Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 56.1KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 19 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

113 Sotish

Nutq apparatining tuzilishi

Sotib olish
Nutq apparatining tuzilishi MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I.BOB. NUTQ APPARATINING UMUMIY TUZILISHI. 1.1. Nutq apparatining ahamiyati va uning inson muloqotidagi roli………………..5 1.2. Nutq apparatining asosiy komponentlari va ularning vazifalari……………..…8 1.3. Nutq jarayonida ishtirok etuvchi organlarning umumiy ko‘rinishi…………...10 II.BOB. NUTQ APPARATINING ASOSIY BO‘LIMLARI VA ULARNING FUNKSIYALARI. 2.1. Nafas olish tizimi va uning nutq hosil bo‘lishidagi roli………………………13 2.2. Ovozni shakllantiruvchi apparat tovush paychalari va laringeal tuzilma……..17 2.3. Artikulyatsiya organlari til, lab, tanglay va ularning harakati………………...22 III.BOB. NUTQ APPARATI FAOLIYATINING BUZILISHLARI VA ULARNI TUZATISH USULLARI. 3.1. Nutq apparati faoliyatidagi keng tarqalgan muammolar……………………...25 3.2. Nutq apparati buzilishlarini bartaraf etish usullari……………………………27 3.3. Nutq apparatini rivojlantirish va mustahkamlash bo‘yicha mashqlar………...29 XULOSA…………………………………………………………………………30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..31 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi :Nutq apparatining tuzilishi — inson nutqini shakllantirishda muhim rol o'ynaydigan anatomik va fiziologik tizimdir. U bir nechta organlarning birgalikda ish faoliyatini talab qiladi, bu organlar esa ovoz chiqarish, tovushni modulyatsiya qilish va nutqni aniq ifodalash uchun zarur 1 . Nutq apparati, asosan, nafas olish, ovoz chiqarish va artikulyatsiya jarayonlarini o'z ichiga oladi.Nafas olish apparati — ovoz chiqarish uchun zarur bo'lgan havo oqimini ta'minlaydi. Ovoz apparati esa, laring, qafas va boshqa organlar orqali tovush ishlab chiqaradi. Artikulyatsiya apparati, til, lablar, yumshoq va qattiq torf kabi organlar yordamida tovushlarni aniq va tushunarli ifodalashni ta'minlaydi.Nutq apparatining murakkab tuzilishi va uning har bir elementi o'zaro bog'liq bo'lib, inson nutqining xilma-xilligini va boyligini ta'minlaydi. Bu tizimning samarali ishlashi nutqning sifatiga bevosita ta'sir qiladi, shuning uchun uning anatomik va fiziologik jihatlarini o'rganish muhimdir. Nutq apparatining har bir elementi o'zining maxsus vazifasiga ega bo'lib, birgalikda insonning muloqot jarayonini samarali amalga oshirishga xizmat qiladi. Nutq apparatining tuzilishi insonning muloqot qilish qobiliyatini ta’minlovchi muhim tizimlardan biri hisoblanadi. U turli organlar va tuzilmalarning o‘zaro hamkorligi natijasida shakllanadi hamda insonning tovush chiqarishi, so‘zlarni talaffuz qilishi va fikrini ifoda etishida muhim rol o‘ynaydi. Nutq apparati nafaqat ovoz hosil qilish, balki uni boshqarish va modulyatsiya qilish funktsiyalarini ham bajaradi. Uning tarkibiga nafas olish, tovush hosil qilish va artikulyatsiya jarayonlarida ishtirok etuvchi organlar kiradi. Bu tizim og‘iz bo‘shlig‘i, burun, til, lablar, tomoq, ovoz boylamlari va nafas yo‘llarini o‘z ichiga oladi. Har bir komponent o‘ziga xos vazifaga ega bo‘lib, ularning muvofiqligi aniq va ravon nutqni shakllantirishga xizmat qiladi. Nutq apparati tuzilishini o‘rganish fonetika, 1 Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. Toshkent, “O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti”, 2017. 2 lingvistika va tibbiyot sohalarida katta ahamiyatga ega bo‘lib, nutqning shakllanishi va uning buzilishlarini tushunishda muhim rol o‘ynaydi. Kurs ishining maqsadi: Nutq apparatining tuzilishini o'rganishning maqsadi bir nechta asosiy jihatlarni o'z ichiga oladi. Birinchidan, nutq apparatining anatomik va fiziologik tuzilishini tushunish, insonning nutqiy qobiliyatlarini yanada chuqurroq anglashga imkon beradi. Bu, o'z navbatida, nutqning qanday hosil bo'lishini va uning ko'plab omillar bilan qanday bog'liqligini o'rganishga yordam beradi. Kurs ishining vazifasi: Nutq apparatining tuzilishini o'rganishning vazifalari inson nutqining murakkab mexanizmlarini tushunishga qaratilgan. Birinchidan, anatomiya va fiziologiyani o'rganish orqali nafas olish, ovoz chiqarish va artikulyatsiya jarayonlarini aniqlash maqsad qilingan. Bu jarayonlarning har biri nutqning shakllanishida muhim rol o'ynaydi. Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi :Ushbu kurs ishi 3 ta bob, 9 ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 3 I.BOB. NUTQ APPARATINING UMUMIY TUZILISHI. 1.1. Nutq apparatining ahamiyati va uning inson muloqotidagi roli. Nutq apparati inson muloqotida muhim rol o‘ynaydi. U nutq jarayonini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan anatomik va fiziologik tuzilmalardan iborat. Nutq apparati, asosan, ovoz chiqarish, so‘zlarni ifoda etish va muloqot qilish jarayonlarida ishtirok etadi. Ushbu apparatga til, lablar, og‘iz, yumshoq tanglay, qattiq tanglay, bo‘yin va nafas olish tizimi kiradi. Har bir qismning o‘ziga xos vazifalari bor va ular birgalikda inson nutqini hosil qiladi. 2 Nutq apparatining ahamiyati shundaki, u nafaqat ovoz chiqarishda, balki so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishda va ularni mantiqiy ravishda bir-biriga bog‘lashda ham muhimdir.Nutq apparati insonning o‘z fikrlarini, his-tuyg‘ularini va g‘oyalarini boshqalar bilan ifoda etish uchun zarurdir. Inson muloqoti asosan nutq orqali amalga oshiriladi, bu esa odamlarning bir-biri bilan aloqalarini o‘rnatish, o‘zaro tushunish va ijtimoiy aloqalarni kuchaytirish imkoniyatini beradi. Nutq apparati orqali insonlar o‘z fikrlarini aniq, ravon va mantiqiy ravishda ifoda etish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu jarayon, o‘z navbatida, ijtimoiy muhitda muvaffaqiyatli integratsiya va o‘zaro hamkorlikka olib keladi.Nutq apparati voqealarni, hissiyotlarni va g‘oyalarni ifoda etishda muhim ahamiyatga ega. Nutq orqali insonlar o‘z his-tuyg‘ularini, tajribalarini va fikrlarini boshqalarga yetkazishlari mumkin. Masalan, ifoda etish jarayonida lablar, til va ovoz qobiliyatlari birgalikda ishlaydi, bu esa so‘zlarning talaffuzini va ahamiyatini to‘g‘ri anglashga yordam beradi. Nutq apparati orqali voqealarni tasvirlash, fikrlarni baham ko‘rish va hissiyotlarni ifoda etish jarayonida insonlar o‘zaro aloqalarni mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar.Nutq apparati insonning ijtimoiy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Muloqot jarayoni bolalar uchun o‘rganish va rivojlanishning asosiy vositasidir. Bolalar nutq apparati orqali yangi so‘zlarni o‘rganadilar, ularni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rganadilar va 2 Jabborova, M. (2022). Bo‘lajak pedagoglarni tayyorlash tizimida malakaviy amaliyotning roli. Scientific progress, 3(4), 167-173. 4 fikrlarini boshqalar bilan ifoda etishda ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Nutq apparati yordamida bolalar o‘z his-tuyg‘ularini, g‘oyalarini va fikrlarini ifoda etish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu esa ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirishga yordam beradi. Nutq apparati, shuningdek, bolalarning ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda ham muhim rol o‘ynaydi.Nutq apparati insonning muloqot jarayonida o‘zaro tushunishni ta'minlashga yordam beradi. O‘rganish jarayonida bolalar nutq apparatini rivojlantirish orqali boshqalar bilan o‘zaro muloqot qilishni o‘rganadilar. Bu jarayon, o‘z navbatida, ijtimoiy aloqalarni mustahkamlash va o‘zaro tushunishni oshirishga yordam beradi. Nutq apparati yordamida insonlar o‘zaro fikr almashish, savollar berish va javob berish, muammolarni hal qilish va qarorlar qabul qilish jarayonlarida ishtirok etadilar. Bu jarayonlar, o‘z navbatida, ijtimoiy hayotni yanada faol va samarali qilishga yordam beradi.Bundan tashqari, nutq apparati insonning hissiy rivojlanishida ham muhim ahamiyatga ega. Muloqot jarayonida insonlar o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etish va boshqalarning his- tuyg‘ularini tushunish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Nutq apparati yordamida insonlar o‘z hissiyotlarini, masalan, baxt, g‘am, xursandchilik va qayg‘u kabi his- tuyg‘ularni ifoda etish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu jarayon, o‘z navbatida, ijtimoiy aloqalarni mustahkamlashga va boshqalar bilan o‘zaro tushunishni oshirishga yordam beradi.Nutq apparatining ahamiyati shundaki, u insonlarning o‘zaro muloqotini, ijtimoiy aloqalarini va hissiy rivojlanishini ta'minlaydi. Nutq apparati orqali insonlar nafaqat o‘z fikrlarini ifoda etish, balki boshqalar bilan o‘zaro aloqalarni o‘rnatish va mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Muloqot jarayonida nutq apparati yordamida olingan tajribalar, bolalarning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi va ularning kelajakdagi muvaffaqiyatlari uchun zamin yaratadi.Nutq apparati bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar, masalan, nutq kamchiliklari yoki tovush chiqarishdagi qiyinchiliklar, inson muloqotining samaradorligini pasaytirishi mumkin. Bu holatlarda, nutq 5 apparatini rivojlantirishga qaratilgan maxsus dasturlar va yondashuvlar ishlab chiqilishi zarur. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar uchun individual yondashuvlar va metodlar yordamida ularning nutq apparatini rivojlantirish va muloqot ko‘nikmalarini oshirish mumkin. Bu jarayon, bolalarning o‘zlariga bo‘lgan ishonchlarini oshirish, ijtimoiy aloqalarda muvaffaqiyat qozonishlariga yordam beradi. Natijada, nutq apparati inson muloqotida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u fikrlarni ifoda etish, his-tuyg‘ularni tushunish va ijtimoiy aloqalarni mustahkamlashda zarur vosita hisoblanadi. Nutq apparatini rivojlantirishga qaratilgan yondashuvlar va metodlar, insonlarning ijtimoiy hayotida muvaffaqiyat qozonishlariga yordam berishi, shuningdek, o‘zaro tushunishni oshirishga xizmat qilishi mumkin. Nutq apparatining ahamiyatini e'tiborga olish va uni rivojlantirishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish, insonlarning umumiy rivojlanishi va ijtimoiy hayotda muvaffaqiyat qozonishlari uchun muhimdir. Nutq apparati insonning muloqot jarayonida muhim rol o‘ynaydigan murakkab fiziologik tuzilma bo‘lib, u orqali odamlar o‘z fikrlarini ifodalash, o‘zaro aloqa qilish va tushunish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Nutq apparati ovoz hosil qilish, uni modulyatsiya qilish va artikulyatsiya qilish uchun xizmat qiluvchi turli anatomik tuzilmalardan iborat bo‘lib, uning to‘g‘ri ishlashi insonning kundalik hayotida katta ahamiyatga ega. Insonning muloqotga bo‘lgan ehtiyoji nutq apparatining shakllanishi va rivojlanishiga sabab bo‘lib, bu jarayon inson taraqqiyotining muhim qismi hisoblanadi. Nutq apparati nafas olish tizimi, ovoz hosil qilish organlari va artikulyatsiya organlaridan iborat bo‘lib, ularning uyg‘un faoliyati natijasida inson tovushlarni hosil qiladi va ularni ma’lum ma’noga ega bo‘lgan so‘zlarga aylantiradi. \n\nNutq apparatining asosiy vazifasi tovush chiqarish va uni boshqarishdan iborat bo‘lib, bu jarayonda o‘pkalar, tovush paychalari, tanglay, til, lablar va burun bo‘shlig‘i muhim rol o‘ynaydi. Ovoz hosil 6 bo‘lish jarayoni o‘pkadan chiqadigan havoning tovush paychalari orqali o‘tishi natijasida yuzaga keladi. Ovozning balandligi, tembri va ohangdorligi esa tovush paychalarining tarangligi va havo oqimining kuchiga bog‘liq bo‘ladi. Artikulyatsiya jarayoni esa hosil bo‘lgan ovozlarni so‘zlarga aylantirishni ta’minlaydi, bunda til, lab va tanglay faol ishtirok etadi. Artikulyatsiyaning aniq va ravshan bo‘lishi nutqning tushunarli bo‘lishini ta’minlaydi, shu sababli nutq apparatining barcha qismlari uyg‘un ishlashi zarur.\n\nNutq apparatining inson muloqotidagi roli beqiyosdir, chunki u nafaqat axborot uzatish, balki hissiyot va kayfiyatni ifodalash vositasi ham hisoblanadi. Nutq orqali inson o‘z fikrlarini boshqalarga etkazadi, bilim almashadi va ijtimoiy hayotda faol ishtirok etadi. Nutq apparati insonning o‘z fikrlarini ifodalash qobiliyatiga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri bo‘lib, uning buzilishi yoki to‘g‘ri ishlamasligi muloqot jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun nutq apparatining sog‘lom ishlashini ta’minlash, uning rivojlanishiga e’tibor qaratish va uni mustahkamlash insonning jamiyatdagi o‘rnini belgilovchi muhim jihatlardan biridir. Nutq apparati nafaqat oddiy muloqot vositasi, balki inson tafakkuri va shaxsiy ifoda qilish qobiliyatining ajralmas qismi bo‘lib, uning mukammal ishlashi inson hayotining turli jabhalarida muhim ahamiyatga ega. Nutq apparatini rivojlantirish va uning faoliyatini yaxshilash bo‘yicha maxsus mashqlar va terapiya usullari mavjud bo‘lib, bu usullar nutq apparati faoliyatidagi muammolarni bartaraf etish va nutq sifatini oshirishga xizmat qiladi. \n\nXulosa qilib aytganda, nutq apparati inson hayotining ajralmas qismi bo‘lib, u muloqotning asosiy vositasi hisoblanadi. Uning to‘g‘ri ishlashi insonning fikr almashish, bilim olish va o‘zini ifodalash imkoniyatlarini kengaytiradi. Nutq apparatining mukammal ishlashi insonning ijtimoiy hayotidagi muvaffaqiyatini belgilovchi omillardan biri bo‘lib, uni rivojlantirish va sog‘lom saqlash muhim vazifalardan biridir. 1.2. Nutq apparatining asosiy komponentlari va ularning vazifalari. 7 Nutq apparati insonning murakkab fiziologik va psixologik tizimi bo‘lib, u tovushlarni hosil qilish, ularni boshqarish va tushunish uchun xizmat qiladi. Ushbu apparat bir qancha muhim komponentlardan tashkil topgan bo‘lib, har biri nutqning shakllanishida o‘ziga xos rol o‘ynaydi. Nutq apparati asosan uch asosiy tizimdan iborat: nafas olish tizimi, fonatsion tizim va artikulyatsion tizim. Nafas olish tizimi tovush hosil qilish uchun zarur bo‘lgan havo oqimini ta’minlaydi. Ushbu tizimning asosiy organlari o‘pka, diafragma, traxeya va bronxlardir. O‘pka havo bilan to‘lib, uni chiqarish jarayonida tovush paychalari tebranishga olib keladigan bosim hosil qiladi. Diafragma esa nafas olish va chiqarish jarayonlarini boshqarishda muhim rol o‘ynaydi, chunki u o‘pkadagi havo miqdorini tartibga solib turadi. Traxeya va bronxlar esa havoni tashqi muhitdan o‘pkaga va aksincha yetkazib berishda ishtirok etadi. Nafas olish jarayoni nutq paytida maxsus tarzda moslashadi, ya’ni nutq vaqtida chiqarilayotgan nafas odatdagi nafas chiqarishga nisbatan sekinroq va nazorat qilingan bo‘ladi. Fonatsion tizim ovoz hosil qilish uchun javobgar bo‘lib, uning asosiy qismi ovoz paychalari joylashgan hiqildoq hisoblanadi. Ovoz paychalari havo oqimi ta’sirida tebranadi va natijada ovoz paydo bo‘ladi. Ovoz paychalari elastik tuzilishga ega bo‘lib, ularning tebranish chastotasi turli balandlikdagi tovushlarni yaratadi. Hiqildoq mushaklari esa ovoz paychalarining tarangligi va zichligini boshqarib, ovozning balandligini va tembrini o‘zgartirish imkonini beradi. Fonatsion tizim orqali hosil bo‘lgan ovoz keyinchalik artikulyatsion tizim orqali shakllanadi va aniq tovushlarga aylantiriladi. Artikulyatsion tizim esa nutq tovushlarini hosil qilish uchun zarur bo‘lgan organlardan iborat bo‘lib, ularga til, lablar, tanglay, tishlar va yumshoq tanglay kiradi. Til eng faol artikulyatorlardan biri bo‘lib, u harakatlanish orqali turli tovushlarni hosil qiladi. Tilning uchi, orqa va o‘rta qismi nutq jarayonida har xil holatlarga kirib, turli-tuman fonemalarni hosil qiladi. Masalan, tilning old qismi old orqa tanglay bilan aloqa qilganda “sh” tovushi hosil bo‘ladi, orqa qismi esa 8 yumshoq tanglay bilan tegishganda “g” tovushi paydo bo‘ladi. Lablar ham muhim artikulyatorlardan biri bo‘lib, ular ba’zi undosh va unli tovushlarni hosil qilishda ishtirok etadi. Masalan, “p”, “b” va “m” tovushlari ikki labning bir-biriga tegishi natijasida hosil bo‘ladi. Tishlar esa til bilan birgalikda ba’zi tovushlarni hosil qilishga yordam beradi, masalan, “s” va “z” tovushlari til uchi tishlarga yaqinlashganda yuzaga keladi. Tanglay esa qattiq va yumshoq qismlarga bo‘linib, tovushlarni shakllantirishda ishtirok etadi. Yumshoq tanglay, ayniqsa, burun tovushlarining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi, chunki u burun bo‘shlig‘ini ochish yoki yopish orqali havo oqimini yo‘naltiradi. Agar yumshoq tanglay pastga tushsa, havo burun bo‘shlig‘idan chiqadi va natijada burun tovushlari, masalan, “m” va “n” tovushlari hosil bo‘ladi. Nutq apparati, shuningdek, rezonator tizimi bilan ham chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu tizim tovushning tembrini o‘zgartirishga xizmat qiladi. Rezonatorlarga og‘iz bo‘shlig‘i, burun bo‘shlig‘i va hiqildoq bo‘shlig‘i kiradi. Bu bo‘shliqlarning shakli va hajmi tovushning ohangdorligi va tembrini belgilaydi. Masalan, burun rezonatorining ishtiroki bilan burun tovushlari hosil bo‘lsa, og‘iz bo‘shlig‘ining shakli unli tovushlarning o‘ziga xosligini belgilaydi. Nutq apparati nafaqat jismoniy komponentlardan iborat bo‘lib, balki markaziy asab tizimi tomonidan boshqariladi. Bosh miya nutq jarayonini muvofiqlashtiruvchi asosiy markaz hisoblanadi. Ayniqsa, Broka va Vernike markazlari nutq ishlab chiqarish va tushunish jarayonlarida katta ahamiyat kasb etadi. Broka markazi til va artikulyatsiyani boshqarishda muhim rol o‘ynasa, Vernike markazi esa eshitilgan nutqni qayta ishlash va tushunishga javobgardir. Nutq apparati tizimlarining uyg‘unlashgan holda ishlashi natijasida inson aniq va tushunarli nutq hosil qila oladi. Ushbu jarayonning har bir komponenti o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘lib, ularning har qanday buzilishi nutqning sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, ovoz paychalari shikastlanganda tovush hosil bo‘lishi qiyinlashadi yoki burun rezonatorining disfunksiyasi burun tovushlarining 9 noto‘g‘ri shakllanishiga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, nutq apparati inson muloqoti uchun asosiy vosita bo‘lib, uning har bir komponenti nutq jarayonining muhim qismi hisoblanadi. Nutq apparati mukammal ishlashi uchun barcha tizimlar hamkorlikda ishlashi kerak. Nutq apparati insonning nutq ishlab chiqarish jarayonida muhim rol o‘ynaydigan organlar va tizimlardan iborat. Asosiy komponentlari yurak va qon tomirlari, nafas olish apparati, ovoz qutisi, og‘iz bo‘shligi va burun bo‘shligidir. Yurak va qon tomirlari sistemasi nutq apparatining boshqa qismlariga kislorod va oziqa moddalarini yetkazib berish orqali ishini ta'minlaydi. Nafas olish apparati, asosan, diafragma va qovurg‘a mushaklaridan iborat bo‘lib, ovoz chiqarish jarayonini boshqaradi.Ovoz qutisi yoki laringe, ovoz tolalari orqali ovoz hosil qilish vazifasini bajaradi. Ularning tebranishi turli balandlikdagi tovushlarni yaratadi. Og‘iz bo‘shligi esa tilda, lablarda va boshqa organlarda joylashgan bo‘lib, nutqning aniq va tushunarli bo‘lishini ta'minlaydi. Tilda va lablarda joylashgan mushaklar yordamida turli tovushlar hosil qilinadi. Burun bo‘shligi esa ovozning resonansini oshirish va nutqni boyitish vazifasini bajaradi.Nutq apparati murakkab tizim bo‘lib, uning barcha komponentlari birgalikda ishlaydi va insonning nutq qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi. Har bir organ o‘z vazifasini bajarish orqali nutq jarayonini samarali amalga oshirishga hissa qo‘shadi. 1.3. Nutq jarayonida ishtirok etuvchi organlarning umumiy ko‘rinishi. Nutq jarayoni insonning muloqot vositasi sifatida eng muhim funksiyalardan biri hisoblanadi. Ushbu jarayon turli organlar va tizimlarning muvofiqlashgan faoliyati natijasida amalga oshiriladi. Nutqni shakllantirish va tovushlarni hosil qilishda ishtirok etuvchi organlar murakkab tuzilishga ega bo‘lib, ular nafas olish, fonatsiya va artikulyatsiya jarayonlarida o‘zaro uyg‘unlikda ishlaydi. Ushbu organlarning umumiy ko‘rinishini tasvirlash uchun, biz ularning tuzilishi, 10 funksiyasi va o‘zaro bog‘liqligini batafsil tahlil qilishimiz kerak. Nutq apparati asosan nafas olish tizimi, fonatsion tizim, artikulyatsion tizim va rezonator tizimidan iborat bo‘lib, ularning har biri nutq hosil qilish jarayonida o‘ziga xos rol o‘ynaydi.Nutq jarayonining asosini tashkil etuvchi eng muhim tizimlardan biri bu nafas olish tizimidir. Nafas olish tizimi havo oqimini boshqarish va tovush hosil qilish uchun zarur bo‘lgan havo bosimini ta’minlash vazifasini bajaradi. Ushbu tizimning asosiy organlari o‘pka, diafragma, traxeya va bronxlardir. O‘pka inson tanasining eng muhim organlaridan biri bo‘lib, nafas olish jarayonida asosiy rol o‘ynaydi. O‘pkaga havo nafas yo‘llari orqali kirib, keyinchalik chiqarilgan havo oqimi ovoz paychalarini tebratadi va natijada ovoz hosil bo‘ladi. Diafragma esa nafas olish va chiqarish jarayonlarini boshqaruvchi asosiy mushak bo‘lib, u o‘pkadagi havo miqdorini tartibga soladi. Nutq paytida chiqarilayotgan nafas odatdagi nafas chiqarish jarayoniga nisbatan sekinroq va nazorat qilingan