Neolit davri arxeologiyasi - Tarix - Referatlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	40.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	05 Dekabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Referatlar
Fan	Tarix

Neolit davri arxeologiyasi

Sotib olish

Neolit davri arxeologiyasi

Reja:
1. Arxeologiyada neolit davrining umumiy tavsifi
2. Neolit davri madaniyatlarining tadqiq qilinishi va o’rganilishi
3. Neolit davrining Yevropadagi va O’rta Osiyodagi ahamiyamiyati

Neolit davri uzoq davom etgan tosh asrining so’nggi va yakunlovchi bosqichi
hisoblanadi. Neolit yunoncha, «neos» - yangi, «litos» - tosh degan so’zlardan tarkib
topgan bo’lib, u «yangi tosh» davri degan ma’noni anglatadi. Arxeologiya faniga
neolit tushunchasini 1865 yilda ingliz arxeologi Lebbok olib kirgan. Neolit davri
miloddan avvalgi 6-4 ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Arxeologlar neolit davrining
boshlanishini sopol idishlar yasashni kashf etilishi bilan belgilaydi. Neolit davrining
ob-havosi hozirgidek bo’lib, iqlim kishilarning keng hududlarga tarqalishi va
joylashishi uchun imkon bergan. Natijada keng hududlarga o’rnashgan odamlar
guruhi turli tabiiy sharoitga moslashgan va alohida madaniyat yaratgan. Turli
geografik muhit va sharoitdan kelib chiqib, ularning mehnat qurollari, uy-ro’zg’or
buyumlari turar joylari va ho’jaliklari ham har xil shaklga ega bo’lgan. Bu esa
ho’jalikning notekis rivojlanishiga sabab bo’ladi. Janubiy o’lkalarning serhosil
erlarida yashagan kishilar ho’jalikning dehqonchilik, chorvachilik va
hunarmandchilik shakllarini rivojlantirgan. Bu davr ho’jaligi ishlab chiqaruvchi
ho’jalik deb atalib, unda nafaqat tabiatdan tayyor mahsulotlar o’zlashtirilgan, balki
chorvachilik va ziroatchilik orqali ehtiyoj uchun qo’shimcha oziq-ovqatlar yaratilgan.
Masalan, hayvonlarni qo’lga o’rgatish orqali chorva mollariga ega bo’linishi; yovvoyi
o’simliklarni madaniylash-tirish va boshoqli don ekinlari ekishga o’tish va hakozo.
Neolit davrida qabilalarning ko’pchiligi o’troq hayot tarziga o’tadi, doimiy yashash
uchun manzillar qura boshlaydi. Manzil va makonlar guvaladan qurilgan turar joylar
shaklida bo’lib, deyarli barcha xalqlarda bu xususiyat ko’zga tashlanadi. Avvalgidek
daydib yurish, yangi-yangi ov makonlari qidirib ko’chib yurishga barham beriladi.
Endi doimiy erto’lalar, kulbalar yasash, loydan, zuvaladan uy qurish, neolit davri
jamoasining asosiy odatiga, turmush tarziga aylanib boradi. Shunday qilib, doimiy
o’troqlik xo’jaligi paydo bo’ladi. Jamiyatda urug’ning ahamiyati ortib, u o’ziga xos
munosabatda namoyon bo’ladi. Neolit davrida urug’ jamoalarining qarorgohlari ham
shakllanadi. O’troq hayot tarzi mehnat qurollarining takomillashuvini tezlashtiradi.
Neolit davri kishilari qayerda, qaysi sharoitda yashamasin, ularning qurollari mezolit

davri qurollariga nisbatan rivojlangan. Kishilik tarixining neolit davri qurollarni
ishlash silliqlash, pardozlash, arralash, parmalash usullarining ixtiro etilishi, ibtidoiy
ishlab chiqaruvchi kuchlarning oldingi davrlarga nisbatan tezroq rivojlanishiga olib
keldi. Neolit davrida tosh xom ashyosining xususiyatlari yaxshi o’zlashtirilishi
natijasida shakl va vazifa doirasi xar xil bo’lgan yangidan yangi mehnat qurollari
yaratiladi. Tosh qurollar orasida tosh boltalar, ponalar, tosh teshalar, iskanalar paydo
bo’ladi. Neolit davrida tosh boltalar keng tarqalgan. Pardozlangan tosh boltalar
o’rmon kesishda, uy qurilish ishlarida, ovchilikda o’zining tengi yo’q jangovor qurol
ekanligini ko’rsatdi. Neolit davrida barcha og’ir yumushlar ana shu tosh boltalar
orqali bajarilar edi. Neolitda parrakchalar, qadamalar, nayza va kamon o’qlarining
uchlari, pichoq, teshgich, parmalar, yorma toshlar, o’roq-randalar va boshqa qurollar
takomillashgan. Neolit davri so’nggi urug’chilik jamiyatiga xos bo’lib, bu davrda
erkaklarning o’rni tobora orta boshlaydi. Chunki xo’jalikning rivojlanishi erkaklar
mehnati bilan bog’liq bo’lgan, ya’ni kengayib borayotgan xo’jalik yumushlarini
bajarishga ayollar ulgura olmay qoladi; xo’jalikning unumdor shakllari (chorvachilik
va dehqonchilik) tobora ko’proq e’tibor va ish kuchini talab qilgan. Natijada urug’
ichida, xususan oilada o’ziga xos mehnat taqsimoti shakllanadi. Demak, barcha
yumushlar – moddiy ehtiyojni qondirish, ortib borayotgan zarurat uchun oziq-ovqat
zahiralari tayyorlash ayollardan erkaklar qo’liga o’tadi. Ijtimoiy hayotda erkaklarning
roli ortib borishi oilada erkakning hukmronligiga olib keladi. Urug’ ichida ayollarning
hukmron mavqeiga barham beriladi. Endi matriatxat (ona urug’i) o’rnini patriarxat
(ota urug’i) egallay boshlaydi. Neolit davrida o’troq turmush tarzi, o’troq ho’jalik
janubiy subtropik rayonlarda dehqonchilikning kelib chiqishiga, cho’lli mintaqalarda,
azim daryo va ko’l bo’ylarida o’troq ovchilik ho’jaligining qaror topishiga olib keldi.
O’troq ho’jalik yuritishning qaror topishi o’z navbatida chorvachilikning ham paydo
bo’lishiga olib keldi. Neolit davri turli joylarda turlicha kechgan, ya’ni yer yuzida
neolit davri har xil vaqtda paydo bo’lgan va tugagan. Misr va Mesopotamiyani olib
qaraydigan bo’lsak rivojlangan bronza davri boshlangan bo’lib, quldorlik davlatlari

