Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 50.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 13 Апрель 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

111 Продаж

Nutqida kamchiligiga ega bo'lgan bolalarning tasavvur faoliyati xususiyatlari

Купить
Nutqida kamchiligiga ega bo'lgan bolalarning tasavvur faoliyati xususiyatlari MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I.BOB. NUTQIDA KAMCHILIKKA EGA BO‘LGAN BOLALAR VA ULARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI. 1.1. Nutqida kamchilikka ega bo‘lgan bolalar turlari (dislaliya, disartriya, alaliya, afaziya va boshqalar)……………………………………………………………….5 1.2. Nutqdagi kamchiliklarning paydo bo‘lish sabablari (biologik va psixologik omillar)…………………………………………………………………………......9 1.3. Bunday bolalarning psixologik va kognitiv rivojlanishida kuzatiladigan xususiyatlar……………………………………………………………………..…13 II.BOB.NUTQ KAMCHILIKLARI VA TASAVVUR FAOLIYATI O‘RTASIDAGI BOG‘LIQLIK. 2.1. Tasavvur faoliyati va nutq rivojlanishi: nazariy asoslar………………………16 2.2. Nutq kamchiliklari bolalarning ijodiy tasavvuriga ta’siri…………………….21 2.3. Nutq va tasavvur faoliyatini rivojlantirishdagi integratsiyalashgan yonda- shuv………………………………………………………………………………..25 III.BOB.NUTQ KAMCHILIKKA EGA BO‘LGAN BOLALARNING TASAVVUR FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISH METODIKASI. 3.1. Tasavvur faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan o‘yin metodlari……………...28 3.2. Nutq va tasavvurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar dasturi….…31 3.3. Logoped va pedagoglarning hamkorlikda ishlash strategiyalari………….…..35 XULOSA…………………………………………………………………………40 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..42 1 2 KIRISH Nutqida kamchiligiga ega bo'lgan bolalarning tasavvur faoliyati xususiyatlari dolzarbligi bugungi ta'lim tizimida alohida ahamiyatga ega. Nutq qobiliyatlaridagi muammolar bolalarning o‘zini ifoda etishiga, muloqot qilishiga va ijodiy faoliyatlarida qatnashishiga to‘sqinlik qiladi. Bunday bolalar ko‘pincha o‘z his- tuyg‘ularini va g‘oyalarini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelishadi, bu esa ularning tasavvur faoliyatini cheklaydi. Nutq kamchiliklari bolalarning kognitiv rivojlanishiga, ijtimoiy aloqalariga va ijodiy fikrlashlariga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Ularning tasavvur faoliyatida vizual va kinestetik elementlar ko‘proq namoyon bo‘ladi, bu esa ularning o‘rganish jarayonini murakkablashtirishi mumkin. Shu sababli, nutqida kamchiliklari bo‘lgan bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirish dolzarb masala hisoblanadi. Ta'lim jarayonida logopedlar va pedagoglar o‘rtasida hamkorlik, bolalarning nutq qobiliyatlarini oshirish va tasavvur faoliyatini kengaytirish uchun zarur. Ota- onalar ham bolalarning rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi va ularning ijodiy faoliyatlarini rag‘batlantirishda ishtirok etishlari kerak. Shunday qilib, nutqida kamchiliklari bo‘lgan bolalar uchun ta'lim muhitini yaratish va tasavvur faoliyatini rivojlantirish dolzarb vazifadir. Bu jarayon, bolalarning kelajakdagi muvaffaqiyatlari va ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishlariga yordam beradi. Kurs ishhining maqsadi: Nutqida kamchiligiga ega bo'lgan bolalarning tasavvur faoliyati xususiyatlarini o‘rganishning maqsadi, avvalo, bunday bolalarning ijodiy fikrlash va o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini yanada chuqurroq tushunishdir. Bu jarayon, nutq kamchiliklari ularning tasavvur faoliyatiga qanday ta'sir ko‘rsatishini tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, bolalarning nutqiy muammolarini yengib o‘tishlari uchun samarali strategiyalar va metodlarni ishlab chiqish maqsad qilib qo‘yilgan. 3 Kurs ishining vazifasi: Nutqida kamchiligiga ega bo'lgan bolalarning tasavvur faoliyati xususiyatlarini o‘rganishning vazifalari quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi. Birinchidan, bolalarning nutqiy muammolarini aniqlash va ularning tasavvur faoliyatiga ta'sirini o‘rganish zarur. Bu jarayonda, nutq kamchiliklarining turli xillari va ularning bolalarning ijodiy fikrlashiga qanday ta'sir ko‘rsatishi tahlil qilinadi. Ikkinchidan, bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirish uchun samarali pedagogik strategiyalar va dasturlarni ishlab chiqish lozim. Bu, o‘qituvchilar va logopedlar uchun aniq ko‘rsatmalar taqdim etishni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, bolalarning ijodiy qobiliyatlarini oshirishga qaratilgan turli xil faoliyatlar va o‘yinlarni tashkil etish vazifasi ham mavjud. Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi 3 ta bob 9 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 4 I.BOB. NUTQIDA KAMCHILIKKA EGA BO‘LGAN BOLALAR VA ULARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI. 1.1.Nutqida kamchilikka ega bo‘lgan bolalar turlari (dislaliya, disartriya, alaliya, afaziya va boshqalar). Nutqida kamchilikka ega bo‘lgan bolalar turlari, masalan, dislaliya, disartriya, alaliya va afaziya kabi holatlar murakkab va ko‘p qirrali muammolarni o‘z ichiga oladi. Ushbu muammolar bolalarning nutq rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi va ularning ijtimoiy, psixologik va akademik rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Har bir kamchilik turining o‘ziga xos belgilari, sabablari va davolash usullari mavjud. Nutqida kamchilikka ega bo‘lgan bolalar turlari, masalan, dislaliya, disartriya, alaliya, afaziya va boshqalar, nutq rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Ushbu turli xil holatlar bolalarning ijtimoiy, psixologik va akademik rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Har bir kamchilik turi o‘ziga xos belgilarga, sabablarga va davolash usullariga ega. Dislaliya, ya'ni talaffuzdagi qiyinchiliklar, bolalarning ma'lum tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qila olmasliklarini anglatadi. Bu holat ko‘pincha bola o‘sib ulg‘aygan sari o‘z-o‘zidan o‘tishi mumkin, lekin ba'zida professional yordam talab etiladi. Dislaliya ko‘pincha bola nutqining rivojlanishi jarayonida paydo bo‘ladi va muhit bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Dislaliya bilan og‘rigan bolalar ko‘pincha logopediya darslari va maxsus mashg‘ulotlar orqali yordam oladilar. Disartriya esa motor nutq buzilishi bo‘lib, u nutq mushaklarining harakatini ta'sir qiladi. Disartriya bilan og‘rigan bolalar nutqni ifoda etishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Bu holat ko‘pincha nerv tizimidagi muammolar natijasida yuzaga keladi. Disartriya odatda logopediya, maxsus nutq mashqlari va ba'zi hollarda jarrohlik aralashuvi orqali davolanadi. 5 Alaliya — bu bolalarda nutq rivojlanishida sezilarli kechikish bo‘lib, bola nutqni to‘g‘ri o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘lmaganda yuzaga keladi. Alaliya bilan og‘rigan bolalar oddiy iboralarni tushunishi mumkin, lekin ularni o‘zlari ifoda etish juda qiyin bo‘ladi. Bunday bolalarga logopediya va ijtimoiy interaktsiya orqali yordam berish mumkin. Afaziya — bu nutqning buzilishi bo‘lib, ko‘pincha miyada jarohat yoki insult natijasida yuzaga keladi. Afaziya bilan og‘rigan bolalar nutqni tushunish va ifoda etishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Davolash usullari ko‘pincha logopediya va psixologik yordamni o‘z ichiga oladi. Nutqida kamchilikka ega bolalar uchun muhim bo‘lgan yana bir jihat, ularning ijtimoiy muhitda qo‘llab-quvvatlanishi. Ota-onalar va o‘qituvchilar alalaylar bilan og‘rigan bolalar uchun qulay muhit yaratish orqali ularning rivojlanishiga yordam berishlari zarur. Har bir bolaning ehtiyojlari va imkoniyatlarini inobatga olgan holda, individual yondashuvlar ishlab chiqilishi lozim. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarga sifatli yordam ko‘rsatish orqali, ularning hayot sifatini oshirish va ijtimoiy hayotga faolroq ishtirok etishlariga yordam berish mumkin. Shuningdek, bolalarning ijtimoiy, psixologik va akademik rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatish uchun turli xil dasturlar va loyihalar amalga oshirilishi zarur. Bunday bolalarni qo‘llab-quvvatlashda, ijtimoiy muhit, oilaviy aloqalar, o‘qituvchilar va mutaxassislarning hamkorligi muhim ahamiyatga ega. Nutqida kamchilikka ega bo‘lgan bolalar uchun o‘zaro yordam va hamjihatlik muhimdir. Davolash jarayonida, bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchlarini oshirish va ularning qobiliyatlarini rivojlantirishga e'tibor berish lozim. 6 Bu jarayonda, turli xil logopediya metodlari, o‘yinlar, va interaktiv mashg‘ulotlar qo‘llanilishi muhimdir. Shuningdek, bolalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish va ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirishga qaratilgan dasturlar ham foydali bo‘ladi. Nutqida kamchilikka ega bo‘lgan bolalarning rivojlanishi uchun ularning oila a'zolari va o‘qituvchilari birgalikda ishlashlari muhimdir. Ushbu muammolarni hal etishda, psixologik yordam va ijtimoiy ko‘mak juda muhimdir. Bolalarga qo‘llab-quvvatlovchi dasturlar orqali ularga o‘z his- tuyg‘ularini ifoda etish va ijtimoiy muloqot qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishda yordam beriladi. Nutqida kamchilikka ega bolalar uchun samarali yordam ko‘rsatish, ularning kelajakdagi muvaffaqiyatlariga katta ta'sir ko‘rsatadi. Nutqida kamchilikka ega bo‘lgan bolalar, o‘zlarining qobiliyatlarini rivojlantirishlari va ijtimoiy hayotga faol ishtirok etishlari uchun zarur bo‘lgan barcha yordam va qo‘llab-quvvatlashni olishlari kerak. Har bir bola o‘z hayotining har bir jabhasida muvaffaqiyatga erishishga haqli va bu jarayonda yordam ko‘rsatish har birimizning burchimizdir. Nutqida kamchilikka ega bo‘lgan bolalarga ko‘rsatiladigan e'tibor va yordam, ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchlarini oshirishda va kelajakda ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli kirishlarida muhim rol o‘ynaydi. Dislaliya Dislaliya — bu nutqdagi talaffuz kamchiliklarini anglatadi. Bolalar dislaliya bilan og‘riganida, ular ma'lum tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qila olmaydilar. Bu holat ko‘pincha bola o‘sib ulg‘aygan sari, o‘z-o‘zidan o‘tishi mumkin, lekin ba'zida professional yordam talab etiladi. Dislaliya, asosan, bola nutqining rivojlanishi jarayonida paydo bo‘ladi va ko‘pincha oila a'zolaridan yoki muhitdan kelib chiqqan ijtimoiy muammolar bilan bog‘liq bo‘ladi. 7 Dislaliya bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy sabablar: genetik omillar, muhit ta'siri, shuningdek, bola o‘rganayotgan nutq muhitida mavjud bo‘lgan nutqning sifatidir. Dislaliya bilan og‘rigan bolalarga ko‘pincha maxsus mashg‘ulotlar, logopediya darslari va o‘yinlar orqali yordam beriladi. Bunday mashg‘ulotlar bolalarning talaffuzini yaxshilashga yordam beradi va ularning o‘z-o‘zini ifoda etish qobiliyatini oshiradi. Disartriya Disartriya — bu motor nutq buzilishi bo‘lib, u nutq mushaklarining harakatini ta'sir qiladi. Bu holat ko‘pincha nerv tizimidagi muammolar, masalan, miyada jarohat yoki boshqa fiziologik omillar natijasida yuzaga keladi. Disartriya bilan og‘rigan bolalar nutqni ifoda etishda qiyinchiliklarga duch keladilar, bu esa ularning o‘zaro muloqot qilish qobiliyatini pasaytiradi. Disartriya o'z