Nizomiddin Shomiyning Zafarnoma asari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	96.1KB
Покупки	3
Дата загрузки	14 Февраль 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

95 Продаж

Nizomiddin Shomiyning Zafarnoma asari

Купить

NIZOMIDDIN SHOMIYNING ZAFARNOMA ASARI
MUNDARIJA:
KIRISH …………………………………………………………………….…..…3
I.BOB. “ZAFARNOMA”NING YARATILISHI VA SOHIBQIRON
XAQIDA NOYOB MANBAA
1.1. Sohibqiron haqida eng birinchi kitob……………………………………..…..7
1.2. “Zafarnoma” – O’rta Osiyo tarixnavisligining noyob manbasi …………....12
1.3. Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Ali Yazdiy asarlari Movarannahrning XV
asr tarixiga oid manbaa sifatida ………………………………………………....17
II. BOB. AMIR TEMUR SALTANATIDA DAVLAT BOSHQARUV
ASOSLARI . ……………………………………………………………….…..23
2 . 1 . ”Zafarnoma” asarida Amir Temur davrida boshqar uvning o‘ziga xos
xususiyatlari...........................................................................................................23
2 .2. ”Zafarnoma” asarida Amir Temur davlati ning ijtimoiy va ma’muriy tizimi . 32
XULOSA ………………………………………………………………………42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………44
2

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi . Jahon tilshunosligida XX asrning 60-yillaridan
keyingi davrda onomastik birliklarni zamonaviy tilshunoslik usullarida tadqiq
etish kuchaydi. Aynan mana shu davrdan boshlab, onomastika sohasi
tilshunoslikning mustaqil yo‘nalishlaridan biriga aylandi va bu sohada ilmiy
izlanishlar muntazam olib borila boshlandi. Onomastikaga oid lisoniy hodisalarni
yirik miqyoslarda tadqiq etuvchi mazkur soha XXI asrda yanada jadal sur’atlar
bilan rivojlanib, uning oldiga yangidan-yangi muammolarni qo‘ymoqda. Ana
shunday muammolardan biri tarixiy-badiiy asarlar tilidagi onomastik materiallarni
lingvistik jihatdan tahlil etishdir.
Dunyo tilshunosligida tarixiy va zamonaviy onomastik birliklarni
sotsiolingvistik, lingvopoetik, lingvokulturologik, pragmalingvistik,
psixolingvistik, antroposentrik yo‘nalishlarda o‘rganish bo‘yicha ko‘plab kurs
ishilar olib borilgan. Jumladan, ingliz, fransuz va rus tilshunosligida tarixiy va
badiiy matnlardagi onomastik birliklarning matndagi o‘rni va ahamiyati, nom
berish tamoyillari, lingvistik qiymati, etimologiyasi, struktur-grammatik, stilistik-
funksional, leksiksemantik xususiyatlari ko‘plab yozuvchi va shoirlarning mazkur
tillarda yaratilgan tarixiy va badiiy asarlari misolida o‘rganilgan. Hatto tarixiy
onomastika bo‘yicha bir qator darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari yaratilganligini
alohida e’tirof etish lozim.
O‘zbek zamonaviy onomastikasida antroponimiya, toponimiya, etnonimiya
kabi atoqli otlarning umumnazariy va amaliy masalalariga doir ilmiy izlanishlar
olib borilmoqda. Ammo o‘zbek tarixiy onomastikasi fanining o‘rganish obyekti
bo‘lgan tarixiy toponimiya, antroponimiya, etnonimiya kabi atoqli otlar tizimini
o‘rganish bugungi kunda talab darajasida emas. Onomastik birliklarni zamonaviy
tarixiy-qiyosiy, statistik, leksik-semantik, etimologik, sotsiolingvistik,
lingvokulturologik, lingvopoetik tadqiq usullari orqali o‘rganishni, ularning
ilmiynazariy va amaliy yo‘nalishlarini belgilashni, tarixiy asarlarda muhrlanib
qolgan onomastik birliklarni tadqiq etishni davr taqozo etmoqda. “Yangi
O‘zbekiston taraqqiyotining bugungi bosqichida ulug‘ alloma va
3

mutafakkirlarimizning ko‘plab bebaho asarlarini, noyob yozma manbalarni
saqlash, o‘rganish va kelajak avlodga bezavol yetkazish borasidagi ishlarni yanada
jadallashtirish muhim ahamiyat kasb etishi” 1
alohida ta’kidlandi. Shu jihatdan,
Nizomiddin Shomiy qalamiga mansub “Zafarnoma” asaridagi onomastik
birliklarni tadqiq qilish o‘zbek nomshunosligi oldida turgan muhim, dolzarb
vazifalardan biri sanaladi.Bunday onomastik birliklar maxsus to‘planmagan,
lingvistik jihatdan alohida o‘rganilmagan. Bugungi kunda mamlakatimizda o‘zbek
tilining Davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini yanada oshirish bo‘yicha qabul
qilinayotgan qonun, farmon va qarorlar tilshunoslik sohasidagi ilmiy-kurs ishi
ishlarini yangi bosqichga ko‘tarilishiga olib kelmoqda.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Dunyo fanlarida Amir Temur davri
tadqiqiga oid kurs ishilar keng ko‘lamda olib borilmoqda. Xususan, tilshunoslik,
adabiyotshunoslik, tarixshunoslik, huquqshunoslik va boshqa fanlar kesimida
Amir
Buyuk ajdodimiz shaxsiga, faoliyatiga qiziqish kuchli bo‘lib, turli soha
xodimlari: tilshunos, adabiyotshunos, tarixchi, siyosatshunos, me’mor, harb
ilmining mutaxassislari va boshqalar anchagina asarlar yozganlar.
O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov
nutqlarining birida “Ulug‘ bobomiz haqidagi adabiyotlarni, avvalo, tarixiy va
badiiy hamda chuqur ilmiy kurs ishilarga ajratish mumkin. O‘tgan 600 yil
mobaynida Amir Temurga bag‘ishlab yaratilgan jiddiy asarlar soni Yevropa
tillarida 500 dan ziyod, Sharq tillarida 900 ga yaqin ekan”ligini ta’kidlagan edi 2
.
Sobiq sho‘ro tarixshunosligida o‘sha davrning o‘ziga xos mafkuraviy
yondashuviga qaramay, ma’lum ishlar amalga oshirilgan. Temurshunoslik rivojiga
tamal toshini qo‘ygan G.A.Pugachenkova, I.Mo‘minov, R.Mukminova,
V.V.Lunin, E.V.Rtveladze, P.Zohidov, L.I.Rempel, A.O‘rinb о yev,
B.Ahmedov, D.Yusupova, A.Ahmedov, O‘.Alimov, T.Fayziyev, O.Bo‘riyev kabi
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qadimiy yozma manbalarni saqlash va tadqiq etish tizimini
takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarori // http://uza.uz/ posts/345758
2
Karimov I. Amir Temur jahon tarixida. 2-nashr. – Toshkent: Sharq, 2001. – B. 27.
4

qator fidoyi olimlarning kurs ishilari Amir Temur saltanati tarixini yoritishga
xizmat qildi.
Zero, aynan ularning mustaqillikkacha va mustaqillik yillarida nashr
etilayotgan asarlarida Amir Temur hayoti va faoliyati tarixini xolis va mukammal
yoritishdagi xizmatlarini e’tirof etish zarur 3
.
Kurs ishining maqsadi Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asarida
qo‘llangan onomastik birliklarning lisoniy xususiyatlarini o‘rganishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari:
“Zafarnoma” matnida qo‘llangan antroponim, toponim, etnonimlarni
to‘plash, kartotekalashtirish va ularni tizimlashtirish, tartibga solish; tarixiy asarlar
matnida onomastik birliklarning o‘rni va statistikasini aniqlash; dunyo
tilshunosligi, turkiyshunoslik va o‘zbek tilshunosligida tarixiy
onomastika muammolarining o‘rganilish tarixini sharhlash;
“Zafarnoma”da qo‘llangan antroponim, toponim, etnonim va boshqa turdagi
onomastik birliklarning ma’nolarini izohlash, nomlanish tamoyillarini ko‘rsatish;
“Zafarnoma”da qo‘llangan onomastik birliklarning tasnifi asosida tarkibiy
tuzilishi va leksik-semantik xususiyatlarini ochib berish.
Kurs ishining obyekti sifatida Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma”
asaridagi onomastik birliklar va qiyoslash uchun temuriylar saltanatiga
bag‘ishlangan asarlarda qo‘llangan onomastik birliklar tanlangan.
Kurs ishining predmeti ni “Zafarnoma” asaridagi onomastik birliklarning
leksik-semantik xususiyatlari tashkil etadi.
Kurs ishi natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Kurs ishi natijalarining
ilmiy ahamiyati shundaki, o‘zbek tarixiy onomastikasini Amir Temur va
temuriylar davri aks etgan boshqa tarixiy asarlar haqidagi ilmiy qarashlar bilan
boyitishi, ishning ilmiy tahlili, nazariy qarash va usullaridan boshqa tarixiy asarlar
onomastik birliklarini o‘rganishda foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi.
Kurs ishi natijalarining amaliy ahamiyati shundaki, ish natijalari uzluksiz
ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlarida o‘qitilayotgan o‘zbek tili va adabiyoti, tarix
3
Fayziyev X. va boshqalar. Amir Temur. Bibliografiya. Birinchi kitob. – Toshkent: Fan, 2020. – B. 3-4.
5

fanlari uchun manba vazifasini o‘tay oladi. Shuningdek, undagi materiallar, natija
va xulosalardan “O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi”, “O‘zbek adabiy tili tarixi”
“O‘zbekiston tarixi”, “Temurshunoslik” fanlarini o‘qitishda, o‘zbek tili tarixiy
onomastikasi, tarixiy leksikologiyasi bo‘yicha darsliklar, metodik qo‘llanmalar
yozishda, Amir Temur va temuriylar davriga oid nomlarning izohli va
ensiklopedik lug‘atlarini tuzishda, bakalavriat va magistratura ta’lim
yo‘nalishlarida maxsus kurs, maxsus seminarlar o‘tishda manba va material
vazifasini bajarishi bilan izohlanadi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, ____ sahifani tashkil etadi.
6

I.BOB. “ZAFARNOMA”NING YARATILISHI VA SOHIBQIRON
XAQIDA NOYOB MANBAA
1.1. Sohibqiron haqida eng birinchi kitob
Sohibqiron Amir Temur hayotlik chog‘ida yozilgan kitoblar ko‘p emas.
Rasmiy tarixda ular ikkita hisoblanadi: birinchisi – G iyosuddin Ali qalamigaʻ
mansub “Hindiston yurishi kundaligi”, ikkinchisi – Nizomiddin Shomiyning
“Zafarnoma” asari. Lekin birinchisiga qaraganda ikkinchisi o‘quvchilarga avvalroq
va keng roq ma’lum bo‘lgan.
“Hindiston yurishi kundaligi” haqida birin chi marta rus sharqshunos olimi,
akademik V.V.Bartold o‘zining 1902-yilda Turkistonga qilgan ilmiy safari
hisobotida xabar beradi. 1915-yilda L.A.Zimin mazkur asarning tanqidiy matnini
nashr ettirdi, unga V.V.Bartold muharrirlik qildi va “Muharrir so‘zboshisi” nomli
maqola bag‘ishladi. 1958-yilda asar sharqshunos olim A.A.Semyonov tomonidan
rus tiliga tarjima etilib, bosib chiqarildi.
Zahmatkash olima, filologiya fanlari nom zodi, dotsent Ra’no Qobulova
G iyosuddin Ali qalamiga mansub “Hindiston yurishi kun
ʻ daligi” asarining o‘zbek
tiliga tarjimasi ustida uzoq yillar mehnat qilib, sidqidildan ter to‘kdi. Bugungi
kunda ushbu nodir asar o‘zbek xalqi ning mulkiga aylanmoqda. Bu, albatta, juda
quvonchli hodisadir.
Sharq mualliflari tabiatan kamtarin bo‘lishgan, asar yozganida o‘zlari haqida
mumkin qadar yozmaslik, eslamaslik, zoti xoslarini zinhor aralash tirmaslik,
xokisorlik, iloji bori cha yiroqroqdan turib kuzatish yo‘li dan boradilar. Natijada
ko‘pincha ularning tarjimai holi bugungi kun o‘quvchisi uchun mavhum bo‘lib
qoladi. Bu holni o‘sha davrlarda yasha gan barcha mualliflarda, xususan, biz
qiziqayotgan Nizomiddin Shomiy, Sharafuddin Ali Yazdiy, G iyosuddin Ali, Fasih
ʻ
Xavofiy va boshqa muarrixlar misolida ko‘ramiz. Bu hol yevropalik kurs
ishichilarning ba’zan noto‘g‘ri xulosalar chiqarishiga olib keladi.
Amir Temurning 24 yoshgacha bo‘lgan davri haqida hech qanday tarixiy asar
yo‘q, ma’lumotlar ham kam. V.V.Bartoldning fik richa, Temurbek o‘zining
yoshligiga bag‘ish langan kitoblarni o‘qib, barchasi afsona bo‘lib ketibdi, bunga
7

kim ishonadi, deya ularni yoqib yuborishni buyurgan emish. Bi roq bu fakt
qayerdan olingani va qayerda yuz bergani bizga noma’lum.
Darhaqiqat, rasmiy tarixda Amir Temur tarixi 1360-yildan boshlanadi.
Nizomiddin Shomiy va Sharafuddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”larida shu holni
ko‘rish mumkin: Temurbekning yoshlik, bolalik yillari haqida hech narsa
yozilmagan. Lekin Sharafuddin Ali Yazdiy asarida bu haqda ko‘p emas-ku, ba’zi
lavhalar bor. Hatto, muarrix Fasih Xavofiy 1441-1442-yillarda yozib tugallangan,
Turon-u Xurosonning yuz ellik yillik tarixi yilma-yil bayon qilingan nodir xronikal
asarida ham (xuddi o‘zgalar bilan kelishib olganday), Amir Temurning bolalik,
o‘smirlik yillari haqida, uning 1336-yilda tug‘ilgani borasida ma’lumot keltiradi,
ammo u ham Sohibqironning dastlabki yigirma to‘rt yillik hayoti haqida lom-mim
demaydi. Ilk marta faqat mo‘g‘ul xoni Tug‘luq Temurxonning Movarounnahrga
bostirib kelishi, Kesh shahrining boshqaruvi ota-bobolarining joyi deb Amir
Temurga topshirilishi haqida yozib o‘tadi. Bu 1360-yilda yuz bergan edi…
Yuqorida aytganimizdek, kitoblarga ishon chi yo‘qolgan Amir Temur,
umuman, sal tanat, o‘zining faoliyati haqida biron kitob yozdirishni mutlaqo
istamagan ko‘rinadi. Saltanat taxtiga o‘tirganidan so‘ng yigirma sakkiz yil
mobaynida bu haqda so‘z bo‘lmadi, bironta kitob yozilgani ma’lum emas.
Chamasi, nufuzli a’yonlardan kimdir, balki piri murshid Mir Sayyid Baraka, deb
taxmin qilamiz, nihoyat Amir Temurni kitob yozdirishga undagan bo‘lsalar
ehtimol, chunki tegishli gapni Sohibqironga faqat tegishli odamlargina ayta olishi
mumkin edi, hamma emas.
Hindistonga yurish arafalarida saltanat tarixi haqida kitob yozish, uni kim
yozishi, nomzod haqida izlanish lar boshlanib ketdi. Ko‘p nomzodlar bo‘lganiga
shubha yo‘q, lekin Sohibqironning nazari Yazd shahrida yashaydigan tarixchi
G iyosuddin Aliga tushdi. Nomzodning salohiyati haqida fikrga ega bo‘lish uchunʻ
uning risolalari so‘raldi. Shuning uchun Yazd shahriga kelgan “…oliy hazrat
yaqinlari va sodiqniyat chokarlaridan birining tashrifiga musharraf bo‘lgan vaqtda,
mazkur satrlarni bitguvchi (ya’ni, G iyosuddin Ali) biri arab, yana biri fors tilida
ʻ
yozilgan ikki risolasini…” (“Hindis ton yurishi kundaligi”) ularga taqdim etdi. Oliy
8

