu yopiq iqtisodiy tizimdir. U erkin iqtisodiy
aloqalardan chetda qoladi. Natural xo‘jalik yuritayotgan jamoa boshqa
xo‘jaliklar bilan iqtisodiy aloqada bo‘lmaydi yoki juda cheklangan doirada

10bo‘ladi. Bu yopiqlik ularning tashqi omillarga bo‘lgan sezuvchanligini
kamaytiradi, lekin rivojlanish imkoniyatlarini ham toraytiradi.
8. Mehnat taqsimotining pastligi
Mehnat taqsimoti natural xo‘jalikda deyarli mavjud emas. Har bir a’zo
barcha ishlarni o‘zi bajaradi. Misol uchun, dehqon dalada ishlaydi, chorvani
boqadi, xonadonini ta’mirlaydi va hokazo. Bu esa ishlab chiqarishning
ixtisoslashmagan, umumiy va kam samarali bo‘lishiga olib keladi.
9. Iqtisodiy sekinlik va barqarorlik
Natural xo‘jalikda iqtisodiy o‘sish sur’atlari sekin bo‘ladi. Chunki bu
xo‘jalik turi ichki resurslarga tayanadi va tashqi ta’sirlar kam bo‘ladi. Lekin
ayni vaqtda u barqaror va uzoq muddatli bo‘ladi, ya’ni global inqirozlar yoki
tashqi iqtisodiy tebranishlardan nisbatan kamroq zarar ko‘radi.
10. Oila xo‘jaligi shakli ustuvor
Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish asosan oila doirasida tashkil etiladi. Oila
barcha mehnat faoliyatining asosi bo‘lib xizmat qiladi. Har bir a’zo oilaviy
mehnatga jalb etiladi, bolalar ham o‘z yoshiga mos ishlar bilan shug‘ullanadi.
Bu holat iqtisodiy jihatdan oila mustahkamligiga tayanadi, ammo umumiy
iqtisodiy taraqqiyot sur’atlarini pasaytiradi.
11. Valyuta va moliyaviy instrumentlarning yo‘qligi
Natural xo‘jalik sharoitida pul, kredit, bank, valyuta, sarmoya kabi
tushunchalar mavjud emas. Moliyaviy vositalarga ehtiyoj yo‘q, chunki ishlab
chiqarish ichki iste’mol bilan cheklangan. Bu esa moliyaviy institutlarning
shakllanmasligiga olib keladi.
12. Barter aloqalarning kamligi
Natural xo‘jalikda ayirboshlash (barter) juda kam hollarda, zarurat
tug‘ilgandagina amalga oshiriladi. Masalan, bir oila boshqa oilaga chorva
mahsulotini evaziga un beradi. Ammo bu holatlar xo‘jalikning asosiy tamoyili
emas, balki istisnoli holatlardir.
13. Innovatsiyaga nisbatan sustlik

11Natural xo‘jalikda yangiliklar, ilmiy-texnik taraqqiyot va texnologiyalarni
joriy etish zarurati mavjud emas. Bu esa bu xo‘jalik shaklini konservativ,
inqirozga chidamli, ammo rivojlanishga qodir bo‘lmagan tizimga aylantiradi.
14. Tabiiy resurslarga bevosita bog‘liqlikNatural xo‘jalik bevosita tabiiy
resurslar — yer, suv, havo va o‘rmonlardan foydalangan holda olib boriladi. Bu
resurslar ishlab chiqarishning asosiy manbai hisoblanadi. Aholining tirikchiligi
to‘g‘ridan-to‘g‘ri tabiiy iqlimga va geoiqtisodiy sharoitga bog‘liq bo‘lgan.
15. Mahsulot sifati va turlari tor doirada Natural xo‘jalikda ishlab
chiqariladigan mahsulotlar assortimenti tor doirada bo‘ladi. Ular ko‘pincha
oddiy, texnologik jihatdan sodda va maishiy ehtiyojlar doirasida cheklangan.
Masalan, oddiy non, yog‘, sut, kiyim, yog‘och buyumlar kabilar.
Jadval: Natural xo‘jalik va bozor xo‘jaligining asosiy farqlari
Belgilar /
Xususiyatlar Natural xo‘jalik Bozor xo‘jaligi
Ishlab chiqarish
maqsadi Ichki ehtiyojlarni
qondirish Foyda olish va bozorda
sotish
Iqtisodiy aloqalar Cheklangan yoki mavjud
emas Yuksak darajada
rivojlangan
Mehnat taqsimoti Past, ko‘p funksiyali
ishchilar Yuqori, ixtisoslashgan
Texnologiyalar
darajasi Oddiy, eskirgan Rivojlangan, innovatsion
Xarajat va
daromadlar Pul vositalari deyarli
ishtirok etmaydi Pul muomalasi asosida
yuritiladi
Ishlab chiqarish
mahsulotlari Asosan oziq-ovqat va
kundalik ehtiyojlar Keng assortiment: tovar,
xizmatlar, texnika
Bozor bilan
aloqadorlik Mavjud emas yoki juda
past To‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq

12Natural xo‘jalik o‘zining barcha belgilari va xususiyatlari bilan ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotning ilk bosqichida paydo bo‘lgan, o‘z ehtiyojiga
yo‘naltirilgan, ixtisoslashmagan va yopiq iqtisodiy tizim hisoblanadi. Ushbu
xo‘jalik shakli tarixda uzoq vaqt davomida amal qilgan bo‘lsa-da, zamonaviy
bozor iqtisodiyoti sharoitida uning roli cheklangan bo‘lib, u faqat tarixiy,
nazariy va antropologik nuqtai nazardan qiziqish uyg‘otadi. Shunga qaramay,
ayrim chekka hududlarda u saqlanib qolayotganligi tufayli, uni o‘rganish
bugungi iqtisodiy tizimlar tahlilida ham dolzarb bo‘lib qolmoqda.
1.3. Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi
bog‘liqlik
Natural xo‘jalikning asosiy mohiyati uni boshqa xo‘jalik shakllaridan ajratib
turadigan belgilarda yaqqol ko‘rinadi. Bu xo‘jalik shaklida ishlab chiqarish
bevosita o‘z ehtiyojini qondirish uchun olib boriladi. Boshqacha qilib aytganda,
ishlab chiqaruvchi (ya’ni mehnat qiluvchi shaxs yoki oila) o‘z ehtiyoji uchun
ishlab chiqaradi va shu ishlab chiqarilgan mahsulotlar iste’mol qilinadi.
Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’mol bir-biriga uzviy bog‘langan.
Ishlab chiqarish faqat oila yoki jamiyat ichida iste’mol qilish uchun
yo‘naltirilganligi sababli, bu ikki jarayon o‘rtasida hech qanday bozor orqali
aloqaga ehtiyoj qolmaydi. Aynan shuning uchun bu tizimda mahsulot
almashinuvi, bozor narxlari yoki savdo faoliyati mavjud bo‘lmaydi.
1. Ishlab chiqarish va iste’molning yopiq aylanishiNatural xo‘jalikda ishlab
chiqarish jarayoni har doim iste’molga qaratilgan. Masalan, dehqon o‘z dalasida
yetishtirgan g‘allasini oilasi uchun non qilishda ishlatadi; chorvador esa
boqayotgan hayvonining sutini yoki go‘shtini oilaviy ehtiyojga qarab iste’mol
qiladi. Bu holatda ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchi aynan bir subyekt –
ya’ni oila yoki jamoa hisoblanadi. Shu sababli, ishlab chiqarish natijalari
to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’molga ketadi.Bu jarayonlar “yopiq aylanish” xususiyatiga
ega bo‘lib, bunda ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish, iste’mol va yana
ishlab chiqarish bir-birini izchil to‘ldirib boradi. Har qanday ortiqcha mahsulot,

13agar mavjud bo‘lsa, zaxira uchun saqlanadi yoki qisman boshqa ehtiyojlarga
almashtiriladi (masalan, barter orqali).
2. Resurslar taqsimoti va ehtiyojlarga moslashuvNatural xo‘jalikda mavjud
resurslar (yer, mehnat, asbob-uskunalar) juda ehtiyotkorlik bilan taqsimlanadi,
chunki bu xo‘jalik shakli o‘zini o‘zi ta’minlashga asoslangan. Bu esa mehnat
unumdorligiga ham bevosita ta’sir qiladi. Mehnat faoliyati ham asosan oilaviy
mehnatga asoslanadi va har bir a’zo o‘z yoshi, tajribasi, kuchiga qarab, o‘ziga
mos ishni bajaradi.Resurslar ehtiyojlar asosida yo‘naltiriladi. Masalan, agar oila
ko‘proq don mahsulotiga muhtoj bo‘lsa, ekin maydonining katta qismi bug‘doy
yoki arpa ekishga yo‘naltiriladi. Agar chorva mahsulotlariga ehtiyoj kuchaysa,
yaylovlar va yem-hashak bazasi oshiriladi. Shu bilan birga, natural xo‘jalik
sharoitida zamonaviy texnologiyalar yoki ilg‘or ishlab chiqarish usullaridan
foydalanilmasligi tufayli, samaradorlik nisbatan past bo‘ladi.
3. Ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi muvozanat
Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasida barqaror muvozanat
saqlanadi. Bu muvozanatni buzilishiga quyidagi holatlar sabab bo‘lishi
mumkin:
 Iqlim sharoitining og‘irlashuvi (qurg‘oqchilik, toshqin, sovuq qish)
 Kasalliklar (chorva yoki odamlar orasida)
 Mehnat resurslarining kamayishi (kasallik, qariylik, o‘lim)
 Tabiiiy resurslarning tanqisligi (yer unumdorligi pasayishi)
Bu omillar ishlab chiqarish hajmini pasaytirib, oila yoki jamiyatning oziq-
ovqat va boshqa ehtiyojlarini to‘laqonli qondira olmasligiga olib keladi. Bu esa
o‘z navbatida, muvozanatni buzadi va tabiiy ehtiyojlar qondirilmasligi
natijasida xo‘jalik hayotiga xavf tug‘diradi.
4. Ishlab chiqarish jarayonining davriy xususiyati
Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish asosan fasllar bilan bog‘liq bo‘lib,
mavsumiylik asosida tashkil etiladi. Bahorda yer haydaladi, ekinlar ekiladi;
yozda parvarish qilinadi; kuzda hosil yig‘ib olinadi; qishda esa chorva