bo‘lib, bu nutqning aniq va ravon bo‘lishini ta’minlaydi. Traxeya va bronxlar esa havoni tashqi muhitdan o‘pkaga yetkazib berishda ishtirok etadi. Nafas olish tizimi orqali hosil bo‘lgan havo oqimi keyinchalik fonatsion tizim orqali tovush shakliga keladi.Fonatsion tizim ovoz hosil qilish uchun javobgar bo‘lib, uning asosiy qismi hiqildoq va unda joylashgan ovoz paychalaridan iborat. Ovoz paychalari elastik tuzilishga ega bo‘lib, ular havo oqimi ta’sirida tebranadi va natijada ovoz hosil bo‘ladi. Ovoz paychalarining tebranish chastotasi turli balandlikdagi tovushlarni yaratadi. Hiqildoq mushaklari esa ovoz paychalarining tarangligi va zichligini boshqarib, ovozning balandligi va tembrini o‘zgartirish imkonini beradi. Fonatsion tizim orqali hosil bo‘lgan ovoz keyinchalik artikulyatsion tizim orqali shakllanadi va aniq nutq tovushlariga aylantiriladi.Artikulyatsion tizim esa nutq tovushlarini hosil qilish uchun zarur bo‘lgan organlardan iborat bo‘lib, ularga til, lablar, tanglay, tishlar va yumshoq tanglay kiradi. Til eng faol artikulyatorlardan biri bo‘lib, u harakatlanish orqali turli tovushlarni hosil qiladi. Tilning uchi, orqa va 11 o‘rta qismi nutq jarayonida har xil holatlarga kirib, turli fonemalarni hosil qiladi. Masalan, tilning old qismi old tanglay bilan aloqa qilganda “sh” tovushi hosil bo‘ladi, orqa qismi esa yumshoq tanglay bilan tegishganda “g” tovushi paydo bo‘ladi. Lablar ham muhim artikulyatorlardan biri bo‘lib, ular ba’zi undosh va unli tovushlarni hosil qilishda ishtirok etadi. Masalan, “p”, “b” va “m” tovushlari ikki labning bir-biriga tegishi natijasida hosil bo‘ladi. Tishlar esa til bilan birgalikda ba’zi tovushlarni hosil qilishga yordam beradi, masalan, “s” va “z” tovushlari til uchi tishlarga yaqinlashganda yuzaga keladi.Tanglay esa qattiq va yumshoq qismlarga bo‘linib, tovushlarni shakllantirishda ishtirok etadi. Yumshoq tanglay, ayniqsa, burun tovushlarining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi, chunki u burun bo‘shlig‘ini ochish yoki yopish orqali havo oqimini yo‘naltiradi. Agar yumshoq tanglay pastga tushsa, havo burun bo‘shlig‘idan chiqadi va natijada burun tovushlari, masalan, “m” va “n” tovushlari hosil bo‘ladi. Nutq apparati, shuningdek, rezonator tizimi bilan ham chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu tizim tovushning tembrini o‘zgartirishga xizmat qiladi.Rezonatorlarga og‘iz bo‘shlig‘i, burun bo‘shlig‘i va hiqildoq bo‘shlig‘i kiradi. Bu bo‘shliqlarning shakli va hajmi tovushning ohangdorligi va tembrini belgilaydi. Masalan, burun rezonatorining ishtiroki bilan burun tovushlari hosil bo‘lsa, og‘iz bo‘shlig‘ining shakli unli tovushlarning o‘ziga xosligini belgilaydi.Nutq apparati nafaqat jismoniy komponentlardan iborat bo‘lib, balki markaziy asab tizimi tomonidan boshqariladi. Bosh miya nutq jarayonini muvofiqlashtiruvchi asosiy markaz hisoblanadi. Ayniqsa, Broka va Vernike markazlari nutq ishlab chiqarish va tushunish jarayonlarida katta ahamiyat kasb etadi. Broka markazi til va artikulyatsiyani boshqarishda muhim rol o‘ynasa, Vernike markazi esa eshitilgan nutqni qayta ishlash va tushunishga javobgardir. 12 II.BOB. NUTQ APPARATINING ASOSIY BO‘LIMLARI VA ULARNING FUNKSIYALARI. 2.1. Nafas olish tizimi va uning nutq hosil bo‘lishidagi roli. Nafas olish tizimi inson organizmining eng muhim hayotiy tizimlaridan biri bo‘lib, u nafaqat kislorod almashinuvini ta’minlaydi, balki nutq hosil bo‘lishida ham muhim rol o‘ynaydi. Nafas olish jarayoni nafas yo‘llari, o‘pka, diafragma va boshqa nafas olish mushaklari tomonidan boshqariladi. Ushbu tizim nafaqat hayotiy zarur bo‘lgan kislorodni organizmga yetkazib berish, balki tovush hosil qilish uchun ham muhim hisoblanadi 3 . Nafas olish jarayonining nutq bilan bog‘liqligi juda chuqur bo‘lib, har bir so‘z va tovush chiqarishda maxsus havo oqimi talab etiladi. Inson nafas olayotganda havoni o‘pkaga yutadi, biroq nutq hosil qilish jarayoni aynan nafas chiqarish fazasida amalga oshiriladi. Shunday qilib, chiqarilayotgan havo oqimi ovoz paychalariga yetib boradi va ularning tebranishiga sabab bo‘ladi. Bu esa tovushlarning paydo bo‘lishiga asos yaratadi.Nutq jarayonida nafas olishning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Oddiy nafas olishda odam o‘rtacha 12-16 marta nafas oladi, biroq nutq jarayonida bu ko‘rsatkich o‘zgaradi. Nutq paytida inson nafas olish chastotasini moslashtiradi, ya’ni nafas olish qisqa bo‘ladi, nafas chiqarish esa uzoqroq davom etadi. Bu esa nutqni davomiy va tushunarli qilish uchun zarurdir. Nutq vaqtida inson nafas chiqarish jarayonini ongli ravishda boshqaradi va bu orqali frazalarni aniq shakllantiradi.Nafas olish tizimining asosiy organlaridan biri bo‘lmish o‘pka inson organizmida markaziy rol o‘ynaydi. O‘pkaning hajmi va elastikligi odamning nutq davomiyligi va ovoz balandligiga bevosita ta’sir qiladi. Katta hajmli o‘pka uzoq davom etuvchi nutq frazalarini hosil qilish imkonini beradi, kichik hajmli o‘pka esa qisqa nutq birliklarini shakllantirishga moyil bo‘ladi. Nutq jarayonida o‘pkadagi havo bosimi muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bu bosim qanchalik yuqori 3 Jabborova, M. (2022). Bo‘lajak pedagoglarni tayyorlash tizimida malakaviy amaliyotning roli. Scientific progress, 3(4), 167-173. 13 bo‘lsa, tovush shunchalik baland bo‘ladi.Diafragma ham nafas olish tizimining muhim komponenti hisoblanadi. Bu yassi mushak o‘pkani boshqarishda faol ishtirok etadi va havo oqimini tartibga solishda muhim rol o‘ynaydi. Nutq paytida diafragma havo oqimini nazorat qiladi va tovushlarning aniq hamda ravon bo‘lishiga yordam beradi. Diafragmaning moslashuvchanligi va kuchi ovoz tembriga ham ta’sir ko‘rsatadi. Kasbiy nutq egalari, jumladan, aktyorlar va notiqlar, diafragma nafas olish texnikalarini o‘zlashtirish orqali nutq sifatini oshiradi.Nafas yo‘llari ham nutq hosil qilishda katta rol o‘ynaydi. Nafas yo‘llari og‘iz, burun, hiqildoq, traxeya va bronxlardan iborat bo‘lib, ular orqali havo o‘pka bilan tashqi muhit o‘rtasida almashadi. Burun orqali nafas olish nafaqat havo filtrlash va isitish jarayoniga xizmat qiladi, balki nutq tovushlariga ta’sir ko‘rsatadi. Agar burun yo‘llari to‘silgan bo‘lsa, insonning ovozi burun tovushiga ega bo‘lib qoladi.Nutq hosil bo‘lishi uchun havo oqimi ovoz paychalaridan o‘tib, ularning tebranishiga sabab bo‘ladi. Ovoz paychalari mushak va biriktiruvchi to‘qimalardan iborat bo‘lib, ular elastik tuzilishga ega. Ovoz paychalari tarangligi va zichligi ularning tebranish tezligini belgilaydi, bu esa tovush balandligi va tembrini shakllantiradi. Nutq paytida havo oqimi ovoz paychalarining turli tezlikda tebranishiga sabab bo‘ladi, bu esa har xil balandlikdagi tovushlarni hosil qiladi.Nafas olish tizimi orqali hosil bo‘lgan ovoz keyinchalik rezonator tizimi orqali shakllanadi. Og‘iz bo‘shlig‘i, burun bo‘shlig‘i va hiqildoq rezonatorlar sifatida xizmat qilib, tovushning ohangdorligi va tembrini belgilaydi. Masalan, burun rezonatori burun tovushlarining hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Agar burun rezonatori yetarlicha ochiq bo‘lmasa, ovoz sust eshitiladi.Nutq jarayonida nafas olishning muvozanatli bo‘lishi muhimdir. Agar inson nafas olish tizimini noto‘g‘ri ishlatsa, nutq ravonligi va sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, juda tez yoki sayoz nafas olish nutqning uzilib qolishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shu boisdan, notiqlik san’atida to‘g‘ri nafas olish texnikalarini o‘rganish katta 14 ahamiyatga ega.Nafas olish tizimining muvofiqlashtirilgan ishlashi nutqning aniq, tushunarli va samarali bo‘lishini ta’minlaydi. Ushbu tizimning buzilishi nutq qiyinchiliklariga olib kelishi mumkin. Masalan, astma yoki boshqa nafas yo‘llari kasalliklari nutqning ravonligi va davomiyligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, nafas olish tizimini mustahkamlash va uning samaradorligini oshirish uchun maxsus mashqlar bajarish tavsiya etiladi.Nutq hosil bo‘lish jarayoni nafas olish tizimining uyg‘un faoliyati natijasida amalga oshadi. Insonning aniq va ifodali nutq so‘zlashi uchun nafas olish jarayoni to‘g‘ri boshqarilishi kerak. Bu esa nutq jarayonida har xil nutq mashqlaridan foydalanishni talab qiladi. Nafas olish tizimi va nutqning chambarchas bog‘liqligi inson muloqoti uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Shu boisdan, nutq madaniyatini shakllantirishda nafas olish tizimi bilan bog‘liq mashqlar va texnikalardan foydalanish samarali hisoblanadi. Nafas olish tizimi inson organizmida nafas olish va nutq hosil qilish jarayonlarida muhim rol o‘ynaydi. Nafas olish, asosan, havo almashinuvi, kislorod va karbonat angidridni organizmga kiritish va chiqarish jarayonidir. Bu jarayon insonning hayoti uchun zarur bo‘lib, nafas olish tizimi orqali amalga oshiriladi. Nafas olish tizimining asosiy komponentlari burun, tomoq, nafas yo‘llari, bronxlar va o‘pkalardir. Ularning har biri o‘ziga xos vazifalarni bajaradi va nafas olish jarayonida birgalikda ishlaydi.Burun, nafas olish tizimining birinchi qismi bo‘lib, havo kirishidan oldin uni tozalash, qizdirish va namlash vazifasini bajaradi. Burun orqali kiruvchi havo, burun bo‘shlig‘idan o‘tib, tomoq orqali o‘pkalarga yo‘l oladi. Burun, shuningdek, havo oqimini nazorat qilishda ham muhim ahamiyatga ega. Burun bo‘shligida joylashgan retseptorlar havo sifatini baholaydi va zarur hollarda havo oqimini pasaytiradi yoki oshiradi. Bu jarayon nafas olishning samaradorligini oshirishga yordam beradi.Tomoq, nafas olish tizimining keyingi qismi bo‘lib, havo va oziq-ovqatning to‘g‘ri yo‘nalishini ta'minlaydi. Tomoq orqali o‘tgan havo, nafas olish jarayonida davom etadi. Tomoqning tuzilishi va joylashuvi nutq hosil 15 qilishda ham muhim rol o‘ynaydi. Ovoz qutisi va ovoz tolalari tomoqda joylashgan bo‘lib, ularning ish faoliyati nafas olish jarayoni bilan bog‘liqdir. Ovoz tolalari, havo oqimi orqali tebranib, ovoz hosil qiladi, bu esa nutqning asosiy komponentlaridan biridir.Nafas yo‘llari havo oqimini o‘klarga yetkazishda muhim ahamiyatga ega. Ular havo oqimini o‘zgartirish va to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘klarga yetkazish uchun zarur. Nafas yo‘llarining to‘g‘ri ishlashi havo oqimini samarali ta'minlaydi. Bu jarayotda havo oqimining tezligi va kuchi ovoz hosil qilish jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Havo oqimi nafas olish jarayonida havo bosimini yaratadi, bu esa ovoz tolalarining tebranishini