dargohda risolalar o‘qib chiqildi… Muarrixning so‘z qobiliyatiga ega, nuktadon
ekaniga ishonch hosil qilindi. Shundan keyingina uni saroyga chorladilar…”
Aslida Amir Temur kitob va uning ta’lif etilishiga juda katta ahamiyat bilan
qarardi, chunki o‘zi ham mashhur “Tuzuklar”ni insho etgan edi, kitobning qadriga
yetardi. Shu ning uchun biror muarrixga kitob yozishni topshirar ekan, unga juda
jo‘yali maslahatlar berardi. Sohibqironning kitob haqidagi fikrlari ulug‘
donishmand faylasuflarning qarashlarini eslatardi. Bu haqda “Zafarnoma” asarini
bitgan Nizomiddin Shomiy bag‘oyat aniq bayon qilgan. Amir Temur va
Nizomiddin Shomiyning birinchi uchrashuvi 1393-yilda Bag‘dodda yuz bergan.
Ular oradan sakkiz yil o‘tib, 1401-yil Xalab shahrida ikkinchi marta ko‘rishdilar.
Shu o‘rinda Shomiyning asaridan ushbu hodisaga bag‘ishlangan par cha ni
keltirmasak, Sohibqironning qarash lari to‘liq aks etmay qolishi mumkin.
O‘sha uchrashuv haqida Nizomiddin Shomiy shunday yozadi: “…tarbiyat va
ban da parvarlik yuzasidan oliy ishorat sodir bo‘ldikim, garchi u zot qilgan
ishlarining bu abadiyatga ulangur davlatning boshlanishidan tortib, to hozirgi
kungacha bo‘lgan tari xini Onhazrat uchun yozgan bo‘lsalar ham, (saroyda turk,
fors, arab munshiylari, kotib lari kundalik voqealarni muntazam yozib borardilar –
M.A. ) ammo ular hali munosib tarzda jamlanib, taqdim etilmagan ekan; bu banda
(Nizomiddin) ularni yig‘ib, ortiqcha so‘zlardan tozalab, bob-bob qilib tartib be -
rishga mashg‘ul bo‘lgaymen, lekin shu shart bilanki, takalluf-u bezak berish, lof -
urish ziynatidan o‘zimni tiygaymen; asar uslubi, so‘z oroyishi-yu iboratorolik
san’atidan sof va xoli bo‘lg‘ay. “Yana Sohibqiron menga: “Shu uslubda yozilgan,
tashbih va mubolag‘alar bilan oro berilgan kitoblarda ko‘zlangan maqsadlar
o‘rtada yo‘qolib ketadi, agar so‘z qoida-qonunidan nasibador bo‘lganlardan
birontasi ma’nisini fahmlab qolsa qolar, ammo qolgan o‘ntasi, balki yuztasi
uning mazmunini bilishdan, maqsadga yetishdan ojiz. (Ta’kid bizniki – M.A. )
Shu sababli, uning foydasi barchaga barobar bo‘lmaydi…”, dedilar. Men banda yer
o‘pib arz sharafiga shunday yetkazdim: “…Olimlar maqbul so‘z haqida shunday
deganlar: “Yaxshi va ravon so‘z uldirkim, avom xalq uning ma’nisini anglagay,
xos kishilar esa unga ayb qo‘ymagay!” Amir Sohibqiron hazrat: “Men ana
9

shundoq so‘zni xohlaymen!” dedi…” (Nizomiddin Shomiy. “Zafarnoma”. T.,
1996. 22-23-betlar).
Sohibqironning kitob yozishdagi talabi shundoq edi.
Mazkur voqealardan bor-yo‘g‘i uch yil oldin Sohibqiron Yazddan chaqirilgan
muarrix G iyosuddin Aliga hamʻ shunday maslahat beradi. G iyosuddin Alining ʻ
o‘zi asar debochasida bo‘lgan voqeani shunday ba yon qiladi: “…Mazkur satrlarni
bitguvchi (u kamtarlikdan “men” demaydi, uchinchi shaxs nomidan so‘z yuritadi –
M.A. ), biri arab, yana biri fors tilida yozilgan ikki risolasini olib, o‘sha
muboraknazar qarshisiga keldi va oliy taxt poyasiga ularni qo‘ydi… [Shundan
so‘ng] hukm bo‘ldiki, [risolalar muallifi] tarix uchun hazrati jahonkushoy
ishtirokida sodir bo‘lgan harb laridan ayrimlarini forsiy debochada bayon etsin va
avvalo alohida bo‘limda hazrat hayotining ibtidosida unga karomat qilingan
g‘alabalarning qisqacha bayonini bitsin. So‘ng esa Hinduston g‘azavoti
ro‘znomasiga kirishib, sertakalluflikdan yiroq va idrok etmoqqa oson iboralar
ila aytilgan voqeaga oid mufassal jangnomani (ta’kid bizniki – M.A. ) sharh
etsin. Garchi [muallif] aksar vaqt diniy ilmlar [dengizi]ga g‘arq bo‘lib, kitobiyat
inshosiga kam havas qo‘ygan bo‘lsa-da, ammo oliy amrni bajarish yo‘lida bu
manzilni bosib o‘tmoqqa shuru’ qildi. Shaksiz, xotir nosozligi-yu dil parishonligini
keltirib chiqar moqqa lo yiq bu mehnat xoqon hazratlari ning charog‘on dillaridan
yog‘ilgan nurlarning unga bandalik ishtiyoqida taralgan bir aks nuridir, xolos…”
(G iyosuddin Ali. “Hindiston yurishi kundaligi”. Debocha.)
ʻ
Amir Temur sichqon yilida tavallud topgan edi, tarixchilarning yozishicha, bu
yilda tug‘ilgan insonlar tabiatan hamma narsaga sinch kovlik bilan qarar, saltanat
ishlarida ham, hayotda ham mayda-chuyda narsalargacha e’tibordan qochirmas
ekan. Uning saltanatida o‘ljaga tushgan g‘animatlar, xazinaga keladigan boylik yo
tilla buyumlar, anjom-aslahalar, sovg‘a-salom lar daf targa tushirilar va
Sohibqironga taqdim etilardi. Hukmdorning o‘zi bar cha sini bir-bir nazardan
o‘tkazardi. Ba’zan bunday daftarlarni ko‘rib chiqish ikki-uch kungacha davom
etganini aytadilar.
10

Kitob yozdirish esa katta hodisa hisoblanardi. Sohibqiron, ayniqsa, bu ishga
befarq emasdi. U muallif bilan bo‘lajak kitobda tilga olinadigan voqealar, so‘zlar,
joylar, jang lar haqida fikrlashar ekan, hamisha voqea larni “sodda va tushunarli
tilda” yozish lozimligini uqtirar edi. Hatto, kamina Sohibqiron tomonidan o‘zining
zafarli yurishlari tarixini yozish uchun G iyosuddin Ali nomiga farmoni oliyʻ
chiqarilgani haqida ham eshitganman, ammo hozircha bunday faktga ko‘zim
tushmadi. “Zafarnoma” nomini ham Nizomiddin Shomiyga Sohibqironning o‘zlari
tavsiya qilgan ekan.
Akademik V.V.Bartold o‘z hisobotida va keyin chalik 1915-yilda yozgan
“Muharrir so‘z boshisi” maqolasida “Hindiston yurishi kun daligi” Amir Temurning
birgina yurishi tafsilotlari bayon qilingan yagona asar ekanini ta’kidlab, bu asar
Amir Temur saltanatining mukammal tarixini yaratishga bel bog‘lagan Nizomiddin
Shomiyga shubhasiz manba bo‘lib xizmat qilgan, deb uqtiradi. Bartold davom
etadi: “Вместе с другими подобными трудами труд нашего автора (т.е. Гияс
ад-дина Али) несомненно был источником составителя полной истории
Тимура, Низам ад-дина Шами, труд которого был переделан и дополнен в
сарствование Шахруха Шереф ад-дином Езди”.
Biroq ushbu fikr kishida bir necha e’tiroz lar tug‘diradi. Birinchidan, “ другие
подоб ные труды ” deyilganda saroy munshiylari muntazam yozib borgan voqealar
nazarda tutilmoqda. Afsuski, bu manbalar asl holi da bizgacha yetib kelmagan.
Nizomiddin Shomiy ta’biri bilan aytganda, Sohibqironning “…hozirgi kungacha
bo‘lgan tarixini Onhazrat uchun yozgan bo‘lsalar ham, ammo hali munosib tarzda
jamlanib, taqdim etilmagan” voqealar tasviri har uchala muallifga ham o‘z
asarlarini yozishda material sifatida xizmat qilgani aniq. Mavzu yagona bo‘lgani
bois ayrim takrorlar yuz berishi tabiiy hol.
Ikkinchidan, Nizomiddin Shomiy o‘z asarini yozishda G iyosuddin Alining
ʻ
asaridan manba sifatida foydalanganida, buni, albatta, qayd etishi lozim edi.
Uchinchidan, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”si Nizomiddin Sho miy
“Zafarnoma”sining qayta ishlangan (?) (“ переделан ”), to‘ldirilgan (?)
(“ дополнен ”) nusxasi emas! Uchala kitobning har biri asl, original asarlardir.
11

1.2. “Zafarnoma” – o’rta osiyo tarixnavisligining noyob manbasi
Yurtimiz tariximizni teran bilish, uni idrok etish, o’z xalqi va mamlakatini istalgan
joyda va istalgan darajada tanishtira olish uquvi tarixichining burchidir. Tabiyki
tarix fani o’tmish merosini yangi avlodlarga to’laqonli yetkazish bilan ularning
ma’naviy tarbiyasiga, komil insonlar bo’lib yetishuviga o’z munosib hissasini
qo’shmoqda. Tarix – yurt o’tmishidan, xalq xotirasidan, avlodlardan ibrat oluvchi
hayot maktabidir. Tarix – bu nafaqat o’tmish va uning tahlili bugungi kunimiz
uchun muhim xulosalar manbai bo’lib, u istiqbolimiz rejasini aniqlashda ham katta
ahamiyat kasb etadi. O’tmishda shunday davrlar bo’ladiki, butun xalq uchun ibrat
hisoblanadi. Ayniqsa, o’lkamiz hududida madaniyat, ilm-ma’rifat gullab-
yashnagan davr XIV – XV asrlarda Movaunnahr va unga qo’shni bo’lgan
sarhadlar rivojlanishning bir pog’onasiga ko’tarildi. Ikkinchi uyg’onish davri deb
ataluvchi Temuriylar madaniyati ilm-fan rivojlanishiga buyuk hissa qo’shdi. Bu
davrning yana bir yutug’i – ijtimoiy fanlar, xususan, tarixshunoslik sohasida katta
kurs ishilarning yaratilganligidir. Bu xayrli ishlarning yuzaga chiqishida ham
temuriy hukmdorlar tashabbusi va rahnamoligi beqiyos bo’lgan. Jumladan: Amir
Temur “Tuzuklari”, Mirzo Ulug’bekning “To’rt ulus tarixi”, Bobur Mirzoning
“Boburnoma”si ijtimoiy fanlar rivojiga ayricha ta’sir ko’rsatganligi shubhasizdir.
Temuriylar davrida ijod qilgan va tarixshunoslikda salmoqli iz qoldirgan
allomalardan – Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”,
Xofizu Abruning “Zubdat at-tavorix”, Abdurazzoq Samarqandiyning “Matla ul-
sa’dain” va “Majma’ ulbahrayin” (“Ikki saodatli yulduzning chiqish o’rni va ikki
azim daryoning quyilish joyi”), Ibn Arabshohning “Amir Temur tarixi”,
Mirxondning yetti jildli “Ravzat ul-safo” (“Poklik bogi”), Xondamirning
“Makorimul axloq” (“Yaxshi fazilatlar”), “Habibus siyar fi axboru afodul bashar”
(“Xabarlar va bashariyat odamlaridan dilga yaqin siyratlari”) asarlari o’sha zamon
tarixshunoslik ilmining yuksaklik darajasini o’zida ifoda etadi. Ularning har
biridan nafaqat u yoki bu hukmdorlarning davlat siyosati, yohud harbiy yurishlari,
yohud shaxsiyatlariga oid ma’lumotlar aks etib qolmay, balki shu bilan birga o’sha
12

davrning barcha murakkab, ziddiyatli jarayonlari, trixiy voqealar, hodisalar
silsilasi ham ishonarli tarzda yoritilganligi ayon bo’ldi 4
.
Bu davr tarixinavisligiga munosib hissa qo’shgan Sharfiddin Ali Yazdiy o’zining
“Zafarnoma” asari orqali tarixda o’chmas iz qoldirdi. Sharafiddin Ali Yazdiy
Markaziy Osiyo, Yaqin va O rta Sharq mamlakatlarining XIV – XV asrʻ
boshlaridagi tarixidan bahs yurituvchi mashhur “Zafarnoma” asarining muallifi
sifatida tarix zarvaraqlarida mangu muhrlangan muarrixlardan bo lib, uning hayoti
ʻ
va faoliyati asosan XV asrning birinchi yarmiga to g ri keladi.
ʻ ʻ
Sharafiddin Ali Yazdiy Eronning Yazd shahriga qarashli Taft mavzeida (Taft-i-
Yazd deb ham atalgan), taxminan XIV asrning oxirgi choragida tug ilgan. Uning
ʻ
tarjimai holi haqidagi ma lumotlar o z asarlari va zamondoshlarining asarlarida
ʼ ʻ
keltirilgan dalillardan iborat. Uning otasi – Shayx Hoji o z davrining yirik
ʻ
olimlaridan sanalib, tariqat ahli – so fiylar bilan hamfikr bo lgan. Manbalarda
ʻ ʻ
aytilishicha, Sharafiddin Ali ham yoshligida Yazd so fiylari bilan yaqin aloqada
ʻ
bo lgan. Sharafiddin Ali Yazdiyning keyingi faoliyati haqidagi ma lumotlar, uning
ʻ ʼ
Sherozda Temuriylar saroyida xizmatda bo lganligi bilan bog liq. Shohruxning
ʻ ʻ
o g li Mirzo Ibrohim Sulton 1414-yili otasi tomonidan Eronning Fors viloyatiga
ʻ ʻ
(markazi Sheroz) hokim qilib tayinlanadi. 1435-yilgacha Sharafiddin Ali ana shu
shahzodaning saroyida xizmat qiladi. Shuni alohida ta kidlash kerakki, Sharafiddin
ʼ
Alidan qolgan ilmiy adabiy meros adabiyot va til uslubi, she riyat nazariyasi, ilmi
ʼ
nujum, falsafa, tasavvufning nazariy masalalari bo yicha yozilgan asarlardir.
ʻ
Alloma “Sharaf” taxallusi bilan she rlar yozganligi ham ma lum.
ʼ ʼ
Sharafiddin Alining 1446-yili Hirotga kelgani, bu yerdan Samarqandga, Ulug bek
ʻ
huzuriga borganligini ham taxmin qilish mumkin bo lsada, biroq bu uzoq vaqt
ʻ
davom etgan emas. Aftidan, Shohrux vafotidan (1447) keyin tez orada Sharafiddin
Ali o z vatani Taftga qaytib keladi va bu yerda xonaqohga joylashib, umrining
ʻ
oxirigacha shu yerda yashaydi. U hijriy 858 (1454) -yili vafot etadi, shu
xonaqohga dafn etiladi 5
. Uning tarixnavislik fani namoyandalari qatoridan o rin
ʻ
4
Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2005. – B. 145.
5
https://ilmlar.uz/zafarnom Sharafiddin Ali Yazdiy
13