ichiga nutqning qiyinligi, talaffuzdagi noaniqlik va tovushlarning noto'g'ri chiqishini oladi. Ushbu muammoning davolash usullari ko‘pincha logopediya mashg‘ulotlari, maxsus nutq mashqlari va ba'zida, jarrohlik aralashuvi orqali amalga oshiriladi. Bolalarga disartriya bilan bog‘liq muammolarni yengishga yordam berish uchun ijtimoiy muhitda qo‘llab- quvvatlovchi dasturlar ham mavjud. Alaliya Alaliya — bu bolalarda nutqning rivojlanishida sezilarli kechikish bo‘lib, bu holat bola nutqni to‘g‘ri o‘rganishiga to‘sqinlik qiladi. Alaliya bilan og‘rigan bolalar, odatda, nutqni tushunishda va ifodalashda qiyinchiliklarga duch keladilar. Bu holat, ko‘pincha, bola o‘zining nutq muhitida etarli darajada o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘lmaganda yuzaga keladi. Alaliya bilan og‘rigan bolalar oddiy iboralarni tushunishi mumkin, lekin ularni o‘zlari ifoda etishlari juda qiyin bo‘ladi. Davolash usullariga logopediya, 8 ijtimoiy interaktsiya va o‘yin orqali o‘rganish kiritiladi. Ota-onalar va o‘qituvchilar alaliya bilan og‘rigan bolalar uchun qulay muhit yaratish orqali ularning rivojlanishiga yordam berishlari muhimdir. Afaziya Afaziya — bu nutqning buzilishi bo‘lib, u ko‘pincha miyada jarohat yoki insult natijasida paydo bo‘ladi. Afaziya bilan og‘rigan bolalar, asosan, nutqni tushunish va ifoda etishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Ushbu holat bolalarning ijtimoiy hayotiga va o‘qish faoliyatiga jiddiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Afaziya dastlabki belgilari ko‘pincha bola nutqida keskin o‘zgarishlar, so‘zlarni noto‘g‘ri tanlash yoki so‘zlarni birlashtirishda qiyinchiliklar sifatida namoyon bo‘ladi. Davolash usullari ko‘pincha logopediya va psixologik yordamni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, bolalarga o‘zaro muloqotda ko‘proq yordam berish, ularning ishtirokini oshirish muhimdir. Xulosa Nutqida kamchilikka ega bo‘lgan bolalarni tahlil qilish va tushunish, ularning ehtiyojlarini qondirish va rivojlanishlariga yordam berish uchun zarurdir. Har bir holat alohida yondashuvni talab qiladi va bolalarning ijtimoiy, psixologik va akademik rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Ota-onalar, o‘qituvchilar va mutaxassislar birgalikda ishlashlari, bolalarning nutq rivojlanishini qo‘llab- quvvatlashlari muhimdir. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarga sifatli yordam ko‘rsatish orqali, ularning hayot sifatini oshirish va ijtimoiy hayotga faolroq ishtirok etishlariga yordam berish mumkin. 1.2.Nutqdagi kamchiliklarning paydo bo‘lish sabablari (biologik va psixologik omillar). Nutqdagi kamchiliklarning paydo bo‘lish sabablari murakkab va ko‘p jihatli bo‘lib, biologik va psixologik omillarni o‘z ichiga oladi. Har bir bola o‘zining 9 o‘ziga xos rivojlanish jarayoniga ega, shuning uchun nutq kamchiliklari turli sabablarga ko‘ra yuzaga kelishi mumkin. Biologik omillar asosan genetik, anatomik va fiziologik jihatlardan iborat bo‘lsa, psixologik omillar esa bolaning muhitida, ijtimoiy aloqalarida va psixologik holatida namoyon bo‘ladi. Biologik omillar nutq rivojlanishiga bevosita ta'sir ko‘rsatadi. Masalan, genetik omillar bolalarning nutq rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Agar oilada nutq bilan bog‘liq muammolar mavjud bo‘lsa, bola ham ushbu muammolarga duch kelishi mumkin. Genetik predispozitsiya, masalan, dislaliya yoki afaziya kabi holatlar uchun bolaning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Bunday holatlar ko‘pincha oilalarda avloddan avlodga o‘tishi mumkin. Bundan tashqari, anatomik omillar, ya'ni og'iz bo'shlig‘i, til, lablar va boshqa nutq organlarining tuzilishi ham nutqning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Agar bola tug‘ilganidan keyin bu organlarda anatomiya bo‘yicha anomaliyalar bo‘lsa, bu nutq rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Misol uchun, lab bo‘shlig‘idagi anomaliyalar, masalan, labni yirtish yoki tanglaydagi muammolar, bolaning talaffuz qobiliyatiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Fiziologik jihatlar ham nutq rivojlanishida ahamiyatga ega. Bola rivojlanish jarayonida, ularning nerv tizimi va mushaklari qanday ishlashi, nutq organlarining harakatlari va ularning koordinatsiyasi nutqning sifatiga ta'sir qiladi. Agar bola neurologik muammolarga duch kelsa, masalan, miyada jarohatlar yoki boshqa kasalliklar, bu nutqida muammolar paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Shuningdek, bola o‘smirlik davrida stress, ovqatlanish yoki uyqu buzilishi kabi fiziologik omillar ham nutq rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Psixologik omillar ham nutqdagi kamchiliklarning paydo bo‘lishida muhim rol o‘ynaydi. Bola o‘z muhitida va ijtimoiy aloqalarida muhim ta'sirga ega bo‘ladi. Oila, do‘stlar va o‘qituvchilar bilan munosabatlar bolaning o‘zini ifoda etish 10 qobiliyatiga ta'sir qiladi. Agar bola ijtimoiy muhitda qo‘llab-quvvatlanmasa, ya'ni ota-onalari yoki o‘qituvchilari tomonidan e'tibor va yordam olmasa, bu uning nutq rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Bundan tashqari, psixologik holatlar, masalan, stress, bezovtalik, depressiya yoki o‘zini past baholash kabi muammolar ham nutqdagi kamchiliklarga olib kelishi mumkin. Agar bola o‘zini xavotirda yoki o‘ziga ishonchsiz his etsa, u o‘z fikrlarini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Bunday holatlarda, bola nutqini to‘g‘ri shakllantira olmaydi va bu ularning o‘zaro muloqot qilish qobiliyatini pasaytiradi. Bola o‘rganayotgan muhit, nutqning rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Agar bola nutq muhitida etarli darajada o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘lmasa, masalan, u doimo jim yoki nutqni rivojlantirishga qaratilgan faoliyatlardan chetlatilgan bo‘lsa, bu ham nutq kamchiliklariga olib kelishi mumkin. Shuningdek, bola do‘stlari yoki tengdoshlari bilan muloqot qilmaydigan bo‘lsa, bu ham uning nutq rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Umuman olganda, nutqdagi kamchiliklarning paydo bo‘lishida biologik va psixologik omillar birgalikda ta'sir ko‘rsatadi. Har bir bola o‘ziga xos sharoitlarda rivojlanadi va har birining ehtiyojlari alohida hisobga olinishi zarur. Nutq rivojlanishidagi kamchiliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish uchun kompleks yondashuv zarur. Bu jarayonda mutaxassislar, ota-onalar va o‘qituvchilar birgalikda ishlashi muhimdir. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarga yordam berish orqali, ularning ijtimoiy, psixologik va akademik rivojlanishlarini qo‘llab- quvvatlash mumkin. Bunday yondashuv bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchlarini oshiradi va ularning ijtimoiy hayotga faol ishtirok etishlariga yordam beradi. Nutqida kamchilikka ega bo‘lgan bolalar uchun muhim bo‘lgan yana bir jihat, ularning oila 11 a'zolari va o‘qituvchilarining qo‘llab-quvvatlashi. Ota-onalar va o‘qituvchilar, bolalarning ehtiyojlarini tushunib, ularning rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashlari zarur. Nutqida kamchilikka ega bolalarga taqdim etiladigan yordam va e'tibor, ular uchun kelajakda muvaffaqiyatga erishish imkoniyatlarini oshiradi. Ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish, o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etish va muloqot qilish qobiliyatlarini yaxshilash uchun ko‘plab imkoniyatlar mavjud. Nutqdagi kamchiliklar bilan kurashishda, ota-onalar, o‘qituvchilar va mutaxassislar birgalikda ishlashlari, bolalarning hayot sifatini oshirishga yordam beradi. Xulosa qilib aytganda, nutqdagi kamchiliklarning paydo bo‘lish sabablari murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, biologik va psixologik omillar bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Har bir bolaning rivojlanishida individual yondashuv zarur, chunki har bir bola o‘ziga xos muhitda o‘sadi va rivojlanadi. Nutq kamchiliklarini bartaraf etish va bolalarning rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash uchun ijtimoiy muhitda qo‘llab-quvvatlovchi dasturlar va faoliyatlar amalga oshirilishi muhimdir. Nutq – insonning ijtimoiy hayotida asosiy vositalardan biri bo‘lib, muloqot qilish, fikr almashish va hissiyotlarni ifoda etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Nutqning shakllanishi va rivojlanishi murakkab fiziologik va psixologik jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lib, unda bir qator ichki va tashqi omillar ishtirok etadi. Nutq rivojlanishidagi buzilishlar esa bolaning psixologik, ijtimoiy va intellektual rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu maqolada nutqdagi kamchiliklarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘luvchi biologik va psixologik omillar haqida batafsil to‘xtalib o‘tiladi. Biologik omillar 12 Biologik omillar nutq rivojlanishidagi buzilishlarning asosiy sabablaridan biri hisoblanadi. Ushbu omillar organizmning ichki tuzilishiga bog‘liq bo‘lib, ular tug‘ma yoki orttirilgan xarakterga ega bo‘lishi mumkin. Markaziy nerv tizimining shikastlanishi Markaziy nerv tizimi (MNT) nutqni boshqarishda asosiy rol o‘ynaydi. Miya sohalarining shikastlanishi yoki rivojlanishidagi nuqsonlar nutqning buzilishiga olib keladi. Nutq uchun mas‘ul bo‘lgan asosiy markazlar Broka va Vernike zonalaridir. Ushbu sohalarning shikastlanishi natijasida alaliya, afaziya yoki disartriya kabi nutq kamchiliklari yuzaga kelishi mumkin. Miya shikastlanishining asosiy sabablari quyidagilardan iborat: Tug‘ma rivojlanish nuqsonlari (genetik mutatsiyalar, xromosoma anomaliyalari); Tug‘ilishdagi jarohatlar (kislorod yetishmovchiligi, bosh miyaning travmatik shikastlanishi); Perinatal davrdagi infeksiyalar (masalan, qizamiq, toksoplazmoz, sifilis); Neyroinfeksiyalar (meningit, ensefalit, poliomiyelit va boshqalar). Eshitish qobiliyatining buzilishi Eshitish qobiliyati nutqning shakllanishida hal qiluvchi omil hisoblanadi. Bola eshitgan tovushlarni qayta ishlash va so‘zlarni o‘rganish orqali nutqni rivojlantiradi. Eshitish qobiliyatining tug‘ma yoki orttirilgan buzilishlari nutqni to‘liq shakllantirishda qiyinchiliklarga olib keladi. Masalan: Tug‘ma karsoqovlik; Eshitish nervining shikastlanishi; O‘rta quloq infeksiyalari (otit); Akustik travmalar yoki eshitish qobiliyatini pasaytiruvchi boshqa tashqi omillar. 13 Tug‘ma yoki orttirilgan anatomik nuqsonlar Nutq apparatining tuzilishidagi nuqsonlar nutq tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qilishga xalaqit beradi. Ushbu nuqsonlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Yuvosh tanglayning yorilishi (tug‘ma patologiya); Lab va tanglay yorilishi (“zayomka” deb ham ataladi); Tishlarning noto‘g‘ri joylashuvi yoki tishlashdagi muammolar; Til hajmi va shaklidagi anomaliyalar (masalan, qisqa til osti paychalari). Genetik omillar Ba‘zi nutq kamchiliklari genetik xususiyatga ega. Masalan, disleksiya, disartriya yoki boshqa nutq buzilishlari ayrim oilalarda avloddan- avlodga o‘tishi mumkin. Genetik omillar nafaqat nutq buzilishlariga, balki bolaning intellektual rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Somatik kasalliklar va umumiy rivojlanishdagi kechikish Bolaning umumiy sog‘lig‘i va jismoniy rivojlanishi nutqning shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Qandli diabet, qalqonsimon bez kasalliklari, o‘tkir infektsiyalar yoki surunkali kasalliklar bolada nutq rivojlanishini sekinlashtirishi mumkin. Nevrologik kasalliklar Epilepsiya, miya falaji, neyrodegenerativ kasalliklar va boshqa nevrologik kasalliklar bolada nutq rivojlanishining buzilishiga olib keladi. Bunday holatlarda nutq kamchiliklari ko‘pincha harakatlar koordinatsiyasi va psixomotor rivojlanishdagi muammolar bilan birga kuzatiladi. 