14parvarishlanadi va yig‘ilgan mahsulotlar ishlatiladi.Iste’mol ham shu reja
asosida davom etadi. Masalan, yozda hosilning bir qismi yangi holda iste’mol
qilinadi, qolgan qismi esa qishga zaxira qilinadi. Shu tarzda, ishlab chiqarish va
iste’mol har bir faslga mos tarzda rejalashtiriladi.
5. Natural xo‘jalikda ishlab chiqarishning o‘ziga xos jihatlari
Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish:
Oddiy asbob-uskunalarda olib boriladi
Ixtisoslashuv past bo‘ladi (bir necha turdagi mahsulot bir joyda
yetishtiriladi)
Mehnat bo‘linishi minimal darajada bo‘ladi
Oila mehnatiga tayaniladi
Ortib qolgan mahsulotlar bozorga emas, zaxira yoki almashtirishga ketadi
Bu omillar ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi uzviylikni kuchaytiradi,
ya’ni xo‘jalik o‘z ehtiyojini o‘zi qondirishga qaratilgan bo‘ladi.
Jadval: Natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi
asosiy farqlar boshqa xo‘jalik tizimlariga nisbatan
Ko‘rsatkichlar Natural xo‘jalik Bozor xo‘jaligi
Ishlab chiqarish
maqsadi O‘z ehtiyojini qondirish Foyda olish, sotish
Iste’mol subyekti Ishlab chiqaruvchining
o‘zi Xaridorlar
Ortib qolgan
mahsulot Zaxira qilinadi yoki
almashtiriladi (barter) Bozorda sotiladi
Resurslar taqsimoti Ichki ehtiyojlarga qarab Bozor mexanizmlariga
asoslangan
Mehnat bo‘linishi Minimal Ixtisoslashgan
Mahsulot almashinuvi Kam yoki mavjud emas Faol
Narx mexanizmi Yo‘q Asosiy vosita sifatida
mavjud

15Qayta ishlab chiqarish
samaradorligi Past Yuqori
Texnologiyalar Oddiy, an’anaviy Zamonaviy,
innovatsion
Barqarorlik Ichki iste’molga bog‘liq,
tashqi omillarga zaif Bozor sharoitiga
moslashuvchan
Natural xo‘jalik tizimi insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida
shakllangan bo‘lib, unda ishlab chiqarish va iste’mol bir-biridan ajralmas holda
olib boriladi. Bu tizimda asosiy maqsad bozorga mahsulot chiqarish emas, balki
oila yoki jamoa ehtiyojlarini qondirishdan iborat bo‘lgan. Shuning uchun ishlab
chiqarilgan har bir mahsulot bevosita iste’mol qilinadi, ya’ni ishlab chiqaruvchi
va iste’molchi bir shaxs bo‘ladi yoki bir oilaga tegishli bo‘ladi.Natural
xo‘jalikda ishlab chiqarish vositalarining oddiyligi, ish qurollarining sodda va
mexanizatsiyalashmaganligi sababli mahsulot hajmi kam bo‘lgan va ortiqcha
mahsulot bozor uchun emas, balki favqulodda holatlarga zaxira sifatida
ko‘rilgan. Aynan mana shu holat mazkur xo‘jalik shaklining o‘ziga xos
belgisini belgilaydi — bu ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi to‘g‘ridan-
to‘g‘ri bog‘liqlikdir.Shuningdek, natural xo‘jalikda mehnat taqsimoti deyarli
mavjud bo‘lmagan, ya’ni har bir kishi deyarli barcha faoliyat turlarini o‘zi
bajargan. Bu esa o‘z navbatida ixtisoslashuvning yo‘qligiga va iqtisodiy
samaradorlikning past bo‘lishiga olib kelgan. Natijada, ishlab chiqarish faqat
ichki ehtiyojlar bilan cheklangan va bu iqtisodiy rivojlanishni
sekinlashtirgan.Shu asosda aytish mumkinki, natural xo‘jalikda ishlab chiqarish
va iste’molning chambarchas bog‘liqligi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning
sodda va turg‘un shaklini yaratgan. Mazkur bog‘liqlik sanoat taraqqiyoti, bozor
iqtisodiyotining shakllanishi va ishlab chiqarishning bozorga yo‘naltirilgan
shakliga o‘tilishi bilan asta-sekin yo‘qolib borgan. Ammo tarixiy nuqtai

16nazardan qaraganda, natural xo‘jalik insoniyat taraqqiyotining zaruriy va
muhim bosqichlaridan biri bo‘lib xizmat qilgan.
II BOB. TOVAR XO‘JALIGI VA UNING O‘ZBEKISTONDA
RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
2.1. Tovar xo‘jalikning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlari
Tovar xo‘jaligi insoniyat tarixida muhim iqtisodiy tizimlardan biri bo‘lib, u
jamiyatning taraqqiyoti davomida shakllanib bordi. Dastlabki bosqichlarda
insonlar natural xo‘jalikda ishlab chiqarish va iste’molni o‘z ehtiyojlariga
yo‘naltirgan bo‘lsalar, vaqt o‘tishi bilan ortiqcha mahsulotning paydo bo‘lishi,
ixtisoslashuv va almashinuv ehtiyoji tovar xo‘jaligining shakllanishiga asos
bo‘ldi. Tovar xo‘jaligi deganda ishlab chiqarilgan mahsulotlar bozorda
ayirboshlash (almashinuv) uchun mo‘ljallangan iqtisodiy faoliyat shakli
tushuniladi.
Tovar xo‘jaligining shakllanishi insoniyatning ishlab chiqarish vositalariga
bo‘lgan munosabati, mehnat taqsimoti va bozor ehtiyojlariga bog‘liq bo‘lgan.
Bu xo‘jalik turining tarixiy ildizlari qadimgi jamiyatlarga borib taqaladi.
Dastlabki bosqichda tovar xo‘jaligi o‘zining ilk elementar shaklida mavjud
bo‘lib, asosan ortiqcha mahsulot almashinuvi orqali sodir bo‘lgan. Misol uchun,
bir kishining ortiqcha g‘allasini boshqasining ortiqcha chorvasi bilan
almashtirish mumkin bo‘lgan.Tovar xo‘jaligining rivojlanishida ixtisoslashuv
muhim rol o‘ynaydi. Jamiyatda ayrim kishilar dehqonchilik, boshqalar esa
hunarmandchilik bilan shug‘ullana boshlaganidan so‘ng, mahsulotlar
ayirboshlash orqali tarqala boshlagan. Shu tarzda ayirboshlash munosabatlari
kengaydi va doimiy almashinuv ehtiyoji yuzaga keldi. Bu esa tovar xo‘jalikni
takomillashtirish uchun iqtisodiy asos yaratdi.
Tovar xo‘jaligining rivojlanish bosqichlarini quyidagi tarzda
umumlashtirish mumkin:

17Elementar tovar xo‘jaligi – dastlabki bosqichda paydo bo‘lgan, bu yerda
natural xo‘jalik hukmron bo‘lgan, biroq ortiqcha mahsulotning almashinuvi
tovar ayirboshlashining boshlanishiga sabab bo‘lgan.
Oddiy tovar xo‘jaligi – bu bosqichda ayirboshlash ko‘lami kengayadi, tovar
pul vositasi bilan ayirboshlanadi. Pul muomalaga kiradi, mehnat taqsimoti
chuqurlashadi, bozorlar shakllana boshlaydi.
Kapitalistik tovar xo‘jaligi – bu bosqichda tovar ishlab chiqarish asosiy
iqtisodiy faoliyat shakliga aylanadi. Ishlab chiqarish omillari bozorga
chiqariladi, ishchi kuchi tovar sifatida namoyon bo‘ladi va foyda olish
maqsadida ishlab chiqarish olib boriladi.Shu tariqa, tovar xo‘jaligining
evolyutsiyasi ishlab chiqarish kuchlari, mehnat taqsimoti, bozor munosabatlari
va ijtimoiy shakllar bilan bevosita bog‘liq bo‘ldi. Pul munosabatlarining
rivojlanishi esa tovar xo‘jaligining yangi pog‘onaga ko‘tarilishiga xizmat qildi.
Ayniqsa, pulning universal ekvivalent sifatida tan olinishi almashinuvi yanada
qulay va keng qamrovli bo‘lishiga olib keldi.
Tovar xo‘jaligining rivojlanishida davlat siyosatining tutgan o‘rni ham
beqiyosdir. Tarixiy jarayonlarda ba’zi davlatlar tovar munosabatlarini qo‘llab-
quvvatlab, bozor mexanizmlarini yo‘lga qo‘ygan bo‘lsa, ayrimlar
markazlashtirilgan rejalashtirishni afzal ko‘rgan. Bu esa tovar xo‘jaligining
rivojlanish sur’ati va yo‘nalishiga ta’sir ko‘rsatgan.
Ayrim iqtisodchi olimlar tovar xo‘jaligining rivojlanishini uch asosiy
bosqichga ajratadi: natural xo‘jalikdan oddiy tovar xo‘jalik sari, undan esa
kapitalistik tovar xo‘jalikka o‘tish. Bunda asosiy e’tibor mehnat mahsulotining
bozorga chiqarilish darajasiga va ishlab chiqarish vositalarining egalik shakliga
qaratiladi.
Tovar xo‘jaligi taraqqiyotining yana bir muhim jihati – bu ishlab
chiqarishning rivojlanish sur’atlari bilan iste’mol ehtiyojlarining uzluksiz o‘sib
borishidir. Shuning uchun ham tovar xo‘jaligi doimo takomillashib boradi,

18yangi ishlab chiqarish texnologiyalari, marketing yondashuvlari va xalqaro
bozorlar bilan uyg‘unlashgan shakllar paydo bo‘ladi.
XX–XXI asrlarda tovar xo‘jaligi globallashuv jarayonlari ta’sirida jahon
bozoriga bog‘langan holda rivojlandi. Ayniqsa, sanoat inqilobidan keyin ishlab
chiqarish hajmining keskin o‘sishi, transport va aloqa vositalarining taraqqiy
etishi tovar almashinuvi hajmini bir necha barobar oshirdi. Bu jarayon o‘z
navbatida xalqaro tovar xo‘jaligining shakllanishiga olib keldi.Hozirgi kunda
tovar xo‘jaligi faqat ishlab chiqarish va almashinuvi bilan emas, balki xizmatlar
sohasi, elektron savdo, raqamli mahsulotlar va boshqa innovatsion
yondashuvlar bilan boyimoqda. Tovarlar endilikda faqat jismoniy mahsulotlar
bilan chegaralanmaydi, balki axborot va bilim ham tovar sifatida bozorga
chiqmoqda.
Kapitalistik tovar xo‘jaligi – bu bosqichda ishlab chiqaruvchining asosiy
maqsadi foyda olishga qaratiladi, ishchilar mehnatga yollanadi.
Bozor xo‘jaligi – bu zamonaviy bosqich bo‘lib, mahsulotlar va xizmatlar
bozor qonunlari asosida ishlab chiqariladi va taqsimlanadi.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, ijtimoiy-iqtisodiy
islohotlar natijasida tovar xo‘jaligi mustahkamlanib bordi. Davlat
rejalashtirishdan voz kechilib, bozor iqtisodiyoti asosida faoliyat yuritish
yo‘liga o‘tildi. Bu jarayonda xususiylashtirish, erkin tadbirkorlik va mulkchilik
shakllarining ko‘pligi muhim rol o‘ynadi.
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda tovar xo‘jaligining jadal rivojlanishiga
qaratilgan islohotlar sezilarli natijalar berdi. Ayniqsa, 2022 yildan boshlab
mamlakatda sanoat va xizmatlar sohasining jadal o‘sishi, ichki va tashqi
bozorlarga yo‘naltirilgan mahsulot ishlab chiqarishning kengayishi kuzatildi.
Quyidagi jadvalda 2022–2025 yillar davomida tovar ishlab chiqarish va
chakana savdo aylanmasining asosiy ko‘rsatkichlari keltirilgan:
Yil Sanoat
mahsuloti Chakana savdo
aylanmasi (trln. Eksport
hajmi (mlrd. Tovar ishlab
chiqarishda