egallashiga sabab bo lgan “Zafarnoma” asarining bitilish tarixi ham muallifningʻ
o z davrining yetakchi muarrixlaridan biri bo lganligini ko rsatib turibdi.
ʻ ʻ ʻ
“Zafarnoma” asari – “Fathnomayi sohibqiron”, “Tarixi jahonkushoyi Temuriy”
degan nomlar bilan ham ataladi, lekin tarix fanida u ko proq “Zafarnoma” nomi
ʻ
bilan mashhur. Asar tuzilishi jihatidan ikki qismga: Temurdan oldingi davr
tarixidan umumiy tarzda so zlovchi “Muqaddima” va bevosita Temur davri
ʻ
tarixini yorituvchi asosiy qismga bo linadi. Har bir qism uchun alohida-alohida
ʻ
yozilgan, ko p jihatdan mushtaraklikka ega bo lgan so zboshilarda muallif mazkur
ʻ ʻ ʻ
qismlarning yozilish tarixini yoritib beradi. U har ikki qism ham Shohruxning
o g li Ibrohim Sultonning tashabbusi bilan yozildi, deb ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ
Muallifning ta kidlashicha, Ibrohim Sulton o z bobosi Amir Temur haqida maxsus
ʼ ʻ
kitob yozilishini niyat qilgan va hijriy 822 (1419 – 1420)-yilda o z vaqtida baxshiy
ʻ
va munshiylar tomonidan Temur haqida turkiy, forsiy tillarda yozib qoddirilgan
mavjud ma lumotlarni yig ib keltirish haqida farmon chiqargan. Bu ish amalga
ʼ ʻ
oshgandan so ng mazkur ma lumot-hujjatlarni o rganishga kirishilgan.
ʻ ʼ ʻ
“Muqaddima”da bu quyidagicha bayon etilgan: “To planilgan ma lumotlar
ʻ ʼ
voqealarni o z ko zi bilan ko rgan kishilar hikoyasi bilan taqqoslab bo lingach, bu
ʻ ʻ ʻ ʻ
ma lumotlar bilan Sharafiddin Ali tanishib chiqib, Ibrohim Sultonga axborot
ʼ
berishi lozim bo lgan. Ibrohim Sulton ma qullagandan keyin esa Yazdiy
ʻ ʼ
“Muqaddima”ni tuzishga kirishgan. Temur davridan bahs etuvchi qism –
“Zafarnoma”ning bosh so zboshidan quyidagilarni bilib olamiz: Podshohlikning
ʻ
barcha tomonlaridan Temur haqidagi turkiy va forsiy tillarda bayon qilingan
hikoyalarning hamma she riy va nasriy nusxalari to planib bo lingach,
ʼ ʻ ʻ
ma lumotlar bilan tanishish uchun uchta guruh tuzilgan. Turkiy va forsiy tillarning
ʼ
bilimdonlari ikki guruhni, voqealarni o z ko zi bilan ko rganlar esa bir guruhni
ʻ ʻ ʻ
tashkil etganlar. Dastlab Temur haqidagi har bir hikoya o qilgan, agar uning
ʻ
mazmuni voqealarni o z ko zi bilan ko rgan kishining talqiniga to g ri kelmay
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qolsa, Ibrohim Sulton haqiqatni tiklash uchun turli shaharlarga choparlar yuborib,
mazkur voqeani Temurning yana boshqa zamondoshlaridan surishtirgan yoki
qo shimcha ma lumotlar to plagan. Ana shu qo shimcha guvohlar hikoyatlarini
ʻ ʼ ʻ ʻ
14

ham tinglagach, Ibrohim Sulton aytib turgan va kotiblar yozib brogan”. Shu tarzda
asarning dastlabki xomaki nusxasi tuzib chiqilgan. So ng ana shu xomaki nusxaʻ
asosida Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” asarini yozgan 6
.
“Zafarnoma” Amir Temur faoliyati va harbiy yurishlariga bag’ishlangan bo’lib,
xolisona yoritilgani bilan ajiralib turadi. Jumladan: Amir Temur siyosiy maydonga
chiqishdan oldin Movaunnahr bir qancha bekliklarga bo’linib ketib, siyosiy
taqoqlik vujudga keldi. Tug’luq Temur jate qo’shinlari bilan bostiri kirib, o’lkani
talon-toroj qiladi. Asarda bu haqda shunday yozilgan: “Tug’luq Temurxon yana
Movarounnahr saltanatiga hisobsiz cherik yig’ib bostirib keldi. Xo’jandga
yetganida beklardan Boyazidbek Jaloyir uni tomoniga o’tib oldi. Beklar qo’rqib,
uning hizmatiga o’ta boshladilar. Xoji Barlos ham u tomonga o’tdi, ammo
Tug’luq Temur beklardan Boyazid Jaloyirni qatl qildiradi. Bundan qo’rqib Hoji
Barlos Keshga qochadi va oila a’zolari bilan Amu suvini kechib, Xurosonga undan
Sabzavorga keladi va bu yer amirlar unga fitna ushushtirib ukasi bilan qatl
qilishadi” 54
. Bundan ko’rinib turibdiki beklar birlasha olmaydi. Amir Temur esa
Tug’luq Temur oldiga borib, yorliq olib qaytadi. Tinchlikni taminlash uchun
kurashadi. Nihoyat, Amir Husayni yengib, Movarounnahr hokimligini egallab,
qurlutoy chaqiradi, Zimda Chashmdan boshqa barcha beklar uni hokimyatini tan
oladi. Asarda Amir Temur Shibirg’on hokimi Zimda Chashmga qilgan yurushi
haqida shunday deyilgan: “Hazrati Sohibqiron Temur Ko’ragon Zimda
Chashmning yomon harakatidan habar topib, qahr o’tiga minib, Shibirg’onga
cherik tortdi. Bundan vahimaga tushgan Zimda Chashm Anjo qal’asiga
yashirinadi. Amir Temur uni taqib qildi. Zimda Chashmni boshqa iloji qolmagach
avf so’raydi. Uni kechirishadi va gunohidan o’tadilar” 7
. Bu ma’lumotlardan
ko’rishimiz mumkinki, Zimda Chashm bo’ysinishi bilan butun hokimyat Amir
Temurni ixtiyoriga o’tadi. Shuningdek, asarda Amir Temurning vafot etgan ikki
shaxzodalari haqida ham bir qancha ma’lumotlar bor, ular Amir Temurdan oldin
vafot etishgan. Jumladan Jahongir Mirzo haqida shunday yozadi: “Hazrati
6
a-https://saviya.uz/hayot/tarjimai-hol/sharafiddin Ali Yazdiy 54
Шарафиддин Али Яздий . Зафарнома. – Т.:
Шарқ, 1997. – Б. 25.
7
Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. – Т.: Шарқ, 1997. – Б. 70.
15

Sohibqiron Otaqumdan qaytib, Sayhundan o’tib, Samarqandga kelganida barcha
amir va beklari motam libosini kiyib, uni qarshi oldilar va shaxzodani vafot
etganini aytishdi. Amir Temur bundan bag’oyat anduhga tushdi. Uning xokini
Keshga elitib ustiga imorat soldirdi. Shaxzodaning yoshi yigirmada edi, undan ikki
o’g’il qolgan. Beklarga mansub Xonzodabegimdan Muhammad Sulton, Ilyos
Nasuriyning qizi Baxt Malik og’adan Pir Muhammad edi. Jahongir Mizro 777-ilda
(1376) vafot etdi” 8
. Amir Temsurning to’ng’ich o’g’li Jahongir Mirzo juda yosh
vafot etgani va undan ikki o’g’il farzand qolganini asardagi ma’lumotlardan
ko’shimiz mumkin. Asarda Amir Temurning yana bir o’g’li Umarshayx Mirzo va
uning qanday vafot etgan haqida quydagicha keltirilgan: “Shaxzoda Umarshayx
Mirzo oqil va dono, bahodir edi. Sohibqiron uni Fors viloyatiga qo’ygan va u
yerda bir yil bo’lgan. Chun Istaxr, Fadak, Garmsirda Shaxriyor qal’asin oldi. Amir
Temur bu payt Diyorbakr sori borgan shaxzodaga odam yuborib uni chaqiradi.
Umarshayx Mirzo Kurdistondan o’tib, yo’lda bir qal’aga yetdilar, uni Xumatur der
edi, shaxzoda uni ko’rmoq uchun yaqin borganida bir badbaxt shaxzodaga o’q
otadi va u shahid bo’ladi. Bu voqea 796-yilda (1394) bo’ldi. Shaxzoda qirq yoshda
edi va Xumatur qal’asini yer bilan yakson qilishib, oxirgi kishisigacha qatl qildilar.
Uning xoki Sheroz shahriga undan Keshga elitdilar. Uning ayollari Sevinch
Qutlug’ o’ga, Bek og’a, Malik o’ga va o’g’li Iskandar kichik va hanuz sut emar
edi” 9
. Umarshayx Mirzoning qabri Keshga elitilib, u yerdagi Jahongir Mirzoning
maqbarasiga dafn etiladi.
Asarda bu kabi boy ma’lumotlar talaygina bo’lib, Temuriylar davlati va sulola
vakillari haqida batafsil ma’lumotlar mavjud. Shuningdek, asarda Amir Temur
vafotidan keyin Movarunnahrda yuzaga kelgan taqoqlik haqida ham xolisona
malumot beradi. Binobarin,
“Zafarnoma” asari faqat Amir Temurnigina emas, balki Temuriy shahozadalar
Shohrux (1405 – 1447) va Ibrohim Sultonlar (1414 – 1435) hukmronlik davri
tarixini ham yoritishi kerak bo lgan. ʻ
8
Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. – Т.: Шарқ, 1997. – Б. 80.
9
Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. – Т: Шарқ, 1997. – Б. 164.
16

1.3. Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Ali Yazdiy asarlari
Movarannahrning XV asr tarixiga oid manbaa sifatida
Markaziy Osiyo, ayniqsa, Movaroupnahr va Xuroson xalqlari tarixida XIV -
XV asrlar, Amir Temur va uning avlodi Temuriylar sulolasi hukmronligi bilan
bog‘liq katta siyosiy o‘zgarishlar va ayni bir vaqtda iqtisodiy va madaniy, fan,
ma’naviy hayot xullas jamiyat hayotining barcha sohalariga daxldor rivojlanishlar
davri bo‘ldi. Shuning uchun ham bu davrni dunyo ilmiy kurs ishilarida Markaziy
Osiyo tarixidagi buyuk yuksalish davri deb baholab kelinmoqda.
Hozirgi kunlarda bu kurs ishilar uchun manbaa xizmatini o‘tab kelayotgan
tarixiy asarlarni yaratish ham o‘sha vaqtlardayoq keng rivoj topib, XV asrda va
undan keyin xam taniqli muarrixlar tomonidan davom ettirildi. Bu asarlarda
sohibqiron Amir Temurning Movarounnahrda markazlashtirilgan davlatni barpo
etish uchun olib borgan kurashlari, harbiy yurishlari, davlatchilik siyosati hamda
xalqaro diplomatik va savdo aloqalarini mustahkamlashga, dehqonchilik va
hunarmandchilikni, madaniy qurilishlarni rivojlantirishga qaratilgan tadbirlari
yozib qoldirilgan. Ana shunday yozma yodgorliklarlning eng dastlabkilaridan biri
Amir Temurning bevosita topshirig‘i bilan mohir adib va tarixnavis Nizomiddip
Shomiy tomonidan yozilgai “Zafarnoma” nomli asardir 10
.
“Zafarnoma” ning yozilish tarixi haqida shuni ta kidlash lozimki, Mavlonoʼ
Shomiyning o zi bergan ma lumotga ko ra, hijriy 804 yili (1401 yil 11 avgustdan
ʻ ʼ ʻ
1402 yil 1 avgust oralig i) Amir Temur uni huzuriga chorlab, o z yurishlari
ʻ ʻ
bitilgan yirik bir asar yaratishga undagan. Sohibqiron o sha davrga qadar munshiy
ʻ
va kotiblari tarafidan tuzilgan bitiklar uni qoniqtirmaganligini aytgan. Yozilajak
asar bir tomondan, avom xalqqa tushunarli, sodda, ravon tidda va ayni paytda
ma rifatli kishilar e tiboriga ham loyiq tarzda yozilishini uqtirgan. Mavlono
ʼ ʼ
Nizomiddin bu mas uliyatni o z bo yniga olgan.
ʼ ʻ ʻ 11