1.3.Bunday bolalarning psixologik va kognitiv rivojlanishida kuzatiladigan xususiyatlar. Bunday bolalarning psixologik va kognitiv rivojlanishida kuzatiladigan xususiyatlar murakkab va ko‘p qirrali jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Nutqida kamchilikka ega bo‘lgan bolalar, masalan, dislaliya, disartriya, alaliya yoki afaziya kabi holatlarga duch kelganlar, o‘z rivojlanish jarayonida turli xil qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Ushbu kamchiliklar ularning psixologik holatlari, kognitiv 14 qobiliyatlari va ijtimoiy interaktsiyalari bilan bog‘liq bo‘lib, ular o‘zaro murakkab aloqalar orqali bir-biriga ta'sir ko‘rsatadi. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar ko‘pincha o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Ular o‘zlarini ifoda etish uchun nutqdan foydalanishda muammolarga ega bo‘lganligi sababli, bu ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchlarini pasaytirishi mumkin. Bunday bolalar ko‘pincha o‘z his-tuyg‘ularini tushunishda va boshqalarga etib borishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Natijada, ularning psixologik holati, masalan, depressiya, bezovtalik yoki past baholash hissi kabi muammolar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bu holatlar esa, o‘z navbatida, ularning kognitiv rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Kognitiv rivojlanish sohasida ham nutq kamchiliklari bolalarning o‘rganish jarayoniga ta'sir qiladi. Nutqida kamchilikka ega bolalar ko‘pincha yangi ma'lumotlarni qabul qilishda va tushunishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Bu ularning o‘qish va yozish qobiliyatlariga ham salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Kognitiv rivojlanishning asosiy komponentlaridan biri — til va nutqning rivojlanishi bo‘lib, bu bolalarning aqliy faoliyatini ta'minlaydi. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar, shuningdek, mantiqiy fikrlash, muammolarni hal qilish va ijodiy fikrlash qobiliyatlarida ham qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Shuningdek, ijtimoiy rivojlanish jihatidan ham nutqida kamchilikka ega bolalarning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Ular o‘z tengdoshlari bilan muloqot qilishda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin, bu esa ularning ijtimoiy aloqalarini cheklaydi. O‘zaro muloqotda muammolar bolalarning do‘stlik aloqalarini rivojlantirishda, yangi do‘stlar orttirishda va ijtimoiy ko‘nikmalarini shakllantirishda to‘sqinlik qilishi mumkin. Buning natijasida, bunday bolalar ko‘pincha o‘zlarini yolg‘iz his qilishlari, ijtimoiy izolyatsiyaga uchrashlari yoki o‘z tengdoshlari bilan muomalada noqulaylik hissi bilan yashashlari mumkin. 15 Nutqida kamchilikka ega bolalar ko‘pincha o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etishda va boshqalar bilan muloqotda muammolarni boshdan kechirishadi. Bularning barchasi ularning psixologik rivojlanishini o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin. O‘z his-tuyg‘ularini ifoda etishda qiyinchiliklar bolalar uchun stress manbai bo‘lishi mumkin, bu esa ularning ruhiy salomatligiga ta'sir qilishi mumkin. Ular o‘z fikrlarini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelganida, ko‘pincha o‘zlarini noqulay his qilishadi va bu ularning o‘ziga ishonchini pasaytiradi. Bundan tashqari, bunday bolalarning psixologik rivojlanishi, ularning uyqu, ovqatlanish va umumiy salomatlik holatiga ham bog‘liq. Agar bolalar o‘z his- tuyg‘ularini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelsalar, bu ularning uyqu sifati va ovqatlanish odatlariga ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Stress va bezovtalik holatlari bolalarning uyquga ta'sir etadi, bu esa ularning umumiy rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Bunday bolalar uchun ijtimoiy muhitda qo‘llab-quvvatlovchi muhit yaratish muhimdir. Ota-onalar, o‘qituvchilar va mutaxassislar, bolalarning psixologik va kognitiv rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash uchun birgalikda ishlashlari zarur. Nutqida kamchilikka ega bolalarga yordam berish uchun maxsus dasturlar va faoliyatlar ishlab chiqilishi muhimdir. Bu jarayonda logopediya, psixologik yordam, o‘yinlar va interaktiv mashg‘ulotlar orqali bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish va ularning kognitiv ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beriladi. Shuningdek, bolalarning psixologik rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda, ijtimoiy muhitda ijobiy tajribalar yaratish muhimdir. Ularning o‘z tengdoshlari bilan muloqot qilishlari, ijtimoiy interaktsiyalarni rivojlantirishlari va o‘z his- tuyg‘ularini ifoda etishda yordam berish zarur. Bunday yondashuv bolalarning 16 o‘ziga bo‘lgan ishonchlarini oshirish va ularni ijtimoiy hayotga faol ravishda jalb etishga yordam beradi. Nutqida kamchiliklarga ega bolalar uchun ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish, ijtimoiy muhitda faol ishtirok etishlarini ta'minlash muhimdir. Bu jarayonda oila, o‘qituvchilar va mutaxassislar birgalikda ishlashi zarur. Ularning o‘zaro muloqotlarini rag‘batlantirish, do‘stlik aloqalarini rivojlantirish va ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirish uchun turli xil dasturlar va faoliyatlar o'tkazilishi kerak. Nutqida kamchilikka ega bolalarning psixologik va kognitiv rivojlanishidagi xususiyatlar, ularning hayotida turli xil omillar bilan bog‘liq bo‘lib, bu jarayonni tushunish va qo‘llab-quvvatlash uchun muhimdir. Ota-onalar va o‘qituvchilar, bolalarning ehtiyojlarini inobatga olgan holda, ularga individual yondashuvni amalga oshirishlari zarur. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarga yordam berish orqali, ularning kelajakdagi muvaffaqiyatlariga katta ta'sir ko‘rsatadigan muhim qadamlar qo‘yilishi mumkin. 17 II.BOB.NUTQ KAMCHILIKLARI VA TASAVVUR FAOLIYATI O‘RTASIDAGI BOG‘LIQLIK. 2.1.Tasavvur faoliyati va nutq rivojlanishi nazariy asoslar. Tasavvur faoliyati va nutq rivojlanishi bir-biri bilan chambarchas bog‘liq jarayonlardir. Tasavvur, bolalarning o‘rganish va rivojlanish jarayonida muhim rol o‘ynaydi, chunki u ularning fikrlash, ijodkorlik va muammolarni hal qilish qobiliyatlari bilan bevosita bog‘liqdir. Nutq rivojlanishi esa bolaning o‘z fikrlarini, his-tuyg‘ularini va tajribalarini ifoda etish imkoniyatini ta'minlaydi. Ushbu ikki jarayon o‘zaro ta'sir qiladi va bolalarning kognitiv rivojlanishini belgilaydi. Tasavvur faoliyati — bu insonning o‘z fikrlarini, tasavvurlarini va g‘oyalarini shakllantirish jarayonidir. Bu jarayon bolalarning o‘rganishida, yangi narsalarni tushunishida va ijodiy fikrlashida muhim ahamiyatga ega. Tasavvur bolalarning o‘z fikrlarini shakllantirishga, yangi g‘oyalarni yaratishga va muammolarni hal qilishda innovatsion yondashuvlar topishga yordam beradi. Tasavvur faoliyati, shuningdek, bolalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi, chunki ijodiy fikrlash tasavvurga asoslanadi. Nutq rivojlanishi — bu bolaning nutq qobiliyatining shakllanishi va rivojlanish jarayonidir. Nutq, bolaning o‘zini ifoda etish, boshqalar bilan muloqot qilish va ijtimoiy aloqalarni rivojlantirish uchun zarurdir. Nutq rivojlanishi jarayonida bola so‘zlarni o‘rganadi, ularni to‘g‘ri talaffuz qiladi va o‘z fikrlarini izchil ifoda etish qobiliyatini rivojlantiradi. Nutq rivojlanishining dastlabki bosqichlari bolaning tasavvur faoliyati bilan chambarchas bog‘liqdir, chunki bolalar ko‘pincha o‘z tasavvurlarini nutq orqali ifoda etadilar. Bola o‘rganayotgan muhit, tasavvur faoliyatini va nutq rivojlanishini ta'sir qiladi. Oila, do‘stlar va o‘qituvchilar, bolaning tasavvurini rivojlantirishda va nutq qobiliyatlarini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ijtimoiy muhitda bolalar o‘z 18 fikrlarini ifoda etish va o‘zaro muloqotni rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Buning natijasida, ularning tasavvur faoliyati va nutq rivojlanishi bir-birini qo‘llab- quvvatlaydi. Tasavvur faoliyati va nutq rivojlanishi nazariy asoslari ko‘plab tadqiqotlar va nazariyalar bilan tasdiqlangan. Bolalar nutqini rivojlantirish jarayonida, Jean Piagetning kognitiv rivojlanish nazariyasi muhim ahamiyatga ega. Piaget, bolalarning fikrlash jarayonini bosqichlarga bo‘lib, har bir bosqichda bolalar o‘z tasavvurlarini qanday shakllantirishi va nutq qobiliyatlarini qanday rivojlantirishi haqida fikr bildirgan. U, bolalarning tasavvur faoliyatining rivojlanishi va nutq qobiliyatlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ta'kidlagan. Bundan tashqari, Lev Vygotskiyning ijtimoiy rivojlanish nazariyasi ham tasavvur faoliyati va nutq rivojlanishini tushunishda muhim rol o‘ynaydi. Vygotskiy, bolalarning o‘z ta'sirida o‘zaro muloqot qilish va ijtimoiy muhitdan o‘rganish orqali tasavvur faoliyatini va nutq rivojlanishini amalga oshirishi haqida gapiradi. U, bolalarning tasavvur qobiliyatlarini rivojlantirish uchun ijtimoiy aloqalar va muloqotlarning ahamiyatini ta'kidlaydi. Nutq rivojlanishi jarayonida bolalar o‘z tasavvurlarini ifoda etishda turli xil o‘yinlar, hikoyalar va ijodiy faoliyatlardan foydalanadilar. Ijodiy mashg‘ulotlar, bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirishga yordam beradi va ularning nutq qobiliyatlarini shakllantiradi. Shu bilan birga, bolalar o‘z tasavvurlarini amalga oshirishda va yangi g‘oyalarni yaratishda erkinlikka ega bo‘lishlari muhimdir. Ota-onalar va o‘qituvchilar, bolalarning tasavvur faoliyatini rag‘batlantirish uchun ularni turli xil faoliyatlarda ishtirok etishga undashlari zarur. Masalan, bolalar uchun o‘yinchoqlar, kitoblar, san'at va ijodiy mashg‘ulotlar orqali tasavvur faoliyatini rivojlantirish mumkin. Bunday faoliyatlar, bolalarning o‘z fikrlarini ifoda etishlari va nutq qobiliyatlarini rivojlantirishlari uchun zarurdir. 19 Nutq rivojlanishi jarayonida bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirish uchun turli xil strategiyalar va metodlar qo‘llanilishi mumkin. Masalan, hikoya aytish, o‘yinlar, ijodiy mashg‘ulotlar va interaktiv darslar orqali bolalarga o‘z tasavvurlarini ifoda etish imkoniyatini berish muhimdir. Ushbu strategiyalar, bolalarning ijodiy fikrlash va nutq qobiliyatlarini shakllantirishga yordam beradi. Shuningdek, bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirishda, ularning o‘z his- tuyg‘ularini ifoda etish qobiliyatini oshirish muhimdir. Ota-onalar va o‘qituvchilar, bolalarning his-tuyg‘ularini tushunishda va ularni ifoda etishda yordam berishlari zarur. Bu jarayonda, bolalarning his-tuyg‘ularini tushunish va ularga qo‘llab- quvvatlash berish, ularning tasavvur faoliyatini va nutq rivojlanishini mustahkamlashga yordam beradi. Nutq rivojlanishi va tasavvur faoliyatining o‘zaro aloqasi, bolalarning o‘qish va yozish qobiliyatlariga ham ta'sir ko‘rsatadi. Tasavvur, bolalarning yangi ma'lumotlarni qabul qilish va tushunish jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Ular tasavvurlarini nutq orqali ifoda etish orqali o‘rganayotgan materialni yaxshiroq anglaydilar. Bu jarayon, bolalarning kognitiv rivojlanishini ta'minlaydi va ularning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Nutqida kamchilikka ega bo‘lgan bolalar uchun tasavvur faoliyatini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Ular o‘z fikrlarini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin, shuning uchun tasavvur faoliyatini rag‘batlantirish orqali ularning nutq rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash zarurdir. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar uchun maxsus dasturlar va faoliyatlar ishlab chiqilishi muhimdir. Bu dasturlar, bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirishga va ularning nutq qobiliyatlarini shakllantirishga yordam beradi. Shuningdek, bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirishda ijodiy faoliyatlar, o‘yinlar, hikoyalar va san'at orqali ularga yangi g‘oyalarni yaratish imkonini berish 20 zarur. Bunday faoliyatlar, bolalarning ijodiy fikrlashlarini va nutq qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Nutq rivojlanishi jarayonida bolalarning tasavvur faoliyatiga e'tibor berish, ularning kelajakdagi muvaffaqiyatiga katta ta'sir ko‘rsatadi. Nutq rivojlanishi va tasavvur faoliyati o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tushunish, bolalarning rivojlanish jarayonida muhimdir. Bu jarayonni tushunish va qo‘llab-quvvatlash orqali, bolalarning kognitiv va psixologik rivojlanishini ta'minlash mumkin. Bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirish va nutqini mustahkamlash orqali, ularning hayot sifatini oshirish va ijtimoiy hayotga faol ishtirok etishlariga yordam berishimiz mumkin. Tasavvur faoliyati va nutq rivojlanishi insonning psixologik va intellektual taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydi. Ular o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, bir- birini to‘ldiradi va rivojlantiradi. Tasavvur faoliyati – bu inson ongida yangi obrazlar, tushunchalar va g‘oyalarni yaratish jarayoni bo‘lsa, nutq – ushbu obraz va tushunchalarni ifodalash hamda boshqalar bilan almashish vositasidir. Ushbu maqolada tasavvur faoliyati va nutq rivojlanishining nazariy asoslari, ular orasidagi bog‘liqlik va bu jarayonlarni ta’minlovchi omillar haqida batafsil ma’lumot beriladi. Tasavvur faoliyatining mohiyati Tasavvur – bu insonning ijodiy fikrlash qobiliyati bo‘lib, u orqali yangi obrazlar, g‘oyalar va tushunchalar shakllanadi. Tasavvur faqat mavjud ma’lumotlarni qayta ishlash bilan cheklanmay, balki ularni yangi kombinatsiyalarda birlashtirish imkonini beradi. Tasavvur faoliyati quyidagi asosiy jarayonlardan iborat: 21 Obraz yaratish Tasavvur jarayonida insonning ongida yangi obrazlar shakllanadi. Bu obrazlar real hayotdagi voqea-hodisalarga asoslangan bo‘lishi yoki xayoliy elementlarni o‘z ichiga olishi mumkin. Obrazlarni qayta ishlash Tasavvur inson ongidagi mavjud obrazlarni qayta ishlash, ularga yangi ma’no berish orqali amalga oshadi. Masalan, mavjud biror narsaga yangicha yondashuv kiritish yoki uni yangi kontekstdagi ma’lumot bilan bog‘lash. Yaratilish jarayoni Tasavvur ijodkorlikning asosi hisoblanadi. Ijodkorlik jarayonida inson tasavvurni qo‘llab, yangi narsalarni yaratadi. Bu jarayon san‘at, fan va texnologiya sohalarida o‘z aksini topadi. Nutq rivojlanishining mohiyati Nutq insonning muloqot qilish vositasi bo‘lib, u orqali fikrlar, hissiyotlar va ma’lumotlar ifodalanadi. Nutqning rivojlanishi murakkab fiziologik, psixologik va ijtimoiy jarayon bo‘lib, u bir qancha bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Nutq rivojlanishi quyidagi omillar asosida amalga oshadi: Fiziologik omillar Nutqning shakllanishi asosan insonning nutq apparati (til, tanglay, ovoz bog‘lamlari) va markaziy nerv tizimi faoliyatiga bog‘liq. Miya po‘stlog‘ining Broka va Vernike zonalari nutqni boshqarish jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Psixologik omillar Insonning psixologik holati, hissiyotlari va intellektual qobiliyatlari nutq rivojlanishiga ta’sir qiladi. Masalan, bola kichik yoshda ko‘proq ijobiy stimul olsa, uning nutqi tezroq rivojlanadi. Ijtimoiy omillar Bola nutqni o‘z ijtimoiy muhiti orqali o‘rganadi. Atrofdagilar bilan muloqot qilish, ularning so‘z va iboralarini takrorlash orqali bola o‘z nutqini shakllantiradi. Tasavvur va nutq rivojlanishi o‘rtasidagi bog‘liqlik 22 Tasavvur va nutq insonning ongli faoliyatida bir-birini to‘ldiruvchi jarayonlar hisoblanadi. Quyida ularning asosiy bog‘liqlik jihatlari keltirilgan: Fikrlarni ifodalash vositasi sifatida nutq Tasavvur orqali yaratilgan obrazlar va g‘oyalarni boshqalar bilan bo‘lishish uchun nutq zarurdir. Masalan, san‘atkor o‘z tasavvurida yaratgan asar g‘oyasini nutq orqali izohlaydi. Tasavvur rivojlanishiga yordam beruvchi nutq Bola yangi obrazlar yaratishda nutqdan foydalanadi. Masalan, ertaklarni tinglash yoki hikoyalarni so‘zlab berish orqali tasavvur faoliyati rivojlanadi. Ijodiy fikrlash va muloqotning uyg‘unligi Tasavvur va nutq birgalikda ijodiy fikrlash jarayonlarini kuchaytiradi. Masalan, ilmiy izlanishlarda olimlar o‘z tasavvurini qo‘llab, natijalarni tushuntirish uchun nutqdan foydalanadilar. Tasavvur va nutq rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillar Tasavvur faoliyati va nutq rivojlanishi quyidagi omillar ta’sirida amalga oshadi: Yosh xususiyatlari Bolalik davrida tasavvur va nutq juda tez rivojlanadi. Bu davrda bola o‘yinlar, ertaklar va boshqa ijodiy faoliyatlar orqali tasavvurini kengaytiradi va nutqini rivojlantiradi. Atrof-muhitning ta’siri Bola yashaydigan muhit va unga beriladigan imkoniyatlar tasavvur va nutq rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ijodiy faoliyatni rag‘batlantiruvchi muhitda o‘sgan bolalarda bu jarayonlar tezroq shakllanadi. O‘qitish va tarbiya Ta’lim jarayoni tasavvur va nutq rivojlanishining muhim qismidir. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarga ijodiy fikrlashni rag‘batlantiruvchi mashg‘ulotlar o‘tkazish nutqni ham, tasavvurni ham rivojlantiradi. 23 Individuallik va qobiliyatlar Har bir bolaning qobiliyati va individualligi turlicha bo‘lib, bu tasavvur va nutq rivojlanishiga ham ta’sir qiladi. Ba‘zi bolalar tabiatan ijodkorlikka moyil bo‘lsa, boshqalari nutq orqali fikr almashishga ko‘proq qiziqadi. Texnologiyalarning roli Zamonaviy texnologiyalar ham tasavvur va nutq rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Masalan, animatsion dasturlar, interaktiv o‘yinlar va boshqa texnologiyalar bolalarning ijodiy fikrlash qobiliyatini rag‘batlantiradi. Tasavvur faoliyati va nutq rivojlanishi insonning psixologik va intellektual taraqqiyotida asosiy o‘rin tutadi. Ularning rivojlanishi bir qator biologik, psixologik va ijtimoiy omillar bilan bog‘liq. Tasavvur va nutq o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik insonning ijodkorlik, muloqot qilish va yangi bilimlarni o‘zlashtirish qobiliyatlarini kuchaytiradi. Bu jarayonlarni to‘g‘ri boshqarish va rivojlantirish orqali bolalarda keng qamrovli intellektual va ijodiy salohiyatni shakllantirish mumkin. 2.2.Nutq kamchiliklari bolalarning ijodiy tasavvuriga ta’siri. Nutq kamchiliklari bolalarning ijodiy tasavvuriga ta’siri juda muhim va murakkab masala bo‘lib, u bolalarning rivojlanishida ko‘plab jihatlarni o‘z ichiga oladi. Nutq kamchiliklari, masalan, dislaliya, disartriya, alaliya yoki afaziya kabi holatlar, bolalarning o‘z fikrlarini ifoda etish va ijodiy fikrlash qobiliyatlarini cheklashi mumkin. Bu kamchiliklar bolalarning tasavvur faoliyatiga va ijodiy qobiliyatlariga ta'sir qiladi, shuning uchun ularni tushunish va bartaraf etish zarur. Ijodiy tasavvur, bolaning o‘z fikrlarini, g‘oyalarini va tasavvurlarini yaratish qobiliyatidir. Bu jarayon bolalarning ijodiy faoliyatida, yangi g‘oyalarni ishlab chiqishda va muammolarni hal qilishda muhim rol o‘ynaydi. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar ko‘pincha o‘z ichki tasavvurlarini ifoda etishda qiyinchiliklarga 24 duch keladilar. Ularning nutqiy ifodalari cheklangan bo‘lishi sababli, ularning ijodiy tasavvurlari ham cheklangan bo‘lishi mumkin. Bu holat, bolalarning ijodiy faoliyatini pasaytirishi va ular o‘z fikrlarini to‘g‘ri ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelishlariga olib kelishi mumkin. Nutq kamchiliklari bolalarning ijodiy tasavvuriga ta'sir qiladigan bir nechta omillar mavjud. Birinchidan, nutq kamchiliklari bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchlariga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Agar bola o‘z fikrlarini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelsa, bu uning o‘ziga ishonchini pasaytirishi va ijodiy tasavvurini cheklashi mumkin. Bola o‘zini ifoda etishdan qo‘rqsa yoki nutqida xato qilsa, bu uni ijodiy faoliyatdan to‘sishi va yangi g‘oyalarni yaratishda o‘zini cheklashiga olib kelishi mumkin. Ikkinchidan, nutq kamchiliklari bolaning ijtimoiy aloqalariga ham ta'sir ko‘rsatadi. Nutqida kamchiliklari bo‘lgan bolalar ko‘pincha o‘z tengdoshlari bilan muloqotda qiyinchiliklarga duch keladilar. Bu ularning ijtimoiy interaktsiyalarini cheklaydi va do‘stlik aloqalarini rivojlantirishda to‘sqinlik qiladi. Ijtimoiy aloqalar, bolalarning ijodiy tasavvurlarini rivojlantirish uchun muhimdir, chunki ular o‘z fikrlarini boshqalar bilan baham ko‘rish orqali yangi g‘oyalar olishlari mumkin. Agar bola o‘zini izolyatsiyalashsa yoki ijtimoiy muloqotda noqulay his etsa, bu uning ijodiy tasavvurini pasaytirishi mumkin. Bundan tashqari, nutq kamchiliklari bolaning kognitiv rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatadi. Nutq, bolaning fikrlash jarayoniga, mantiqiy fikrlashga va muammolarni hal qilish qobiliyatiga bevosita ta'sir qiladi. Nutq kamchiliklari bo'lgan bolalar ko‘pincha yangi ma'lumotlarni qabul qilishda va tushunishda qiyinchiliklarga duch keladilar, bu esa ularning kognitiv rivojlanishini cheklaydi. Kognitiv qobiliyatlar pasayganida, bolalarning ijodiy tasavvurlari ham cheklanishi mumkin. 25 Nutq kamchiliklari bolalarning ijodiy faoliyatini pasaytirishi va ularning ijodiy fikrlash qobiliyatini cheklashi mumkin. Ijodiy faoliyat, bolaning o‘z tasavvurlarini amalga oshirishda va yangi g‘oyalarni ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega. Agar bola o‘z fikrlarini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelsa, u o‘z ijodiy faoliyatini amalga oshirishda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Bu holat, ularning ijodiy tasavvurlarini rivojlantirish va yangi g‘oyalar yaratish jarayonini pasaytirishi mumkin. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar uchun ijodiy faoliyatni rivojlantirishda maxsus yondashuvlar va strategiyalar kerak. Ota-onalar va o‘qituvchilar, bolalarning ijodiy tasavvurini rag‘batlantirish va nutq qobiliyatlarini shakllantirish uchun turli xil faoliyatlarni amalga oshirishlari zarur. Masalan, bolalarga turli xil o‘yinlar, san'at faoliyatlari, hikoyalar va ijodiy mashg‘ulotlar orqali o‘z tasavvurlarini ifoda etish imkoniyatini berish muhimdir. Bunday faoliyatlar, bolalarning ijodiy fikrlashlarini va nutq qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Shuningdek, bolalarni nutqida kamchiliklar bo‘lishiga qaramay, ijodiy faoliyatda ishtirok etishga undash muhimdir. Ularni o‘z fikrlarini ifoda etishga va ijodiy g‘oyalarni yaratishga rag‘batlantirish, bolalarning ijodiy tasavvurlarini rivojlantirishga yordam beradi. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarga qo‘llab- quvvatlovchi muhit yaratish, ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchlarini oshirishga va ijodiy faoliyatlarini rivojlantirishga yordam berishi mumkin. Ijodiy tasavvur va nutq rivojlanishi o‘rtasidagi o‘zaro aloqani tushunish, bolalarning rivojlanish jarayonida muhimdir. Nutq kamchiliklarini bartaraf etish va bolalarning ijodiy tasavvurini rivojlantirish orqali, ularning hayot sifatini oshirish va ijtimoiy hayotga faol ishtirok etishlariga yordam berishimiz mumkin. Nutqida kamchiliklarga ega bolalar uchun ijtimoiy muhitda qo‘llab-quvvatlovchi dasturlar 26 va faoliyatlar ishlab chiqilishi zarur, bu orqali ularning ijodiy tasavvurlari va nutq qobiliyatlari o‘sishiga yordam beriladi. Ushbu jarayonni qo‘llab-quvvatlashda, oila va ta'lim muassasalari o‘rtasida hamkorlik muhimdir. Ota-onalar bolalarning nutq rivojlanishi va ijodiy tasavvurini rag‘batlantirishda o‘qituvchilardan maslahat olishlari zarur. Shuningdek, bolalarning ijodiy faoliyatlarida ishtirok etishlari va o‘z fikrlarini ifoda etishda yordam berish uchun o‘qituvchilarning roli juda ahamiyatlidir. Ijodiy faoliyat bolalarning nutqini rivojlantirishga yordam beradi va ularning o‘z tasavvurlarini amalga oshirish imkoniyatlarini oshiradi. Nutq kamchiliklari bolalarning ijodiy tasavvuriga ta'siri, shuningdek, ularning emosional rivojlanishiga ham bog‘liqdir. Bolalar o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelganda, bu ularning ijodiy fikrlashlariga ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Emotsional rivojlanish, bolaning o‘z his-tuyg‘ularini tushunishi va boshqalar bilan muloqot qilish qobiliyatiga bog‘liq. Agar bola o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etishda muammolarga duch kelsa, bu uning ijodiy fikrlashiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Nutq kamchiliklari bolalar uchun o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etishda qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkin. Buning natijasida, bolalar o‘z his-tuyg‘ularini tushunishda va ularni ijodiy faoliyat orqali ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Nutq kamchiliklari bolalarning ijodiy tasavvurini pasaytirishi va ularning o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etish qobiliyatini cheklashi mumkin. Bu holatlar, bolalarning ijodiy faoliyatlaridan chetlatilishiga va ularning ijodiy fikrlash qobiliyatlarining rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Bolalarda nutq kamchiliklari bo‘lsa-da, ijodiy faoliyatda ishtirok etish imkoniyatlarini yaratish muhimdir. Bolalarni o‘z tasavvurlarini ifoda etishga, o‘z fikrlarini yaratishga va ijodiy g‘oyalarni amalga oshirishga rag‘batlantirish zarur. 27 Nutqida kamchiliklari bo‘lgan bolalarga ijodiy mashg‘ulotlar orqali ko‘mak berish, ularning ijodiy fikrlashlarini rivojlantirishga va o‘ziga bo‘lgan ishonchlarini oshirishga yordam beradi. Nutq kamchiliklari bolalarning ijodiy tasavvuriga ta'sir etishi mumkin, lekin bu jarayonni bartaraf etish uchun ko‘plab imkoniyatlar mavjud. Ota-onalar, o‘qituvchilar va mutaxassislar, bolalarning ijodiy tasavvurini rivojlantirish va nutq qobiliyatini shakllantirishda birgalikda ishlashlari zarur. Nutq rivojlanishi va ijodiy tasavvur o‘rtasidagi o‘zaro aloqani tushunish, bolalarning rivojlanish jarayonida muhimdir va ularni qo‘llab-quvvatlash orqali, biz ularning ijodiy faoliyatlarini va nutq qobiliyatlarini oshirishimiz mumkin. Nutq kamchiliklarini bartaraf etish jarayonida bolalarning ijodiy tasavvurini rivojlantiri sh, ularning kelajakdagi muvaffaqiyatlariga katta ta'sir ko‘rsatishi mumkin. 2.3. Nutq va tasavvur faoliyatini rivojlantirishdagi integratsiyalashgan yondashuv. Nutq va tasavvur faoliyatini rivojlantirishdagi integratsiyalashgan yondashuv, bolalarning umumiy rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan kompleks jarayonni anglatadi. Bu yondashuv nutqni, tasavvur va ijodiy fikrlashni bir-biri bilan bog‘lab, bolalarning o‘zlarini ifoda etish qobiliyatlarini, ijodiy potentsialini va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan. Nutq va tasavvur faoliyatining o‘zaro aloqasini tushunish, ta'lim jarayonini samarali tashkil etish va bolalarning rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Integratsiyalashgan yondashuv, bolalarning nutq va tasavvur faoliyatini bir- biriga bog‘lab, ularni rivojlantirish uchun turli strategiyalar va metodlarni qo‘llashni o‘z ichiga oladi. Bu yondashuv, bolalarning ijodiy fikrlashlarini rag‘batlantirish, o‘z fikrlarini ifoda etish qobiliyatlarini oshirish va ijtimoiy 28 aloqalarni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Nutq va tasavvurni birlashtirish orqali, bolalar o‘z ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish va yangi g‘oyalar yaratishda erkinlikka ega bo‘lishadi. Nutq rivojlanishi jarayonida, bolalar o‘z fikrlarini va his-tuyg‘ularini ifoda etish uchun tasavvurga tayanadilar. Tasavvur, bolalarning ijodiy faoliyatida, yangi g‘oyalarni ishlab chiqishda va muammolarni hal qilishda muhim rol o‘ynaydi. Nutq va tasavvur o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik, bolalarning fikrlash jarayonini va ijodiy qobiliyatlarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Integratsiyalashgan yondashuv, nutq va tasavvur faoliyatini bir-biriga bog‘lab, bolalarning rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. Ota-onalar va o‘qituvchilar, bolalarning nutq va tasavvur faoliyatini rivojlantirishda integratsiyalashgan yondashuvni qo‘llashlari zarur. Bu jarayonda, bolalar turli xil faoliyatlarda ishtirok etishlari, o‘z fikrlarini ifoda etishlari va ijodiy g‘oyalarni yaratishlari uchun imkoniyatlarga ega bo‘lishlari kerak. Masalan, o‘yinlar, san'at faoliyatlari, hikoyalar va ijodiy mashg‘ulotlar orqali bolalar o‘z tasavvurlarini ifoda etish imkoniyatiga ega bo‘lishlari zarur. Integratsiyalashgan yondashuv, bolalarning nutq qobiliyatlarini shakllantirishda va tasavvur faoliyatini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu yondashuv orqali, bolalar o‘z fikrlarini ifoda etishda va ijodiy faoliyatda ishtirok etishda ko‘proq imkoniyatlarga ega bo‘lishadi. Nutq va tasavvur faoliyatining bir- biriga ta'siri, bolalarning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda va o‘ziga bo‘lgan ishonchlarini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Nutq va tasavvur faoliyatini rivojlantirishda integratsiyalashgan yondashuv, bolalarning individual xususiyatlarini inobatga olishni ham o‘z ichiga oladi. Har bir bola o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning nutq va tasavvur faoliyatini rivojlantirishda individual yondashuv zarur. Bolalarning ehtiyojlari va qobiliyatlari 29 turlicha bo‘lishi mumkin, shuning uchun o‘qituvchilar va ota-onalar, bolalarning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda, ularni qo‘llab-quvvatlashlari kerak. Integratsiyalashgan yondashuvning asosiy maqsadi, bolalarning nutq va tasavvur faoliyatini birlashtirish orqali ularning ijodiy potentsialini oshirishdir. Bu jarayonda, bolalarga turli xil faoliyatlar orqali o‘z fikrlarini ifoda etish va ijodiy g‘oyalarni yaratish imkoniyatlarini berish muhimdir. Nutq va tasavvur faoliyatining integratsiyalashgan yondashuvi, bolalarning o‘ziga ishonchlarini oshirish va ijtimoiy hayotga faol ishtirok etishlariga yordam beradi. Nutq va tasavvur faoliyatini rivojlantirishda integratsiyalashgan yondashuv, shuningdek, o‘qituvchi va mutaxassislarning ta'lim jarayonini tashkil etishida ham muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchilar, bolalarning nutq va tasavvur faoliyatini rivojlantirishda innovatsion metodlarni qo‘llashlari zarur. Bu metodlar, bolalarning ijodiy fikrlashlarini rag‘batlantirish va ularning nutq qobiliyatlarini shakllantirishda samarali bo‘lishi kerak. O‘qituvchilar, bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirish uchun darslarda interaktiv usullar va faoliyatlarni qo‘llashlari lozim. Bolalarning ijodiy tasavvurini rivojlantirishda, o‘qituvchilar va ota-onalar, bolalarni ijodiy faoliyatlarda ishtirok etishga undashlari kerak. Bunday faoliyatlar, bolalarning o‘z fikrlarini ifoda etishga va ijodiy g‘oyalarni yaratishga yordam beradi. Nutq va tasavvur faoliyatining integratsiyalashgan yondashuvi, bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchlarini oshirish va ijtimoiy hayotga faol ishtirok etishlariga yordam beradi. Nutq va tasavvur faoliyatining integratsiyalashgan yondashuvi, bolalarning umumiy rivojlanishiga katta ta'sir ko‘rsatadi. Bu jarayonda, bolalarning nutq qobiliyatlarini rivojlantirish va tasavvur faoliyatini rag‘batlantirish orqali, ularning 30 ijodiy potentsialini oshirish mumkin. Nutq va tasavvur o‘rtasidagi o‘zaro aloqani tushunish, bolalarning rivojlanish jarayonida muhimdir va ularni qo‘llab- quvvatlash orqali, ularning kelajakdagi muvaffaqiyatlariga katta ta'sir ko‘rsatishimiz mumkin. Integratsiyalashgan yondashuv, bolalarning ijodiy tasavvurini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘plab faoliyatlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, bolalarga san'at, musiqachilik, teatr, hikoya aytish va boshqa ijodiy faoliyatlarda ishtirok etish imkoniyatlarini berish, ularning tasavvur faoliyatini rivojlantirishga yordam beradi. Bunday faoliyatlar, bolalarning o‘z fikrlarini ifoda etishlari va ijodiy g‘oyalarni yaratishlariga yordam beradi. Nutq va tasavvur faoliyatining integratsiyalashgan yondashuvi, bolalarning o‘zaro muloqot qilish qobiliyatlarini oshirishda ham muhimdir. Ota-onalar va o‘qituvchilar, bolalarning ijtimoiy aloqalarini rivojlantirish uchun ularga turli xil faoliyatlar va o‘yinlar taklif etishlari zarur. Bu jarayonda, bolalarning o‘z fikrlarini ifoda etishlari va ijodiy g‘oyalarni yaratishlari uchun erkin muhit yaratilishi muhimdir. Nutq va tasavvur faoliyatining integratsiyalashgan yondashuvi, bolalarning ijodiy potentsialini oshirish va ularni ijtimoiy hayotga faol ishtirok etishga tayyorlashga yordam beradi. Ushbu yondashuv, bolalarning kognitiv rivojlanishini ham qo‘llab- quvvatlaydi. Tasavvur, bolalarning fikrlash jarayoni va ijodiy faoliyatlari uchun zarurdir. Nutq va tasavvur o‘rtasidagi o‘zaro aloqani tushunish, bolalarning o‘rganish jarayonini samarali tashkil etish va ularning rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Nutq va tasavvur faoliyatining integratsiyalashgan yondashuvi, bolalarning ijodiy tasavvurini rivojlantirishda va ularning kelajakdagi muvaffaqiyatlariga ta'sir ko‘rsatishda muhimdir. 31 III.BOB.NUTQ KAMCHILIKKA EGA BO‘LGAN BOLALARNING TASAVVUR FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISH METODIKASI. 