tarkib topa boshlagan, Shimoliy Yevropada qadimgi odamlar endigina neolit davriga
o’ta boshlaganlar, chekka Shimol v shimoli-sharqiy Osiyoda esa paleolit davri davom
etayotgan edi. 1
Neolit davrining eng mashhur madaniyatlari : Kaltaminor, Hisor, Joytun
madaniyatlari hisoblanadi :
Kaltaminor madaniyati - -O zbekistonda neolit davriga oid ilk topilganʻ
arxeologik madaniyat (miloddan avvalgi 7—3-ming yillik). Kaltaminor ko li yonidan
ʻ
topilgan. 1939—40 va 1945-yillar Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi
tekshirgan. Kaltaminor madaniyati Amudaryoning qadimiy Oqchadaryo deltasi,
Qizilqum, Yuqori O zboy, Mohondaryo, Orolning shimoliy-sharqiy bo ylarida,
ʻ ʻ
Qozog iston va sharqiy Kaspiy, ya ni Balxan va Manqishloq hududlarigacha
ʻ ʼ
tarqalgan. Albatta, bu juda katta hududda yagona bir oilaga oid odamlar yashagan
emas, bu yerlarda bir-biriga yaqin bo lgan qabilalar yashagan deyish to g ri bo ladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Yaqinlik, asosan, tosh qurollarda yaxshi ko rinadi. Tosh qurollarni, yasash texnikasi
ʻ
va uning tiplarida o xshashlik farqlar esa sopol idishlarda, ya ni uning bezaklarida —
ʻ ʼ
bezak buyumlarda, taqinchoqlarda ko rinadi. Asosiy qurollarining o xshashligi va
ʻ ʻ
farqlarini saqlab qolgan qurollar — shu vohalarda birbiriga o xshash, bir xil turmush
ʻ
tarziga ega bo lgan urug lar bo lganligini ko rsatadi. Bular Oqchadaryo, quyi
ʻ ʻ ʻ ʻ
Zarafshon, Lavlakon, yuqori O zboy, Ustyurt guruhlaridan iborat. Shu hududlarda
ʻ
yashagan neolit odamlari 7—3-ming yillikda yashab ovchilik, temirchilik va
baliqchilik bilan tirikchilik o tkazishgan. Ovchilik, terimchilik va baliqchilik bilan
ʻ
bog liq qurollarni ishlash texnikasi neolit davrida eng cho qqiga chiqqan davr
ʻ ʻ
hisoblanadi. bog liqlar, kesuvchi, teshuvchi qurollar, o q-yoylar, kamon o qlari va
ʻ ʻ ʻ
shunga o xshash qurollarni yasash eng takomillashgan davr hisoblanadi. Mikrolit
ʻ
qurollarining paydo bo lishi, suyakdan va yog ochdan yana ham takomillashgan
ʻ ʻ
qurollar yasash imkoniyatini bergan. Arxeologlar, asosan, shu mikrolitlar va o qyoyni
ʻ
yasalishiga asoslanib neolit davrini davrlarga ajratganlar. Kaltaminor madaniyatini
1
Jo`raqulov M, Isomiddinov M. ,, O`rta Osiyo kulolchiligi tarixidan ‘’ ( Samarqand 1999)

ham 3 davrga bo lib o rganilgan. Kaltaminor madaniyatining ilk davri 7—5 mingʻ ʻ
yillikka to g ri keladi. Bu davrga xos yodgorliklar Zarafshonning quyi oqimida,
ʻ ʻ
Qizilqumning Lavlakon va Karakata, jan.-sharqiy Ustyurtda topilgan va o rganilgan.
ʻ 2
Kaltaminor madaniyatining o rta davri 6—5-ming yillikka to g ri keladi. Bu davrga
ʻ ʻ ʻ
oid manzilgohlar butun Qizilqum va unga yaqin bo lgan hududlardan topilgan.
ʻ
Kaltaminor madaniyatining oxirgi davri 4—3 ming yillikka to g ri keladi. Bu davrga
ʻ ʻ
oid yodgorliklarga Qozog iston hududlaridagi manzilgoxlar kiradi. Kaltaminor
ʻ
madaniyati ni tavsiflab berish, uni davrlarga ajratish ham, asosan, sopol idishlarni
ishlash texnikasi, unga bezak berishga asoslangan. Butun Kaltaminor madaniyatiga
oid sopol idishlar qo lda ishlangan bo lib, bezaklar, sopol idishlar hali loyligida
ʻ ʻ
yog och bilan chizib, daryo va dengiz to lqiniga, archa ignalariga o xshash bezak
ʻ ʻ ʻ
berilgan, keyin olovda pishirilgan. Idishlarning shakli kosasimon yoki qozonsimon
bo lib, ilk davriga oid idishlar tagi yassi bo lmasdan, qumga botirib qo yishga
ʻ ʻ ʻ
mo ljallangan konus shaklida bo lgan. Sopol idishni ixtiro qilinishi Kaltaminor
ʻ ʻ
madaniyatiga mansub aholining ovqat pishirishini osonlashtirdi. Endi qozonning
tagiga olov yoqib pishirish imkoniyati tug ildi. Odamlar chaylalarda yashab,
ʻ
o choqlar qurib o choqlarda, sopol qozonlarda ovqat pishirib, idishlarga quyib
ʻ ʻ
ovqatlanadigan bo lishdi. Bu juda katta ixtiro bo lib, kishilik tarixida faqat neolit
ʻ ʻ
davridan boshlab shunday yashash imkoniyatiga ega bo ldilar. Neolit davrida
ʻ
bulardan tashqari tikuvchilik, kemasozlik ham yuksaldi. Kaltaminor madaniyatiga
mansub axrli tabiat yaratgan narsani shundayligicha qabul qilganlar. Kaltaminor
madaniyati iqtisodiyotiga o ta olmaganlar, ya ni chorvachilik yoki dehqonchilik bilan
ʻ ʼ
shug ullana olmaganlanlar. Kaltaminor madaniyati jamoalari sopol ishlab chiqarishga
ʻ
usta bo’lgan. Sopol yasashda ham kulolchilik charxidan foydalanish o’zlashtirilmagan
bo’lsa-da, qurollar sopol buyumlar yasashning ibtidoiy usullarini ko’nikma sifatida
egallaganlar. Kaltaminorliklar idishlar yasash uchun tayyorlangan loyga yantoq va
qamishning toza kulidan qo’shishgan. Sopol qozon loylariga esa maydalangan tosh
2
Kabirov J. Sagdullayev A. ,, O`rta Osiyo arxeologiyasi ‘’ ( Toshkent 1990 )

qo’shishgan. Bu qo’shilmalar sopol idishlarning mustahkam chiqishini, olovga
tushganda o’zida issiqlikni uzoq vaqt saqlab qolishini ta’minlagan. Sopol
buyumlarning sirtiga odatda naqsh berilgan. Naqshlar chizma uslubda ishlangan. Ular
turli geometrik shakllarda o’z aksini topgan. Asosan naqshlar uchi uchli yog’och yoki
suyak pichoq yordamida ilon izi, romb, uchbuchak, egri chiziq va boshqa shakllar
chizilgan. Kaltaminor madaniyatining so’nggi bosqichiga kelganda ba’zi sopollarning
gardishiga rangli gul-naqshlar chizilgan. Kaltaminor madaniyatining dastlabki
bosqichida sopol buyumlar aksariyat hollarda tuxumsimon shaklda bo’lgan. Ammo
so’nggi bosqich (O’zboy) da tuxumsimon, tosh dumaloq idishlar o’rnini tuvaksimon,
osti tekis idishlar egallaydi. Agar dastlab idishlar mato xalta qoliplarida tayyorlangan
bo’lsa, endi loy lentalarda qo’lda yasalgan. Idishlarda jo’mraklar paydo bo’lgan. Ular
bir qavatli humdonlarda pishirilgan. Kaltaminor madaniyati urug’ jamoalari tabiat
kuchlari oldida ojiz edi. Ular suv orqasidan, ov orqasidan ergashib yurganlar.
Ularning kulbalari qurib borayotgan daryo yoqalarida, ko’l bo’ylarida qumlar ustida
qad ko’targan. Daryo va ko’l suvlarining o’zgarishi bilan Kaltaminorliklar jamoasi
ham o’z manzilgohlarini o’zgartirganlar. Kaltaminor madaniyati taraqqyotida 3
bosqich kuzatiladi. Ilk (daryo-soy) bosqichi miloddan avvalgi VI-V ming yilliklarga
to’g’ri keladi. Uning o’rta bosqichi (Jonbos – 4) miloddan avvalgi V-VI ming
yilliklarga mansub. Nihoyat, so’nggi bosqich (O’zboy) miloddan avvalgi V-III ming
yilliklarni qamrab oladi. Bu bosqichlarning madaniy qiyofasi ularga xos ishlab
chiqarish, mehnat qurollari hamda sopol buyumlarda o’z aksini topgan. 3
Umumun, bu
davrda qurol yaroqlar yasash texnikasi ancha tako mil lashdi. Buni biz Kaltaminordan
topilgan qurollardan ko’rishimiz mum kin. Ular qulayrok, o’tkirroq va yengilroq
bo’lgan. Bu kabi qurollar asosan ohak toshdan yasalgan. Ohaktosh sof holatda ozgina
mo’rtroq bo’lgani uchun uni istagan shaklga solish mumkin bo’lgan. Ohaktoshlarni
Sul tonuvays tog’idan olish mumkin bo’lgan. Tadqiqotlar natijasida shu narsa
aniqlandiki, bu tog’haqida o’sha davrdagi odamlari yetarli bilishlari ma’ lum bo’lgan.
3
Vinogradov L. V. ,, Neolitechiskaya pamyatniki Xorezma ‘’ ( Moskva 1960 )