Nizomiddin Shomiy “Zafarnoma” asarini yozish uchun qanday manbalardan
foydalanganligi xususida, afsuski, na o zining va na zamondoshlari asarida
ʻ
10
Низомиддин Шомий ва унинг "Зафарнома" асари. Форс тилидан угирувчи - Юнусхон Хакимжонов.
«Узбекистон» нашриёти, 1996 й. Б. 3.
11
“Zafarnoma”, 1-jild, 10–11-betlar.
17

uchraydi. Lekin “Zafarnoma” asarini tadqiq etish natijasida Shomiy quyidagi
manbalardan foydalanganligini taxmin qilish mumkin:
1. Amir Temurning kotiblari nazm, nasrda forsiy, turkiy tillarida yozgan
kundaliklar va bitiklar. Bular Nizomiddin Shomiy va undan keyingi mualliflar
davrida mavjud bo lgan bo lsa ham, bizning davrlarga yetib kelmagan yoki haliʻ ʻ
topilganicha yo q;
ʻ
2. Muallifning o zi keyingi 2–3 yil davomida Amir Temur yurishlari shohidi
ʻ
bo lgan va yozib olgan voqealar;
ʻ
3. Amir Temurning Hindistonga yurishi bilan bog liq voqealar bayon etilgan
ʻ
G iyosiddin Alining “Amir Temurning Hindistonga yurish kundaligi” asari
ʻ 12
.
Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asari o zida jamlangan tarixiy
ʻ
ma lumotlarning ishonchliligi bilan XV - XVI asrlardanoq boshqa asarlar uchun
ʼ
bosh manbalardan biri bo lib xizmat qilgan. Sharafiddin Ali Yazdiyning
ʻ
“Zafarnoma”, Abdurazzoq Samarqandiyning “Matla i sa dayn va majma i
ʼ ʼ ʼ
bahrayn” (“Ikki saodatli yulduzning chiqishi va ikki dengizning qo shilish joyi”),
ʻ
Fasih Havofiyning “Mujmali Fasihiy”, Muhammad Fazlulloh Musaviyning
“Tarixi hayrot”, Xotifiyning nazmda bitilgan “Temurnoma”, Mirxondning
“Ravzat us-safo” (“Poklik bog i”), Xondamirning “Habib us-siyar” (“Yaxshi
ʻ
xislatlar”) va boshqa bir qator asarlar shular jumlasidandir. Ularning har birida
ilgarigi asarlardagi voqealar har xil tahrirlarda qaytarilishi bilan birga boshqalarida
uchramaydigan voqealar tafsiloti ham mavjud.
Shomiy “Zafarnoma”sining faqat ikki qo lyozma nusxasigina saqlanib qolgan.
ʻ
Birinchisi, Amir Temurga taqdim etilgan qo lyozmadan 1425 yilda qo chirilgan
ʻ ʻ
nusxasi bo lib, u Istanbuldagi “Nuri Usmoniya” masjidi kutubxonasida, 3367-
ʻ
inventar raqami ostida mavjud. Ikkinchisi, muallif Amir Temurning nabirasi
Mirzo Umar bahodir ibn Mironshohga taqdim etgan ko lyozmadan 1434 yili
ʻ
ko chirilgan nusxa bo lib, u Londondagi Britaniya muzeyi kutubxonasida, 23980-
ʻ ʻ
inventar raqami bilan saqlanadi.
12
Bo`riev O.Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo.T.,1997y
18

Taniqli matnshunos olim Feliks Tauer mazkur qo lyozmalar noqis bo lganligiʻ ʻ
sababli, ularni Hofizi Abruning “Zubdat ut-tavorix” asari bilan solishtirib tadqiq
etish asosida “Zafarnoma”ning ikki jilddan iborat ilmiy tanqidiy matnini nashr
ettirgan. Birinchi jildiga faqat “Zafarnoma” ilmiy tanqidiy matni kiritilgan.
Ikkinchi jildida esa nashrning so zboshisi, qo shimchalar, nusxalardagi farqlar
ʻ ʻ
berilgan.
Asar keyingi vaqtlarda Sharq va G arb olimlari tomonidan o rganilib, undan
ʻ ʻ
qisqartirilgan tarjimalar amalga oshirilgan. Jumladan, 1949 yili Anqarada Nejoti
Lug ol degan olim F. Tauerning nashri asosida qisqartirib, turk tilida tarjima
ʻ
qilgan. Undan tashqari, sharqshunoslikka oid bir necha kitoblarda bu asardan
terma tarjimalar e lon qilindi. Bu tarjimalar to liq bo lmasada noyob bo lib
ʼ ʻ ʻ ʻ
qolgan. Shuni nazarga olgan holda keyingi yillarda O zR FA Abu Rayhon
ʻ
Beruniy nomli Sharqshunoslik institutida “Zafarnoma”ning o zbek tiliga to liq
ʻ ʻ
ilmiy izohli tarjimasi Hofizi Abru “Ilova”si bilan birga nashrga tayyorlandi. Unga
institutning sobiq ilmiy xodimi, marhum Yunusxon Hakimjonovning F. Tauer
nashri bo yicha qilingan dastlabki qoralama tarjimasi asos qilib olingan
ʻ 13
.
Sharq tarixnavisligining eng nodir yodgorliklaridan biri va Amir Temur davri
tarixining birlamchi manbalaridan bo lgan “Zafarnoma” uzoq vaqtdan buyon
ʻ
sharqshunos kurs ishichilar diqqatini o ziga jalb etib kelmoqda. Daliliy
ʻ
ma lumotlarning to liqligi hamda ishonchliligi tufayli u o sha davr manbalari
ʼ ʻ ʻ
orasida hanuzgacha muhim o rin egallaydi.
ʻ
XV va XVI asrlarda “Zafarnoma” qahramonlik qissasi janrida ikki marta
she riy yo l bilan o zbek tilida Lutfiy, fors tilida Abdurahmon Jomiyning jiyani
ʼ ʻ ʻ
Hotifiy (vafoti – 1521) tomonidan kuylangan edi. XVI asr boshlarida
Shayboniylarning dastlabki vakillaridan Kuchkunchixon (1510–1530)
topshirig iga muvofiq Muhammad Ali ibn Darvesh Ali Buxoriy tomonidan
ʻ
“Zafarnoma” o zbek tiliga tarjima qilingan. Adabiyotlarda Hofiz muhammad ibn
ʻ
Ahmad al-Ajamiy tomonidan asarning turk tiliga tarjima qilinganligi haqida ham
ma lumot bor. Bulardan tashqari “Zafarnoma” 1822– 1823 yillarda Xivada
ʼ
13
Bo`riev O.Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo.T.,1997y
19

Xudoyberdi ibn Qo shmuhammad So fi al-Xivoqiy tomonidan o zbek tiligaʻ ʻ ʻ
qisqartirib tarjima qilinganligi ham ma lum.
ʼ
XVIII asrdan boshlab “Zafarnoma”ning ayrim qismlari fransuz (Peti de la
Kroa, 1713), ingliz (J. Darbi, 1723) va rus tiliga ham tarjima qilingan. Asarning
forscha matni esa 1887–88 yillarda Kalkuttada (Hindiston), 1958 yili Tehronda
(Eron) chop etilgan. Biroq bu nashrlarda asarning “Muqaddima” qismi hamda
zaruriy ko rsatkichlar berilmagan. 1972 yili Toshkentda asarning har ikki qismini
ʻ
qamragan O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik
ʻ
institutida saqlanayotgan 4472raqamli qo lyozmaning maksimal nashri amalga
ʻ
oshirildi. Bunda tarixiy manbalar ilmiy nashri uchun zaruriy bo lgan so zboshi va
ʻ ʻ
turli ko rsatkichlar bilan birga asar matnining har xil nusxalari va nashrlari
ʻ
orasidagi farklar ham qayd etildi.
1499-yildan boshlab O`rta Osiyoga o’z yurishlarini boshlagan Muhammad
Shayboniyxon (1451-1510) temuriylar ichidagi ichki nizo va noittifoqlikdan
foydalanib, Movaraunnahrga nisbatan istilochilik harakatlarini boshladi. Temuriy
shahzodalardan, shu vaqtdagi yagona movarounnahrlik iqtidorli va harbiy
sarkardalik mahoratiga ega b о `lgan, keyinchalik buyuk shoir va davlat arbobi
darajasiga chiqqan Zahiriddin Muhammad Boburning (1483-1530) sa'yi-
harakatlari ham o’zining tegishli natijasini berrnadi. 1505-1506 yillarga kelib
Shayboniyxon Xorazm va Movaraunnahrni to`liq egallaydi. Shayboniyxonga
qarshi kurashish uchun yo`lga chiqqan Xuroson hukmdori Sulton Husayn (1469-
1506) 1506-yilning bahorida vafot etadi. Sulton Husaynning vorislari o’tasida
toju-taxt uchun kurash avj olib, natijada hokimiyat ikkita
shahzodagaBadiuzzamon Mirzo bilan Muzaffar Mirzolarga o`tadi. Qulay
vaziyatdan foydalangan Shayboniyxon 1507-yili shahzodalarni tor-mor etib, qattiq
janglardan so’ng poytaxt Hirot va butun Xurosonni o’z qo'li ostiga oladi.

20

Shunday qilib, deyarli bir yarim asr davom etgan shon-shavkatli Temuriylar
saltanati o’z nihoyasiga yetadi. Temuriylarning oxirgi zabardast vakili Zahiriddin
Muhammad Bobur 1525-yilgi Panipat jangidan so`ng shiraoliy Hindistonni
egallashga muvaffaq bo’ladi. Boburiylar sulolasi Hindistonda deyarli uch asr
mobaynida hukmronlik qilib, ko"p holda temuriylarning shon-shuhratini bu yerda
tiklashga muvaffaq boladilar.
To‘rtinchidan, yana “Hindiston yurishi kundaligi”ning Nizomiddin Shomiyga
manba sifatida xizmat qilgani haqida to‘xtalamiz. Amir Temur 1398-yilda G iyoʻ -
suddin Alini saroyiga taklif qilib, uni Hindiston safariga birga olib ketadi. Chunki
u kitob yozish uchun muallif voqea-hodi salarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rishi, ularning
tafsilotini kunma-kun yozib borishi zarur edi. Amir Temur odatda odamni o‘z
ko‘zi bilan ko‘rib, suhbatlashib, ishonch hosil qilganidan keyingina unga biron
vazifani ishonib topshirar edi. Mazkur safar bir yil davom etadi. Shu o‘rinda savol
tug‘ila di: G iyosuddin Ali shu muddatda asarni yozib tugatganmidi yoki bunga
ʻ
qo‘shimcha vaqt talab etilganmidi? Bunisi bizga noma’lum. V.V.Bartold esa
“Muharrir so‘zboshisi” maqolasida “Hindis ton yurishi kundaligi” 1402-yilda yozib
bitirilgan, deb taxmin qiladi.
Qiyos qilaylik. Amir Temur Nizomiddin Shomiy bilan 1401-yilda Xalabda
uchrashgan… Agar muarrix o‘sha yilning o‘zida “Zafarnoma” inshosiga kirishgan
bo‘lsa, G iyo
ʻ suddin Alining asari bilan tanishishga ulgurganmidi? Umuman, u
mazkur asardan xabardor bo‘lganmi? Buyog‘i ham bizga qorong‘i. Agar Shomiy
bundan xabar topganida, shak-shubhasiz, “Zafarnoma”da o‘z salafining ishlarini
hurmat bilan eslab o‘tishi aniq edi.
Mas’uliyatni chuqur his qilgan G iyosuddin Ali qalami o‘tkir muarrixlardan
ʻ
ekanini yaqqol ko‘rsatdi. U o‘z asarida Sohibqiron safari ni tasvirlashda, voqealarni
yoritishda izchil bo‘ lish ga harakat qildi. Amir Temur topshirig‘i bo‘yicha muarrix
faqatgina Hindiston yurishini emas, balki ungacha Turon saltanatida yuz bergan
urushlar va muhim voqealarni ham qalamga olishi lozim edi. Akademik
V.V.Bartold mulohazalariga ko‘ra, bu asardan Sohibqironning ko‘ngli to‘lmagan,
go‘yo shundan keyin Nizomiddin Shomiyga yangi asar yozishni buyurgan…
21

Bu gapda jon bordek. Avvalo, muallif o‘zi bilmagan holda boshqa jang larga
nisbatan muzaffariylar bilan bo‘lgan janglar tasviriga (G iyosuddin Aliʻ
muzaffariylar hukmronlik qilgan Yazd shahridan edi) ko‘proq o‘rin berib
yuboradi… Buning ustiga, asar “sodda va tushunarli til” bilan yozilmadi,
muallifning o‘zi aytganiday, sertakalluflikdan yiroq va idrok etmoqqa oson
iboralar ila bitilmadi, unda bo‘yab-bejashlar yuz berdi. Asardan muallif uslubini
ko‘rsatuvchi ikki misol keltiramiz: “Oftob semurg‘i Ko‘hi Qof ortiga berkingan
va kunning kulrang lochini tun zulmati oshiyonida nihon bo‘lib, tunning
shab rang zog‘i charxning zarrin tuxmini (ya’ni quyosh ni) o‘z qanotlari ostida
yashir gach…” Yana: “Shanba (aslida juma) tongida, hinduviy tun posboni turktoz
xurshid qarshi sida mashriq darichasini ochgan mahal…”
Umuman olganda, G iyosuddin Alining “Hindiston yurishi kundaligi” tarixiy
ʻ
asari – Sohibqiron saltanati haqida yozilgan birinchi asar ekanligi bilan bizga
qadrli va e’tiborlidir. Boshqacha aytganda, bu – birinchi taj riba edi, bu mavzu hali
ochilmagan qo‘riq bo‘lib yotardi. Sohibqiron haqida yozilgan biron asar yo‘q
edi… Qanday yozish usullari borligi hali yozguv chiga ham, o‘qiguvchiga ham
ma’lum emas edi o‘sha kezlar… Amir Temur Ko‘ragondek qudratli jahongir, ulug‘
siymo ko‘z o‘ngida uning sharafli faoliyati haqida qalam teb ratish, so‘z aytish
uchun kishi, avvalo, o‘ziga qat’iy ishongan, yorqin salohiyat, olmosday zehn,
jur’at va jaso rat sohibi bo‘lishi kerak edi. Aytish kerakki, G iyosuddin Ali ana
ʻ
shunday jasoratga, kuchga ega ekanini namoyish qila oldi! Uning “Hindiston
yurishi kundaligi” asari tarjimasi o‘zbek temurshunosligi sahifalarini bezab
turadigan noyob asarlardan biri bo‘lib qolishiga shubha yo‘q.