ta'minlaydi.O‘pkalar nafas olish tizimining eng muhim komponentlaridan biri bo‘lib, ularning vazifasi kislorodni organizmga kiritish va karbonat angidridni chiqarishdir. O‘pkalar havo bilan to‘lib, kislorod va karbonat angidrid almashinuvi sodir bo‘ladi. O‘pkalardagi alveolalar, havo va qon o‘rtasida almashinuvni ta'minlaydi. Bu jarayon nafas olish jarayonining samaradorligini oshiradi va organizmning energiya ishlab chiqarishiga yordam beradi.Nafas olish tizimi nutq hosil qilish jarayonida havo oqimini ta'minlaganligi uchun muhim ahamiyatga ega. Ovoz qutisi va ovoz tolalari, nafas olish tizimidan kiruvchi havo oqimi orqali ovoz hosil qiladi. Havo oqimi ovoz tolalarini tebratib, turli balandlikdagi tovushlarni hosil qiladi. Nutq hosil qilish jarayonida nafas olish tizimi, ovoz qutisi va og‘iz bo‘shlig‘i birgalikda ishlaydi. Og‘iz bo‘shlig‘i havo oqimini shakllantirish va tovushlarni artikulyatsiya qilishda muhim rol o‘ynaydi.Nutq jarayonida nafas olish tizimining ahamiyati shundaki, u nafas olish va nutq hosil qilish jarayonlarini bir-biriga bog‘laydi. Nafas olish jarayoni davomida inson organizmi havo oqimini boshqaradi va ovoz hosil qilish uchun zarur bo‘lgan havo bosimini yaratadi. Havo oqimining kuchi, tezligi va yo‘nalishi nutqning aniq va tushunarli bo‘lishini ta'minlaydi. Bu jarayonda nafas olish tizimining har bir komponenti o‘z vazifasini bajaradi va birgalikda ishlaydi.Nutq hosil qilish jarayonida nafas olish tizimining roli shunchaki havo 16 oqimini ta'minlash bilan cheklanmaydi. U, shuningdek, nutqning sifatini, balandligini va ohangini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Nafas olish jarayonida havo bosimi va havo oqimining nazorati ovoz hosil qilish jarayoniga ta'sir ko‘rsatadi. Ovoz tolalari orqali chiqadigan tovushlar, nafas olish tizimining to‘g‘ri ishlashi natijasida shakllanadi.Nafas olish tizimining murakkabligi va uning turli komponentlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqa, nutq jarayonining samaradorligini oshirishga yordam beradi. Har bir organ o‘z vazifasini bajarib, nafas olish va nutq hosil qilish jarayonlarini bir-biriga bog‘lab, insonning kommunikativ qobiliyatini rivojlantiradi. Nafas olish tizimining ishlashi, insonning nutq qobiliyatining rivojlanishida va ijtimoiy hayotida muhim ahamiyatga ega.Nutq hosil qilish jarayonida nafas olish tizimining o‘rni, insonning ijtimoiy muloqotida, fikr almashishida va hissiyotlarini ifodalashida muhim rol o‘ynaydi. Ovoz hosil qilish jarayonida nafas olish tizimining to‘g‘ri ishlashi, nutqning aniq, ravon va tushunarli bo‘lishini ta'minlaydi. Bu jarayon, shuningdek, insonning o‘z-o‘zini ifodalashida va boshqalar bilan muloqot qilishida muhim ahamiyatga ega.Nafas olish tizimining ahamiyatini tushunish, insonlarning nutq qobiliyatini rivojlantirishda va nutq jarayonini yaxshilashda muhim o‘rin tutadi. Har bir organ o‘z vazifasini bajarishi orqali nafas olish va nutq hosil qilish jarayonlarini samarali amalga oshirishga yordam beradi. Nutq jarayoni inson hayotining ajralmas qismi bo‘lib, uning barcha sohalarida muhim ahamiyatga ega. Nafas olish tizimi va uning nutq hosil bo‘lishidagi roli, insonlar o‘rtasidagi muloqotni rivojlantirishga va ijtimoiy aloqalarni mustahkamlashga yordam beradi.Shuningdek, nutq hosil qilish jarayonida nafas olish tizimining ahamiyatini oshirish uchun turli mashqlar va treninglar o‘tkazish mumkin. Bunday mashqlar nafas olish va ovoz hosil qilish jarayonlarini yaxshilashga yordam beradi va insonning nutq qobiliyatini rivojlantirishga hissa qo‘shadi. Nafas olish tizimining salomatligini saqlash, uning samarali ishlashi uchun muhimdir. Nafas olish tizimining to‘g‘ri ishlashi, nutq 17 jarayonining samaradorligini oshiradi va insonning kommunikativ qobiliyatini rivojlantiradi.Nutq jarayonida nafas olish tizimining roli va ahamiyatini tushunish, insonlarning o‘zaro muloqot qilishida va ijtimoiy hayotda muvaffaqiyatli bo‘lishlariga yordam beradi. Nafas olish tizimi va uning nutq hosil bo‘lishidagi roli, insonlarning ijtimoiy hayotida, shaxsiyati va hissiyotlarini ifodalashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Har bir organ o‘z vazifasini bajarib, nafas olish va nutq hosil qilish jarayonlarini bir-biriga bog‘laydi.Bu jarayonlar inson hayotining ajralmas qismi bo‘lib, uning barcha sohalarida muhim ahamiyatga ega. Nutq hosil qilish jarayonida nafas olish tizimining o‘rni, insonlarning kommunikativ qobiliyatini rivojlantirishda va ijtimoiy aloqalarni mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Nafas olish tizimining ahamiyatini tushunish, insonlarning nutq qobiliyatini rivojlantirishda va nutq jarayonini yaxshilashda muhim o‘rin tutadi. 2.2. Ovozni shakllantiruvchi apparat tovush paychalari va laringeal tuzilma. Ovozni shakllantiruvchi apparat, ya'ni tovush paychalari va laringeal tuzilma nutq jarayonida asosiy rol o'ynaydi. Ushbu apparat inson nutqining asosiy qurilmasi bo'lib, u havo oqimi orqali tovush hosil qilishni amalga oshiradi. Tovush paychalari va laringeal tuzilma o'rtasidagi bog'lanish natijasida inson tovushlari paydo bo'ladi va nutq hosil bo'lishining asosi hisoblanadi. Laringeal tuzilma, yoki oddiy qilib aytganda hiqildoq, nafaqat tovush paychalarini joylashtiruvchi tuzilma bo'lib, balki u tovushning balandligi, tembri va boshqa xususiyatlarini shakllantirishda ham o'zining muhim rolini o'ynaydi. Ushbu organlarning to'g'ri ishlashi nutqning sifatiga, ravonligiga, va aniq bo'lishiga ta'sir ko'rsatadi.Tovush paychalari inson hiqildog'ida joylashgan ikki elastik tolalar to'plamidan tashkil topgan bo'lib, ular harakatlanish orqali tovush hosil qilishga imkon beradi. Tovush paychalari ichki va tashqi qismlardan iborat bo'lib, ular bir-biri bilan to'g'ri moslashgan holda ishlashadi. Ichki qismlar – ovoz paychalari, elastik tolalar bo'lib, ular harakatlanish jarayonida havo oqimi bilan tebranib, tovush shakllanishiga 18 sabab bo'ladi. Tashqi qismlar esa ovoz paychalarining saqlanib turishi, turg'unligi va o'zaro joylashuvi uchun javobgar bo'lib, ular tovush paychalarining shaklini va pozitsiyasini boshqaradi. Tovush paychalarining elastikligi, uzunligi va kengligi tovushning balandligi va tembrini belgilaydi. Buning natijasida, har bir insonning ovozi o'ziga xos, boshqalaridan farq qiladigan bo'ladi.Ovoz paychalari nafas olish va nutq jarayonida bir-biriga yaqinlashib yoki uzoqlashib, havo oqimining tezligi va kuchini boshqaradi. Bu jarayon o'zining fiziologik xususiyatlariga asoslangan bo'lib, har bir tovush paychasi o'zining badiiy va maxsus ishlash qobiliyatiga ega. Tovush paychalari yuqori va past chastotalardagi tovushlarni shakllantirishda ishtirok etadi. Past chastotalar kengroq va yumshoqroq tovushlarni, yuqori chastotalar esa tez-tez tebranishga ega bo'lgan, aniq va o'ziga xos tovushlarni hosil qiladi. Har bir tovush paychasi o'z o'rnida mutanosib ishlash orqali odamning ovozini shakllantiradi.Hiqildoq yoki laringeal tuzilma inson organizmida nafas olish tizimi va nutq apparatining asosiy bog'lanish nuqtasidir. Hiqildoqning asosiy vazifasi tovush paychalarini joylashtirish va boshqarish, shuningdek, nafas olish va nutq jarayonlarini uyg‘unlashtirishdir. Hiqildoqning shakli va struktura bo‘yicha farqlar insonning ovozini belgilovchi omil bo‘lib, har bir insonda alohida tuzilishga ega. Hiqildoq o'zining shakli va qiyofasi orqali tovush paychalari uchun aniq pozitsiyalarni yaratadi va ularning moslashuvchanligini ta'minlaydi.Hiqildoqning asosiy qismi – laringeal muskulaturadir. Bu mushaklar nafaqat ovoz paychalarini boshqarish, balki nafas olishni nazorat qilishda ham ishtirok etadi. Laringeal muskulatura orqali tovush paychalarining balandligi va uzunligini boshqarish mumkin. Ovoz paychalarining balandligi ular orasidagi masofaga va havo oqimining tezligiga bog'liq. Ushbu mushaklar ayniqsa nutqning aniq va kuchli bo'lishini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Masalan, agar laringeal mushaklar kuchli bo‘lsa, tovush paychalari taranglashadi va yuqori chastotali ovozlar hosil bo‘ladi. Aksincha, mushaklar yengillashsa, tovushlar 19 pastroq bo‘lib qoladi.Ovoz paychalari va hiqildoqning ishlash jarayonini yaxshi tushunish uchun, nafas olish va ovoz hosil qilishning fiziologik mexanizmlariga nazar tashlash zarur. Nafas olishda havo traxeya orqali hiqildoq tomon kirib, tovush paychalariga yetib boradi. Ovoz paychalari bu havo oqimiga mos keladigan shaklda harakat qiladi va tovush hosil qilishni boshlaydi. Tovush paychalari tebranayotganda, ular orasidagi masofa va tortishish kuchi ularning tebranish chastotasini belgilaydi. Shunday qilib, tovushning balandligi va tembri nafaqat paychalar orasidagi masofaga, balki havo bosimining kuchiga ham bog'liq bo‘ladi.Laringeal tuzilmaning anatomiysi va funksiyasi nutqning sifatini belgilovchi muhim omil hisoblanadi. Tovush paychalari bilan birga ishlaydigan barcha organlar, jumladan, og‘iz, til, lablar va tanglaylar, nutqning aniq va to‘g‘ri shakllanishida o‘z o‘rnini topadi. Shu sababli, tovush paychalari va hiqildoqning ishlash jarayonini boshqarish nafaqat nutq jarayonini yengillashtiradi, balki odamning nutq madaniyatini shakllantiradi.Nutq va ovoz madaniyatini rivojlantirish uchun tovush paychalari va hiqildoqni saqlash, ularning ishlashini normallashtirish zarur. Bu nafaqat kasalliklar va muammolardan saqlanish, balki ovozning sifatini yaxshilashga ham yordam beradi. Tovush paychalarining kasallanishi yoki ular bilan bog'liq turli patologiyalar, masalan, poliplar, nodullar yoki ovozning sustlashuvi ovoz sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun tovush paychalarini va hiqildoqni himoya qilish uchun maxsus mashqlar va treninglardan foydalanish zarur.Laringeal tuzilma, ayniqsa, nutq bilan shug'ullanuvchi mutaxassislar, notiqlar va aktyorlar uchun alohida e'tibor talab qiladi. Ushbu mutaxassislar ovozlarini uzoq vaqt davomida samarali ishlatish uchun maxsus mashqlarni muntazam bajarishadi. Bu mashqlar nafaqat tovush paychalari va laringeal muskulaturani mustahkamlash, balki ovoz sifatini yaxshilashga ham yordam beradi. Shunday qilib, tovush paychalari va laringeal tuzilmaning to‘g‘ri ishlashini ta'minlash nutq jarayonining asosiy mezonlaridan 20 biridir.Ovozni shakllantiruvchi apparat inson nutqining asosiy komponentlaridan biri hisoblanadi. Bu apparat, asosan, ovoz paychalari va laringeal tuzilmalardan iborat bo'lib, nutq jarayonida muhim rol o'ynaydi. Ovoz paychalari, ya'ni vokal tolalari, insonning