Chunki bu tog’dan neolit davriga oid ustaxona va tosh yorish xonalarini topib o’rga -
nilgan. Kaltaminor madaniyatining eng nodir va muhim yodgorligi Jonbos-4
manzilgohi bo’lib, u yerda maydoni 300 m. kv. bo’lgan chayla qoldig’i topilgan.
Chaylada kattagina urug’ jamoasi yashagan bo’lib, 100-120 ta kishi yashaganligi
ma’lum bo’ldi. Kuygan qamish va xoda qoldiqlarining o’rganish asosida olimlar
chayla ustunli, oval shaklida bo’lgan bo’lib, usti qamish bilan qoplangan degan
xulosaga kelganlar. Chaylada bitta katta va 20 dan ortiq kichik o’choqlarning o’rni
qayd etilgan. O’choqlar atrofida baliq (cho’rtan, nog’ara), hayvon (to’ngiz, jayron,
Buxoro kiyigi va hokazo), qush suyaklari va tuxum po’choqlari hamda bir qancha
mayda toshqurollar topilgan. Shuningdek, yumoloq sopol idishlar ham topilgan
bo’lib, ularning sirtiga chizmalar chizilgan. Shunisi qiziqki, shunga o’xshash
buyumlar Kaltaminor manzilgohidan ham topilgan. Bu holat manzilgohlar o’rtasida
o’zaro aloqalar bo’lganligidan dalolat beradi. Topilgan buyumlarning tahlili mazkur
manzilgohlar miloddan avvalgi 7-3 ming yilliklarga to’g’ri kelishini ko’rsatdi.
Mazkur manzilgoh hozirgi Qoraqolpog’iston Respublikasi To’rtko’l shahridan 18 km.
shimoliy-sharqda joylashgan Kaltaminor ko’li sharafiga Kaltaminor madaniyati deb
nomlangan. Arxeologlar Kaltaminor madaniyatini taraqqiyot dinamikasiga qarab 3
davrga ajratishadi: Kaltaminorning ilk davri eramizdan oldingi 7-5 ming yilliklarga
to’g’ri keladi. Bu davrga oid yodgorliklar Zarafshonning quyi oqimi, Qizilqum
sahrosi va janubiy-sharqiy Ustyurt hududidan topilgan. Kaltaminor madaniyatining
o’rta davri eramizdan oldingi 5-4 ming yillikka oid bo’lib, bu davrga oid yodgorliklar
Qizilqum va unga yaqin hududlardan topilgan. Kaltaminor madaniyatining so’nggi
bosqichi eramizdan oldingi 4-3 ming yilliklarga tegishli bo’lib, hozirgi Qozog’iston
hududlaridan topilgan makonlar kiradi. Kaltaminor madaniyatiga oid yodgorliklar
Zaraf shon etaklaridagi Darvozaqir makonidan ham topib o’rganilgan. Bu yerdan
topilgan sopol idish namunalari Jonbosqal’a sopollariga juda o’xshashdir. Kaltaminor
madaniyatiga xos bo’lgan yana bir manzilgoh Buxoro viloya tining Qorako’l
markazidan 40 km. uzoqlikda joylashgan bo’lib, u Darvozaqir nomi bilan ataladi.

Darvozaqir-1 makoni 3 ta madaniy qatlamdan iborat. Ustki qatlam to’zib ketgan
bo’lsa ham, ammo boy madaniy qoldiq larga ega. Bu yerda silliqlangan boltalar,
qirg’ichlar, par malar, o’roq randalar, teshgichlar va boshqa ashyolar topildi.
Ikkinchiqatlamdagi madaniy qoldiqlar birinchi va uchinchi qatlamlardagilarga
qaraganda kamroq uchraydi. Birinchi va ikkinchi katlamlarda chayla qol diqlari
uchramaydi. Uchinchi madaniy qatlam eng boy va eng qalin bo’lib, taqir yerda
joylashgan. Bunda o’chok va chayla qoldiklari chaqmoqtoshdan ishlangan qurollar,
silliqlangan boltalar, to’lkinsimon naqshlar bilan beza tilgan sopol buyumlar,
hayvonlarning suyaklari bor. Shunisi qiziqki, Kal taminorliklarning sopol buyumlarida
ham shunday naqshlar bor. Bu kat lamlar rangining har xilligi bilan bir-biridan
farqqiladi va shuningdek ularni qalin qum qatlami bir-biridan ajratib turadi.
Darvozaqir-1 makonida 81 m (7x11) li to’g’riburchak shaklidagi chayla koldigi
topildi. Chayla sharqdang’arbga qarab cho’zilgan. Uyning o’rtasida ustunlar uchun
ikkita chuqurcha kovlangan. Chaylaning chor burchagida ham huddi shunday
chuqurchalar borligi aniqlangan. Chaylaning devorlaridan ikki qator qilib kovlangan
chuqurchalar (tashqi va ichki tomonida) qolgan bo’lib, bu chuqurchalarga devor
sinchlari o’rnatilgan so’ng tomi yopilgan. Demak, chayla to’rt devori sinch devorli
kapa shaklida bo’lib, tomi qamish bilan yopilgan. Chayla ichiga sharq tomondan
kirilgan. Bu narsa diniy urflarga oid bo’lsa kerak. O’choqlar chayladan tashqarida
joylashgan.Chaylalarni o’rganish oila-urug’ munosabatlari ishlab chiqarish hamda
turmush dara jasiga taaluqli ba’zi bir ma’lumotlar berish mumkin. Bu makon aholisi
so nini Jonbos-4 aholisi bilan solishtirsak, katga farqni ko’rishimiz mumkin. Jonbos-4
da S.P.Tolstovning fikricha, 100-125 kishi yashagan bo’lib, Darvozaqir -1da esa bor
yo’g’i 30-35 kishini tashkil qilgan. Bu hol bunday chaylalarni ona urug’iga qarashli
bir necha juft oilalar yashagan deyishga asos bo’la oladi. Quyi Zarafshon va
Qashqadaryo etaklaridagi Darvozaqir, Katta va Kichik Tuzkon, Qorong’isho’r,
Poykent makonlaridan topilgan tosh qurollar va sopol buyumlar hamda boshqa
ashyolarni o’rganish, tahlil etish, Yaqin Sharq, Qozog’iston, Ural va boshqa joylardan

topilgan neolit davri ashyolari bilan qiyoslash natijasida tadkiqotchilar yuqorida
eslatilgan makonlar Kaltaminor madaniyatiga mansub bo’lib, mil. avv. IV-III ming
yilliklarga oid degan xulosaga keldilar. Bu makonlarda yashagan neolit davri
odamlari termachilik va jayron, yovvoyi cho’chqa, bug’u va boshqa hayvonlar hamda
baliq ovlab kun kechirishgan.
Shuningdek, bugungi kunda o’lkashunos Ramazon Egamov ham tadqiqotlar
olib bormoqda. Respublika Fanlar akademiyasining ma lum qilishicha, yaqindaʼ
Milliy arxeologiya markazi Samarqand arxeologiya instituti va Samarqand davlat
universiteti olimlari Qizilqum cho lining janubiy-sharqida joylashgan Oyoqog itma
ʻ ʻ
botig ida neolit, Qorasigir botig i yaqinida paleolit davriga oid manzilgoh qoldiqlarini
ʻ ʻ
topishgan. «Fanlar akademiyasi Milliy arxeologiya markazi va “JURU ENERGY
CONSULTING” MCHJ o rtasida tuzilgan shartnomaga binoan Samarqand
ʻ
arxeologiya instituti va Samarqand davlat universiteti mutaxassislaridan tarkib topgan
guruh Qizilqum cho lining janubiy-sharqida joylashgan Oyoqog itma botig i atrofida
ʻ ʻ ʻ
olib borayotgan tadqiqotlar davomida neolit davriga oid yangi neolit makonini topdi»,
deyiladi akademiya xabarida. Oyoqog itma-2 nomi bilan atalgan ushbu makonda 370
ʻ
ta tosh buyum, mikrofauna, oxra va gulxan qoldiqlari aniqlangan. Shuningdek,
Qorasigir botig i yaqinida paleolit davriga oid bir qator (7 ta punkt) yangi toshga
ʻ
ishlov berish ustaxonalari topilgan. Bu ustaxonalardan kulrang va jigarrangli
kremniylardan hamda slaneslardan ishlangan ko plab ishlov berilgan tosh buyumlar
ʻ
aniqlangan, arxeologlar uni texnik-tipologik jihatdan o rta paleolit davriga oid, deb
ʻ
hisoblashmoqda. Ma lumot uchun, Neolit davriga oid dunyoga mashhur Kaltaminor
ʼ
madaniyati ushbu cho l hududidan topilib, Oyoqog itma botig ining shimoliy
ʻ ʻ ʻ
chekkasidan Markaziy Osiyo neolitshunosligiga bebaho hissa bo lib qo shilgan shu
ʻ ʻ
nomli makon topib o rganilgan. Oyoqog itma makoni O zbekiston-Polsha-Fransiya
ʻ ʻ ʻ
xalqaro arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan jahon standartlari darajasida tadqiq
qilingan. «Bu tadqiqotlardan olingan natijalar kaltaminorliklarning nafaqat ovchi va
baliqchilar, balki tuya, qoramol va qo y-echkilarni xonakilashtirgan mohir
ʻ