3.1.Tasavvur faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan o‘yin metodlari. Tasavvur faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan o‘yin metodlari bolalarning ijodiy fikrlash, muammolarni hal qilish qobiliyatlari va o‘z-o‘zini ifoda etish ko‘nikmalarini oshirishda muhim ahamiyatga ega. O‘yinlar bolalarning o‘rganish jarayonida kognitiv va emosional rivojlanishini qo‘llab-quvvatlaydi, shuningdek, ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. O‘yin metodlari, tasavvur faoliyatini rivojlantirishda foydalaniladigan samarali vositalardan biridir, chunki ular bolalarga o‘z fikrlarini amalga oshirish va yangi g‘oyalarni yaratish imkoniyatini beradi. O‘yin metodlarining asosiy afzalliklaridan biri shundaki, ular bolalarning diqqatini jalb qiladi va ularning qiziqishini oshiradi. O‘yin jarayonida bolalar o‘z tasavvurlarini ishlatib, yangi g‘oyalarni ishlab chiqadilar. Masalan, rol o‘ynash o‘yinlari bolalarga turli xil vaziyatlarni tasavvur qilish va ijodiy yechimlar topish imkoniyatini beradi. Bu turdagi o‘yinlar bolalarning tasavvurini kengaytiradi va ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi. Bundan tashqari, qiziqarli o‘yinlar bolalarga o‘z fikrlarini ifoda etish imkonini beradi. O‘yin jarayonida bolalar o‘z g‘oyalarini, his-tuyg‘ularini va tasavvurlarini boshqa ishtirokchilar bilan baham ko‘radilar. Bu esa ularning nutq qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Masalan, hikoya aytish o‘yinlari bolalarning tasavvurlarini ishga solish orqali ularning nutqini rivojlantirishda samarali bo‘lishi mumkin. Hikoya aytish jarayonida bolalar o‘z g‘oyalarini shakllantiradilar, bu esa ularning ijodiy fikrlashlarini oshiradi. 32 O‘yin metodlari orqali bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirishda, o‘qituvchilar va ota-onalar bolalarga turli xil o‘yinlar va faoliyatlar taklif qilishlari kerak. Bu o‘yinlar bolalarning qiziqishlariga mos bo‘lishi va ularning individual ehtiyojlarini inobatga olishi zarur. Masalan, san'at, musiqachilik, raqs va boshqa ijodiy faoliyatlar orqali bolalar o‘z tasavvurlarini ifoda etish imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak. O‘yin metodlarida ijodiy elementlarni kiritish juda muhimdir. Bolalarning tasavvurini rivojlantirish uchun o‘yin jarayonida ijodiy vazifalar berish, masalan, yangi o‘yinning qoidalarini ishlab chiqish yoki o‘yin uchun yangi tasvirlar yaratish, ularning ijodiy fikrlashlarini rag‘batlantiradi. Bolalar o‘z fikrlari bilan boshqalarga ta'sir qilishlari mumkin, bu esa o‘zaro muloqot va ijodiy muhokama uchun maydon yaratadi. Shuningdek, o‘yin metodlari bolalarning ijtimoiy ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. O‘yin jarayonida bolalar o‘rtasida muloqot, hamkorlik va raqobat bo‘ladi. Bu esa ularning ijtimoiy aloqalarini kuchaytiradi va o‘zaro tushunishni rivojlantiradi. O‘yinlar orqali bolalar o‘z do‘stlari bilan birgalikda ishlashni, fikr almashishni va yangi g‘oyalarni birgalikda ishlab chiqishni o‘rganadilar. Tasavvur faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan o‘yin metodlarining samaradorligi, o‘yinlarning turli xil formatlari va mazmuniga bog‘liq. O‘yinlar bolalarning yoshiga, qobiliyatlariga va qiziqishlariga mos bo‘lishi kerak. Masalan, kichik yoshdagi bolalar uchun oddiy o‘yinlar va tasviriy faoliyatlar foydali bo‘lishi mumkin, o‘smirlar uchun esa murakkabroq vazifalar va strategik o‘yinlar kerak bo‘ladi. O‘yinlarning turli xil formatlari, bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi. O‘yin metodlarini qo‘llashda, o‘qituvchilar va ota-onalar bolalarning ijodiy fikrlashlarini rag‘batlantirish uchun shaxsiy yondashuvni qo‘llashlari zarur. Har bir 33 bola o‘ziga xos va ularning tasavvur faoliyati turlicha rivojlanadi. O‘qituvchilar bolalarning individual xususiyatlarini inobatga olib, ularning tasavvurini rivojlantirishga yordam bera oladigan o‘yinlarni tanlashlari muhimdir. Bu jarayonda, bolalarning qiziqishlari va ehtiyojlarini hisobga olish, ularning o‘zini ifoda etishiga imkoniyat yaratadi. O‘yin metodlarining samaradorligini oshirishda, bolalarning qiziqishlarini va motivatsiyalarini oshirish ham muhimdir. O‘yin jarayonida bolalar qiziqarli va hayajonli vazifalar bilan shug‘ullanishlari kerak. Shuningdek, o‘yinlarni ko‘proq interaktiv va dinamik qilish, bolalar o‘rtasida raqobatni va hamkorlikni rag‘batlantirish, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi. Masalan, guruh o‘yinlari va jamoaviy faoliyatlar bolalarning muloqot qilish qobiliyatlarini oshiradi va ijodiy yechimlar topishda yordam beradi. O‘yin metodlarini qo‘llashda, bolalarning his-tuyg‘ularini va emosiyalarini inobatga olish ham zarur. O‘yin jarayonida bolalar o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etish imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak. Bu esa ularning tasavvur faoliyatini rivojlantirishga yordam beradi. O‘yinlarda bolalarga turli vaziyatlarni tasavvur qilish va his-tuyg‘ularini ifoda etishda yordam berish, ularning ijodiy fikrlashlarini kengaytiradi. Tasavvur faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan o‘yin metodlari, shuningdek, bolalarning kognitiv rivojlanishiga ham ta'sir ko‘rsatadi. O‘yin jarayonida bolalar yangi ma'lumotlarni qabul qilish, o‘rganish va tushunish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu jarayon, bolalarning tasavvur faoliyatini va ijodiy fikrlashlarini rivojlantirishga yordam beradi. O‘yinlar orqali bolalar o‘z bilimlarini kengaytirishadi va yangi g‘oyalarni ishlab chiqish uchun tasavvurlarini ishga solishlari mumkin. 34 O‘yin metodlarini qo‘llashda, bolalarning o‘zaro aloqalari va muloqot qilish qobiliyatlarini rivojlantirishga e'tibor berish zarur. O‘yinlar orqali bolalar bir- birlari bilan fikr almashish, muhokama qilish va ijodiy yechimlar topish imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak. Bu esa ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. O‘yin jarayonida bolalarning o‘zaro aloqalari, hamkorlik va raqobat orqali ijodiy fikrlashlarini kengaytiradi. O‘yin metodlari orqali tasavvur faoliyatini rivojlantirishda, bolalar uchun o‘yinlarning turli xil formatlarini qo‘llash muhimdir. Masalan, oddiy stol o‘yinlari, rol o‘ynash o‘yinlari, san'at va dasturlash o‘yinlari orqali bolalar o‘z tasavvurlarini ifoda etishlari va ijodiy g‘oyalarni yaratishlari mumkin. O‘yinlar bolalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi va ularning o‘zini ifoda etish imkoniyatlarini oshiradi. Tasavvur faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan o‘yin metodlari, shuningdek, o‘qituvchilar va ota-onalarning yondashuvlariga bog‘liq. O‘qituvchilar va ota- onalar bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirishda, ularni rag‘batlantirish, qo‘llab-quvvatlash va tajriba orttirishlariga yordam berishlari zarur. Bu jarayonda, bolalarning ijodiy fikrlashlarini rag‘batlantirish va ularning o‘z fikrlarini ifoda etishlariga imkoniyat yaratish muhimdir. O‘yin metodlari orqali bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirishda, o‘qituvchilarning yondashuvlari va metodikasi muhim o‘rin tutadi. O‘qituvchilar, bolalarga o‘z fikrlarini ifoda etish imkoniyatini berish va ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun turli xil metodlarni qo‘llashlari kerak. Masalan, interaktiv o‘yinlar, guruh faoliyatlari va boshqa ijodiy mashg‘ulotlar bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirishda samarali bo‘lishi mumkin. Shuningdek, o‘yin metodlarining samaradorligini oshirish uchun bolalarga o‘z fikrlarini ifoda etishda erkinlik berish zarur. O‘yin jarayonida bolalar o‘z 35 tasavvurlarini amalga oshirish va ijodiy g‘oyalarni ishlab chiqishda erkin bo‘lishlari kerak. Bu esa ularning ijodiy fikrlashlarini kengaytiradi va o‘z-o‘zini ifoda etish imkoniyatlarini oshiradi. Bolalar uchun erkin muhit yaratish, ularning ijodiy tasavvurlarini rivojlantirishda muhimdir. Tasavvur faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan o‘yin metodlari, bolalarning kognitiv va emosional rivojlanishini qo‘llab-quvvatlaydi. O‘yin jarayonida bolalar o‘z fikrlarini ifoda etish, ijodiy g‘oyalarni ishlab chiqish va ijtimoiy aloqalarini rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu jarayon, bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchlarini oshirish, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish va ijtimoiy hayotga faol ishtirok etishlariga yordam beradi. O‘yin metodlari orqali bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirish, ularning kelajakdagi muvaffaqiyatlariga katta ta'sir ko‘rsatishi mumkin. 3.2.Nutq va tasavvurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar dasturi. Nutq va tasavvurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar dasturi bolalarning ijodiy fikrlash, o‘z-o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini va ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Bu dastur bolalar uchun qiziqarli va samarali faoliyatlarni o‘z ichiga oladi, ular orqali bolalar o‘zlarining nutqiy qobiliyatlarini, tasavvurini va ijodiy potentsialini rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Bunday dastur, bolalarning individual o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda, turli metodlar va strategiyalarni birlashtiradi. Dasturda o‘yinlar, san'at faoliyatlari, hikoya aytish va boshqa ijodiy mashg‘ulotlar kiritiladi. Bu faoliyatlar bolalarning nutq va tasavvur faoliyatini birgalikda rivojlantirishga mo‘ljallangan. O‘yinlar orqali bolalar o‘z g‘oyalarini amalga oshirish, his-tuyg‘ularini ifoda etish va ijodiy yechimlar topish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. O‘yin jarayonida bolalar o‘rtasida muloqot va hamkorlik bo‘ladi, bu esa ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantiradi. 36 Mashg‘ulotlar dasturida bolalarga turli xil ijodiy va tasavvurni rivojlantirishga qaratilgan faoliyatlar taklif etish muhimdir. Bunday faoliyatlar, bolalarning o‘z fikrlarini ifoda etishlariga va ijodiy g‘oyalarni ishlab chiqishlariga yordam beradi. Masalan, bolalarga san'at faoliyatlari orqali o‘z tasavvurlarini ifoda etish imkoniyatini berish, ularning ijodiy fikrlashlarini rag‘batlantiradi. San'at mashg‘ulotlari, rasm chizish, qo‘l san'atlari va musiqiy faoliyatlar bolalar uchun qiziqarli bo‘lishi va ularning ijodiy potentsialini kengaytirishi mumkin. Hikoya aytish faoliyati, bolalarning nutqini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Bolalar o‘z hikoyalarini aytish, ularni yaratilishi va ifoda etish jarayonida o‘z tasavvurlarini ishlatishlari kerak. Bu jarayon, bolalarning nutq qobiliyatlarini oshirishga yordam beradi va ularning tasavvurini kengaytiradi. Hikoya aytish jarayonida bolalar o‘z his-tuyg‘ularini va g‘oyalarini boshqalar bilan baham ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘lishadi, bu esa ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Mashg‘ulotlar dasturida bolalar uchun ijodiy vazifalar berish ham muhimdir. Masalan, bolalarga yangi o‘yinning qoidalarini ishlab chiqish yoki o‘yin uchun yangi tasvirlar yaratish vazifalari berilishi mumkin. Bu vazifalar bolalarning ijodiy fikrlashlarini rag‘batlantiradi va ularning tasavvur faoliyatini kengaytiradi. Ijodiy vazifalar bolalar uchun qiziqarli bo‘lishi va ularning qobiliyatlarini oshirishga yordam berishi kerak. O‘qituvchilar va ota-onalar, bolalarning nutq va tasavvur faoliyatini rivojlantirishda individual yondashuvni qo‘llashlari zarur. Har bir bola o‘ziga xos va ularning nutq va tasavvur faoliyati turlicha rivojlanadi. O‘qituvchilar, bolalarning individual xususiyatlarini inobatga olib, ularga mos faoliyatlarni tanlashlari muhimdir. Bu jarayonda, bolalarning qiziqishlari va ehtiyojlarini hisobga olish, ularning o‘zini ifoda etishiga imkoniyat yaratadi. 