ovoz ishlab chiqarish jarayonida markaziy ahamiyatga ega. Ular laringe ichida joylashgan va havo oqimi orqali tebranib, ovoz hosil qilish imkoniyatini ta'minlaydi. Ovoz paychalari nafas olish jarayoni davomida havo oqimi bilan ishlaydi va bu havo oqimi ovoz hosil qilish jarayonida muhim rol o'ynaydi.Laringe, yoki ovoz qutisi, insonning ovoz hosil qilish apparatining muhim qismi bo'lib, u ovoz paychalarini o'z ichiga oladi. Laringe, havo yo'llarining yuqori qismida joylashgan va nafas olish, ovqat hazm qilish va ovoz hosil qilishda ishtirok etadi. Ovoz paychalari laringe ichida joylashgan bo'lib, ularning tebranishi natijasida tovushlar hosil bo'ladi. Laringe ichidagi ovoz paychalari bir-biri bilan bog'langan mushaklar yordamida boshqariladi. Bu mushaklar ovoz paychalarining uzunligini va qalinligini o'zgartirish orqali ovozning balandligi va kuchini nazorat qiladi.Ovoz paychalari va laringeal tuzilma birgalikda ishlaydi va ovoz hosil qilish jarayonida bir-biriga ta'sir etadi. Havo oqimi ovoz paychalaridan o'tganda, ular tebranadi va tovush hosil qiladi. Ushbu tovush, keyinchalik og'iz bo'shlig'ida shakllanadi va aniq nutq hosil qiladi. Ovoz paychalari va laringeal tuzilma foydali va samarali ovoz ishlab chiqarish uchun birgalikda ishlaydi. Ularning har biri o'z vazifasini bajaradi va bir-biriga bog'liq holda inson nutqining sifatini belgilaydi.Ovoz paychalari o'zining strukturasiga ko'ra, muayyan xususiyatlarga ega. Ular bir nechta qatlamlardan tashkil topgan bo'lib, har bir qatlamning o'ziga xos vazifalari bor. Ovoz paychalarining yuqori qismi epiteliya qatlamidir, bu qatlam havo oqimining tebranishiga javob beradi. Keyingi qatlamlar mushaklar va birikma to'qimalaridan iborat bo'lib, ular ovoz paychalari uzunligini va qalinligini o'zgartirish imkoniyatini beradi. Ovoz paychalari uzunligi va qalinligi, ovozning balandligi, kuchi va sifatini belgilashda muhim ahamiyatga ega.Laringeal tuzilma 21 insonning ovoz hosil qilish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Laringe ichidagi boshqa tuzilmalar, masalan, epiglottis va aritenoidlar, havo oqimini nazorat qilishda va ovoz paychalarining tebranishini boshqarishda ishtirok etadi. Epiglottis, ovqat hazm qilish jarayonida havo yo'llarini himoya qilishda muhim rol o'ynaydi, bu esa ovoz hosil qilish jarayonida havo oqimini boshqaradi. Aritenoidlar esa ovoz paychalarini bir-biriga yaqinlashtirish va ularni ajratishda yordam beradi.Ovoz hosil qilish jarayonida ovoz paychalari va laringeal tuzilmalar o'rtasidagi o'zaro aloqa juda muhimdir. Havo oqimi ovoz paychalaridan o'tganda, ular tebranadi va tovush hosil qiladi. Ushbu tovush, laringe ichidagi boshqa tuzilmalar tomonidan boshqariladi va shakllanadi. Ovoz paychalari tebranishi natijasida hosil bo'lgan tovushlar, og'iz bo'shlig'ida shakllanadi va aniq nutq hosil qiladi. Bu jarayon nafaqat havo oqimi, balki ovoz paychalari va laringeal tuzilmalar o'rtasidagi o'zaro ta'sirga ham bog'liqdir.Nutq hosil qilish jarayonida ovoz paychalari va laringeal tuzilmaning ahamiyati shundaki, ular birgalikda ishlashi natijasida insonning o'zini ifodalash qobiliyatini oshiradi. Ovoz paychalari va laringeal tuzilma bir-biriga bog'liq holda ishlaydi va inson nutqini boyitadi. Ovoz hosil qilish jarayonida ovoz paychalarining uzunligi, qalinligi va ularning tebranishi, nutqning balandligi, kuchi va sifatini belgilaydi.Ovoz paychalari va laringeal tuzilmaning to'g'ri ishlashi nutq jarayonining samaradorligini oshiradi va insonning kommunikativ qobiliyatini rivojlantiradi. Har bir organ o'z vazifasini bajarishi orqali nafas olish va ovoz hosil qilish jarayonlarini bir-biriga bog'laydi. Ovoz paychalari va laringeal tuzilma insonning nutq ishlab chiqarish jarayonida muhim rol o'ynaydi. Ushbu jarayon, shuningdek, insonning ijtimoiy hayotida, o'zaro muloqotda va fikr almashishda muhim ahamiyatga ega.Nutq hosil qilish jarayonida ovoz paychalari va laringeal tuzilmaning o'rni, insonlar o'rtasidagi muloqotni rivojlantirishda va hissiyotlarini ifodalashda muhim rol o'ynaydi. Ovoz hosil qilish jarayonida ovoz paychalari va laringeal tuzilmaning to'g'ri ishlashi, nutqning aniq, ravon va tushunarli bo'lishini 22 ta'minlaydi. Bu jarayon, shuningdek, insonning o'z-o'zini ifodalashida va boshqalar bilan muloqot qilishida muhim ahamiyatga ega.Ovoz paychalari va laringeal tuzilmaning ahamiyatini tushunish, insonlarning nutq qobiliyatini rivojlantirishda va nutq jarayonini yaxshilashda muhim o'rin tutadi. Har bir organ o'z vazifasini bajarishi orqali nafas olish va ovoz hosil qilish jarayonlarini samarali amalga oshirishga yordam beradi. Nutq jarayoni inson hayotining ajralmas qismi bo'lib, uning barcha sohalarida muhim ahamiyatga ega. Ovoz hosil qilish jarayonida ovoz paychalari va laringeal tuzilmaning o'rni, insonlarning kommunikativ qobiliyatini rivojlantirishda va ijtimoiy aloqalarni mustahkamlashda muhim rol o'ynaydi.Shuningdek, ovoz hosil qilish jarayonida ovoz paychalari va laringeal tuzilmaning ahamiyatini oshirish uchun turli mashqlar va treninglar o'tkazish mumkin. Bunday mashqlar nafas olish va ovoz hosil qilish jarayonlarini yaxshilashga yordam beradi va insonning nutq qobiliyatini rivojlantirishga hissa qo'shadi. Ovoz paychalari va laringeal tuzilmaning salomatligini saqlash, ularning samarali ishlashi uchun muhimdir. Ovoz hosil qilish jarayonining samaradorligini oshirish uchun, ovoz paychalari va laringeal tuzilmaning to'g'ri ishlashi zarur. Nutq jarayonida ovoz paychalari va laringeal tuzilmaning roli va ahamiyatini tushunish, insonlarning o'zaro muloqot qilishida va ijtimoiy hayotda muvaffaqiyatli bo'lishlariga yordam beradi. Ovoz hosil qilish jarayonida ovoz paychalari va laringeal tuzilmaning to'g'ri ishlashi, nutqning aniq, ravon va tushunarli bo'lishini ta'minlaydi. Bu jarayon, shuningdek, insonning o'z-o'zini ifodalashida va boshqalar bilan muloqot qilishida muhim ahamiyatga ega. Ovoz paychalari va laringeal tuzilmaning ahamiyatini tushunish, insonlarning nutq qobiliyatini rivojlantirishda va nutq jarayonini yaxshilashda muhim o'rin tutadi. 2.3. Artikulyatsiya organlari til, lab, tanglay va ularning harakati. Artikulyatsiya organlari, til, lab va tanglay inson nutqining aniq va tushunarli bo'lishida muhim ahamiyatga ega. Ushbu organlar birgalikda ishlash orqali turli 23 tovushlarni hosil qiladi va nutqning shakllanishida muhim rol o'ynaydi. Har bir organ o'ziga xos vazifalarni bajaradi va ularning harakatlari nutq jarayonida bir- biriga ta'sir ko'rsatadi. Til, lab va tanglayning harakati nutqning sifatini, aniq ifodalanishini va insonning kommunikativ qobiliyatini belgilaydi.Til, artikulyatsiya organlarining eng muhim qismi hisoblanadi. U mushaklardan iborat bo'lib, o'zining harakatlari orqali turli tovushlarni shakllantirishga imkon beradi. Tilning harakati, nutq jarayonida havo oqimining yo'nalishini o'zgartirish va tovushlarni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Tildagi mushaklar, har xil pozitsiyalarni egallab, tovushlarning aniq artikulyatsiyasini ta'minlaydi. Masalan, tilning old qismi yuqoriga ko'tarilganda, "t" yoki "d" tovushlari hosil bo'ladi, pastga tushganda esa "a" tovushi hosil bo'ladi. Bu jarayon, tilning egiluvchanligi va moslashuvchanligi bilan bog'liq.Lablar ham nutq hosil qilish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Ular birgalikda ishlash orqali turli tovushlarni hosil qilishga yordam beradi. Lablarning harakati, tovushlarning aniq ifodalashida va nutqning sifatida muhim rol o'ynaydi. Lablar bir-biriga yaqinlashganda "b" yoki "p" tovushlari hosil bo'ladi, ochilganda esa "m" tovushi shakllanadi. Lablar, shuningdek, og'iz bo'shlig'idagi havo oqimini nazorat qilishda ham muhim ahamiyatga ega. Ularning harakati, tovushlarning balandligi va qattiqligini oshirishga yordam beradi.Tanglay, nutq hosil qilish jarayonida yana bir muhim komponentdir. U yuqori qismdagi qattiq va yumshoq tanglaydan iborat bo'lib, tilning harakatlari bilan birgalikda ishlaydi. Tanglay, til bilan birga havo oqimini boshqaradi va tovushlarning shakllanishida muhim rol o'ynaydi. Masalan, til yumshoq tanglayga tegib, "k" yoki "g" tovushlarini hosil qiladi. Tanglayning tuzilishi va joylashuvi, nutqning aniq va tushunarli bo'lishini ta'minlaydi.Artikulyatsiya organlarining harakati bir-biriga bog'liq holda ishlaydi. Nutq jarayonida til, lab va tanglay o'rtasida o'zaro aloqa mavjud. Havo oqimi, tilning harakatlarini, lablarning pozitsiyalarini va tanglayning tuzilishini nazorat 24 qiladi. Ushbu organlar birgalikda ishlaganda, turli tovushlar hosil qilinadi va nutqning ravonligi ta'minlanadi. Nutq jarayonida har bir organ o'z vazifasini bajaradi, bu esa insonning kommunikativ qobiliyatini oshiradi.Artikulyatsiya organlarining harakati, nutqning aniq va tushunarli bo'lishini ta'minlaydi. Nutq jarayonida til, lab va tanglayning harakatlari bir-biriga ta'sir etadi. Har bir tovushning hosil bo'lishi, ushbu organlarning pozitsiyalari va harakatlariga bog'liq. Bu jarayon, inson nutqining aniq va tushunarli bo'lishini ta'minlaydi. Nutqning sifatini belgilovchi omil sifatida, artikulyatsiya organlarining to'g'ri ishlashi va ularning harakatlarining muvozanati muhim ahamiyatga ega.Nutq jarayonida til, lab va tanglayning harakatlarini tushunish, insonlarning o'zaro muloqot qilishida va fikr almashishida muhim rol o'ynaydi. Har bir organ o'z vazifasini bajarishi orqali nutq jarayonini samarali amalga oshirishga yordam beradi. Nutq hosil qilish jarayonida artikulyatsiya organlarining ahamiyatini tushunish, insonlarning nutq qobiliyatini rivojlantirishda va nutq jarayonini yaxshilashda muhim o'rin tutadi.Ushbu organlarning harakati, insonning ijtimoiy hayotida, o'zaro muloqotda va hissiyotlarini ifodalashda muhim rol o'ynaydi. Nutq jarayonida til, lab va tanglayning harakatlari, inson o'z fikrlarini va his-tuyg'ularini ifodalashda muhim vosita bo'lib xizmat qiladi. Nutq jarayonida har bir organ o'z vazifasini bajarishi va birgalikda ishlashi natijasida insonning kommunikativ qobiliyati rivojlanadi.Artikulyatsiya organlari, shuningdek, psixologik va fiziologik holatlarga bog'liqdir. Stress, xavotir yoki boshqa psixologik holatlar, nutq jarayonini buzishi mumkin. Shuning uchun, nutq qobiliyatini rivojlantirish va yaxshilash uchun, shuningdek, psixologik holatni ham inobatga olish zarur. Nutq jarayonida artikulyatsiya organlarining harakati va ularning o'zaro ta'siri, insonlarning kommunikativ qobiliyatini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Til, lablar va tanglay, nutq jarayonida bir-biriga bog'liq holda ishlaydi. Ularning harakatlari, turli tovushlarni hosil qilishda va nutqning sifatini 25 belgilashda muhim rol o'ynaydi. Nutq jarayonida har bir organ o'z vazifasini bajarib, bir-biriga ta'sir ko'rsatadi. Bu jarayon, insonning ijtimoiy hayotida, o'zaro muloqotda va hissiyotlarini ifodalashda muhim ahamiyatga ega.Nutq jarayonida artikulyatsiya organlarining harakati va ularning o'zaro aloqa, insonlarning o'zaro muloqot qilishida va fikr almashishida muhim rol o'ynaydi. Har bir organ o'z vazifasini bajarishi orqali nutq jarayonini samarali amalga oshiradi. Nutq hosil qilish jarayonida artikulyatsiya organlarining ahamiyatini tushunish, insonlarning nutq qobiliyatini rivojlantirishda va nutq jarayonini yaxshilashda muhim o'rin tutadi. Nutq jarayonida til, lab va tanglayning harakatlari, insonning o'z fikrlarini va his-tuyg'ularini ifodalashda muhim vosita bo'lib xizmat qiladi. III.BOB. NUTQ APPARATI FAOLIYATINING BUZILISHLARI VA ULARNI TUZATISH USULLARI. 