chorvadorlar bo lganliklarini ilmiy jihatdan isbotlab berish barobarida, ushbuʻ
madaniyatning xronologik sanasini yana 900 ming yilga, ya ni eramizdan avvalgi
ʼ
6300 ming yilliklarga qadimiylashtirdi», deyiladi akademiya xabari xulosasida.
Ta kidlash joiz, Uchquduqdagi «Tosho rmon» deb ataluvchi noyob paleontologik
ʼ ʻ
muzey-qo riqxona bugun nafaqat yurtimiz, balki dunyo olimlarining katta qiziqishiga
ʻ
sabab bo layapti. Uning Tetis dengizi qirg oqlari bilan bog liq ekanligini ochiq osmon
ʻ ʻ ʻ
ostidagi “eksponat”lardan ham topish mumkin. Arxeolog olimlar tomonidan olib
borilgan izlanishlar tufayli Jiraquduqdan topilgan suyaklar dengiz jonivorlariga
tegishli ekanligi o z isbotini topdi, — deydi o lkashunos Ramazon Egamov. —
ʻ ʻ
Qolaversa, bugungi kunda ham hududda tosh qotgan chig anoqlar, daraxt kundasi va
ʻ
hatto, tosh qotgan mevalarini uchratish mumkin. Olimlarning ta kidlashicha,
ʼ
«Tosho rmon»da yong oq, bodom, jiyda, shaftoli, olcha va shunga o xshash daraxtlar
ʻ ʻ ʻ
o sganini isbotlovchi dalillar bor. Qariyb 200 gektar maydonni egallagan mo jizaviy
ʻ ʻ
hududning ochilmagan siru sinoatlari hali ko p. Davom etayotgan tadqiqotlar hali
ʻ
yangi-yangi natijalar berishi shubhasiz.
Hisor madaniyati - mil. av. 6-3-ming yilliklarga oid neolit davri arxeologik
majmuasi. Asosiy yodgorliklari Tojikistonning Yovonsu, Vaxsh, Qizilsuv,
Kofarnihon daryolari havzalarida qayd etilgan. Hisor madaniyatini 1948 yil
A.P.Okladnikov kashf etgan; asosiy yodgorliklari Tutkovul, Sayyod, Qozi Berdi va
boshqa Bu madaniyat davriy jihatdan O zbekistondagi Kal-taminor va
ʻ
Turkmanistondagi Joytun arxeologik madaniyatlari bilan bir vaqtga to g ri keladi.
ʻ ʻ
Topilmalari tosh va suyakdan yasalgan qurollar, qar xil maishiy o choqlardan iborat.
ʻ
Tosh qurollar yasashda ohaktosh, kvarsit, serpantin, yashma kabi materiallardan
foydalanilgan. 4
Hozirgacha Hisor madaniyati yodgorliklarida sopol buyum
namunalarini uchramasligi tadqiqotchilar uchun yechilmagan muammo bo lib
ʻ
qolmoqda. Holbuki, Kaltaminor madaniyati davrida — O rta Osiyoda sopol idish
ʻ
tayyorlangani ma lum edi. Hisor madaniyati sohiblarini xo jalik jihatdan en-digina
ʼ ʻ
4
Martinov A. I. ,, Arxeologiya SSSR ‘’ ( Moskva 1973 )

o troqlashayotgan ovchilar, terimchilik bilan tirikchilik qiluvchilar tashkil etardi debʻ
hisoblash mumkin. Dehqonchilikning ilk belgilari faqat Hisor madaniyati ning
so nggi davrida paydo bo lgan. Hisor madaniyati (mil.av. V ming yillikning oxiri -II
ʻ ʻ
ming yilliklar) O’rta Osiyoning neolit davri madaniyatlaridan biri Hisor madaniyati
hisoblanadi. Bu Tojikistonning g’arbiy tog’ oldi hududlarida mil.av. IV-II ming
yilliklarda tarkalgan madaniyat. A. P. Okladnikov va V.A. Ranovlar tomonidan 100
dan ortik makonlarda tadqiqot ishlari olib borilgan. Bu madaniyatga oid yodgorliklar
kiska muddatli va doimiy makonlardan iborat. Kiska muddatli makonlar tog’ oldi
hududlarida va doimiy makonlar esa Kofirnigon, Vaxsh va ularning irmog’i
bo’ylaridagi tekisliklarda joylashgan. Norak shahri yakinida Tutqovul, Dang’ara
atrofidagi Kuyi Bulyon va shimoliy-g’arbiy Tojikiston hududidagi Oktangi
makonlarida nisbatan yaxsha o’rganilgan. Tutqovul Hisor madaniyatining ilk
bosqichiga, Qo’yibulyon - o’rta bosqichiga, G’oziyontepa esa so’nggi bosqichiga
mansubdir. Hisor madaniyati jamoasi daryo toshlarini bir tomonlama urib uchirib
mehnat kuroli yasash an’anasiga ega bo’lishgan. Tosh kurollari paleolit davri sopper
shaklidagi tosh kurollari an’anasi saklanib koladi. SHuningdek, Hisor madaniyati
uchun yirik urindilar va ko’pol plastinkalar ham xos. SHu bilan birgalikda kremendan
ishlangan tosh kurollar ham uraydi. SHuningdek, ikki tomonlama urib ishlov berilgan
kamon o’qi, silliklangan tosh bolta, kelsopi va suyak bigiz topilgan. Bu davrda Hisor
madaniyati sohiblari dastlab xo’jalikning o’zlashtiruvchi shakllarmato kolipda sopol
idishlar tayyorlashni bilishgan. Sopol idishlarning tagi cho’zik, ustki tomondan
pardoz kilingan. Hisor madaniyatining xo’jaligi to’g’risidagi masalalar o’z eimini
topmagan. A.P. Okladnikov bu madaniyat a’zolari ovchilik va dehkonilik bilan
shug’ullangan, degan fikrni bildiradi. Lekin, hisorliklarning dehkonilik bilan
shug’ullanganligi to’g’risidagi ashyoviy dalillar uramaydi. SHunga ko’ra hisorliklar
daydi ovchilik bilan shug’ullanishib, so’nggi bosqilarida chorvachilikka o’ta
boshlashganliklari, tabiiy. Ularning xo’jaligida to’kimachilik rivojlanganligini sapol
idishlarda saqlanib qolgan izlaridan bilish mumkin. Bu madaniyatning oxirida janubiy