19hajmi (trln.
so‘m) so‘m) $) xususiy sektor
ulushi (%)
2022 451.7 237.3 19.3 81.5
2023 509.8 261.4 21.5 83.2
2024 573.5 289.0 23.7 84.6
2025 640.0
(prognoz) 320.5
(prognoz) 26.1
(prognoz) 86.0 (prognoz)
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 2022–2025 yillar davomida tovar ishlab
chiqarish hajmi va savdo aylanmasi yildan-yilga oshib bormoqda. Bu holat
tovar xo‘jaligining barqaror rivojlanayotganidan dalolat beradi. Ayniqsa,
eksport hajmining yildan-yilga ko‘tarilishi mahsulotlarning xalqaro bozorlarda
ham talabga ega ekanligini tasdiqlaydi.
Tovar xo‘jaligining rivojlanishida xususiy sektorning o‘rni alohida
ahamiyatga ega. 2022 yilda xususiy sektorning tovar ishlab chiqarishdagi ulushi
81,5 % bo‘lgan bo‘lsa, 2025 yilda bu ko‘rsatkich 86 % ga yetishi kutilmoqda.
Bu esa hukumatning xususiy mulkni qo‘llab-quvvatlash va tadbirkorlik
faoliyatini rag‘batlantirishga qaratilgan siyosatining natijasidir.

20Yana bir muhim jihat – tovar xo‘jaligida raqobat muhitining shakllanishi va
uning natijasida mahsulot sifati va assortimentining boyishidir. Aholining
tovarlarga bo‘lgan talabining o‘zgarishi, bozor segmentatsiyasi, marketing
yondashuvlarining joriy qilinishi – bularning barchasi zamonaviy tovar
xo‘jaligini tavsiflovchi xususiyatlardir. Shuningdek, 2022–2025 yillarda
raqamli texnologiyalar tovar xo‘jaligining deyarli barcha tarmoqlariga jadal
kirib bordi. Onlayn savdo platformalarining kengayishi, elektron to‘lov
tizimlarining rivojlanishi va logistika infratuzilmasining takomillashuvi ushbu
yo‘nalishni raqamli transformatsiya bosqichiga olib chiqdi.
Tovar xo‘jaligi evolyutsiyasi davomida xalqaro savdo munosabatlarining
chuqurlashgani, eksport-import operatsiyalarining ko‘paygani O‘zbekiston
uchun global iqtisodiyotda o‘z o‘rnini mustahkamlash imkonini berdi. Ayniqsa,
“Made in Uzbekistan” brendi ostida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning xorijiy
bozorlarda o‘z mijozini topayotgani – bu mamlakat tovar xo‘jaligining xalqaro
darajadagi raqobatbardoshligini ko‘rsatadi.Biroq, bu jarayonda mavjud
muammolar ham inkor etilmasligi kerak. Tovar ishlab chiqarishdagi ba’zi
tarkibiy nomutanosibliklar, infratuzilma yetishmovchiligi, ishlab chiqarish