3.1. Nutq apparati faoliyatidagi keng tarqalgan muammolar. Nutq apparati faoliyatidagi keng tarqalgan muammolar, odatda, turli fiziologik, anatomiya yoki psixologik holatlar bilan bog‘liq. Nutq apparati, ya'ni nafas olish tizimi, hiqildoq, til, lablar, tanglay, va boshqa organlarning to‘g‘ri ishlashida yuzaga keladigan muammolar, insonning nutq madaniyatiga, tovush sifatiga va umumiy muloqot qobiliyatiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Nutq apparatining faoliyatidagi muammolar ko‘pincha o‘rganish va davolashni talab qiladi, chunki ular insonning kundalik hayotida ijtimoiy muloqotda qiyinchiliklar, o‘qish va yozishda muammolar, ba'zan esa jiddiy psixologik va emosional muammolarni keltirib chiqaradi.Eng keng tarqalgan nutq apparati faoliyatidagi 26 muammolarni ko‘rib chiqishda birinchi o‘rinda keladigan muammolar orasida, nafas olish tizimi bilan bog‘liq muammolarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Nafas olish jarayonidagi muammolar, masalan, nafas yetishmovchiligi yoki nafas olishning noto‘g‘ri tartibi, tovush shakllanishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Nafas olish tizimining zaif ishlashi, ya'ni past tezlikdagi havo oqimi yoki noto‘g‘ri havo oqimini boshqarish nutqning past ovozli, sust va aniq bo‘lmagan shakllanishiga olib keladi. Nafas olish tizimining yomon ishlashi tufayli, inson ko‘pincha ovozini boshqarishda qiyinchiliklarga duch keladi, bu esa tovushning balandligi va sifatiga ta'sir qiladi. Nafas olish tizimi bilan bog‘liq muammolarni davolash yoki ularga qarshi kurashish, masalan, nafas mashqlari yoki fizioterapiya yordamida amalga oshirilishi mumkin.Hiqildoq va tovush paychalari bilan bog‘liq muammolar ham nutq apparati faoliyatidagi keng tarqalgan qiyinchiliklardan biridir. Tovush paychalari yoki hiqildoqning patologiyalari, masalan, yallig‘lanish, poliplar, nodullar yoki bo‘shashish holatlari ovoz sifatini sezilarli darajada pasaytiradi. Bunday holatlarda, tovushlar o‘zgaradi: ular noaniq, past ovozli yoki g‘alati bo‘lishi mumkin. Hiqildoqdagi og‘riqlar, g‘izillashish yoki ba'zi tovushlarning chiqmasligi ham odamning nutq faoliyatiga ta'sir qiladi. Bunday muammolarni davolash uchun ovoz terapisini qo‘llash, maxsus ovoz mashqlari, fonopedik davolash yoki, ba'zida, jarrohlik aralashuvlarini talab qilishi mumkin.Nutq apparatining faoliyatidagi yana bir keng tarqalgan muammo — artikulyatsiya organlarining zaifligi yoki noto‘g‘ri ishlashidir. Masalan, tilning noto‘g‘ri pozitsiyasi yoki past kuchlanishi natijasida, ba'zi tovushlar noto‘g‘ri talaffuz qilinishi mumkin. Bu kabi holatlar, ko‘pincha tilning harakati yoki shaklining etishmasligi yoki noto‘g‘ri joylashishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Artikulyatsiya organlarining muammolari nutqning aniq bo‘lmasligiga, so‘zlarning noto‘g‘ri talaffuz qilinishiga olib keladi. Misol uchun, ba'zi tovushlarni chiqarishda til va lablar o‘rtasidagi aloqaning yomonlashuvi, yoki tilning old va orqa qismlarining 27 notekis ishlashi, tovushlarning notekis shakllanishiga sabab bo‘ladi. Bunday muammolarni davolash uchun maxsus artikulyatsiya mashqlari yoki tibbiy aralashuvlar kerak bo‘lishi mumkin.Lablar bilan bog‘liq muammolar ham nutq apparatining faoliyatiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Lablarning kuchsizligi yoki noto‘g‘ri ishlashiga olib keladigan holatlar, ayniqsa, konsonant tovushlarni shakllantirishda qiyinchiliklarga olib keladi. "P", "B", "M" kabi tovushlar lablarning to‘g‘ri pozitsiyasida bo‘lishini talab qiladi. Agar lablar yengil yoki kuchsiz bo‘lsa, bu tovushlar to‘g‘ri shakllanmasligi mumkin. Bunday holatlar odamning nutqini noaniq va tushunarsiz qilishi mumkin. Lablarning faoliyatiga ta'sir qiladigan muammolarni maxsus lab mashqlari yoki logopediya yordamida tuzatish mumkin. Tanglay bilan bog‘liq muammolar, masalan, pastki yoki yuqori tanglayning noto‘g‘ri shakli yoki strukturaviy o‘zgarishlari, tovushlarni shakllantirishda qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Tanglay va tilning o‘zaro aloqasida yuzaga keladigan muammolar, ayniqsa, "T", "D", "K", "G" kabi tovushlar uchun, nutqni boshqarishda muammolarga olib keladi. Bunday muammolarni tibbiy va logopedik yordam orqali hal qilish mumkin.Nutq apparatining faoliyatidagi muammolar, shuningdek, psixologik va emosional omillar bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Nutqni shakllantirishda qatnashayotgan organlar to‘g‘ri ishlashiga qaramay, psixologik omillar, masalan, stress, qo‘rquv, xavotir yoki depresiya, tovush sifatini va nutqning aniq bo‘lishini pasaytirishi mumkin. Nutqdagi bu kabi muammolarni davolashda, psixoterapiya va logoterapiya yordamida insonni qo‘llab-quvvatlash zarur bo‘ladi. Nutq jarayonida yuzaga kelgan psixologik to‘siqlarni yengib o‘tish uchun maxsus mashqlar va texnikalar ishlab chiqilgan.Nutq apparatining faoliyatidagi muammolarni oldini olish va ularni tuzatish uchun muntazam mashqlar va terapiya zarur. Nutq va ovoz bo‘yicha maxsus mashqlar nafaqat organlar faoliyatini yaxshilashga yordam beradi, balki insonning ruhiy va jismoniy 28 holatini ham mustahkamlaydi. Nutqni aniq va to‘g‘ri shakllantirish uchun til, lab, tanglay, va nafas olish tizimini yaxshi tushunish, shuningdek, ular bilan to‘g‘ri ishlash zarur. Nutq apparatining har bir organi o‘ziga xos funksiyalarni bajaradi, va ularning hammasi muvofiq ishlashda nutq jarayoni muvaffaqiyatli bo‘ladi. 3.2. Nutq apparati buzilishlarini bartaraf etish usullari. Nutq apparati buzilishlarini bartaraf etish usullari — bu nutq va tovush shakllanishining har qanday patologiyalarini tuzatish va yaxshilash maqsadida qo‘llaniladigan usullar majmuasidir. Nutq apparati faoliyatidagi buzilishlar, asosan, fiziologik yoki psixologik omillar bilan bog‘liq bo‘lib, ular turli xil sohalarda o‘z aksini topadi: artikulyatsiya, ovoz sifatlari, nafas olish tizimi va boshqa nutq jarayonlari. Nutq apparati buzilishlari har xil bo‘lishi mumkin, va ular odatda logopedik yordam, tibbiy davolash, maxsus mashqlar va psixoterapevtik yondashuvlar orqali bartaraf etiladi. Bularning barchasi insonning nutq madaniyatini va umumiy muloqot qobiliyatini yaxshilashga xizmat qiladi. Nutq apparati buzilishlarini bartaraf etishning birinchi qadamlaridan biri, buzilishning sabablarini aniqlashdir. Nutqning shakllanishida muammolar ko‘pincha nafas olish tizimi, tovush paychalari, artikulyatsiya organlari (til, lablar, tanglay), va psixologik holatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Buzilishlarning har bir turiga alohida yondashuvni talab etadi. Tibbiy va logopedik yondashuvlar birgalikda ishlatilganda, samarali natijalarga erishish mumkin. Nafas olish tizimi bilan bog‘liq buzilishlar — bu tovush shakllanishida keng tarqalgan muammolardan biridir. Nafas olish tizimi to‘g‘ri ishlashiga ishonch hosil qilish uchun nafas olish mashqlari, fizioterapiya, va nafasni boshqarish usullari qo‘llaniladi. Nafas olish mashqlari, masalan, diafragma orqali nafas olishni kuchaytirish, nafasni to‘g‘ri boshqarish va uzaytirish orqali ovozning balandligi va ravonligini yaxshilashga yordam beradi. Nafasni to‘g‘ri boshqarish orqali, tovushlar yanada aniqroq va kuchliroq bo‘ladi. Nafas olish tizimining faoliyatini 29 yaxshilash, nafaqat tovush sifatini, balki odamning nutq tezligini va intonatsiyasini ham ijobiy ta'sir qiladi.Tovush paychalari bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etish uchun, ovoz terapiyasi va fonopedik davolash usullari keng qo‘llaniladi. Tovush paychalarida yuzaga keladigan og‘riqlar, nodullar, poliplar yoki boshqa patologiyalarni davolashda ovoz mashqlari va maxsus fizioterapiya usullari yordam beradi. Ovoz terapiyasining asosiy maqsadi — tovush paychalari bilan ishlash orqali tovushning sifatini va ravonligini tiklashdir. Shuningdek, tovush paychalari orqali chiqariladigan ovozning barqarorligi va tebranishi ham muhim hisoblanadi. Bunday terapiya, shuningdek, tovush paychalarining ortiqcha zo‘riqishlarini kamaytirish va ovozni noto‘g‘ri ishlatishdan kelib chiqadigan muammolarni bartaraf etishga yordam beradi.Artikulyatsiya organlarining buzilishlarini bartaraf etishda logopedik yondashuvlar asosiy o‘rinda turadi. Artikulyatsiya organlari bilan bog‘liq buzilishlar ko‘pincha tilning noto‘g‘ri harakatlari, lablarning zaifligi yoki tanglayning noto‘g‘ri pozitsiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday muammolarni bartaraf etishda, maxsus mashqlar yordamida artikulyatsiya organlarining kuchini va harakatini yaxshilash mumkin. Masalan, tilning old va orqa qismlarini turli pozitsiyalarida harakatlantirish, lablarning kuchli ishlashi uchun mashqlar, va tanglay bilan ishlash orqali tovushlarni to‘g‘ri shakllantirishga yordam beradi. Artikulyatsiya mashqlari orqali, shuningdek, so‘zlarni aniq va to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rgatish mumkin. Tibbiy va logopedik yondashuvlarning muvaffaqiyati, shuningdek, psixologik omillarga ham bog‘liq. Psixologik holatlarning nutq apparati faoliyatiga ta'siri katta. Stress, xavotir, qo‘rquv yoki depressiya kabi psixologik holatlar, tovushni shakllantirish va nutqning ravonligini sezilarli darajada pasaytirishi mumkin. Psixoterapiya va logoterapiya yordamida psixologik to‘siqlarni bartaraf etish, insonning nutq faoliyatini tiklashda muhim rol o‘ynaydi. Psixoterapiya, masalan, xavotir va qo‘rquvni