Tojikiston hududida dehqonchilik madaniyatining shakllanishi Quyibulyon
makonidagi qazishmalarda kuzatiladi. Manzilgoh aholisining sun’iy qurilgan uylari
aniqlangan. So’nggi yillarda Markaziy Osiyoning sharqiy hududlaridan, Hisor va
Pomir tog’laridan neolit davriga mansub ko’plab yodgorliklar aniqlandi va o’rganildi.
Asosan tog’oldi va tog’liklarga xos bo’lgan Hisor madaniyatiga man sub yodgorliklar
200 dan ziyod bo’lib, Tutqovul, Soysayyod, Quyi Bulyon, Darai Sho’r, Gaziyontepa
qabilar shular jumlasidandir. Bu o’ziga xos madaniyat fanda Hisor madaniyati degan
nom oldi. Hisor madaniyatiga man sub yodgorliklar asosan mil. avv. V-III ming
yilliklarga oiddir. Hisorliklar so pol idishlar yasab, asosan chorvachilik, ovchilik,
kisman termachilik bilan shug’ullanganlar. Hisor makonlaridan topilgan turli-tuman
buyumlar tahlili ushbu jarayonlardan dalolat beradi. Keyingi yillarda olib borilgan
tadqiqotlar natijasida Markaziy Farg’ona hududlaridan neolit davriga oid ko’plab
makon lar topilgan. Bu manzilgohlar fanga Markaziy Osiyoning to’rtinchi neolit davri
madaniyati deb kiritilgan. Demak, Markaziy Osiyoning barcha hududlarida, shimolda
Ustyurt, Markaziy va Janubiy Qozog’iston, Qizilqum va Qorakum, Qashqadaryo va
Zarafshon vohalari, Toshkent vohasi va Farg’ona vodiysidan topilgan ko’p lab neolit
davri makonlarining ochilishi odamlar bu davrga kelib Markaziy Osiyoning deyarli
barcha hududlariga yoyilib yashaganliklarini ko’rsatadi.
To’rtqovul makoni. Mil. av. 5150-1400 ming yilliklar. Bu davrga oid ikkita
madaniy qatlam aniqlangan. Makondan chopqichlar, qirg’ichlar, chopping, chopper,
ushatgichlar, teshgichlar,tosh pichoqlar, o’roq qadamalari topilgan. To’rtqovulliklar
tulki, bo’ri, buqa, yovvoyi eshak, qo’y, echki kabi uy hayvonlarini boqishgan degan
fikrimizni, bu erdan topilgan ushbu hayvonlarning suyak qoldiqlari bilan isbotlash
mumkin. To’rtqovul aholisi yana termachilik, ovchilik, keyinchalik esa chorvachilik
bilan shug’ullanishgan.
Sazag’on madaniyati. Bu madaniyat Samarqand viloyati Nurobod tumani
hududida, Zarafshon tizmasining janubi-g’arbiy yonbag’irlaridagi Sazog’onsoy
atrofida tarqalgan. Bu madaniyatga oid Sazag’on, CHangal va boshqa yodgorliklar

arxeolog olim M.Jo’raqulov va uning shogirdlari tomonidan o’rganilgan. Bu erdagi
aholi mezolitning oxirlaridan boshlab hayvonlarni qo’lga o’rgata boshlab, neolit
davrida chorvachilikga asos solishgan. Ovchilik va termachilik ahamiyatini saqlab
qolgan. Tosh qurollari mikrolitlardan iborat. Qo’lda qo’pol ishlangan sapol
idishlarining sirtiga sodda naqshlar berilgan. Umuman olganda neolit davri aholisi
tabiiy-geografik sharoitdan kelib chiqib xo’jalik shakllariga asos solishgan va moddiy
madaniyat yaratganligining guvohi bo’lish mumkin.
Joytun madaniyati, bu madaniyat qoldiqlari nafaqat Turkmaniston, balki
butun Markaziy Osiyoda mash hurdir. Joytun qishlog’i bir necha uylardan tashkil
topgan bo’lib, uylarning maydoni 12-14 kv. m.dan iborat. Uy devorlariga somon
aralashtirilgan, uylar to’g’ri to’rtburchak bo’lib, bir xonali va har bir xonada alohida
o’choq izlari topilgan. Uylar yonida esa omborxona, saroy va xo’jalik o’ralari ham
bor. Tadqiqotchilar fikriga qaraganda Joytunda 30ga yaqin uy bo’lib, unda 130-150
kishi yashagan, 5-6 kishilik oila yashagan uylarda ona urug’i hukmron bo’lgan. 5
Uylardan ayollarning loy va toshdan yasalgan haykalchalari, shuningdek har xil
taqinchoq va bezaklar topilgan. Joytun xarobalaridan bug’doy, arpa izlari, yorma tosh,
tosh boltalar, parrakchalar, qurol sifatida ishlatiladigan o’tkir uchli toshlar, teshgich
parchalar, qirg’ichlar, kamon o’qlarining uchlari — naykonlar topilgan.
Joytun madaniyati — O rta Osiyoning neolit davriga oid eng qad. o troqʻ ʻ
dehqonchilik madaniyati markazlaridan biri (mil. av. 6—5-ming yillik). Ashxoboddan
30 km shim.da joylashgan qad. o troq dehqonlar qishlog i harobasi nomidan olingan.
ʻ ʻ
1952 y.dan Janubiy Turkmaniston arxeologiya kompleks ekspeditsiyasi qazish ishlari
olib borgan. 10 dan ortiq yodgorliklar (Chag illitepa, Pessejiktepa, Chopontepa,
ʻ
Nayzatepa, Joytun va b.)ni tekshirgan. Bu urug doshlik manzilgoxlarining har biri 0,5
ʻ
—2 ga maydonni egallagan. Somonli guvaladan qurilgan bir xonali uylar (25—45 m²)
sahni oq ganchli loy bilan suvalgan, ayrimlari qizil va qora rangga bo yalgan. Har bir
ʻ
xonada o choq, g alla o rasi, supa bo lgan. Ayrim xonalar o rtasida katta otashkada
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
5
Sagdullayev A. ,, Qadimgi O`rta Osiyo tarixi ‘’ ( Toshkent 2004 )

bo lib, umumiy sajdagoh vazifasini o tagan. Manzilgoxlarda ombor, sopol idishlarʻ ʻ
pishiriladigan maydonchalar bo lgan. 3 madaniy qatlamdan iborat Joytun manzilgox.i
ʻ
(J. m. shu nomdan olingan) to la o rganilgan. Uning mayd. 0,5 ga, yuqori qatlami 35
ʻ ʻ
— 40 xonadan, o rta qatlami 29 xonadan iborat. Manzilgohlardan bolalar suyagi
ʻ
topilgan, kattalar tashqariga ko milgan. Aholi, asosan, dehqonchilik, chorvachilik,
ʻ
ovchilik bilan shug ullangan. Aholi chaqmoqtoshdan qirg ich, o roq, randa, pichoq;
ʻ ʻ ʻ
suyakdan igna, bigiz; tosh o tir va b. buyumlar yasagan. Sopol idishlar somonli
ʻ
loydan ishlanib, ba zilarining sirti qizil angob bilan bo yalgan. Tosh va loy (sopol)dan
ʼ ʻ
ishlangan ayol va hayvon haykalchalari, tosh, suyak va chig anoqlardan yasalgan
ʻ
tumor, munchoq va b. turli taqinchoqlar keng tarqalgan. J. m. Kaspiy bo yidagi
ʻ
mezolit davri madaniyati asosida vujudga kelgan. U — ibtidoiy dehqonchilik
madaniyatining jaxondagi noyob obidalaridan biri.
Joytun makonidan qo’lda ishlangan sopol idishlar namunalari ham top ilgan
bo’lib, ular Markaziy Osiyodagi dastlabki sopol namunalaridir. Joy tun qishlog’i
aholisi mil. avv. VI - V ming yilliklarda yashab asosan dehqon chilik, chorvachilik,
qisman esa ovchilik bilan shug’ullanganlar. Joytunda Markaziy Osiyodagi dastlabki
dehqonchilik madaniyati rivoj lanadi va bu makon hozir cha mintaqadagi dastlabki
dehqonchilik qishlog’i hisoblanadi. Joytunliklar sun’iy ariq va kanallar qazib
sug’orma dehqon chilikka asos sol gan lar. Umu man olganda, Kopetdog’ bilan
Qoraqum ora lig’idagi hududlar dan ko’plab neolit davri makonlari ochilgan. Bu
makon lardagi xo’jalik ishlab chiqarishi va madaniyati bir-biriga juda o’xshashligi
sababli ularni fanda Joytun madaniyati (dastlabki topilgan joy nomi bilan) deb atash
qabul qilingan.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, neolitning eng buyuk kashfiyoti ovchi lik
va termachilik bilan shug’ullanuvchi qabilalar endilikda dehqonchilik va chorvachilik
bilan shug’ullana boshladilar. Ishlab chiqaruvchi xo’jalik asoslari Markaziy
Osiyoning janubida, hozirgi Turkmaniston hududlarida shakllangan. Kopetdog’
etaklarida Joytun madaniyati nomi bilan mashhur bo’lgan ilk dehqonchilik