22

II. BOB. AMIR TEMUR SALTANATIDA DAVLAT BOSHQARUV
ASOSLARI .
2 . 1 . ”Zafarnoma” asarida Amir Temur davrida boshqar uvning o‘ziga xos
xususiyatlari.
So‘hibqiron Amir Temur davrida boshqaruvning o‘ziga xos hususiyatlari
mavzusini o‘rganishimizda va uning siyosiy mavqei haqida gagirilganda
B.Ahmedov, O.Bo‘riev, A.Ziyo, H.Boboyev, A.Saidov, L. Keren, B. Mants va
boshqa olimlarning tadqiqotlari o‘zining ahamiyatliligi bilan e’tiborga loyiqdir.
Bu manbalarda Amir Temur kuchli xarakter sohibi, mohir siyosatchi va
lashkarboshi, ilmli inson sifatida ta ’ riflanadi 14
.
Masalan, B. Mants Amir Temur o‘z davrida arab-fors dunyosining eng
p eshqadam kishilaridan biri bo‘lganligini aytib, uning turk va fors tilida ham
birdek muloqot qila olishi, olimlar bilan munozaraga kira olishdek yuksak ilmi
borligi, o‘zi yurish qilgan yerlarni avvaldan to‘liq o‘rganganligi, o‘z davrining
mashhur olimi Ibn Xaldun bilan bo‘lgan munozarasi haqida to‘xtalib, ko‘ p incha
bahs munozaralarda uning ilmi baland kelganligini aytib o‘tgan.
Shunga qaramay, fanda uning saltanat taraqqiyotida tutgan siyosiy mavqei
to‘liq ochib berilmagan. “Temur tuzuklari”da uning siyosiy mavqei haqida ba’zi
ma’lumotlar keltirib o‘tilgan.
Unda davlat boshlig‘i o‘zini tutishi, qanday asoslarga tayanilganda davlatni
mustahkam boshqara olishi haqida ba’zi yo‘riqnomalar keltirilgan.
Jumladan, hukmdor o‘zining qat ’ iy so‘zi va mustaqil fikriga ega bo‘lishi,
masalalar yechimini to‘ishdan avval yon-atrofdagi kishilarning fikrini inobatga
olsa-da, so‘nggi so‘zni uning o‘zi hal qilishi, turli ga p -so‘zlarga uchmasligi, barcha
bilan yaxshi munosabat o‘rnata bilishi kerakligi ta’kidlangan.
Amir Temur mamlakatda hukmdor chiqargan buyruq va qarorlar faqat uning
ixtiyorida bo‘lishi kerak deb hisoblagan va o‘zining boshqaruv faoliyatida bu
14
Ahmedov B. Amir Temurning davlatni idora qilish siyosati / Amir Temurni yod etib. – Toshkent: O‘zbekiston,
1996. 10-11 -b .Bo‘riev O. Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo. – Toshkent: O‘zbekiston, 1997.
167 -b . Boboev X. B. Amir Temur va uning qarashlari. – Toshkent: Adolat, 1992. – 1-20-b.Azamat Ziyo. O‘zbek
davlatchiligi tarixi…151-23-b .
23

qoidaga amal qilgan. Bizningcha, ushbu davlatchilik ta ’ limoti davlat hokimiyatini
amalga oshirishning eng muhim usullaridandir.
Hukmdor o‘z siyosiy mavqeini saqlab qolishi uchun uning adolatli va komil
inson bo‘lishi yetarli emas, maqsadga erishish uchun uning atrofidagi
mansabdorlar ham o‘z kasbining ustasi, fidoyi va halol bo‘lishlari kerak.
Amir Temur o‘zi tayinlagan vazirlar, amaldorlar va si p ohiylar vositasida
davlat boshqaruvini amalga oshirganligi uning eng kata yutuqlaridan biridir.
Amir Temur ayniqsa, vazirlar tanlash masalasini to‘g‘ri hal qilishga
intilgan. U p odshoh “ qoshida adolatli vazirlar tutsin, toki p odshoh zulm qilgudek
bo‘lsa, odil vazir uning chorasini to‘sin. Agarda vazir zolim bo‘lsa, ko‘ p o‘tmay
saltanat uyi qulaydi ” 15
, - deb tag‘lim bergan.
Hukmdor davlat qudratining ramzi bo‘lganligi sabab uning ozgina salbiy hatti-
harakati ham ommaga tez ta ’ sir etadi. Uning har qanday masalada adolatli,
rahmdil va mehribon bo‘lishi hamda qonunlarning ijrosini ta’minlay bilishi
yutuqlariga kafolat bo‘lib xizmat qiladi. Tarixiy saboqlar shaxsan Amir
Temurning o‘zi va oilasi qonunlar ijrosini ta’minlashda xalqqa o‘rnak
bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Amir Temur boshidanoq boshqaruv jilovini o‘z qo‘lida mustahkam ushlagan
bo‘lsa ham hokimiyatni o‘z xodimlariga bo‘lib berish, ammo ularning ustidan
nazorat o‘rnatish yo‘lidan borgan. Bundan Amir Temurning mamlakat
ichkarisidagi muxolif kuchlarga nisbatan qo‘llagan taktikasini anglab yetish
mumkin. Uning fikriga ko‘ra “ saltanat ishlarini ishonchli va mo‘’tabar bir necha
kishiga bo‘lib berish lozim. Shunda har biri o‘z ishiga bog‘lanib, saltanat taxtiga
ko‘z olaytira olmaydi ” 16
.
Har taraflama mustahkam va qudratli davlatni bar’o etish uchun albatta
bilimli, yuksak ahloqiy sifatlar egasi, nozikta ’ b, sezgir, olg‘ir, tezkor harakatlana
oladigan, har qanday vaziyatlarda ham o‘z maqsadini amalga oshiradigan, nizo va
kamchiliklarni bartaraf eta biladigan, insonning ruhiyatini anglay oladigan,
15
Temur tuzuklari / Forschadan Alixon Sog‘uniy va Habibullo Karomatov tarjimasi. So‘zboshi va izohlar, umumiy
tahrir akademik B.Ahmedovniki. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1996. 86-b.
16
O‘sha joyda.
24

irodali va boshqaruv ilmi egasi bo‘lgan kuchli shaxs davlatni boshqarishi talab
etiladi. Amir Temur o‘z davrining ana shu talab va ehtiyojlarga javob bera olgan
davlat arbobi edi.
Amir Temur davri tarixini o‘rganishda Ispaniya elchisi Rui Gonsales de
Klavixoning “Dnevnik puteshestviya v Samarkand ko dvoru Timura (1403-
1406 ) ” asari katta ahamiyat kasb etadi. Klavixo o‘z davrining qudratli davlati
sanalgan Ispaniyaning elchisi sifatida 1403–1406-yillarda Movarounnahrga
kelgan. U diplomatik munosabatlarning ishtirokchisi, rasmiy vakil sifatida
Movarounnahrda ko‘rgan bilganlari, unga ko‘rsatilgan yuksak ehtirom va boshqa
tassurotlari haqida maьlumotlar qoldirgan.
“Kundalik” Amir Temur davlatining kuch –qudrati, ichki va tashqi siyosati,
rasmiy marosimlar, oilaviy munosabatlari, ilm – fan taraqqiyoti, urf –odatlar,
me ’ morchilik va boshqa milliy an’analar haqida bizga ko‘plab qimmatli
maьlumotlarni beradi.
Amir Temur davriga oid yana bir mashhur manba Sharafiddin Ali Yazdiy
(1454 - yilda vafot etgan) qalamiga mansub “Zafarnoma” 17
hisoblanadi. Bu asar
qahramonlik, yuksak optimistik ruhda yozilgan. Sharafiddin Ali Yazdiyning bu
asarida Amir Temur tavallud topgan davrdan to Xalil Sulton davrigacha yuz
bergan tarixiy voqealar yoritilgan. Unda ahamiyatga molik bazi to‘ldirish va
qo‘shimchalar mavjud. Bu asar fors hokimi temuriyzoda Ibrohim Sulton rahbarligi
va topshirig‘i asosida 1425-yilda yozilgan. Ibrohim Sulton bu asarning haqqoniy
va ishonchli chiqishida unga juda katta yordam bergan. Shuning uchun
Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”si manbalar orasidagi eng ishonarli va
haqqoniysi hisoblanadi.
Ibn Arabshoh-Shihobiddin Ahmad ibn Muhammad ibn Ibrohim (1389 -
1450)ning “Ajoyib al – maqdur fi axbori at - Taymur” (“Temur haqidagi
xabarlarda taqdir ajoyibotlari”) asari Amir Temur davriga oid muhim
manbalardan biri hisoblanadi. 1401-yilda Amir Temur Damashqni zabt etgan
vaqtda Ibn Arabshoh 12 yoshda edi. U 1401-yilda asir sifatida Samarqandga
17
Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma (Movarounnahr voqealari 1360-1370) / Masьul muharrir, so‘zboshi muallifi
va nashrga tayyorlovchi A.O‘rinboev. Tarjimon O.Bo‘riev. – Toshkent: Kamalak, 1994. 288-b.;
25

keltirilgan, bu yerda 1408-yilgacha yashagan va o‘z vataniga qaytgach 1419-yilda
Amir Temur davri tarixini yozib qoldirgan. Bu asar Amir Temurga nisbatan
salbiy va dushmanlik munosabatida, manba va dalillarga kam asoslanib, o‘zining
ichki sub ’ ektiv tassurot va munosabatlari asnosida yozilgan bo‘lsa ham undagi
baьzi salotanat tarixini o‘rganishda alohida ahamiyat kasb etadi.
Tarixchi Amir Temurni irodasi mustahkam, qattiqqo‘l va adolatli davlat
rahbari ekanligi, davlatni qonunlarga asoslangan holda boshqargani, o‘zi shohid
bo‘lgan voqealar haqida qimmatli ma’lumotlar berib o‘tgan.
Jumladan, u o‘z kitobida: “ Temur o‘z g‘oyibligida mamlakati va raiyasi
ishlarida nelar yuz berganini surishtirib, yeru mulklari masalalarini diqqat bilan
o‘rgana boshladi va hokimlarga yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatdi; atrof va chegaralar,
tevarak-chetlar foydasi tadbirini ko‘rib, kattayu kichikning g‘amini yeb, boyu
faqirning manfaati bilan mashg‘ul bo‘ldi, o‘z mulohazasi taqazosiga ko‘ra barcha
ash’yolarni o‘z o‘rniga qo‘yib, jami mansabu martabalar jilovini o‘shanga
sazovor kishilar qo‘liga tutqaza boshladi. U sayyidlarni e’zozlab, karomatlar
sohiblari bo‘lgan avliyolarni izzatu ikromli qildi, ilmu fanni va uning ahllari
hurmatini oshirib, ularga muruvvatini sochib, martabalarini ulug‘ladi… ” 18
, - kabi
fikr-mulohazalarni ham keltirib o‘tgan edi.
Amir Temur davri davlatchilik tarixiga oid yana bir eng muhim asar
“Temur tuzuklari”dir 19
. Asl nusxasining topilmaganligi uchun uning yozilish davri
sanasi olimlar tomonidan aniqlanmagan bo‘lsa-da, ammo unda tavsiflangan
tarixiy jarayonlar, voqealarning aksariyati Amir Temur davrida yozilgan boshqa
maьlumotlar bilan mos keladi, ba’zi qimmatli dalil va voqealar boshqa
manbalarda uchramaydi.
“Tuzuklar” o‘zining siyosiy-falsafiy, maьnaviy-axloqiy mazmunining
boyligi bilan mashhur bo‘lgan va turli davrlarda ko‘plab tillarga tarjima qilingan,
davlat boshqaruvida undagi g‘oyalardan foydalanilgan. Bizningcha, “Tuzuklar”
18
Ibn Arabshoh. Ajoib al-maqdur fi tarixi Taymur / So‘z boshi, arab tilidan tarjima va izohlar muallifi U. Uvatov. 1 -
jildl. – T.: Mehnat, 1992. 304-b.
19
Temur tuzuklari / Forschadan Alixon Sog‘uniy va Habibullo Karomatov tarjimasi. So‘zboshi va izohlar, umumiy
tahrir akademik B.Ahmedovniki. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1996. – 382 b.
26

Amir Temur davlatchilik tarixini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi va uning
mazmun-mohiyatini alohida mavzularda ochib berish dolzarb masaladir.
Yuqoridagi fikr – mulohazalardan shunday xulosa qilish mumkinki, Amir
Temur shaxs sifatida saltanat taraqqiyotida katta siyosiy mavqega ega bo‘lgan. U
qat ’ iyat bilan o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishgan, davrining eng zukko
kishilarini p irlari deb tan olgan, olimlarning yordamiga tayangan.
Uning o‘ziga muxolifatda bo‘lgan kuchlarni yengib, sobiq dushmanlarining
kuch va imkoniyatlaridan davlat taraqqiyoti yo‘lida foydalangan.
Moliyaviy siyosatni to‘g‘ri yuritgani ham uning muvaffaqiyatlariga zamin bo‘lib
xizmat qilgan. U kirim va chiqimlarni, sarf – xarajatlarni me’yorida olib borgan,
yo‘qsillarga doimiy ravishda xayr – ehsonlar in ’ om etib turgan, ilm – fanga
homiylik qilgan.
Qisqa qilib aytganda, Amir Temurning davlat rahbari sifatida o‘zi tuzgan davlat
taraqqiyotida bemisl o‘rni bor. Ushbu saboqlar “davlat boshlig‘i mukammal davlat
qurishning muhim vositasi bo‘lib, u davlat ijtimoiy - siyosiy organizmining yuragi
hisoblangan va barcha olib borilgan islohotlar bevosita Amir Temurning rahbarlik
salohiyati orqali amalga oshirilgan, bu noyob iqtidor, va fidoiylik Amir Temur
siyosiy mavqeining mustahkamlanishiga zamin bo‘lib xizmat qilgan”, - degan
xulosaga kelishimizga asos bo‘lib xizmat qiladi.
Temuriylar davri mavzuida tadqiqotlar olib borgan olimlarning ma’lumotlariga
tayangan holda Amir Temur davlatining p aydo bo‘lish shart-sharoitlari, bu
davlatning o‘z davridagi boshqa davlatlar boshqaruvidan farqi, yo‘nalishlari, o‘rta
asr davlatchilik tizimidagi o‘ziga xos xususiyatlar tahlil eti shga va Amir Temur
o‘z davridagi turk-mo‘g‘ul, forsiy - islomiy davlat boshqaruv ag‘analaridan davlat
va jamiyat ravnaqi yo‘lida ijo b iy foydalangan ligni ochib beri shga harakat qilamiz .
Xorijlik mualliflar T. Lents va G. Louri Sohibqiron Amir Temur saltanati nafaqat
harbiy kuch bilan barqaror turganligi, balki bu davlat boshqaruvidagi siyosiy,
ijtimoiy, madaniy hayotdagi turk-mo‘g‘ul an’analarining eng maqbul va afzal
jihatlarining saqlanib qolinganligi va ular o‘z davridagi davlat boshqaruvining
eng ilg‘or tizimlaridan ekanligini alohida ta’kidlaydilar.
27

Shuningdek, hind olimasi M. Haydar davlat boshqaruv institutlarida o‘troq va
ko‘chmanchi aholi madaniyati aks etganligi, har ikki toifa madaniyati an’analari
boshqaruvga singdirilsa-da, barcha jabhalarda turkiy davlatchilik an’analari
yetakchilik qilganligi haqida asosli fikr - mulohazalar bildirib o‘tgan.
Amerika olimasi Beatris Mants Amir Temur hokimiyatga kelish arafasida
CHig‘atoy ulusining mavqei katta bo‘lganligi, mintaqada mo‘g‘ul boshqaruvi
o‘rnatilganligi sababli CHig‘atoy zodagonlari siyosiy va ma ’ muriy hokimiyatda
katta rol o‘ynagani, bu ang‘analarning Amir Temur davrida ham saqlanib
qolganligini ta ’ kidlab o‘tgan 20
.
Uning fikricha, fuqarolik boshqaruvida fors tili va madaniyati ang‘analari
ustunlik qilgan, ammo davlatni boshqarishda forsiyzabon kishilardan ko‘ra turk-
mo‘g‘ul urug‘laridan bo‘lgan amirlarning ta’siri kuchli bo‘lgan, aksar hollarda
chig‘atoy amirlari ma’muriy boshqaruvga jalb etilgan.
Amir Temur davlatni boshqarishda ikki toifa kishilarning - forsiy va
chig‘atoylarning mavqe, bilim va tajribalaridan foydalangan, ammo ularning
kuch va imkoniyatlarini cheklashga, boshqa monarxlar kabi barcha sohalar
ustidan nazorat o‘rnatishga intilgan.
Olima Amir Temurning davlat boshqaruvida turk-mo‘g‘ul va fors-arab
an ’ analaridan foydalangani haqida alohida ta ’ kidlab o‘tgan.
Bizning fikrimizcha ham davlat boshqaruvida o‘troq va ko‘chmanchi
aholining diniy, milliy, mintaqaviy, etnik qadriyatlari ifoda etilgan. Ularning
manfaatlari o‘rtasidagi muvofiqlik to‘ilgan, bu omillar esa davlat taraqqiyotiga
ijobiy ta ’ sir ko‘rsatgan.
Saltanatda ijtimoiy sohaga katta e’tibor qaratilganligi, ijtimoiy guruhlar va
ularning manfaatlari inobatga olinganligi uning o‘ziga xos xususiyatlaridandir.
Shuningdek, mamlakat mudofaasi, harbiy va sud-huquq tizimining
kuchaytirilishi davlat barqarorligiga zamin yaratgan.
Shuni alohida tag‘kid et ish joizki , Amir Temur o‘z davlati sarhadlarini
di p lomatik usullar, ba’zan adolatli yurishlar evaziga kengaytirgan bo‘lsa ham
20
O‘ljaeva S h . Amir Temur va temuriylar davrida milliy davlatchilikning rivojlanishi. – T . : Fan, 2005. 272 - b.
28