yengish, o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshirish va muloqotda 30 erkinlikni tiklashga yordam beradi.Bundan tashqari, nutq apparati buzilishlarini bartaraf etishda, maxsus mashqlar va fizioterapiya yondashuvlari yordamida barcha organlarning birgalikda ishlashini yaxshilash kerak. Nutq apparatining barcha organlari o‘zaro muvofiq ishlashi uchun mashqlarni doimiy ravishda bajarish zarur. Bunday mashqlar nafaqat tovushning shakllanishini yaxshilaydi, balki umumiy nutqning ravonligini va aniq bo‘lishini ta'minlaydi. Boshqa tomondan, yuqori sifatli nutqni shakllantirish, nutq apparati organlarining faoliyatining to‘liq uyg‘un ishlashiga bog‘liq.Nutq apparati buzilishlarini bartaraf etishning yana bir usuli — bu kognitiv-behavioral terapiya (CBT). Bu usul orqali odamlar o‘zlarining nutq bilan bog‘liq tashvishlarini kamaytirishi va muloqotda ishonch hosil qilishlari mumkin. CBT yondashuvi orqali nutqning psixologik to‘siqlarini yengish va ijobiy o‘zgarishlarni amalga oshirish mumkin. Nutq apparati bilan bog‘liq kognitiv muammolarni bartaraf etish uchun, odamlarning o‘z fikrlarini to‘g‘ri shakllantirish va ifodalashlari uchun turli mashqlar o‘rgatiladi.Nutq apparati buzilishlarini bartaraf etish uchun davolashning barcha usullari birgalikda qo‘llanilishi mumkin, bu esa yanada samarali natijalarga olib keladi. Nutqni yaxshilashda to‘g‘ri va muntazam mashqlar, tibbiy yondashuvlar, logopedik yordam, psixoterapiya va psixologik maslahatlar bir-birini to‘ldirishi kerak. Nutq apparati faoliyatini tiklash va yaxshilash, insonning ijtimoiy muloqot qobiliyatini, o‘ziga bo‘lgan ishonchini va ruhiy holatini yaxshilashga xizmat qiladi. 3.3. Nutq apparatini rivojlantirish va mustahkamlash bo‘yicha mashqlar. Nutq apparatini rivojlantirish va mustahkamlash bo‘yicha mashqlar — bu nutq va tovush shakllanishining to‘g‘ri va samarali bo‘lishini ta'minlash uchun zarur bo‘lgan turli jismoniy, psixologik va logopedik mashqlardan iborat. Nutq apparati faoliyatining yaxshilanishi nafaqat nutqning aniq va to‘g‘ri bo‘lishini ta'minlaydi, balki insonning umumiy muloqot ko‘nikmalarini, ijtimoiy aloqalarini va o‘ziga bo‘lgan ishonchini ham oshiradi. Nutq apparatini rivojlantirish va 31 mustahkamlash mashqlari ko‘pincha maxsus mashq tizimlari yordamida amalga oshiriladi va ular nafaqat tovush shakllanishini, balki nafas olish, artikulyatsiya va emotsional jihatlarni ham yaxshilaydi.Nutq apparati organlari — bu nafas olish tizimi, hiqildoq (laringeal apparat), artikulyatsiya organlari (til, lablar, tanglay), va boshqa tovush hosil bo‘lishi bilan bog‘liq tizimlar bo‘lib, ular o‘zaro muvofiq ishlashi kerak. Nutq apparatini rivojlantirish va mustahkamlashda nafas olish mashqlari, ovoz terapiyasi, artikulyatsiya mashqlari va psixologik yondashuvlar birgalikda qo‘llaniladi. Bu mashqlar barcha organlarning muvofiq ishlashini ta'minlaydi va natijada to‘g‘ri va aniq nutq shakllanadi. Nafas olish mashqlari — nutq apparatini rivojlantirishning birinchi va eng muhim bosqichlaridan biridir. Nafas olish tizimi to‘g‘ri ishlashi, tovush shakllanishini va nutqning sifatini yaxshilashga yordam beradi. Nafas olishni boshqarish, diafragma orqali chuqur nafas olish, va nafasni uzaytirish orqali nutqni aniqroq va ravon qilish mumkin. Masalan, bir necha soniya davomida chuqur nafas olish va bu nafasni sekin-asta chiqarish, nafas olishni to‘g‘ri boshqarishga yordam beradi. Nafas olish mashqlari nafaqat ovoz sifatini, balki nutqning umumiy sifatini ham yaxshilaydi. Nafas olish tizimini rivojlantirish va mustahkamlash uchun quyidagi mashqlarni amalga oshirish mumkin: 1. Chuqur nafas olish — og‘izni yopib, burun orqali chuqur nafas olish va keyin nafasni asta-sekin chiqarish. 2. Nafas olishni uzaytirish — 4 soniya nafas olish va 4 soniya nafasni ushlab turish, keyin 4 soniya davomida asta-sekin nafasni chiqarish. 3. Nafas bilan ovoz chiqarish — chuqur nafas olishdan so‘ng, ovoz chiqarish mashqlari yordamida nafas olishning barqarorligini va davomiyligini mustahkamlash. Ovoz terapiyasi — tovush shakllanishini rivojlantirish va mustahkamlashda zarur bo‘lgan mashqlarni o‘z ichiga oladi. Ovoz paychalari va hiqildoqni to‘g‘ri 32 ishlatish, nutqni aniq va kuchli qilishga yordam beradi. Ovoz mashqlari tovushlarning sifatini, balandligini va aniqligini yaxshilaydi. Misol uchun, ovozni kuchaytirish va uni aniq chiqarish uchun maxsus mashqlar amalga oshiriladi: Qattiq ovoz chiqarish — ovozni balandroq qilib chiqarish va ovozning mustahkamligini oshirish. Sukutni yaratish — ovozni to‘xtatish va keyin uni yana boshlash, ovozning to‘g‘ri shakllanishini tekshirish. Ravonlik mashqlari — ovozni asta-sekin chiqarish va tovushlarning aniq va to‘g‘ri shakllanishini ta'minlash. Artikulyatsiya mashqlari — nutq apparatini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Artikulyatsiya organlarining to‘g‘ri ishlashi, so‘zlarning aniq va to‘g‘ri talaffuzini ta'minlaydi. Artikulyatsiya mashqlari til, lablar va tanglayning harakatlarini yaxshilashga yordam beradi. Misollar: Til mashqlari — tilni turli pozitsiyalariga ko‘tarish va tushirish, uni pastga tushirib, yuqoriga ko‘tarish, va boshqa mashqlar yordamida tilning harakatini yaxshilash. Lab mashqlari — lablarni bir-biriga yaqinlashtirish va ajratish, lablarni harakatga keltirish, lablarni kuchaytirish mashqlari. Tanglay mashqlari — yuqori va pastki tanglayni turli pozitsiyalarda ishlatish, til bilan tanglayni to‘g‘ri aloqa qilish. Nutq apparatini rivojlantirishda psixologik yondashuvlar ham muhim ahamiyatga ega. Nutq jarayoniga ta'sir qiluvchi psixologik omillarni bartaraf etish, odamning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishga yordam beradi. Stress, xavotir va boshqa psixologik holatlar, tovush shakllanishini va nutqning aniq bo‘lishini pasaytiradi. Psixoterapiya va logoterapiya yordamida bu muammolarni yengish mumkin. Psixologik yondashuvlar, masalan, nutqdagi xavotirni kamaytirish, 33 odamning o‘zini erkin his qilishiga yordam beradi va natijada nutq jarayoni yaxshilanadi. Quyidagi psixologik mashqlar foydalidir: Boshqariladigan nafas olish — xavotirni kamaytirish va o‘zini erkin his qilish uchun chuqur nafas olishni o‘rgatish. Pozitiv tasavvurlar — yaxshi natijalarni tasavvur qilish va ijobiy fikrlarni shakllantirish. Muloqot mashqlari — jamoada muloqot qilishni o‘rgatish, so‘zlashuv va ijtimoiy ko‘nikmalarni yaxshilash.Nutq apparatini rivojlantirish bo‘yicha mashqlarni muntazam ravishda bajarish, nutqning sifatini va ravonligini sezilarli darajada yaxshilashga yordam beradi. Har bir mashq turi o‘ziga xos vazifani bajaradi, ammo ular birgalikda ishlatilganda yanada samarali bo‘ladi. XULOSA Nutq apparatining tuzilishi haqida xulosa qilishda, uning o‘ziga xos jihatlarini va nutq shakllanishidagi muhim rolini inobatga olish zarur. Nutq apparati inson organizmida bir nechta tizimlardan iborat bo‘lib, har biri o‘ziga xos funksiyalarni bajaradi. Bu tizimlar birgalikda ishlash orqali tovushlarning shakllanishi, aniq va ravon nutqning shakllanishi ta'minlanadi. Nafas olish tizimi, hiqildoq (laringeal apparat), artikulyatsiya organlari (til, lablar, tanglay), va boshqa muhim organlar, masalan, og‘iz bo‘shlig‘i va burun, nutq shakllanishida to‘liq uyg‘unlikda faoliyat yuritadi.Nutq apparatining har bir komponenti o‘z vazifasini bajarish orqali, tovushlar chiqariladi, ular shakllanadi va mazmunli nutqqa aylantiriladi. Nafas olish tizimi nafaqat tovushning davomiyligi va balandligini ta'minlaydi, balki nutqning ravonligini ham boshqaradi. Tovush paychalari va laringeal tizimning to‘g‘ri ishlashi ovoz sifatini, uning kuchini va aniq shakllanishini ta'minlaydi. Artikulyatsiya organlari, til, lablar va tanglay kabi tuzilmalar esa tovushlarning aniqligini va talaffuzning to‘g‘riligini belgilaydi. 34 Bundan tashqari, nutq apparatining faoliyatidagi buzilishlar, o‘z navbatida, nutq jarayonining turli jihatlariga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Bunday holatlarda, turli terapevtik va logopedik usullar orqali bu buzilishlar tuzatiladi va nutq faoliyati yaxshilanadi. Nutq apparatining kompleks ishlashi, uning o‘zaro muvofiqligiga asoslanadi. Shu bilan birga, psixologik holatlar ham nutq shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Stress, xavotir, yoki boshqa psixologik omillar nutqning sifatini va ravonligini pasaytirishi mumkin.nutq apparatining tuzilishi va uning o‘zaro faoliyati insonning muloqotdagi muvaffaqiyatiga katta ta'sir ko‘rsatadi. Nutq shakllanishidagi har bir organning to‘g‘ri ishlashini ta'minlash, aniq va samarali nutqni shakllantirish uchun muhimdir. Nutq apparatini rivojlantirish va uning samarali faoliyatini ta'minlash uchun turli mashqlar, psixologik va logopedik yondashuvlar qo‘llaniladi. Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. Toshkent, “O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti”, 2017. 2. Ya.Mo‘minova, М .Qahramonova. Logopediya terminallarining ruscha- o‘zbekcha izohli lug‘ati. Тoshkent, “O‘qituvchi”, 2014 3. Микшина Е.П. и др. Методика формирования и развития устной речи. Москва, 20 1 1 4. Сазанова.С.Н. Развития речи дошкольников с обшим недоразвитием речи. Изд - во . Академия . М ., 2013. 5. J а bb о r о v а , M. (2021). The importance of innovative technologies in the social development of society. Экономика и социум , (6-1), 129-1. 35 6. Jabborova, M. (2022). Bo‘lajak pedagoglarni tayyorlash tizimida malakaviy amaliyotning roli. Scientific progress, 3(4), 167-173. 7. Karimov, U., Karimova, G., & Makhamadaliev, L. (2022). The role and significance of spiritual values in youth education. Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities, 12(2), 181-185. 8. Karimova, G., & Makhamadaliev, L. (2022). The importance of innovative ideas in increasing the effectiveness of education. Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities, 12(6), 143-148. 9. Арипов , З ., & Сайдумарова , М . (2021). Zamonaviy o‘qitish metodlari orqali iqtidorli o‘quvchilarni tarbiylash va rivojlantirish. Общество и инновации, 2(12/S), 86-92. 10. Арипов, З. Т. (2020). Процесс формирования коммуникативноречевой готовности старших дошкольников к обучению. in проблемы филологического образования (pp. 108-112). 11. Toirjonovich , A . Z . (2022). Xalq o ‘ yinlarining etnop е dagogik tasnifi . Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 2(Special Issue 2), 77-81. Internet saytlar 1.www.arxiv.uz 2.www.fanfikr.uz 3.www.ziyonet.uz 4.www.ideal.uz 36