21vositalarining zamonaviylashmaganligi kabi omillar rivojlanish tempini
sekinlashtirishi mumkin. Shu boisdan ham, tovar xo‘jaligini yanada
takomillashtirish, xomashyo bazasini kengaytirish, innovatsion texnologiyalarni
joriy etish kabi chora-tadbirlar ustuvor bo‘lib qolmoqda.Yakuniy tahlil sifatida
aytish mumkinki, O‘zbekistonda tovar xo‘jaligi o‘zining faol rivojlanish
bosqichida turibdi. 2022–2025 yillar oralig‘idagi statistik ko‘rsatkichlar bu
jarayonning ijobiy sur’atlar bilan kechayotganini ko‘rsatadi. Bu esa o‘z
navbatida mamlakatning iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlashda va aholi
farovonligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
2.1. Tovar xo‘jalikning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlari
Tovar xo‘jaligi insoniyat tarixining eng muhim iqtisodiy shakllaridan biri
bo‘lib, uning shakllanishi ishlab chiqarishning rivojlanishi, mehnat taqsimoti va
ijtimoiy munosabatlar evolyutsiyasi bilan bevosita bog‘liqdir. Bu xo‘jalik shakli
dastlabki jamoa tuzumidan keyin, ijtimoiy mehnat taqsimoti chuqurlashgan sari
vujudga kelgan. Avvaliga har bir oilaviy xo‘jalik o‘z ehtiyojini mustaqil
qondirgan bo‘lsa, keyinchalik ayrim mahsulotlar ortiqcha ishlab chiqarilib,
ularni boshqa tovarlarga almashtirish zarurati tug‘ildi.Tovar xo‘jaligining
shakllanishida birinchi muhim bosqich bu – almashtirishning paydo bo‘lishi,
ya’ni mahsulotlar bevosita natural ayirboshlov asosida almashilgan. Bu
bosqichda pul hali mavjud emasdi. Keyinchalik esa muomala vositasi sifatida
qimmatli narsalar, masalan, chorva, teri, metall qurollar paydo bo‘ldi. Bu esa
pulning ilk ko‘rinishlariga yo‘l ochdi. Pul – tovar xo‘jaligini yanada
rivojlantirgan va ishlab chiqarishning ixtisoslashuvini kuchaytirgan asosiy
omilga aylandi.O‘zbekiston tarixida ham tovar xo‘jaligi uzoq yillik an’anaga
ega. Xususan, qadimgi Samarqand, Buxoro, Xiva kabi shaharlarda
hunarmandchilik va savdo-sotiq tizimi rivojlangan, bu yerda faol bozor
munosabatlari vujudga kelgan. Bu esa hududda tovar ishlab chiqarish,
ayirboshlov va hatto eksport-import jarayonlarining shakllanganligini
ko‘rsatadi.Zamonaviy O‘zbekiston sharoitida esa tovar xo‘jaligining

22rivojlanishi bozor iqtisodiyoti tamoyillari asosida olib borilmoqda. Tovar ishlab
chiqarish bilan shug‘ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar soni ko‘paymoqda,
mahsulotlar raqobatbardoshligi oshmoqda. Quyida 2022–2025 yillar oralig‘ida
O‘zbekistonda tovar xo‘jaligi rivoji bilan bog‘liq ayrim statistik ma’lumotlar
keltirilgan:
Jadval 1. O‘zbekistonda tovar ishlab chiqarish hajmi (mlrd so‘mda)
Yil Sanoat mahsuloti
hajmi Qishloq xo‘jaligi
mahsuloti Umumiy tovar
hajmi
2022 390 000 245 000 635 000
2023 445 000 265 000 710 000
2024 502 000 282 000 784 000
2025 563 000 301 000 864 000
2025 yil ma’lumotlari prognoz hisoblanadi (Manba: O‘zStat Qo‘mitasi va
Iqtisodiy taraqqiyot vazirligi tahlillari asosida).
Bu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 2022 yildan boshlab har yili sanoat
mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi o‘rtacha 13–15 foizga oshgan bo‘lsa,
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ham o‘rtacha 6–7 foizga o‘smoqda. Bu
O‘zbekistonda tovar xo‘jaligining muntazam rivojlanib borayotganligini, ishlab
chiqarishning ko‘lamini kengayib borayotganligini anglatadi.

23Tovar xo‘jaligining rivojlanishining ikkinchi bosqichi — kapitalistik
bosqich bo‘lib, bunda ishlab chiqarish vositalari xususiy egalikda bo‘ladi va
mahsulotlar bozor uchun ishlab chiqariladi. Bu bosqichda ishchi kuchi ham
tovar sifatida ko‘riladi. O‘zbekistonda bu jarayon 1990-yillarda, mustaqillikdan
so‘ng xususiylashtirish siyosati asosida amalga oshirildi.
So‘nggi yillarda tovar xo‘jaligida raqobatbardoshlik, innovatsion mahsulot
ishlab chiqarish, eksport salohiyatini oshirish, mahalliy xomashyo asosida
tayyor mahsulotlar yaratish kabi jihatlar alohida e’tiborga olingan. Tahlillar
shuni ko‘rsatadiki, ayniqsa, 2023–2024 yillarda yengil sanoat, qurilish
materiallari, oziq-ovqat mahsulotlari va elektrotexnika ishlab chiqarish
sohalarida sezilarli o‘sish kuzatildi.
Quyida yana bir statistik jadval orqali tovar ishlab chiqarishda yetakchi
tarmoqlar o‘rtasidagi o‘sish dinamikasini ko‘ramiz:

24Jadval 2. 2022–2025 yillarda tovar ishlab chiqarishda yetakchi
tarmoqlar o‘sishi (mlrd so‘mda)
Tarmoq 2022 2023 2024 2025
Yengil sanoat 48
000 56
000 63 000 71 000
Qurilish
materiallari 22
000 25
000 29 000 34 000
Oziq-ovqat sanoati 65
000 73
000 81 000 90 000
Elektrotexnika 15
000 19
000 23 000 27 000
Ushbu tahlillardan ko‘rinib turibdiki, sohalar bo‘yicha o‘sish tendensiyasi
ijobiy, ya’ni tovar ishlab chiqarish hajmi yil sayin oshib bormoqda. Bu esa
mamlakatda tovar xo‘jaligi tizimi ichki bozorni to‘ldirish, importni qisqartirish
va eksportni rag‘batlantirishda muhim o‘rin tutayotganligini
ko‘rsatadi.Shuningdek, tovar xo‘jaligining rivojlanishiga ta’sir etuvchi muhim
omillardan yana biri – raqobatbardoshlik va bozor talablariga mos
moslashuvchanlik hisoblanadi. Korxonalar zamonaviy texnologiyalarni joriy
qilgan sari, mahsulot sifatini oshirgan, ishlab chiqarish tannarxi kamaygan va
shu orqali bozorga yanada arzon hamda sifatli mahsulotlar chiqarila
boshlangan.
Tovar xo‘jaligining bugungi bosqichi O‘zbekistonda raqobatbardosh
iqtisodiy model tomon intilayotganidan dalolat beradi. Ayniqsa, 2025 yilga
qadar sanoat kooperatsiyasi, yirik klaster tizimlari, kichik biznes subyektlari
bilan integratsiya masalalari bo‘yicha ko‘plab davlat dasturlari qabul qilindi. Bu
holat iqtisodiy o‘sish sur’atlarini qo‘llab-quvvatlashda muhim omil sifatida
xizmat qilmoqda.Tovar xo‘jaligi O‘zbekiston iqtisodiyotining negizini tashkil

25qiluvchi, uni harakatlantiruvchi asosiy kuchlardan biridir. Uning bosqichma-
bosqich rivojlanishi nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy barqarorlik, bandlik va
yashash darajasiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Tovar xo‘jaligining raqamli
texnologiyalar, ekologik barqarorlik va eksportbop mahsulotlar bilan
uyg‘unlashuvi esa ushbu tizimni global bozorga uyg‘unlashtirish imkonini
bermoqda.
2.3. O‘zbekistonda tovar xo‘jaligining shakllanishi va hozirgi holati
Tovar xo‘jaligi – bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va iste’mol
jarayonlarining yagona iqtisodiy tizimda shakllanishini ifodalaydigan
tushunchadir. U bozor munosabatlari, mulkchilik shakllarining xilma-xilligi,
ishlab chiqaruvchilarning erkinligi va iqtisodiy manfaatdorlik asosida faoliyat
yuritadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, bozor iqtisodiyotiga o‘tish bilan
birga, tovar xo‘jaligini shakllantirish yo‘lidagi bosqichma-bosqich islohotlarga
kirishdi.
Tovar xo‘jaligining shakllanish bosqichlari
Tovar xo‘jaligining shakllanishi uch asosiy bosqichni o‘z ichiga oladi:
Mulkchilik islohotlari – Davlat mulkini xususiylashtirish orqali ko‘p ukladli
iqtisodiyot shakllantirildi.
Erkin tadbirkorlikni rivojlantirish – Erkin bozor subyektlari sifatida kichik
va o‘rta bizneslar rag‘batlantirildi.
Bozor infratuzilmasini rivojlantirish – Bank, soliq, sug‘urta tizimlari
modernizatsiya qilinib, tovar-pul munosabatlari mustahkamlandi.
Ushbu jarayonlar 1990-yillarda boshlanib, 2000-yillarda barqaror
rivojlanish fazasiga kirdi. Ayniqsa, 2017-yildan keyingi islohotlar tovar
xo‘jaligini chuqurlashtirishda muhim burilish yasadi.
Tovar xo‘jaligining hozirgi holati (2022–2025 yillarda)
2022–2025 yillar davomida O‘zbekiston iqtisodiyotida tovar xo‘jaligi
barqaror rivojlanmoqda. Quyidagi ko‘rsatkichlar bu jarayonni yaqqol namoyon
etadi:

26Yil YaIMdagi
xususiy sektor
ulushi (%) Tashqi savdo
aylanmasi (mlrd.
$) Ishlab
chiqarish hajmi
(mlrd. so‘m) Kichik
biznes ulushi
(%)
202
2 74.3 50.0 370 000 56.1
202
3 76.8 56.5 410 000 57.9
202
4 78.5 62.7 455 000 59.3
202
5 80.2 (prognoz) 68.0
(prognoz) 500 000
(prognoz) 60.5
(prognoz)
Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, tovar xo‘jaligining asosiy drayveri
sifatida xususiy sektor va kichik biznes faoliyat yuritmoqda. 2022-yilda xususiy
sektor YAIMning 74.3 foizini tashkil qilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2025-yilga
kelib 80 foizdan oshishi kutilmoqda.
Ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi uyg‘unlik
Tovar xo‘jaligida ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi muvofiqlik muhim
ahamiyatga ega. 2022–2024 yillarda aholi real daromadlari oshib borgan sari
iste’mol bozorining hajmi ham ortdi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarni mahsulot
hajmini oshirishga undadi.
Quyidagi jadval iste’mol bozoridagi asosiy mahsulotlar ishlab chiqarish va
ichki talabning o‘sishini ko‘rsatadi:
Mahsulot
nomi 2022
(ming tonna) 2023
(ming tonna) 2024
(ming tonna) Ichki talabga
nisbati (%)
Un 3 200 3 450 3 700 97.8
Yog‘ (o‘simlik) 850 920 980 95.5
Go‘sht 1 100 1 200 1 320 93.2
Su 5 800 6 000 6 200 99.1