manzilgohi arxeologlar tomonidan topib o’rganil gan. O’zaro qarindosh urug’chilik
munosabatlariga asoslangan jamoaviy tuzim, birgalikdagi mehnat va shu asosda
shakllangan turmush tarzi Joy tun liklarning o’ziga xos madaniyatini yuzaga keltirgan.
Arxeologlar tup roqdan yasalgan hayvonlarning kichik haykalchalarni topib
o’rganishgan. Tadqiqotlar olib borgan arxeologik olim V.M.Masson: "Bu topilgan bu -
yum lar fetishizmning ilk ko’rinishidan biridir " deb ta’kidlaydi. Shunisi ahamiyatliki,
topilgan buyumlarning mutloq tko’pchiligi mil. avvalgi 6 ming yillikka tegishli
bo’lgan.. Umumiy hisobda olib qaraydigan bo’lsak, neolitning davriy chegarasi
Yevropa, Osiyo va Afrikada taxminan mil. avv. VI ming yillikdan boshlanib II ming
yilliklarni o’z ichiga oladi. Neolit davrini ikki bosqichga: ilk va so’nggi neolit davri
bosqichlariga bo’lish mumkin. Yevropa hududidagi neolit davri yodgorliklariga tavsif
berib o’tamiz. G’arbiy Yevropadagi eng qadimgi manzilgohlardan biri Kampinidir.
Kampini manzilgohi Fransiyaning shimolidagi Quyi Sena departamentiga qarashli
Bleni-syur-Brel qishlog’i yaqinidan topilgan. Bu manzilgohdagi qazuv ishlari 1897
yildan P.Salmon va G.d’O-dyu-Menil tomonidan boshlangan. Izlanishlar jarayonida
yarim yerto’la ko’rinishidani uy qoldig’i ochilgan, unda o’choq qoldiqlari, minglab
chaqmoqtoshdan qilingan tosh qurollari, ko’mir, kul, bug’u, ot va ho’kizning suyak
qoldiqlari topilgan. Topilmlar orasida eng diqqatga sazovori sopol parchasida
saqlanib qolgan arpa donidir. Olimlar izlanishlar natijasini xulosasi sifatida bu yerda
yashagan qadimgi odamlar dehqonchilik bilan ham shug’ullana boshlaganliklarini
ko’rsatib berishgan. Ma’lumki, arpaning ilk vatani Old Osiyo va Shimoli-Sharqiy
Afrika hisoblanadi. Yevropaga u Falastin orqali tabiiy yo’l bilan madaniylashtirilgan
va maxsus ekib yetishtirish uchun o’stirilgan. Yevropaning boshqa joylarida olib
borilgan qazuv ishlari jarayonida yuqorida sanab o’tilgan topilmalar bilan birga
yorg’uchoq va uning siniqlari topilgan. Izlanishlar vaqtida neolit davrining
Yevropadagi eng yirik chaqmoqtosh koni (shaxtasi) topilgan (Belgiya yaqinidagi
Spenna shaxtasi). Uning chuqurligi 15 m. ni tashkil etgan. Rossiya hududidagi neolit
davri manzilgohlari XX asrning 20-yillaridan o’rganila boshlangan. Moskvadan 40

km shimolda, Klyazma daryosi qirg’og’i bo’yida joylashgan Lyalovo qishlog’idan
topilgan manzilgoh 1922-1923 yillarda rus arxeologlari B.S. Jukovva B.A. Kuftinlar
tomonidan o’rganilgan. Bu yerdan topilgan sopol buyumlar o’sha vaqtda sobiq Ittifoq
hududidagi eng qadimiy va ilk topilma hisoblangan. Markaziy Osiyo hududida neolit
davri odamlari ovchilik dehqonchilik va chorvachilik bilan qisman esa
hunarmandchilik bilan shug’ullangan. Markaziy Osiyo janubiy hududlarida,
Kopetdog’ (Turkmaniston) etaklarida dehqonchilik va ilk chorvachilik qaror topadi.
Katta-kichik daryolar va ko’llar sohilida ovchilik va chorvachilik, dehqonchilik qaror
topishi insoniyat tarixida buyuk burilish yasadi va ko’plab kashfiyotlarga turtki bo’ldi.
Neolit davri jamoalari hayotida o’troq ho’jalikning yorqin belgisi sifatida yana bir
ho’jalik yangiligi ixtiro qilindi. Bu bo’lajak hunarmandchilik ho’jaligining muhim
tarmog’i hisoblangan sopol buyumlar ishlab chiqarishning paydo bo’lishi edi.
Kulolchilik buyumlarining paydo bo’lishiga unumdor ho’jalik shakllari ta’sir etadi.
Ya’ni, sut quyish uchun idishlar, donlar saqlash uchun kulolchilik buyumlariga
bo’lgan zarurat va ehtiyoj. To’qimachilikning kashf etilishi ham neolitning katta
yutug’i hisoblanadi. Endi ibtidoiy jamoa a’zolari faqat hayvon terilaridan yasalgan
kiyim-kechak emas, balki, uning yungidan hamda, o’simliklar tolasidan to’qilgan
matolardan ham kiyimlar to’qib kiyadigan bo’ladilar. Zig’ir poyalari va jun iplardan
to’qilgan mahsulotlarning neolit makonlarida keng tarqalishi yuqoridagi fikrlarning
isbotidir. Neolitda ip yigirish kashf etiladi. Ip yigirishning kashf etilishi o’z navbatida
boshqa xil ho’jalik mashg’ulotlarining rivojlanishiga turtki beradi. Masalan,
to’rlarning paydo bo’lishi baliqchilikni keskin darajada rivojlanishiga, o’z navbatida
moddiy ehtiyojlarni yanada kengroq qondirish imkoniyatiga olib keldi. Neolit davrida
turli xo’jalik shakllarining qaror topishi hududlar o’rtasidagi o’zaro buyum
almashuvining rivojlanishiga sabab bo’ladi. Masalan, chorvachilik mahsulotlarining
dehqonchilik mahsulotlariga almashinuvi yoki aksincha. Neolitda suvda suzish
moslamalari dastlabki qayiqlar, shimoliy o’lkalarda esa chenalar paydo bo’ldi. Hatto
sharning yaratilishi neolit davrining yutug’idir. Umuman, odamlar faoliyatida