37 Mashg‘ulotlar dasturining samaradorligini oshirishda bolalarning qiziqishlarini va motivatsiyalarini oshirish ham muhimdir. O‘yin jarayonida bolalar qiziqarli va hayajonli vazifalar bilan shug‘ullanishlari kerak. Shuningdek, o‘yinlarni ko‘proq interaktiv va dinamik qilish, bolalar o‘rtasida raqobatni va hamkorlikni rag‘batlantirish, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi. Masalan, guruh o‘yinlari va jamoaviy faoliyatlar bolalarning muloqot qilish qobiliyatlarini oshiradi va ijodiy yechimlar topishda yordam beradi. Mashg‘ulotlar dasturida bolalarning his-tuyg‘ularini va emosiyalarini inobatga olish ham zarur. O‘yin jarayonida bolalar o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etish imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak. Bu esa ularning tasavvur faoliyatini rivojlantirishga yordam beradi. O‘yinlarda bolalarga turli vaziyatlarni tasavvur qilish va his-tuyg‘ularini ifoda etishda yordam berish, ularning ijodiy fikrlashlarini kengaytiradi. Nutq va tasavvurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar dasturi bolalarning kognitiv rivojlanishiga ham ta'sir ko‘rsatadi. O‘yin jarayonida bolalar yangi ma'lumotlarni qabul qilish, o‘rganish va tushunish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu jarayon, bolalarning tasavvur faoliyatini va ijodiy fikrlashlarini rivojlantirishga yordam beradi. O‘yinlar orqali bolalar o‘z bilimlarini kengaytirishadi va yangi g‘oyalarni ishlab chiqish uchun tasavvurlarini ishga solishlari mumkin. Nutq va tasavvurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar dasturi, bolalarning sifatli ta'lim olishlariga yordam beradi. Bu jarayon, bolalarning o‘ziga ishonchlarini oshirish, ijodiy fikrlashlarini rivojlantirish va ijtimoiy ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. Nutq va tasavvur o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tushunish, bolalarning rivojlanish jarayonida muhimdir va bu jarayonni qo‘llab- 38 quvvatlash orqali, biz ularning ijodiy faoliyatlarini va nutq qobiliyatlarini oshirishimiz mumkin. Mashg‘ulotlar dasturining samaradorligini oshirish uchun bolalarga o‘z fikrlarini ifoda etishda erkinlik berish zarur. O‘yin jarayonida bolalar o‘z tasavvurlarini amalga oshirish va ijodiy g‘oyalarni ishlab chiqishda erkin bo‘lishlari kerak. Bu esa ularning ijodiy fikrlashlarini kengaytiradi va o‘z-o‘zini ifoda etish imkoniyatlarini oshiradi. Bolalar uchun erkin muhit yaratish, ularning ijodiy tasavvurlarini rivojlantirishda muhimdir. Nutq va tasavvurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar dasturi, shuningdek, o‘qituvchilar va mutaxassislarning ta'lim jarayonini tashkil etishida ham muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchilar, bolalarning nutq va tasavvur faoliyatini rivojlantirishda innovatsion metodlarni qo‘llashlari zarur. Bu metodlar, bolalarning ijodiy fikrlashlarini rag‘batlantirish va ularning nutq qobiliyatlarini shakllantirishda samarali bo‘lishi kerak. O‘qituvchilar, bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirish uchun darslarda interaktiv usullar va faoliyatlarni qo‘llashlari lozim. Mashg‘ulotlar dasturida bolalar uchun ijodiy vazifalar berish ham muhimdir. Masalan, bolalarga yangi o‘yinning qoidalarini ishlab chiqish yoki o‘yin uchun yangi tasvirlar yaratish vazifalari berilishi mumkin. Bu vazifalar bolalarning ijodiy fikrlashlarini rag‘batlantiradi va ularning tasavvur faoliyatini kengaytiradi. Ijodiy vazifalar bolalar uchun qiziqarli bo‘lishi va ularning qobiliyatlarini oshirishga yordam berishi kerak. Nutq va tasavvurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar dasturi, shuningdek, bolalar uchun turli xil ijodiy va tasavvurni rivojlantirishga qaratilgan faoliyatlarni o‘z ichiga oladi. Bu faoliyatlar, bolalarning o‘z fikrlarini ifoda etishlariga va ijodiy g‘oyalarni ishlab chiqishlariga yordam beradi. Masalan, 39 bolalarga san'at faoliyatlari orqali o‘z tasavvurlarini ifoda etish imkoniyatini berish, ularning ijodiy fikrlashlarini rag‘batlantiradi. San'at mashg‘ulotlari, rasm chizish, qo‘l san'atlari va musiqiy faoliyatlar bolalar uchun qiziqarli bo‘lishi va ularning ijodiy potentsialini kengaytirishi mumkin. Nutq va tasavvurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar dasturi, bolalarning individual xususiyatlarini inobatga olishni ham o‘z ichiga oladi. Har bir bola o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning nutq va tasavvur faoliyatini rivojlantirishda individual yondashuv zarur. Bolalarning ehtiyojlari va qobiliyatlari turlicha bo‘lishi mumkin, shuning uchun o‘qituvchilar va ota-onalar, bolalarning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda, ularni qo‘llab-quvvatlashlari kerak. Mashg‘ulotlar dasturining samaradorligini oshirishda bolalarning qiziqishlarini va motivatsiyalarini oshirish ham muhimdir. O‘yin jarayonida bolalar qiziqarli va hayajonli vazifalar bilan shug‘ullanishlari kerak. Shuningdek, o‘yinlarni ko‘proq interaktiv va dinamik qilish, bolalar o‘rtasida raqobatni va hamkorlikni rag‘batlantirish, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi. Masalan, guruh o‘yinlari va jamoaviy faoliyatlar bolalarning muloqot qilish qobiliyatlarini oshiradi va ijodiy yechimlar topishda yordam beradi. Nutq va tasavvurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar dasturi, bolalarga o‘z fikrlarini ifoda etishda erkinlik berish zarur. O‘yin jarayonida bolalar o‘z tasavvurlarini amalga oshirish va ijodiy g‘oyalarni ishlab chiqishda erkin bo‘lishlari kerak. Bu esa ularning ijodiy fikrlashlarini kengaytiradi va o‘z-o‘zini ifoda etish imkoniyatlarini oshiradi. Bolalar uchun erkin muhit yaratish, ularning ijodiy tasavvurlarini rivojlantirishda muhimdir. Nutq va tasavvurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar dasturi, bolalarning kognitiv rivojlanishini ham qo‘llab-quvvatlaydi. O‘yin jarayonida 40 bolalar yangi ma'lumotlarni qabul qilish, o‘rganish va tushunish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu jarayon, bolalarning tasavvur faoliyatini va ijodiy fikrlashlarini rivojlantirishga yordam beradi. O‘yinlar orqali bolalar o‘z bilimlarini kengaytirishadi va yangi g‘oyalarni ishlab chiqish uchun tasavvurlarini ishga solishlari mumkin. Nutq va tasavvurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar dasturi, bolalarning sifatli ta'lim olishlariga yordam beradi. Bu jarayon, bolalarning o‘ziga ishonchlarini oshirish, ijodiy fikrlashlarini rivojlantirish va ijtimoiy ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. 3.3.Logoped va pedagoglarning hamkorlikda ishlash strategiyalari. Logoped va pedagoglarning hamkorlikda ishlash strategiyalari bolalar ta'limi va rivojlanishini yanada samarali tashkil etishga qaratilgan muhim jarayonlardir. Ushbu strategiyalar bolalarning nutq qobiliyatlarini, ijtimoiy ko‘nikmalarini va umumiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda muhim ahamiyatga ega. Logopedlar va pedagoglar o‘rtasidagi hamkorlik, bolalarning individual xususiyatlarini inobatga olib, ularning ehtiyojlariga mos keladigan ta'lim jarayonini yaratishga yordam beradi. Ushbu hamkorlik jarayoni, ta'lim muassasalari ichida, shuningdek, ota-onalar bilan hamkorlikda amalga oshiriladi. Logoped va pedagoglarning hamkorligi, avvalo, o‘zaro fikr almashish va tajriba bilan bog‘liq. Bu jarayonda logopedlar bolalarning nutq rivojlanishi, til qobiliyatlari va muammolarini aniqlashda o‘z bilim va tajribalarini taqdim etadilar. Pedagoglar esa, bolalarning umumiy rivojlanishi, o‘rganish jarayoni va individual xususiyatlarini inobatga olgan holda, ta'lim jarayonida qanday yondashuvlar qo‘llanishi kerakligini belgilaydilar. Ushbu hamkorlik, bolalarning o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini oshirish va ularning nutq faoliyatini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. 41 Hamkorlik jarayonida o‘qituvchilar logopedlar bilan birgalikda bolalar uchun individual reja tuzishlari kerak. Bu reja bolalarning ehtiyojlarini, qobiliyatlarini va rivojlanish darajasini inobatga olgan holda ishlab chiqilishi zarur. Logopedlar bolalarning nutq qobiliyatlari va muammolarini aniqlashda yordam berishadi, pedagoglar esa o‘qitish jarayonida qanday metod va strategiyalarni qo‘llash kerakligini belgilaydilar. Shunday qilib, har ikki mutaxassis o‘z bilim va tajribalarini birlashtirib, bolalarning rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. Logoped va pedagoglarning hamkorligi, shuningdek, ta'lim jarayonida bolalarning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga ham qaratilgan bo‘lishi kerak. Bolalar o‘zaro muloqot qilish, hamkorlikda ishlash va ijtimoiy aloqalarni rivojlantirishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Logopedlar bu jarayonda bolalarga nutqiy ko‘nikmalarni o‘rgatish, ularning o‘z fikrlarini ifoda etishiga yordam berish va ijtimoiy vaziyatlarda qanday munosabatda bo‘lishlarini o‘rgatishda ishtirok etadilar. Pedagoglar esa, bolalarning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun turli xil o‘yinlar, faoliyatlar va mashg‘ulotlarni taklif etishlari zarur. Hamkorlik jarayonida logopedlar va pedagoglar bir-birlarining faoliyatlarini muvofiqlashtirishlari zarur. Bu jarayon bolalar uchun qiziqarli va samarali ta'lim muhitini yaratishga yordam beradi. Logopedlar pedagoglarga nutq muammolari va ularni bartaraf etish strategiyalari haqida ma'lumot berishlari, pedagoglar esa o‘z darslarida logopedlar tavsiyalarini qo‘llashlari kerak. Bu esa bolalarning nutq va tasavvur faoliyatini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Logoped va pedagoglarning hamkorligi, shuningdek, ota-onalar bilan hamkorlikda amalga oshirilishi zarur. Ota-onalar bolalar rivojlanishining eng muhim ta'sirchilari hisoblanadi. Logopedlar va pedagoglar ota-onalar bilan 42 birgalikda bolalar uchun qo‘shimcha mashg‘ulotlar, tavsiyalar va qo‘llab- quvvatlash xizmatlarini taqdim etishlari kerak. Ota-onalar bolalarining nutq va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda o‘zlarining faolliklarini oshirishlari uchun ularga zarur yordam ko‘rsatish muhimdir. Logoped va pedagoglarning hamkorligi, bolalarning individual ehtiyojlariga mos keladigan ta'lim jarayonini yaratishga yordam beradi. Bu jarayon bolalarning nutq qobiliyatlarini rivojlantirishga, ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirishga va umumiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. O‘qituvchilar va logopedlar, bolalarning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda, ta'lim jarayonini tashkil etishda birgalikda ishlashlari zarur. Hamkorlikda ishlash strategiyalarini amalga oshirishda, o‘qituvchilar va logopedlar o‘zaro tajriba va bilimlarini almashishlari muhimdir. Bu jarayonda o‘qituvchilar logopedlarga bolalar bilan o‘tkazilgan darslar va mashg‘ulotlar haqida ma'lumot berishlari kerak. Logopedlar esa, o‘z navbatida, o‘qituvchilarga bolalarning nutq muammolari va ularni bartaraf etish strategiyalari haqida maslahat berishlari zarur. Bu o‘zaro hamkorlik bolalarning rivojlanish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Logoped va pedagoglarning hamkorligi, shuningdek, bolalarning motivatsiyasini oshirishga