27Bu ko‘rsatkichlar tovar xo‘jaligining aholi ehtiyojlariga
yaqinlashayotganidan dalolat beradi. Ayniqsa, oziq-ovqat xavfsizligi sohasida
O‘zbekiston o‘zini-o‘zi ta’minlash darajasiga yaqinlashdi.
Tashqi savdo va eksport salohiyatining o‘sishi
Tovar xo‘jaligining yana bir muhim ko‘rsatkichi bu – tashqi bozorga
chiqish imkoniyatlaridir. 2022–2024 yillarda eksport salohiyati yiliga o‘rtacha
10–12 foizga o‘sdi. Asosiy eksport mahsulotlari – paxta tolasi, to‘qimachilik,
meva-sabzavot, avtomobil va qurilish materiallari bo‘lib qolmoqda.
Grafik: 2022–2024 yillarda eksport hajmi (mlrd. $)

28Bu grafik tovar ishlab chiqaruvchilarning jahon bozoriga chiqishda
raqobatbardosh bo‘lib borayotganini ko‘rsatadi.
Tovar xo‘jaligining institutsional asoslari
2022–2025 yillarda quyidagi institutsional islohotlar tovar xo‘jaligini
mustahkamladi:
“Yangi O‘zbekiston - 2022–2026” strategiyasi asosida xususiy sektorni
qo‘llab-quvvatlash.
Soliq yukining kamaytirilishi va qulay kreditlar ajratilishi.
“Made in Uzbekistan” brendi ostida milliy mahsulotlarni eksportga
yo‘naltirish dasturlari.
Muammolar va rivojlanish istiqbollari
Shunga qaramay, tovar xo‘jaligida ayrim muammolar mavjud:
Ishlab chiqarishda texnologik yangilanish sekin kechmoqda.

29Tovarlar tannarxining yuqoriligi ba’zi sohalarda eksport
raqobatbardoshligini pasaytirmoqda.
Logistika va transport infratuzilmasi ayrim hududlarda to‘liq
shakllanmagan.
Biroq yaqin yillarda quyidagi chora-tadbirlar bilan bu muammolar
bosqichma-bosqich hal qilinmoqda:
Yangi industrial hududlar tashkil etilishi.
Raqamli iqtisodiyot asosida logistika platformalarining ishga tushirilishi.
Xalqaro moliyaviy institutlar bilan qo‘shma dasturlar.
O‘zbekistonda tovar xo‘jaligi 2022–2025 yillarda jadal sur’atlarda
rivojlandi. Xususiy sektorning iqtisodiyotdagi ulushi ortdi, eksport salohiyati
kengaydi va ichki bozor iste’molini qondirish imkoniyati oshdi. Bu esa
mamlakatda tovar-pul munosabatlari mustahkam asosda shakllanayotganini
ko‘rsatadi. Yaqin kelajakda tovar xo‘jaligi raqobatbardosh, barqaror va
eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiy modelga aylanishi uchun zamin yaratildi.
Xulosa
Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida natural xo‘jalik va tovar
xo‘jaligining tarixiy shakllanishi, ularning o‘zaro farqlari hamda zamonaviy

30iqtisodiy tizimdagi o‘rni bilan chuqur tanishdim. Tahlil va tadqiqotlarim asosida
quyidagi xulosalarga keldim:
Natural xo‘jalik — insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlariga xos
bo‘lgan, ishlab chiqarilgan mahsulotlar asosan iste’mol maqsadida
ishlatiladigan, bozor munosabatlaridan uzilgan yopiq iqtisodiy tizim
hisoblanadi. Uning asosiy belgilariga avtotarixiylik, ayirboshlashdan voz
kechish, mahsulotning iste’mol uchun ishlab chiqarilishi kiradi. Bunday
xo‘jalikda mehnat taqsimoti cheklangan bo‘lib, ishlab chiqarish past darajada
bo‘ladi.
Tovar xo‘jaligi esa — ishlab chiqarishning bozor uchun yo‘naltirilgan
shakli bo‘lib, unda mahsulotlar ayirboshlash yo‘li bilan sotiladi. Bu tizimda
mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv, bozor ishtiroki va narx mexanizmi markaziy
rol o‘ynaydi. Tovar xo‘jaligining shakllanishi mehnat unumdorligining oshishi,
ortiqcha mahsulot paydo bo‘lishi, mulk shakllarining diversifikatsiyasi va bozor
aloqalarining rivojlanishi bilan bog‘liqdir.
O‘zbekiston misolida olib qaraganda, sobiq ittifoq davrida ko‘proq rejali
xo‘jalik tizimi hukm surgan bo‘lsa, mustaqillikdan so‘ng bozor iqtisodiyotiga
o‘tish bosqichida tovar xo‘jaligining asosiy belgilariga ega bo‘lgan iqtisodiy
munosabatlar shakllandi. Bugungi kunda yurtimizda tovar xo‘jaligi keng
rivojlanib, xususiy mulk, raqobat, narx mexanizmi va bozordagi talab-taklif
asosida faoliyat yuritilayotgan iqtisodiy tizim shakllanmoqda.Shunday qilib,
kurs ishi davomida natural va tovar xo‘jaligi o‘rtasidagi asosiy farqlar, ularning
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni hamda O‘zbekiston iqtisodiy hayotida
tovar xo‘jaligining ahamiyati yoritildi. Men ushbu mavzuni o‘rganish orqali
iqtisodiy tushunchalarimni boyitdim va bozor munosabatlarining tub mohiyatini
yanada chuqurroq angladim.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi

31to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz

3214) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Natural va tovar xo‘jaligi, ularning belgilari | Натурал ва товар хўжалиги, уларнинг белгилари

Купить