bunyodkorlik va yaratuvchanlik ko’nikma sifatida neolit davrida chuqur egallagan.
Shuningdek, neolit davrida – jamoa bo’lib ishlab chiqarish mehnatning umumiyligi
urug’ mulkchiligi, asosiy xususiyatlardan hisoblangan. Neolitda maishiy
munosabatlar ham o’z navbatida tartibga solina boshlanadi. Guruhli nikoh
hukmronligi mavjud bo’lsada, ammo nikoh tub mohiyati bilan o’zining dastlabki
bosqichlardagi holatidan farq qiladi. Endilikda matriarxat urug’ jamoasining guruhli
nikoh doirasida juft oilalar vujudga keladi. Ayollar endi tug’ilgan farzandlarining
otalaridan o’z urug’lari manfaatlari uchun ishlab berishini talab qiladigan bo’ladilar.
Ichkuyovlik mazmunidagi juft oilaning dastlabki ko’rinishlari shakllana boradi.
Ayollar o’zlariga aniq sherik tanlab, jinsiy aloqalar aynan aniq sheriklar bilan
bo’ladigan bo’ldi. Ona urug’iga qatnovchi erlar o’z urug’i uchun ishlab berishdan
tashqari xotinlar urug’i uchun ham ishlab berishga majbur bo’ladi. Maishiy
munosabatlarda yangi ko’rinish – jinsiy sherikchilik shakllanadi. Urug’ ichidagi nikoh
elementlari paydo bo’ladi. Juft, monogom oila sari qadamlar qo’yiladi. Turli
madaniyatlar bu rivojlanish davriga turli davrlarda kirib kelgan. Yaqin Sharqda neolit
davri miloddan avvalgi 9500-yillarda boshlangan. e. [1] Neolitga kirish
madaniyatning o ziga xos (ovchilar va terimchilar) xo jaligidan ishlab chiqarishʻ ʻ
(dehqonchilik va/yoki chorvachilik) turiga o tish davriga to g ri keladi va neolitning
ʻ ʻ ʻ
oxiri metall asboblar va qurollarning paydo bo'lish vaqti, ya'ni mis, bronza yoki temir
davrining boshlanishi. Amerika va Okeaniyaning ba'zi madaniyatlaridan
beriHaligacha tosh davridan temir davriga to liq o tmagan neolit
ʻ ʻ butun insoniyat
tarixida o ziga xos xronologik davr emas, faqat ayrim xalqlarning madaniy
ʻ
xususiyatlarini xarakterlaydi. Paleolitdan farqli o'laroq, bir necha turdagi odamlar
mavjud bo'lganda, ularning barchasi, oxirgisidan tashqari, neolit boshlanishidan oldin
ham mavjud bo'lishni to'xtatgan. Neolit davri artefaktlari: bilaguzuklar, bolta
tutqichlari, keskilar, silliqlash asboblari (qarang: Langdeyl tosh boltalari) Bu davrda
tosh qurollar sayqallangan, burg ulangan, yigiruv, to quvchilik rivojlangan. Neolit
ʻ ʻ
davri o'rmon zonasi uchun baliq ovlash iqtisodiyotning etakchi turlaridan biriga

aylanadi.[ manba aniqlanmagan 2853 kun ]. Faol baliq ovlash ma'lum zahiralarni
yaratishga yordam berdi, bu hayvonlarni ovlash bilan birgalikda yil davomida bir
joyda yashashga imkon berdi. O'tirgan turmush tarziga o'tish keramika paydo
bo'lishiga olib keldi. Bu vaqtda shaharlar qurila boshlaydi. Eng qadimiy shaharlardan
biri Yerixo hisoblanadi, u birinchi neolit madaniyatlaridan biri tomonidan qurilgan
bo'lib, u to'g'ridan-to'g'ri mahalliy oldingi Mezolit Natufian madaniyatidan
rivojlangan. Ba'zi shaharlar yaxshi mustahkamlangan edi, bu o'sha paytda uyushgan
urushlar mavjudligidan dalolat beradi.[ manba aniqlanmagan 2977 kun ]. Neolit
davrining oxiriga kelib ijtimoiy tabaqalanish boshlandi, mehnat taqsimoti,
texnologiyalarning shakllanishi va hokazo.Qadimgi sivilizatsiyalarning
shakllanishining boshlanishi neolit davri bilan bog’liq deyish mumkin. Armiyalar va
professional jangchilar paydo bo'la boshladi. Neolitga o tish davrida ro y berganʻ ʻ
tarixiy o zgarish neolit
ʻ inqilobi (o zlashtiruvchi iqtisodiyotdan ishlab chiqarish ʻ
iqtisodiyotiga o tish) deb ta riflanadi. Shu bilan birga, neolitning barcha yutuqlari bir
ʻ ʼ
vaqtning o'zida turli madaniyatlar tomonidan qabul qilinmagan. Masalan, O rta
ʻ
Sharqdagi sopoldan oldingi neolit madaniyatlarida hali kulolchilik yo q edi, ilk yapon
ʻ
Jomon madaniyati esa kulolchilik san atini juda erta o zlashtirgan, lekin ancha
ʼ ʻ
keyinroq ishlab chiqarish xo jaligi turiga o tib, neolit
ʻ ʻ davriga kirgan [2] ] [3] [4].
Garchi ular neolitning ba'zi yutuqlarini qabul qilgan bo'lsalar ham (odatda faqat
kulolchilik), ammo Jomon kabi madaniyatlar, uzoq vaqt davomida ovchilik va
terimchilikka sodiq qolgan, subneolit deb ataladi.
Neolitda inson xo'jaligi va hayoti
Turkiyaning Ashikli Huyuk shahridagi neolit davridagi uylarning
rekonstruksiyalari.
Bosniya va Gertsegovinaning Tuzla shahrida neolit davridagi uyni qayta
qurish.
Neolit davri aholi punktlari, birinchi navbatda, odamlarning yashashini
ta'minlaydigan joylar yaqinida - ular baliq tutgan va qushlarni ovlagan daryolar

yaqinida, agar qabilalar allaqachon dehqonchilik bilan shug'ullangan bo'lsa, don
ekiladigan dalalar yaqinida joylashgan edi. Flint asosiy tosh bo'lib qoldi. Aholi
sonining o'sishi va iqtisodiyotning rivojlanishi bilan mehnat qurollari soni ham
ko'paydi. Chaqmoq toshini olishning eng oson yo'li uni yer yuzasida, ko'pincha daryo
vodiylarida to'plash edi. Yana mukammal, ammo ayni paytda ko'proq mehnat talab
qiladigan usul uning konlarda rivojlanishi edi. Shunday qilib, kon qazib olish
boshlandi. Neolitda toshni qayta ishlashning eski usullari ustunlik qilishda davom
etmoqda: ikki tomonlama qoplama, chiplash va retushlash texnikasi. Shu bilan birga,
toshni maydalash, arralash va o'tkirlash ham paydo bo'ladi. Suyak asboblari keng
qo'llanilgan. Neolitda qurollarni takomillashtirish davom etmoqda, katta nayza
uchlari, suyak xanjarlari, ba'zan esa chaqmoq toshlari bilan jihozlangan xanjarlar
paydo bo'ladi. Bunday qurol katta hayvonni - elk yoki kiyikni urishga qodir edi.
Ammo teriga zarar bermaslik uchun mo'ynali hayvonlarni ovlash uchun kichik
chaqmoq toshlari ham bor. Neolit davridagi eng muhim qurollar orasida avval
noma'lum bo'lgan bolta bor. Bundan tashqari, tosh chisellar, keskilar, adzelar mavjud.
Bolta uy-joylar, to'siqlar, to'siqlar qurishga, shuningdek, sallar, qayiqlar, chanalar,
chang'ilar yasashga yordam berdi. Neolitning belgilaridan biri keramika ko'rinishidir.
Muhim hodisa to'quv paydo bo'ldi. To'quv uchun zarur shart savat to'qish va baliq
ovlash to'rlarini ixtiro qilish edi. Qabilalararo almashinuv rivojlanishda davom
etmoqda. Mezolitda paydo bo'lgan hayvonlar va odamlarning haykalchalari ko'payib,
rang-barang bo'lib ketdi. Ba'zi heykelcikler marjonlarni, ehtimol tumorlardir.
Ko'pincha suyak, tosh, qobiqdan yasalgan boncuklar mavjud. Neolit tasviriy san atidaʼ
inson tafakkurining uyg onishini ko rish mumkin. Sayyorada ko'proq odamlar bor.
ʻ ʻ
Qabilalar yangi joylarni to'ldirishni va boshqa qabilalar bilan jang qilishni
boshlaydilar. Bir inson jamoasining boshqa konglomeratga qarama-qarshiligi yangi
tosh davri san'atining mavzusidir. Rok san'ati tobora an'anaviy bo'lib bormoqda. Bu
tasviriy san'at orqali yetkazilgan shoshqaloq hikoya. O'sha paytda yozma til yo'q edi
va uyg'ongan fikr mustahkamlashni talab qildi. Norvegiyadan topilgan qoyatosh