Nutq apparatining tuzilishi 

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I.BOB.NUTQ APPARATINING UMUMIY TUZILISHI.

1.1.Nutq apparatining ahamiyati va uning inson muloqotidagi roli………………..5

1.2.Nutq apparatining asosiy komponentlari va ularning vazifalari……………..…8

1.3.Nutq jarayonida ishtirok etuvchi organlarning umumiy ko‘rinishi…………...10

II.BOB.NUTQ APPARATINING ASOSIY BO‘LIMLARI VA ULARNING FUNKSIYALARI.

2.1.Nafas olish tizimi va uning nutq hosil bo‘lishidagi roli………………………13

2.2.Ovozni shakllantiruvchi apparat tovush paychalari va laringeal tuzilma……..17

2.3.Artikulyatsiya organlari til, lab, tanglay va ularning harakati………………...22

III.BOB.NUTQ APPARATI FAOLIYATINING BUZILISHLARI VA ULARNI TUZATISH USULLARI.

3.1.Nutq apparati faoliyatidagi keng tarqalgan muammolar……………………...25

3.2.Nutq apparati buzilishlarini bartaraf etish usullari……………………………27

3.3.Nutq apparatini rivojlantirish va mustahkamlash bo‘yicha mashqlar………...29

XULOSA…………………………………………………………………………30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..31


 


 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi:Nutq apparatining tuzilishi — inson nutqini shakllantirishda muhim rol o'ynaydigan anatomik va fiziologik tizimdir. U bir nechta organlarning birgalikda ish faoliyatini talab qiladi, bu organlar esa ovoz chiqarish, tovushni modulyatsiya qilish va nutqni aniq ifodalash uchun zarur[1]. Nutq apparati, asosan, nafas olish, ovoz chiqarish va artikulyatsiya jarayonlarini o'z ichiga oladi.Nafas olish apparati — ovoz chiqarish uchun zarur bo'lgan havo oqimini ta'minlaydi. Ovoz apparati esa, laring, qafas va boshqa organlar orqali tovush ishlab chiqaradi. Artikulyatsiya apparati, til, lablar, yumshoq va qattiq torf kabi organlar yordamida tovushlarni aniq va tushunarli ifodalashni ta'minlaydi.Nutq apparatining murakkab tuzilishi va uning har bir elementi o'zaro bog'liq bo'lib, inson nutqining xilma-xilligini va boyligini ta'minlaydi. Bu tizimning samarali ishlashi nutqning sifatiga bevosita ta'sir qiladi, shuning uchun uning anatomik va fiziologik jihatlarini o'rganish muhimdir. Nutq apparatining har bir elementi o'zining maxsus vazifasiga ega bo'lib, birgalikda insonning muloqot jarayonini samarali amalga oshirishga xizmat qiladi.

Nutq apparatining tuzilishi insonning muloqot qilish qobiliyatini ta’minlovchi muhim tizimlardan biri hisoblanadi. U turli organlar va tuzilmalarning o‘zaro hamkorligi natijasida shakllanadi hamda insonning tovush chiqarishi, so‘zlarni talaffuz qilishi va fikrini ifoda etishida muhim rol o‘ynaydi. Nutq apparati nafaqat ovoz hosil qilish, balki uni boshqarish va modulyatsiya qilish funktsiyalarini ham bajaradi. Uning tarkibiga nafas olish, tovush hosil qilish va artikulyatsiya jarayonlarida ishtirok etuvchi organlar kiradi. Bu tizim og‘iz bo‘shlig‘i, burun, til, lablar, tomoq, ovoz boylamlari va nafas yo‘llarini o‘z ichiga oladi. Har bir komponent o‘ziga xos vazifaga ega bo‘lib, ularning muvofiqligi aniq va ravon nutqni shakllantirishga xizmat qiladi. Nutq apparati tuzilishini o‘rganish fonetika, lingvistika va tibbiyot sohalarida katta ahamiyatga ega bo‘lib, nutqning shakllanishi va uning buzilishlarini tushunishda muhim rol o‘ynaydi.

Kurs ishining maqsadi:Nutq apparatining tuzilishini o'rganishning maqsadi bir nechta asosiy jihatlarni o'z ichiga oladi. Birinchidan, nutq apparatining anatomik va fiziologik tuzilishini tushunish, insonning nutqiy qobiliyatlarini yanada chuqurroq anglashga imkon beradi. Bu, o'z navbatida, nutqning qanday hosil bo'lishini va uning ko'plab omillar bilan qanday bog'liqligini o'rganishga yordam beradi.

Kurs ishining vazifasi:Nutq apparatining tuzilishini o'rganishning vazifalari inson nutqining murakkab mexanizmlarini tushunishga qaratilgan. Birinchidan, anatomiya va fiziologiyani o'rganish orqali nafas olish, ovoz chiqarish va artikulyatsiya jarayonlarini aniqlash maqsad qilingan. Bu jarayonlarning har biri nutqning shakllanishida muhim rol o'ynaydi.

Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi:Ushbu kurs ishi 3 ta bob, 9 ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.


 

 

I.BOB.NUTQ APPARATINING UMUMIY TUZILISHI.

1.1.Nutq apparatining ahamiyati va uning inson muloqotidagi roli.

Nutq apparati inson muloqotida muhim rol o‘ynaydi. U nutq jarayonini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan anatomik va fiziologik tuzilmalardan iborat. Nutq apparati, asosan, ovoz chiqarish, so‘zlarni ifoda etish va muloqot qilish jarayonlarida ishtirok etadi. Ushbu apparatga til, lablar, og‘iz, yumshoq tanglay, qattiq tanglay, bo‘yin va nafas olish tizimi kiradi. Har bir qismning o‘ziga xos vazifalari bor va ular birgalikda inson nutqini hosil qiladi.[2] Nutq apparatining ahamiyati shundaki, u nafaqat ovoz chiqarishda, balki so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishda va ularni mantiqiy ravishda bir-biriga bog‘lashda ham muhimdir.Nutq apparati insonning o‘z fikrlarini, his-tuyg‘ularini va g‘oyalarini boshqalar bilan ifoda etish uchun zarurdir. Inson muloqoti asosan nutq orqali amalga oshiriladi, bu esa odamlarning bir-biri bilan aloqalarini o‘rnatish, o‘zaro tushunish va ijtimoiy aloqalarni kuchaytirish imkoniyatini beradi. Nutq apparati orqali insonlar o‘z fikrlarini aniq, ravon va mantiqiy ravishda ifoda etish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu jarayon, o‘z navbatida, ijtimoiy muhitda muvaffaqiyatli integratsiya va o‘zaro hamkorlikka olib keladi.Nutq apparati voqealarni, hissiyotlarni va g‘oyalarni ifoda etishda muhim ahamiyatga ega. Nutq orqali insonlar o‘z his-tuyg‘ularini, tajribalarini va fikrlarini boshqalarga yetkazishlari mumkin. Masalan, ifoda etish jarayonida lablar, til va ovoz qobiliyatlari birgalikda ishlaydi, bu esa so‘zlarning talaffuzini va ahamiyatini to‘g‘ri anglashga yordam beradi. Nutq apparati orqali voqealarni tasvirlash, fikrlarni baham ko‘rish va hissiyotlarni ifoda etish jarayonida insonlar o‘zaro aloqalarni mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar.Nutq apparati insonning ijtimoiy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Muloqot jarayoni bolalar uchun o‘rganish va rivojlanishning asosiy vositasidir. Bolalar nutq apparati orqali yangi so‘zlarni o‘rganadilar, ularni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rganadilar va fikrlarini boshqalar bilan ifoda etishda ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Nutq apparati yordamida bolalar o‘z his-tuyg‘ularini, g‘oyalarini va fikrlarini ifoda etish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu esa ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirishga yordam beradi. Nutq apparati, shuningdek, bolalarning ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda ham muhim rol o‘ynaydi.Nutq apparati insonning muloqot jarayonida o‘zaro tushunishni ta'minlashga yordam beradi. O‘rganish jarayonida bolalar nutq apparatini rivojlantirish orqali boshqalar bilan o‘zaro muloqot qilishni o‘rganadilar. Bu jarayon, o‘z navbatida, ijtimoiy aloqalarni mustahkamlash va o‘zaro tushunishni oshirishga yordam beradi. Nutq apparati yordamida insonlar o‘zaro fikr almashish, savollar berish va javob berish, muammolarni hal qilish va qarorlar qabul qilish jarayonlarida ishtirok etadilar. Bu jarayonlar, o‘z navbatida, ijtimoiy hayotni yanada faol va samarali qilishga yordam beradi.Bundan tashqari, nutq apparati insonning hissiy rivojlanishida ham muhim ahamiyatga ega. Muloqot jarayonida insonlar o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etish va boshqalarning his-tuyg‘ularini tushunish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Nutq apparati yordamida insonlar o‘z hissiyotlarini, masalan, baxt, g‘am, xursandchilik va qayg‘u kabi his-tuyg‘ularni ifoda etish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu jarayon, o‘z navbatida, ijtimoiy aloqalarni mustahkamlashga va boshqalar bilan o‘zaro tushunishni oshirishga yordam beradi.Nutq apparatining ahamiyati shundaki, u insonlarning o‘zaro muloqotini, ijtimoiy aloqalarini va hissiy rivojlanishini ta'minlaydi. Nutq apparati orqali insonlar nafaqat o‘z fikrlarini ifoda etish, balki boshqalar bilan o‘zaro aloqalarni o‘rnatish va mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Muloqot jarayonida nutq apparati yordamida olingan tajribalar, bolalarning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi va ularning kelajakdagi muvaffaqiyatlari uchun zamin yaratadi.Nutq apparati bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar, masalan, nutq kamchiliklari yoki tovush chiqarishdagi qiyinchiliklar, inson muloqotining samaradorligini pasaytirishi mumkin. Bu holatlarda, nutq apparatini rivojlantirishga qaratilgan maxsus dasturlar va yondashuvlar ishlab chiqilishi zarur. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar uchun individual yondashuvlar va metodlar yordamida ularning nutq apparatini rivojlantirish va muloqot ko‘nikmalarini oshirish mumkin. Bu jarayon, bolalarning o‘zlariga bo‘lgan ishonchlarini oshirish, ijtimoiy aloqalarda muvaffaqiyat qozonishlariga yordam beradi.


 

[1] Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. Toshkent, “O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti”, 2017. 

[2] Jabborova, M. (2022). Bo‘lajak pedagoglarni tayyorlash tizimida malakaviy amaliyotning roli. Scientific progress, 3(4), 167-173.

Sotib olish