adolatli qonunlar, to‘g‘ri qo‘llangan boshqaruv, ularning ijrosini ta ’ minlash orqali
mintaqalardagi tinchlik, barqarorlik va adolatni ta’minlashga intilgan.
Amir Temur davlatining ustqurmasida islom an’analari kuchaytirilgan
bo‘lib, u dini, irqi va millatidan qatg‘iy nazar butun insoniyatning farovonligi,
tinchligi, hamkorligi va do‘stligi uchun xizmat qilgan.
Saltanatda davlat, jamiyat, hamda fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarni
tartibga solishga, barcha sohalardagi ijobiy o‘zgarishlarga aynan davlat
tomonidan olib borilgan siyosat bosh omil bo‘lib xizmat qilgan.
Ma ’ muriy tizimda ham ixchamlikka va samaradorlikka, xazina mablag‘ini
iqtisod qilishga katta e ’ tibor berilgan.
Shuningdek, Amir Temurning maslahat va kengashlarga tayanib saltanatni
boshqarishni yo‘lga qo‘yishi uning qudrati va barqarorligiga p oydevor bo‘lib
xizmat qilgan.
Amir Temur saltanati davlat boshqaruvida siyosat, iqtisodiyot, ijtimoiy
tizim, ma ’ naviy ahloqiy omillar bir-birini to‘ldirgan va uzviy bog‘langan, sohalar
faoliyatining muvofiqlashtirilishi milliy davlatchilik taraqqiyotiga turki bergan.
Amir Temur davlatning iqtisodiy funktsiyasini to‘laqonli amalga oshirishda
tadbirkorlik va xalqaro savdo – sotiq ishlariga alohida e’tibor qaratgan. Bunda
birinchidan, fuqarolarning moddiy ta’minoti amalga oshirilgan bo‘lsa, ikkinchidan,
boju xirojlar orqali saltanat iqtisodiy qudrati o‘sib borgan. Amir Temur bu sohada
yaxshi natijalarga erishish uchun Buyuk I p ak yo‘lining xavfsizligi va bir maromda
ishlashiga erishgan.
Mamlakat ichki iqtisodiy hamda ijtimoiy potentsialini kuchaytirish
maqsadida ijtimoiy qatlamlardan hisoblangan dehqonlar, hunarmandlar, kambag‘al
aholi davlat tomonidan qo‘llab – quvvatlangan.
Tadqiqotlar Amir Temur davlatchiligida har bir ijtimoiy tabaqalarga e’tibor
qaratgani, ularning ichki o‘sishiga katta imkoniyatlar yaratilganini ko‘rsatadi.
Sohibqironning bunyodkorlik ishlari davlat siyosati bilan bog‘liq holda olib
borilgan. CHunki ulug‘ amir nafaqat adolat, qonunlar ustivorligini ta’minlash,
balki bunyodkorlikdagi estetik imkoniyatlar ham davlat va xalq obro‘-e’tiborini
29

oshirishga xizmat qilishi, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy va estetik uyg‘unlik
qudratning asosi bo‘lib xizmat qilishini o‘z davridayoq anglab yetgan.
Amir Temur ayniqsa p oytaxt Samarqand shahrini o‘zining ko‘rki va
salobati bilan ‘oytaxt talabiga javob beradigan siyosiy markazga aylantirishga
harakat qilgan. U saltanat p oytaxt sifatida Samarqandda bunyodkorlik va
obodonchilik ishlariga katta e ’ tibor qaratish bilan birga mamlakatning boshqa
yerlarida ham shifoxona, ko‘ p rik, madrasa, masjid, rabot va boshqa imoratlarni
qurdirgan. Bunyodkorlik uning davlatchilik tizimidagi eng muhim yo‘nalishlardan
biridir.
Darhaqiqat, Amir Temurning faoliyati nihoyatda serqirra, keng qamrovli
bo‘lgan. Bunyodkorlik, yaratuvchanlik uning faoliyatidagi eng muhim jihatlardan
hisoblangan. Sohibqiron o‘zi tug‘ilib o‘sgan Kesh (hozirgi Shahrisabz) shahrida
va mamlakatning poytaxti bo‘lmish Samarqandda bu sohada, ayniiqsa, g‘oyat
ulkan ishlarni amalga oshirgan. Amir Temurning Kesh shahridagi faoliyati
to‘g‘risida Zahiriddin Muhammad Bobur “Boburnoma”da shunday deb yozadi:
“Temurbekning zodu budi Keshdin uchun, shahar va poytaxt qilurig‘a ko‘p sa’y
va ehtimomlar qildi, oliy imoratlar Keshta bino qildi” 21
.
Sohibqiron bunyodkorlik ishlarini o‘zi boshqarayotgan mamlakatninlaridagi
boshqa shahar va qishloqlarida ham keng ko‘lamda olib borganligiga guvoh
bo‘lish mumkin. Darhaqiqat, “Temur tuzuklari”dagi mana bu satrlar ham alohida
ahamiyatga loyiqdir: “Yana amr qildimki, xarob bo‘lib yotgan yerlarda korizlar
qursinlar, buzilgan ko‘rpiklarni tuzatsinlar, ariqlar va daryolar ustiga yangi
ko‘priklar qursinlar, yo‘l ustida har manzilgohga rabotlar qursinlar”.
Amir Temur ilm-fan, madaniyat gullab yashnadi, boy ma’naviy qadriyatlar
yaratildi. Bular Markaziy Osiyo mintaqasidagi xalqlarining madaniy-ma’naviy
taraqqiyotida asosiy yo‘naliahni belgilab berdi.
Mustaqil davlat davlat barpo etgach, Amir Temur uni mustahkamlash
mustahkamlash bilan birga, mamlakat iqtisodiyotining yaxshilaniahi va taraqqiy
etishiga, shaharlarning mustahkamlanishiga, karvon yo‘llarining tiklanishiga va
21
Ulug ko‘shklar salobati.//Farg‘ona haqiqati. 2016-yil, 9-apr.
30

savdo-karvon yo‘llarining kengayishiga, hunarmandchilikning, qishloq
xo‘jaligning taraqqiy topishiga alohida ahamiyat qaratadi.
Sohibqiron davrida me’morchilik mahsus ilm darajasiga ko‘tarildi. Bu
davrda Temuriylar saltanati shaharlarida mahobatli binolar, saroylar, masjidu
madrasalar, xonoqoyu maqbaralar, hammomlaru karvonsaroylar qad ko‘tardi.
Hirotda kitobat san’ati, ya’ni qo‘lyozma asarlarni ko‘chirib yozish va u
bilan bog‘liq bo‘lgan hattotlik, musavvirlik, lavvohlik (lavha chizish), saxxovlik
(muqovasozlik) san’ati yuksak darajaga ko‘tarildi. Bu davr nafis kitob va hattotlik
san’ati taraqqiyotida yangi bir bosqich bo‘ldi.
Bir necha kasb-hunar sohibining uzoq va mashaqqatli mehnati bilan
bunyodga kelgan nafis kitoblar podshoh, ruhoniy, amir va boshqa kishilarning
buyurtmasi bilan ishlanar va maxsus kutubxonalarda, hatto xazinalarda
qimmatbaho mulk sifatida saqlanar edi. Ularni vaqti-vaqti bilan katta yig‘inlarda,
ziyofat-majlislarda, madrasa darslarida o‘qib, mazmunini tahlil qilib, bahra
olishgan, yoshlarga g‘oyalari tushuntirilib, ma’naviy ozuqa sifatida singdirilgan.
Amir Temur davrida asosan an’anaviy diniy maktab madrasalardan tashqari
saroylarda xonzoda, bekzoda hamda amirzodalar uchun alohida maktab tipidagi
o‘quv muassasalari mavjud edi. Ular 4-5 yoshlaridan boshlab o‘qish va yozishni
podsho qissaxonlaridan olganlar. Qissaxonlar bolalarning zehnini o‘stirish
maqsadida o‘zlari eshitgan va ko‘rgan narsalari, dunyo voqealari haqida hikoya
qilib berganlar. Tarixdan, san’at va adabiyotdan mazmunli qissalar so‘zlab, Temur
va temuriylarning davlat tuzish, uni boshqarish, xalq bilan muomalada bo‘lish,
chet el fuqarolari bilan diplomatik ishlar olib borish yo‘llarini o‘rgatgan.
2 .2. ”Zafarnoma” asarida Amir Temur davlati ning ijtimoiy va ma’muriy
tizimi.
Amir Temur saltanat boshqaruvida ijtimoiy sohaga katta e ’ tibor qaratilgan.
Mamlakatda ijtimoiy guruhlarning o‘n ikki toifaga ajratilishi va ularning
manfaatlariga mos davlat boshqaruvini olib borilishi davlatchilikning o‘ziga xos
31

xususiyatlaridandir. Davlat hokimiyatini amalga oshirishda ijtimoiy tizimlar,
ularning talab va ehtiyojlari inobatga olingan.
Amir Temur davri ijtimoiy tizimida urug‘-qabilachilik an’analari ham
jamiyat va davlat boshqaruvida katta ahamiyat kasb etgan.
Davlat tomonidan bu sohani rivojlantirishga e’tibor qaratilishi saltanatda
ijtimoiy qatlamlarning ko‘’ayishi, ular o‘rtasida toifalashuv jarayonlarining
tezlashishiga ko‘mak bergan. Masalan qishloqda, savdogarlar orasida turli bir
soha vakillarining yangi toifalari yuzaga kelishiga zamin yaratilgan.
Savdogarlar orasida xalqaro savdo ishlari bilan shug‘ullanuvchi eng nufuzli
- tujjor lar, shuningdek mamlakat savdosida muhim o‘rin tutgan ahl-i bozor -
sotuvchi savdogarlar, olib sotarlar va boshqa guruhlar ham mavjud bo‘lgan.
Yirik va mayda xususiy yer egalari, ijarachilar, erkin dehqonlar, qullar
qishloq xalqining o‘ziga xos tabaqalarini tashkil etar edi. Amir Temur saltanatida
ishlab chiqarish va savdoning taraqqiy etishi qishloq boylarining shahar hayoti
ya’ni tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘lanib ketishiga olib kelgan.
Bu davrda yer egaligi to‘rt xilda : 1- davlat mulki ( mamlaka ); 2- xususiy
yerlar ; 3- vaqf yerlari ; 4- jamoa yerlari ga bo‘lingan bo‘lib oddiy xalqning
ba’zilari u yoki bu qismida ishlar edilar.
Bu davrda hunarmandchilik rivojlangan, bu esa ishlab chiqarish va tashqi
savdoning kelgusi taraqqiyotiga katta ijobiy ta’sir ko‘rsatgan.
Saltanatda ijtimoiy himoya yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, kam
ta’minlangan, nogiron, yetim – yesirlar davlat himoyasida bo‘lgan. Kambag‘al
kishilarning tadbirkorlik, dehqonchilik bilan shug‘ullanishlari, uy – joy qurilishlari
uchun davlat xazinasidan moliyaviy va moddiy yordamlar ko‘rsatilgan.
Umuman olganda, Amir Temur davlatida shakllangan bu tizimni boshqaruvning
muhim ijtimoiy kontse’tsiyasi deb baholash mumkin.
32

Amir Temur saltanatining markaziy va mahalliy boshqaruv tizimini taxlil
etadigan bo‘lsak, bu masala hali alohida mavzu sifatida tahlil etilmagan bo‘lsa-da,
olimlar o‘z asarlarida muammoga qisqacha to‘xtalib o‘tganlar 22
.
Azamat Ziyo Amir Temur davrida boshqaruv ikki idora - dargoh va devon larga
(vazirliklarga) bo‘linganligi, ularning vazifalari, «soxta xon»lar Suyurg‘atmish va
Mahmudxon haqida fikr – mulohazalar bildirib o‘tadi.
Amir Temur rasman saltanatni o‘zi va avvalo Suyurg‘atmish, keyinchalik
Mahmudxon kabi xonlar bilan boshqargan, ularning nomi bilan birgalikda
tangalar zarb qilgan bo‘lsa ham amalda barcha hokimiyat uning qo‘lida to‘’langan
edi. U cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lib, amr-farmonlari so‘zsiz ijro etilgan.
O‘zi barpo etgan markazlashgan m a mlakatda hokimiyat ni amalga oshirish
masalasida hamda bu hokimiyatni amalga oshiradigan shaxslar xususida ham
Amir Temur o‘z tuzuklarida alohida ko‘rsatmalar beradi. Sohibqiron hokimiyatni
amalga oshiradigan shaxslarni alohida e’tibor va sinchkovlik bilan tanlash kerak,
deb hisoblar edi. Shuning uchun ham o‘z tuzuklarida “Vazir tutish tuzugi” degan
alohida bir bo‘lim ajratishni zarur deb topgan.
Amir Temur vazirda to‘rtta zarur fazilat bo‘lishligini talab qilgan: asllik,
toza nasllik; o‘tkir va sezgir aql; askar va fuqaro ahvolidan xabardorlik; sabr-
chidamlilik va tinchliksevarlik. “Qaysi vazir soflik, to‘g‘rilik bilan vazirlik ishiga
kirishib, davlatning moliya, mulkiya ishlarini diyonat, savob bilan, nafsi buzuqlik
qilmay, omonatga xiyonat qilmay bajarar ekan, u eng oliy martabaga munosibdir”.
Bunday vazir Amir Temurning fikricha, “davlatning sherigi” deb atalishi kerak,
unga ko‘rsatilayotgan hurmat uning xizmatlariga mos keladi, uning so‘zlariga
qo‘rqmay ishonsa bo‘ladi, chunki uning hamma gaplarida donolik bor.
Sarkardalikka tayinlashga ham Amir Temur alohida e’tibor qaratgan. U
amirlarning zoti baland bilan bo‘lishligi bilan bir qatorda ko‘ngli toza, aql-
22
Ahmedov B.A. Amir Temurning davlatni idora qilish siyosati...5-22 -b ; Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi
tarixi...171-189-b; Fragner Bert. Amir Temurning ma’muriy islohotlari va ularning O‘rta Osiyo, Eron va Hindiston
davlat idoralariga ta’siri // Amir Temur va uning jahon tarixida tutgan o‘rni: Xalqaro konferentsiya materiallari. –
Toshkent: O‘zbekiston, 1996. 13-15-b; Pritsak Omelian. Amir Temur saltanatining tuzilishi // Amir Temur va
uning jahon tarixida tutgan o‘rni: Xalqaro konferentsiya materiallari. – Toshkent: O‘zbekiston, 1996 va boshqalar.
33