rasmlari mavhum tafakkurning paydo bo'lganligini yaqqol ko'rsatib turibdi: bo'yalgan
odamlar va hayvonlar tobora sxematik bo'lib boradi, asboblar va qurollarning,
transport vositalarining, geometrik figuralarning shartli tasvirlari paydo bo'ladi.
Ilk neolit
Yevropa neolit davri taomlari va oshpazlik buyumlari: tegirmon toshlari,
yondirilgan non, don va mayda olmalar, ovqat pishirish uchun sopol idish va bug’u
shoxlari va yog’ochdan yasalgan idishlar. Neolit inqilobining Yaqin Sharq markazida
ilk neolit eramizdan avvalgi 6200 yil inqirozidan oldin mavjud bo'lgan sopoldan
oldingi neolit madaniyatlarini o'z ichiga oladi. e. Kulolchilik dastlab Chatal-G'uyuk,
Jarmo, Xojilar qishloqlarida paydo bo'lgan. Janubiy Osiyoda (Pokiston) neolit
davridagi Mergarx madaniyati mavjud edi. Neolit inqilobining uzoq sharqiy
markazida Pengtoushan va Peiligang madaniyatlari shu davrga to'g'ri keladi. Ular
bilan bir vaqtda neolit davridagi Jomon madaniyatlari, ular ichida kulolchilik ixtiro
qilingan va bir qator bog'dorchilik o'simliklarini xonakilashtirish bilan bog'liq bo'lgan
Xoa Bin mavjud edi. Evropada bu davrdagi neolit jamoalari faqat Gretsiyada
(Franhti) uchraydi. Bu davrda kulolchilik Sharqiy Yevropada ham paydo bo lganʻ
(Elshan subneolit madaniyati). Neolit inqilobi yuqorida ko rsatilgan ikkita dastlabki
ʻ
markazga qaraganda kechroq sodir bo lgan dunyoning boshqa mintaqalarida bo lgani
ʻ ʻ
kabi, bu yerda ham ilk neolit ishlab chiqarish xo jaligiga o tish davri hisoblanadi, bu
ʻ ʻ
davr xronologik jihatdan XX asrning ilk neolit davriga to g ri kelmaydi. Yaqin va
ʻ ʻ
Uzoq Sharq. Masalan, Markaziy Yevropada ilk neolit davri Starchevo-Krish va Bug-
Dnestr madaniyatining gullagan davri (miloddan avvalgi 6000-5500 yillar)

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Asqarov A. O zbekiston tarixi (Toshkent 1994;) ʻ
2. Massoy V. M. Poseleniye Djeytu (Lenengrad 1971;)
3. Gulyamov Ya. G., Islamov U., Askarov A. Pervobitnaya kultura i vozniknoveniye
oroshayemogo zemledeliya v nizovyax Zarafshana’’ (Toshkent 1966;)
4. Tolstov Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab ‘’ (Toshkent 1964.)
5. Vinogradov A. V. Drevniye oxotniki i ribolovi Sredneaziatskogo mejdurechya’’
(Moskva 1981;)
6. Tolstov S. P. Drevniy Xorezm’’ (Moskva 1948.)
7. Jo’raqulov M, Isomiddinov M. O’rta Osiyo kulolchiligi tarixidan (Samarqand
1999)
8. Kabirov J. Sagdullayev A. O’rta Osiyo arxeologiyasi (Toshkent 1990)
9. Vinogradov L. V. Neolitechiskaya pamyatniki Xorezma (Moskva 1960)
10. Martinov A. I. Arxeologiya SSSR ‘’ (Moskva 1973)
11. Sagdullayev A. Qadimgi O’rta Osiyo tarixi (Toshkent 2004)

TESTLAR:
1. Arxeologiya faniga neolit tushunchasini kim olib kirgan?
A) Lebbok
B) Massoy V.
C) Luis Liki
D) Kochnev
2. Moskvadan 40 km shimolda, Klyazma daryosi qirg’og’i bo’yida joylashgan
Lyalovo qishlog’idan topilgan manzilgoh 1922-1923 yillarda kimlar tomonidan
o’rganilgan?
A) B.S. Jukovva B.A. Kuftin
B) Vinogradov L. V Chernenko
C) Ivanov K.L. Alekseeyev
D) Kuftin N. Korovkova
3. Qaysi yodgorlikdan mil. av. 5150-1400 ming yilliklarga oid ikkita madaniy
qatlam aniqlangan?
A) To’rtqovul
B) Quyi – Bulyon
C) Sayid
D) Bulyoni-Poyon
4. Asosan tog’oldi va tog’liklarga xos bo’lgan Hisor madaniyatiga mansub
yodgorliklar qancha?
A) 200 dan ziyod
B) 100 dan ziyod
C) 150 dan ziyod
D) 250 dan ziyod

5. Jonbos-4 da kimning fikricha, 100-125 kishi yashagan bo’lib, Darvozaqir-1 da
esa bor yo’g’i 30-35 kishini tashkil qilgan.
A) S.P. Tolstov
B) Korovkova
C) Masson
D) B.S. Jukovva
6. Kaltaminor madaniyatini nechanchi yillarda Xorazm arxeologiya-etnografiya
ekspeditsiyasi tekshirgan?
A) 1939—40 va 1945-yillar
B) 1940—42 va 1945-yillar
C) 1938—39 va 1944-yillar
D) 1942—43 va 1944-yillar
7. Hisor madaniyati 1948 yilda kim tomonidan kashf etilgan?
A) A.P. Okladnikov
B) Masson
C) Kochnev
D) Ranov
8. Chag illitepa, Pessejiktepa, Chopontepa, Nayzatepa yodgorliklari neolitningʻ
qaysi madaniyatiga mansub?
A) Joytun madaniyati
B) Kaltaminor madaniyati
C) Hisor madaniyati
D) Bu yodgorliklar neolit davriga oid emas
9. Sazag’on madaniyatga oid Sazag’on, CHangal va boshqa yodgorliklar arxeolog
olim kim va uning shogirdlari tomonidan o’rganilgan?
A) M.Jo’raqulov
B) Zadneprovskiy
C) Kochnev

D) Korovkova
10. . Kampini manzilgohidagi qazuv ishlari 1897 yildan P. Salmon va G. d’O-dyu-
Menil tomonidan boshlangan?
A) 1897 yildan
B) 1898 yildan
C) 1896 yildan
D) 1895 yildan
11. Kaltaminorning ilk davri eramizdan oldingi necha ming yilliklarga to’g’ri
keladi?
A) 7-5 ming
B) 7-6 ming
C) 7-4 ming
D) 7-3 ming
12. Janubiy Osiyoda (Pokiston) neolit davridagi qanday madaniyat mavjud edi?
A) Mergarx
B) Missure
C) Nyamo
D) Negara
13. Uning mayd. 0,5 ga, yuqori qatlami 35— 40 xonadan, o rta qatlami 29ʻ
xonadan iborat. Manzilgohlardan bolalar suyagi topilgan, kattalar tashqariga
ko milgan. Aholi, asosan, dehqonchilik, chorvachilik, ovchilik bilan
ʻ
shug ullangan. Aholi chaqmoqtoshdan qirg ich, o roq, randa, pichoq; suyakdan
ʻ ʻ ʻ
igna, bigiz; tosh o tir va b. buyumlar yasagan. (Bu ta’rif qaysi madaniyatga
ʻ
oid?)
A) Joytun madaniyati
B) Kaltaminor madaniyati
C) Hisor madaniyati
D) Bu ma’lumotlar neolit davriga oid emas

14. Yovonsu, Vaxsh, Qizilsuv yodgorliklari neolitning qaysi madaniyatiga mansub
?
A) Hisor madaniyatiga
B) Joytun madaniyatiga
C) Kaltaminor madaniyatiga
D) Neolit davri yodgorliklari emas
15. Kaltaminor madaniyatining oxirgi davri necha ming yillikka to g ri keladi?ʻ ʻ
A) 4—3 ming
B) 3—4 ming
C) 4—2 ming
D) 2—4 ming

JAVOBLARI:
1. A
2. A
3. A
4. A
5. A
6. A
7. A
8. A
9. A
10. A
11. A
12. A
13. A
14. A
15. A

Neolit davri arxeologiyasi

Sotib olish