farosatli, bahodir va dovyurak, ehtiyotkor va tadbirkor, sergak va mulohazali
bo‘lishligini talab qilgan.
Amir Temur yigirma yetti davlatni o‘z ichiga olgan saltanatni yetti vazirlar
yordamida boshqargan 23
. Ulardan to‘rt vazir oliy dargoh ishlarini yuritsa, uchta
vazir viloyatlar ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan. Vazirlar Devonbegi ga
bo‘ysunganlar va bu oliy tashkilot Oliy devon deyilgan. Unga Devonbegi
boshchilik qilgan.
Beatris Mants Amir Temur bosh mahkamasi Devoni a’lo va Devoni
buzurg dan tashkil to‘ganligi, bu ikki Devon ‘arallel ravishda Amir Temur
markaziy boshqaruvida mavjud bo‘lganligi, Devoni a’lo fuqarolik ishlari
bo‘yicha forsiy an’analar bilan boshqarilgani haqida fikr-mulohazalar bildirilgan.
U Devoni buzurg oliy tabaqa zodagonlar hisoblanmish chig‘atoy amirlari va shoh
xonadoni a’zolari masalalari bilan shug‘ullanadigan oliy tribunal sud ekanligini
aytib o‘tgan.
U saltanatini to‘rt ulusga bo‘lib, ularga o‘z o‘g‘il va nabiralarini hukmdor
etib tayinlagan.
Amir Temur davlatni mahalliy ma’muriy hududlarni tashkillashtirishda
mamlakatni mo‘g‘ullar kabi ulus, viloyat va tumanlarga bo‘lgan. Shuningdek,
viloyat va tumanlarga ham asosan temuriy shahzodalar va harbiy lashkarboshilar
rahbarlik qilgan.
Amir Temur viloyat, tumanlarga ko‘ p incha mamlakat hayotida katta o‘rin tutgan
olimlar, janglarda sinalgan, ba x odirlik ko‘rsatgan harbiylarni tayinlagan. Harbiy
zodagonlarning davlat boshqaruvida ishtirok etishi o‘rta asrlarda harbiy feodalizm
bosqichi rivojlanganligini ko‘rsatadi. Bunda harbiy va fuqarolik hokimiyati
uyg‘unligi yaratilgan edi.
Amir Temur janglarda, davlat ishlarida toblangan, sadoqatli, tadbirkor, olim
kishilarni o‘z o‘g‘illariga maslahatchi qilib tayinlagan va ular orqali ma’muriy
hududlarda boshqaruvning xolislikini ta’minlashga intilgan.
23
Amir Temur jahon tarixida / To‘ldirilgan va qayta ishlangan ikkinchi nashri. -Toshkent: Sharq, 200 1 . 64-65 -b .
34

Saltanat boshqaruvida tashkil etilgan davlat nohiya -okruglarga, o‘nmingliklar-
tuman larga, mingliklar- hazora , yuzliklar- sada va o‘nliklar - daha larga bo‘lingan.
Bundan ko‘rinib turibdiki, mahalliy boshqaruvning o‘nliklar tizimi mavjud bo‘lib,
uning asosiga belgilangan tartibda Amir Temur qo‘shini uchun askar yetkazib
berish vazifasi qo‘yilgan 24
.
Amir Temur davrida mahalliy boshqarish ishlari yaxshi tashkillashtirilgan
bo‘lib, har bir viloyat shahar, tumanlarning o‘z hokimi, moliya devoni, qozisi,
muftisi, mutavallisi va muxtasibi bo‘lgan. Har bir shahar va qishloqqa kutvol , ya’ni
komendant tayin etilgan.
Saltanat boshqaruvida mahalliy erkin jamoalar va mahalla oqsoqolliklari
katta rol o‘ynaganligini alohida tag‘kidlab o‘tish lozim. U boshqaruvda milliy urf-
odatlarini inobatga olib, soliqlar yig‘ish, mahalla tinchlik-farovonligini saqlash,
moddiy tag‘minot va boshqa masalalarda jamoa hamda uni boshqargan mahalla
oqsoqollarining fikrlarini inobatga olgan.
Temuriylar davlatida davlatni idora etish tashkilotlarining ixcham, oddiy,
arzon va tezkorligi, ya’ni davlat boshqaruvining iqtisodiy jihatdan tejamkorligi
tamoyiliga amal qilingan 25
.
Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, Amir Temur saltanatida markaziy va
mahalliy hokimiyat organlarining barcha bo‘g‘inlari yagona boshqaruvga
birlashgan. Tantanali izdaham tartibiyu qoidalaridan tortib, a’yonlarning to‘yona
liboslarigacha katta e’tibor berilgan edi. Saltanat boshqaruvida siyosat, ahloq, etik
va estetik imkoniyatlar uyg‘unlashtirilgan.
Qurultoylar azaldan yurtimizda jamiyat va davlat o‘rtasidagi munosabatlarni
yaxshilash vositalaridan biri bo‘lib, bu siyosiy institut davr talabi va ehtiyojiga
aylangan edi. Unda mamlakat hayotiga doir eng muhim masalalar, jumladan,
boshqa davlatlarga urush qilish, sulh tuzish, davlat boshqaruviga oid boshqa
muhim ishlar hal etilgan.
24
Mamatov X . “Temur tuzuklari”da … 105 -b .
25
O‘sha asar...126 -b .
35

Qurultoy va uning jamiyat hamda davlat taraqqiyotidagi o‘rnini o‘rgangan
venger olimi H.Vamberi unga “ Millat majlisi ” deb baho bergan 26
.
Z.Muqimov “ Amir Temur davlatni boshqarishda albatta Qur’on, hadislar, to‘ra va
tuzukka tayangan. Shu bilan birga kengash va mashvaratga hamda uning
qarorlariga tayangan. Shu nuqtai nazardan qurultoylar Temur saltanatiga
demokratik tus beruvchi zodagonlar kengashidan iborat edi ” , – degan fikrni
bildirgan.
H.Boboyev sharq des p otik davlatlaridan Amir Temur davlati qurultoyi bilan
farqlanishini, sharqona mutloqiy monarxiyaning demokratiya bilan qo‘shilgani
haqida fikr mulohazalar bildirib o‘tgan 27
.
Sohibqiron Amir Temur bu sohadagi tarixiy tajribani faollashtirish orqali turkiy
davlatchilik asoslarini takomillashtirdi. Uning faoliyatidan “saltanatda boshqaruv
nafaqat monarx irodasi, balki xalq, jamoatchilik fikriga tayanilgan holda ham olib
borilgan va bu omil davlatchilikka muhim ijobiy tag‘sir ko‘rsatgan”, - degan
xulosaga kelish mumkin.
Qurultoylarda ba ’ zan mahalliy xalq vakillariga o‘zlari hohlagan kishini saylash
huquqi ham berilgan edi. Demak, barcha talablarga javob beradigan kishilar
yuqori mansabga qo‘yilgan, noloyiqlar esa ishdan tushirilgan.
Hatto bu oliy yig‘inlarda xalq so‘roviga ko‘ra ba’zan soliqlar kamaytirilgan.
Qurultoyda davlat amaldorlari, lashkarboshilar, olimu ulamolar, ulug‘ va keksa -
tajribali kishilar qatnashgan va ular amaldorlarga maslahatchi etib tayinlangan. Bu
an’analar davlat boshqaruvida adolat o‘rnatish, qonunlar ijrosini ta’minlash, uning
markaziy hokimiyat bilan aloqadorligini ta’minlashga xizmat qilgan. O‘sha
davrda bu siyosiy institut zodagonlar kengashidan iborat vakillik organi bo‘lgan
bo‘lsa ham mahalliy hukmdorlar orqali xudud va xalq manfaatlarini himoya
etishga intilishlar mavjud bo‘lganligi anglashiladi.
Markaziy hokimiyatga doir mansab va unvonlarni tahlil etadigan bo‘lsak,
Amir Temur o‘z davri an’analaridan farqli ravishda o‘zini xon emas amir deb
atagan. U cheklanmagan vakolatga ega bo‘lib, o‘zi lozim to‘gan ‘aytda davlat
26
Vamberi H. Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi. – Toshkent: A dabiyot va sanat, 1990. 35 -b .
27
Boboev H . Amir Temur va temuriylar saltanati. –Toshkent: Kamalak, 62-63-b.
36

mansabdorlari tomonidan qabul qilingan qarorlarni o‘zgartirishi va yangi qarorlar
qabul qilishi mumkin bo‘lgan.
Amir Temurdan keyingi yirik mansab hukumat devonlarining boshlig‘i
devonbegi hisoblangan. U ba’zan vaziri a’zam 28
deb atalgan. Vaziri a ’ zam vazirlar
mahkamasining boshlig‘i bo‘lib, davlat ishlarida muhim rol o‘ynagan.
Devoni a ’ lo ning boshlig‘i s ohibi devon deb atalgan. Bu oliy mansabga
chig‘atoylar zodagonlari orasidan qo‘yilgan.
B.Mants “yarg‘uchi” mansabi shoh xonadoni va chig‘atoy zodagonlarini
sud qilishga mo‘ljallangan oliy tribunal sudi, devoni buzurg ning oliy mansabdori
degan fikrlarni ilgari suradi.
Markaziy mahkamaning eng oliy mansablaridan biri vazir lar saltanatning
muhim sohalarini boshqargan.
p odshoh va davlat xazinasi ( hazonayi omira )ni tasarruf etib turuvchi
mansabdor hazinador (xozin) 29
deb atalgan.
Markaziy hokimiyatda muhrdor lavozimi katta ahamiyatga ega bo‘lib, u
davlat hujjatlariga muhr qo‘yish ishiga masg‘ul bo‘lgan. Muhrdor lavozimiga
hukmdorning eng yaqin kishilari orasidan tayinlangan. “Mu’izz al-ansab” da Amir
Temurning Iki Temur, SHayx Muhammad, Abdulloh ‘arvonachi kabi muhrdorlari
bo‘lganligi haqida ma ’ lumotlar keltirilgan.
P odshoh huzuriga arz-dod bilan keluvchilar arzbegi deb atalgan 30
.
Shiqovul Amir Temur saroyida elchilik va di’lomatiya ishlari bilan
mashg‘ul bo‘lgan.
Tavochi (adyutant) mansabi saroydagi oliy martabalardan biri
hisoblangan.
Ular qurultoyga davlatning turli o‘lkalaridan shahzoda va boshqa mahalliy
boshliqlarni yig‘ish, yurishlar oldidan lashkar to‘ p lash, janglar vaqtida vafot etgan
harbiylarning hisobini olish va boshqa mas’uliyatli ishlar bilan ham mashg‘ul
bo‘lishgan.
28
Ahmedov B. Amir Temurni yod etib . –Toshkent.: O‘zbekiston, 1996 . 14 - 15-b.
29
O‘rinboev A. Tarjimasiz qoldirilgan so‘zlar va tarixiy istiloh-terminlarga izohli lug‘at / Abdurrazzoq
Samarqandiy Matla ’ i sa’dayn....460 -b .
30
Ahmedov B. Amir Temurni yod etib . –Toshkent.: O‘zbekiston, 1996. 14- b .
37

“Mu’izz al -ansab”da Amir Temur saltanatida CHoku Barlos, Burunduq
Barlos, Ali Sulton Nayman, Ardasher Qavchin, Muborakshoh Barlos, Shamsiddin
Abbos, Olim-Shayx, Inoq Xumori Qavchin, Jahon-shoh Barlos, Iskandar Durbat,
Ulayfa Qavchin, Bustari, Bo‘ri Sulduz, Xudoydod Xitoy, Luqmon Xorazmiy,
Muhammad al-Buqra, Yusuf Jalil kabi tavochilari bo‘lganligi haqida mag‘lumot
berib o‘tilgan.
Saroyda qushbegi, tarxon, no‘yon, otaliq, ‘arvonachi, baxshiy, bitikchi,
munshiy, kotib kabi ko‘plab mansab va unvonlar ham bo‘lgan.
Amir Temur saltanatida Sheroz, Isfahon, Yazd, Hirot, Samarqand kabi
shaharlarda mahalliy devonlar mavjud bo‘lib, devon boshliqlari Sohibi devon deb
atalgan.
Mahalliy boshqaruvda dorug‘a lar katta rol o‘ynaganlar. Ular tuman, shahar
yoki viloyat hokimi , s oqchilar boshlig‘i kabi ko‘’lab vakolatli ishlarni bajargan.
Dorug‘a lar ko p incha chegara viloyatlarga ham tayinlangan. Raiyatni ro‘yxatga
olish, askar to‘ p lash, soliqlarni yig‘ish va p odshoh saroyiga yetkazish, mahalliy
hukmdorlarni nazorat qilish ishlari ham ular zimmasida bo‘lgan.
Muhossil Amir Temur saltanatidagi eng nufuzli mansablardan hisoblangan.
Muhossillar mansabiga ham tamg‘a zodagonlari orasidan qo‘yilgan bo‘lib moli
omon , qaram yerlardan xiroj solig‘ini yig‘ishga mas ’ ul bo‘lganlar.
Tamg‘achilar savdo-sotiqdan va bojxona xizmati orqali keladigan
tushumlarni yig‘ish ishlariga masg‘ul bo‘lgan.
Har bir viloyat va shaharda adliya boshqarmasi boshlig‘i adolat amiri,
ma’naviyat va shariat qonunlarining ijrosini tekshiruvchi mustovfiy, kutvol (qal’a
komendanti), jarchi, juybon, kalontar kabi ko‘ p lab mansab va unvonlar mavjud
bo‘lgan.
Saltanatda sud-huquq tizimiga oid vazifalar ixtisoslashgan bo‘lib, ularning
ichida qozilik mansabi eng nufuzli va mas ’ uliyatli vazifalardan biri bo‘lgan.
Qozi lar davlatning sud, huquq-tartibot ishlarini muvofiqlashtirishda muhim rol
o‘ynaganlar. Ularning oliy qozisi qozikalon deb atalgan.
38

CHig‘atoy amirlari va shahzodalarning qonunga xilof ishlarini ko‘ruvchi
amaldor yarg‘uchi deb atalgan . U oliy tribunal sudida faoliyat yuritgan.
B. Ahmedov dunyoviy masalalar bilan shug‘ullanuvchi qozilar ahdos
qozisi, shariat ishlari bilan shug‘ullanuvchi qozilar shariat qozisi , si’ohiylar
o‘rtasidagi kelishmovchilik va tortishuvlarni hal etuvchi qozilarni - qozi askar
deb atagan 31
.
Bu davrda huquq tartibot idoralari ixtisoslashgan. Shulardan biri asaslar dir.
Ular tunda fuqarolarning tinchlik-xotirjamligini saqlashga masg‘ul bo‘lganlar.
Fuqarolardan tushgan arz - dodlarni qabul qiladigan va mag‘muriyatga
yetkazadigan mansabdor dodhoh deb atalgan.
Soliq yig‘uvchi, yaso ni amalga oshiruvchi mansabdor yosoqiy bo‘lib, ular
sarboz ham deyilgan. Soliq yig‘ish ishlari ulardan tadbirkorlik va adolat bilan ish
tutish, xalq va davlat manfaatlarini tenglashtirishni talab etgan.
p olitsiya mahkamasi yasag‘liq 32
deb atalgan. Tungi soqchilar p os ( yoki
posbon) deb nomlangan.
Saltanatda musulmonlar p eshvosi shayxulislom deb atalgan. Uning siyosiy
nufuzi baland bo‘lib, davlat ma’naviy hayotida muhim rol o‘ynagan.
Saroydagi eng katta diniy lavozimlardan biri a’lam deyilgan. Ular shariat
qonunlariga oid masalalarda bosh hukmdorga maslahatchilik ham qilishgan 33
.
Amir Temur saltanatida p ayg‘ambar Muhammad s.a.v.ning avlodlari
sanalgan sayyidlarning obro‘si kuchli bo‘lgan.
Vaqf yerlarni boshqarish kabi muhim ishlarni olib borgan mansabdor sadr
deb atalgan. Ular sadri a’zamga bo‘ysunganlar.
Diniy idoralarga tegishli imom xatiblar, faqixlar, vo‘izlar, mudarrislar,
shayx kabi ko‘’lab mansab va unvonlar ham mavjud bo‘lgan.
31
Ahmedov B. Amir Temurning davlatni idora qilish s iyosati ... 16 -b
32
Boyqaro Husayn. Risola / Nashrga tayyorlovchilar: Alibek Rustam va Karimbek Hasan. – Toshkent: SHarq,
1991. 21-22 -b .
33
A h medov B . Amir Temurning davlatni idora qilish siyosati …14-b.
39

Mavzuni tadqiq qilish jarayonida Sohibqiron Amir Temur davrida
mamlakatning ichki va tashqi iqtisodiy munosabatlari to‘g‘risida ham qisqacha
to‘xtalib o‘tishni joiz deb topdik.
Bu davrda Movarounnahrning dehqonchilik vohalarida, xususan Zarafshon
vodiysida o‘nlab sug‘orish tarmoqlari qurilib, dehqonchilik maydonlari
kengaytiriladi. Yangidan yangi qishloqlar barpo qilinadi. Ibn Arabshohning
ma’lumot berishicha, Amir Temur o‘z davlatining poytaxti bo‘lgan Samarqand
atrofida qad ko‘targan bir qancha yangi qishloqlarni SHarqning Dimishq
(Damashq), Misr (Qohira), Bag‘dod, Sultoniya va Sheroz kabi mashhur shaharlari
nomlari bilan atadi. CHunki Samarqand kattaligi, go‘zalligi hamda tevarak –
atrofning obod etilganligi jihatidan dunyodagi eng shaharlardan ham ustunroq
turmog‘i lozim edi.
Shuningdek, bu davrda Movarounnahr shaharlarida, ayniqsa uning
poytaxtida savdo va hunarmandchilik g‘oyatda rivojlanadi. Yangi bozorlar, savdo
rastalari barpo qilinadi. Shahar bilan dehqonchilik vohalari va chorvador
ko‘chmanchi aholi o‘rtasida savdo aloqalari kengayadi. Shaharlar mol ayirboshlash
savdosida muhim rol o‘ynaydi. Bu paytlarda Samarqandda savdo va
hunarmandchilik juda ham rivojlanganligi Ispaniya qirolining elchisi Klavixoni
judayam hayratda qoldirgan edi. Klavixo o‘zining kundaligida, bu shaharda oldi-
sotdi uchun qulay maxsus savdo rastasining mavjud emasligi tufayli, Sohibqiron
shahar bo‘ylab katta ko‘cha soldirishni, uning ikki tomonida mol sotish uchun rasta
va do‘konlar qurishni buyuradi. Bunday katta qurilishni yigirma kundan uzoqroq
muddatda amalga oshirilgani shubhasiz kishini hayratga soladi, deb keltiradi 34
.
Amir Temur davlatning iqtisodiy funktsiyasini to‘laqonli amalga oshirishda
tadbirkorlik va xalqaro savdo – sotiq ishlariga alohida e’tibor qaratgan. Bunda
birinchidan, fuqarolarning moddiy ta’minoti amalga oshirilgan bo‘lsa,
ikkinchidan, boju xirojlar orqali saltanat iqtisodiy qudrati o‘sib borgan. Amir
Temur bu sohada yaxshi natijalarga erishish uchun Buyuk Ipak yo‘lining
xavfsizligi va bir maromda ishlashiga erishgan.
34
A.Muhammdjonov. O‘zbekiston tarixi. Toshkent,2002. 213-b.
40

Amir Temur va temuriylar davri O‘rta Osiyo madaniyati tarixida alohida
o‘rin tutadi. Bu davrdagi madaniy yutuqlar umumbashariy sivilizatsiya
(tamaddun) darajasida bo‘lgan. Madaniyat tarixidagi ushbu mumtoz davrda
o‘zbek madaniyatining shakllanishi, bu davrdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyot bilan bog‘liqdir. Xususan, me’morchilik, ilm-fan, adabiyot, san’at,
hunarmandchilik ravnaq topdi. Mamlakat va jumladan yirik shaharlar Samarqand,
SHahrisabz, Buxoro, Termiz, Toshkent va Hirotning obodonchiligi, madaniy
ravnaqi yo‘lida Movarounnahr va O‘rta Sharq mamlakatlari, Hindistondan
ko‘plab fan va san’at ahllari, hunarmand, me’mor va musavvirlar jam bo‘lgan.
Ularning sa’y-harakati bilan Shohizindadagi bir guruh me’moriy yodgorliklar,
Bibixonim masjidi, Dor us-siyodat (Kesh), Turkistondagi Ahmad YAssaviy
maqbarasi kabilar barpo etildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Amir Temur va
temuriylardan Shohruh, Ulug‘bek, Boysung‘ur Mirzo, Abu Said Mirzo va
boshqalar madaniyat, adabiyot, naqqoshlik, me’morlik rivojiga katta e’tibor
berdilar va ularga homiylik qildilar.
Sohibqiron davrida saltanatda juda katta obodonchilik ishlari olib borilgan.
Bunga Samarqand, Shahrisabz va boshqa joylarda qurilgan me’moriy majmualar,
Samarqand atrofidagi dunyoning yirik shaharlari nomi bilan atalgan Damashq,
Misr, Bag‘dod, Sultoniya, Forish, Sheroz kabi qishloqlarni ko‘rsatib o‘tish joizdir.
Temuriylar davlatining qudrati ayniqsa me’morchilik da namoyon bo‘ldi.
Oqsaroy peshtoqida bitilgan “Agar bizning quvvat va qudratimizga ishonmasang,
bizning imoratlarimizga boq!” degan yozuv Amir Temur saltanatining siyosiy
maqsadini ham anglatar edi. CHunki barpo etilayotgan inshootlarning ulug‘vorligi
siyosiy vazifalardan biri edi.
Sohibqiron o‘z hukmronligining dastlabki-yillaridanoq poytaxt shahar
Samarqandni jahonning eng obod, betakror go‘zal va betimsol shaharlardan biriga
aylantirishga astoydil kirishgan edi. Uning farmoni bilan hisor, qala, ulug‘vor
inshootlar va tillakor saroylar bunyod etilgan.
41

XULOSA
Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asari onomastikasining materiallarini
to‘plash, tahlil qilish, o‘rganish natijalari asardagi onomastik birliklarining
lug‘aviy tizimi xususida quyidagi xulosalarga kelish imkonini berdi:
1. “Zafarnoma” asari tilidagi onomastik birliklar o‘zbek xalqi va boshqa bir
qator xalqlarning o‘tmishi, milliy-tarixiy an’analari, urf-odatlari bilan
chambarchas bog‘langan bo‘lib, ular o‘zbek xalqi tarixi, etnografiyasi, madaniy,
diniy qadriyatlari, qolaversa o‘zbek tili tarixiy leksikologiyasi va nomshunosligi
uchun g‘oyat qimmatli ma’lumotlar beradi.
2. O‘zbek tili tarixiy onomastikasi – milliy qadriyatlarni aniq dalillar asosida
o‘rganuvchi, ota-bobolar o‘tmishi, milliy va diniy qarashlari, farzandlarga ism
berish, ma’lum bir obyektlarni nomlash, biz yashab turgan makon va zamon
haqida chuqur tasavvur beradi. Ularni lug‘aviy, ma’noviy, vazifaviy jihatdan
o‘rganish tarixiy onomastika uchun g‘oyat dolzarbdir.
3. Bugungi kunda Amir Temur tuzgan milliy davlatchilik asoslari, uning
davlat va til siyosati borasidagi xizmatlari, mafkuraviy an’analari, madaniy
merosi, yurtimizda yashayotgan yoshlarni vatanga fidoiy etib tarbiyalash, ular
shuurida Temur siymosini shakllantirish, ajdodlarga mos avlodlarni tarbiyalash
masalalari nihoyatda dolzarblik kasb etadi. Shu jihatdan mazkur tadqiqotdagi
onomastik birliklarning tavsifiy-tasnifiy, leksik-semantik xususiyatlari tadqiqi
ahamiyatlidir.
4. “Zafarnoma” asarida XIV-XV asrda keng iste’molda bo‘lgan onomastik
birliklarning aksariyat qismi uchraydi. Tarixnavisning ruhiy olami va bilim
doirasining nihoyatda kengligi, u yozgan asarning esa janr va mavzu jihatdan keng
ko‘lamli ekani atoqli ot tiplarini tanlash va qo‘llash uchun asos bo‘lgan.
5. “Zafarnoma” onomastikasining obyektini tarixiy antroponim, toponim,
etnonim kabi birliklar o‘z ichiga oladi. Ishda lingvistik tadqiqotlar, lug‘atlar tahlili
asosida “tarixiy onomastika”, “tarixiy antroponimika”, ”tarixiy toponimika,
“tarixiy etnonimika” tushunchalari, ularning anglatgan ma’nolari, farqli
42

belgixususiyatlari o‘rganib chiqildi va bu terminlarning qo‘llanishiga doir aniq va
lo‘nda ta’riflar berishga harakat qilindi.
6. Tilshunoslikda onomastika masalalarini o‘rganilish tarixidan ma’lum
bo‘ldiki, bu sohada bir qator tadqiqotlar olib borilgan, ko‘plab nomzodlik,
doktorlik dissertatsiyalar himoya qilingan, kitob va maqolalar yozilgan. Bu
tadqiqotlarda tarixiy onomastika muammolari bo‘yicha ko‘plab qiymatli
ma’lumotlar keltirilgan holda turli-tuman bahstalab fikrlar ham mavjudligi
aniqlandi.
7. “Zafarnoma” asari tilida qo‘llanilgan tarixiy shaxslar va ularning nomlari
asarning asosiy yadrosini tashkil etadi. “Zafarnoma” asaridagi tarixiy shaxslar va
ularning nomlari asarning badiiy qiymatini ta’minlaydigan, ishonchli real
antroponimik birliklar majmuasidan tashkil topgan bo‘lib, yurtimizning XIV-XV
asr boshlaridagi buyuk sarkarda Amir Temur yurishlari bilan bog‘liq voqealarni
o‘z ichiga oladi. Shubhasiz, bu tarixiy voqealarni tarixiy shaxs nomlarisiz tasavvur
etish mushkul.
8. “Zafarnoma” asar tili matnining onomastik ko‘lami asarning
strukturalsemantik yaxlitligiga xizmat qilish barobarida tarixiy koloritni yuzaga
keltirishda, matnning sermazmunligi va izchilligini ta’minlashda, xalqning milliy
mentaliteti, o‘ziga xos madaniyatini ko‘rsatishda, tarixnavisning badiiy tafakkur
darajasini namoyon qilishda ham muhim ahamiyat kasb etadi.
9. “Zafarnoma” asari onomastikasining genetik manbalari, lug‘aviy-
etimologik qatlamlarini o‘rganish, unda ikki yirik qatlam nomlar borligini
ko‘rsatadi: o‘z qatlam nomlar; o‘zlashma qatlam nomlar. O‘z qatlam nomlar
negizini bir qator qadimiy turkiy atoqli otlar, temuriylar davrida iste’molda
bo‘lgan nomlar, shuningdek turkiy apellyativlar asosida bevosita yasalgan nomlar
tashkil qiladi.
O‘zbek xalqi qadimdan ko‘p xalqlar bilan aloqada bo‘lib kelgan va buning
natijasida o‘zbek tili leksikasi bir qancha so‘z va nomlar bilan boyidi. Xususan,
fors, tojik, arab va boshqa tillar ta’siri sezilarli darajada ekanligi aniqlandi.
43

foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Kitoblar va darsliklar:
1. Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma – Toshkent: Fan, 1992.
2. Bartold V.V. Timur va uning davri – Toshkent: Fan, 2001.
3. G‘afurov B. Buyuk bobokalonimiz Amir Temur – Toshkent: Sharq, 1996.
4. Axmedov B.A. Temuriylar davlati va madaniyati – Toshkent: Fan, 1998.
5. Qayumov A. Amir Temur tarixi va uning davlatchiligi – Toshkent:
O‘qituvchi, 2005.
6. Hodiyev A. Temuriylar davrida yozilgan tarixiy asarlar – Toshkent: Sharq,
2008.
7. Mirza Haydar Dug‘lat. Tarixi Rashidiy – Toshkent: Fan, 2003.
8. Tursunov U. Nizomiddin Shomiy va uning tarixiy asarlari – Toshkent:
Adabiyot, 2010.
9. Valihanov Ch. Markaziy Osiyo tarixshunosligi – Toshkent: Sharq, 2009.
10. Ivanin I.F. Amir Temur va temuriylar davri – Moskva: Nauka, 1988.
Maqolalar:
11. Muminov A. Nizomiddin Shomiyning "Zafarnoma" asarida Amir Temur
siymosi // O‘zbekiston tarixi, 2015, №2.
12. Karimov K. "Zafarnoma" asarining tarixiy ahamiyati // Sharq yulduzi, 2013,
№4.
13. Norboyev M. Amir Temur va "Zafarnoma"dagi tarixiy voqealar // Yangi
O‘zbekiston, 2020, №3.
14. Saidov R. Temuriylar davrining eng muhim manbalaridan biri –
"Zafarnoma" // O‘zbekiston tarixi, 2018, №6.
15. Jumanazarov U. Nizomiddin Shomiyning "Zafarnoma"si – tarixiy manba
sifatida // O‘zbek tili va adabiyoti, 2019, №1.
Jurnallar va ilmiy nashrlar:
16. Amir Temur va Temuriylar davri tarixi – O‘zbekiston tarixi jurnali, 2017,
№5.
44

17. Zafarnoma va uning Sharq tarixiy manbalaridagi o‘rni – Tarix fanlari
akademiyasi jurnali, 2021, №2.
18. Nizomiddin Shomiy va uning tarixiy asarlari – Sharqshunoslik jurnali, 2016,
№3.
19. Temuriylar davrining asosiy tarixiy manbalari – O‘zbekiston madaniy
merosi, 2019, №4.
20. Amir Temur haqida Sharq va G‘arb tarixchilari – Yangi asr, 2022, №1.
Agar aniqroq ma'lumot yoki qo'shimcha manbalar kerak bo'lsa, aytishingiz
mumkin.
45

NIZOMIDDIN SHOMIYNING ZAFARNOMA ASARI

Купить

Похожие документы
Jadidchilikning marifatparvarlikdan siyosiy harakatga aylanishi
Oliver Kromvelning siyosiy faoliyati tarixi
Fransuz burjua inqilobi siymolari
Qo'qon xonligi kurs ishi
Oliver Kromvelning siyosiy faoliyati tarixi