ham qaratilgan bo‘lishi kerak. Bolalar o‘z qobiliyatlarini his qilishlari, nutq va tasavvur faoliyatida muvaffaqiyatga erishishlari uchun motivatsiyaga ega bo‘lishlari zarur. Logopedlar va pedagoglar bolalarga o‘zlariga ishonchni oshirish, muvaffaqiyatlarini taqdirlash va ularning ijodiy qobiliyatlarini rag‘batlantirishda yordam berishlari muhimdir. Hamkorlik jarayonida logopedlar va pedagoglar bolalarning o‘zaro aloqalarini rivojlantirishga ham e'tibor berishlari kerak. Bolalar o‘zaro muloqot qilish, fikr almashish va hamkorlikda ishlash jarayonida ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish 43 imkoniyatiga ega bo‘lishlari zarur. Logopedlar, bolalar o‘rtasida muloqot qilishni rag‘batlantiruvchi faoliyatlar va o‘yinlarni tashkil etish orqali, ularning nutqiy ko‘nikmalarini oshirishga yordam beradilar. Pedagoglar esa, bolalarning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun turli xil o‘yinlar va mashg‘ulotlarni taklif etishlari zarur. Logoped va pedagoglarning hamkorligi, bolalarning umumiy rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan kompleks jarayonni anglatadi. Ushbu jarayon, bolalarning nutq va tasavvur faoliyatini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Logopedlar va pedagoglar o‘zaro hamkorlikda ishlash orqali, bolalarning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda ta'lim jarayonini samarali tashkil etishlari mumkin. Bu jarayon, bolalarning o‘ziga xos ehtiyojlariga mos keladigan ta'lim muhitini yaratishga yordam beradi. Logoped va pedagoglarning hamkorligi, shuningdek, bolalarning o‘zaro aloqalarini va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda ham muhimdir. Bolalar o‘zaro muloqot qilish, hamkorlikda ishlash va ijodiy faoliyatlarda ishtirok etish orqali o‘z ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirishlari mumkin. Logopedlar va pedagoglar, bolalarning o‘zaro aloqalarini rivojlantirish uchun turli xil o‘yinlar, faoliyatlar va mashg‘ulotlarni taklif etishlari zarur. Ota-onalar bilan hamkorlikda, logopedlar va pedagoglar bolalarning nutq va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda qo‘shimcha yordam ko‘rsatishlari kerak. Ota-onalar bolalarining rivojlanishining eng muhim ta'sirchilari hisoblanadi, shuning uchun ularga zarur ma'lumotlar va tavsiyalar berish muhimdir. Ota-onalar bolalarining nutq va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda o‘zlariga ishonchni oshirishlari uchun ularga yordam berish zarur. Logoped va pedagoglarning hamkorligi, bolalarning individual ehtiyojlarini inobatga olishni ham o‘z ichiga oladi. Har bir bola o‘ziga xos xususiyatlarga ega 44 bo‘lib, ularning nutq va tasavvur faoliyatini rivojlantirishda individual yondashuv zarur. Bolalarning ehtiyojlari va qobiliyatlari turlicha bo‘lishi mumkin, shuning uchun o‘qituvchilar va logopedlar, bolalarning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda, ularni qo‘llab-quvvatlashlari kerak. Logoped va pedagoglarning hamkorligi, bolalarning kognitiv rivojlanishini ham qo‘llab-quvvatlaydi. O‘qituvchilar va logopedlar bolalarga ta'lim jarayonida qiziqarli va samarali metodlarni taklif etish orqali, ularning o‘rganish jarayonini yanada samarali tashkil etishlari mumkin. Bu jarayon, bolalarning nutq qobiliyatlarini rivojlantirishga, ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirishga va umumiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Logoped va pedagoglarning hamkorligi, bolalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda ham muhim ahamiyatga ega. Bolalar o‘z g‘oyalarini, his- tuyg‘ularini ifoda etishda va ijodiy faoliyatlarda ishtirok etishda imkoniyatlarga ega bo‘lishlari kerak. Logopedlar, bolalarga nutqiy ko‘nikmalarni o‘rgatishda yordam berish orqali, ularning ijodiy fikrlashlarini kengaytiradi. Pedagoglar esa, bolalarning ijodiy faoliyatlarini rag‘batlantirish uchun turli xil faoliyatlar va o‘yinlarni taklif etishlari zarur. Logoped va pedagoglarning hamkorligi, bolalarning kelajakdagi muvaffaqiyatlariga katta ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Ushbu jarayon, bolalarning nutq va tasavvur faoliyatini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Logopedlar va pedagoglar o‘zaro hamkorlikda ishlash orqali, bolalarning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda ta'lim jarayonini samarali tashkil etishlari mumkin. Bu jarayon, bolalarning o‘ziga xos ehtiyojlariga mos keladigan ta'lim muhitini yaratishga yordam beradi va ularning kelajakdagi muvaffaqiyatlariga katta ta'sir ko‘rsatishi mumkin. 45 XULOSA Nutqida kamchiligiga ega bo'lgan bolalarning tasavvur faoliyati xususiyatlari, ularning umumiy rivojlanish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Nutq kamchiliklari ko‘pincha bolalarning ijtimoiy aloqalarini, o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini va ijodiy fikrlashlarini cheklaydi. Bunday bolalar o‘z fikrlarini, his- tuyg‘ularini va g‘oyalarini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin, bu esa ularning tasavvur faoliyatiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Nutq kamchiliklari, masalan, logopedik muammolar, artikulyatsiya qiyinchiliklari yoki tilni o‘zlashtirishda kechikishlar, bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirishda o‘ziga xos jihatlarni keltirib chiqaradi.Bunday bolalar ko‘pincha nutqiy ifodalarda cheklangan bo‘lishi sababli, ularning tasavvur faoliyati ko‘proq vizual va kinestetik shakllarda namoyon bo‘ladi. Ular atrof-muhitni ko‘rish va his qilish orqali tasavvur qilishga intilishadi. Nutq qobiliyatlari cheklangan bo‘lsa-da, bunday bolalar o‘z tasavvurlarini rivojlantirish uchun boshqa sensorik tajribalarga tayanishadi. Ularning tasavvur faoliyati ko‘pincha rasm chizish, qo‘l san'ati va boshqa ijodiy faoliyatlar orqali ifodalanadi. Bu jarayonda ular o‘z his-tuyg‘ularini va g‘oyalarini vizual tarzda namoyon qilishga harakat qiladilar. Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarning tasavvur faoliyati, shuningdek, ularning ijodiy fikrlashlarini ham o‘z ichiga oladi. Bunday bolalar ko‘pincha o‘z tasavvurlarini ifoda etishda yangi g‘oyalarni ishlab chiqishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Ularning ijodiy jarayoni ko‘pincha kundalik tajribalarga, atrof- muhitga va kuzatishlarga asoslanadi. Bu bolalar ko‘pincha o‘zlarining tasavvurlarini amalga oshirishda o‘zlarining his-tuyg‘ulariga tayanadilar va bu jarayonda o‘zini ifoda etish qobiliyatlari rivojlanadi. 46 Bundan tashqari, nutqida kamchiliklari bo‘lgan bolalar ko‘pincha o‘zaro aloqalarda qiyinchiliklarga duch kelishadi, bu ularning tasavvur faoliyatiga ta'sir qiladi. Muloqotda cheklangan bo‘lishi, ularning ijodiy fikrlash jarayonini ham cheklashi mumkin. Bunday bolalar ko‘pincha o‘zlarining g‘oyalarini boshqa bolalar bilan baham ko‘rishda qiyinchiliklarga duch keladilar, bu esa ularning tasavvur faoliyatini pasaytirishi mumkin. Ularning ijodiy faoliyatlari ko‘pincha biror narsa yaratishga, o‘z g‘oyalarini amalga oshirishga qaratilgan bo‘lishi kerak, lekin nutq qobiliyatlarining cheklanishi bu jarayonga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Shu bilan birga, nutqida kamchiliklari bo‘lgan bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirishda o‘qituvchilar va logopedlarning roli muhimdir. O‘qituvchilar bolalarga o‘z tasavvurlarini ifoda etishda yordam berishlari kerak. Ular bolalarga turli xil ijodiy faoliyatlar va o‘yinlar orqali nutq qobiliyatlarini rivojlantirishda yordam berishi mumkin. Logopedlar esa bolalarning nutqiy qobiliyatlarini oshirishga qaratilgan maxsus mashg‘ulotlar o‘tkazishlari zarur. Bunday hamkorlik bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirishga yordam beradi va ularning ijodiy fikrlashlarini kengaytiradi. Nutqida kamchiliklari bo‘lgan bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirishda ota-onalarning roli ham juda muhimdir. Ota-onalar bolalarining ijodiy faoliyatlariga yordam berish, ularning his-tuyg‘ularini va g‘oyalarini ifoda etishlariga yordam berishlari kerak. Ular bolalariga qo‘llab-quvvatlashni taqdim etish, ularning ijodiy qobiliyatlarini rag‘batlantirish va o‘zlarini ifoda etish imkoniyatlarini yaratishlari zarur. Ota-onalar bolalarining tasavvur faoliyatini rivojlantirish uchun ularni turli xil ijodiy faoliyatlarga jalb qilishlari mumkin. O‘qituvchilar, logopedlar va ota-onalar o‘rtasidagi hamkorlik, nutqida kamchiliklari bo‘lgan bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirishda muhim rol 47 o‘ynaydi. Ularning birgalikdagi sa'y-harakatlari bolalarning o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini oshirish, ijodiy fikrlashlarini rivojlantirish va umumiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. Bunday hamkorlik bolalarning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda, ta'lim jarayonini samarali tashkil etishga imkon beradi. Natijada, nutqida kamchiliklari bo‘lgan bolalarning tasavvur faoliyati xususiyatlari, ularning rivojlanish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Ularning tasavvur faoliyati ko‘pincha vizual va kinestetik shakllarda namoyon bo‘lib, ijodiy faoliyatlar orqali ifodalanadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Abidova N.Z. Maxsus psixologiya (Tiflopsixologiya). -T.: Barkamol fayz media, 2017 2. Muminova L.R., Abidova N.Z va boshqalar. Maxsus psixologiya.-T.: O zbekiston faylasuflar milliy jamiyati nashriyoti, 2013. ʻ 3. Pulatova P.M. va boshqalar. Maxsus pedagogika. T.: Fan va texnologiyalari, 2014 4. Nurkeldiyeva D.Pedagogik psixologik diagnostika.T.: 2019 5. Madazizova D.Bolalar rivojlanishidagi nuqsonlarning klinik asoslari T.: “O zbekiston faylasuflari milliy jamiyati” 2018 ʻ 6.Muzaffarova, X. (2020). Maxsus maktab internatlarda olib boriladigan korreksion tarbiyaviy ishlarning mazmuni. Архив Научных Публикаций JSPI. 7.Muzaffarova, X. (2021). Ақли заиф болаларни ташхи c лаш ва уни амалга оширишга қўйиладиган талаблар . Журнал Педагогики и психологии в современном образовании. 48 8. Axmedova Z ., Ayupova M ., Xamidova M . Logopedik o ‘ yin . Toshkent2013. 9. M.Ayupova. Logopediya. Toshkent-2007. 10.I.G. Veretennikova. Logopedicheskaya rabota s detmi doshkolnogo vozrosta. Toshkent – 1998. 11. Nurkeldiyeva D.A., Ayupova M.Y.,Axmedova Z.M. Barmoqlar mashqi va logopedik o‘yinlar. Toshkent “Yangi asr avlodi” 2007. 12.Muzaffarova, X. (2021). Aqli zaiflik tushunchasi talqinidagi nazariy xatolarning salbiy oqibatlari. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании , (2) 13.Islomova, O. (2022). Maktabgacha yoshdagi nutq nuqsoniga ega bo’lgan bolalar xotira xususiyati va uning rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi omillar. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 2(6). извлечено от https://ppmedu.jspi.uz/index.php/ppmedu/article/view/4823 Internet saytlar 1.www.arxiv.uz 2.www.ziyonet.uz 3.www.fanfikr.uz 4.www.academy.uz 5.www.ideal.uz 49 50

Nutqida kamchiligiga ega bo'lgan bolalarning tasavvur faoliyati xususiyatlari 

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I.BOB. NUTQIDA KAMCHILIKKA EGA BO‘LGAN BOLALAR VA ULARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI.

1.1.Nutqida kamchilikka ega bo‘lgan bolalar turlari (dislaliya, disartriya, alaliya, afaziya va boshqalar)……………………………………………………………….5

1.2.Nutqdagi kamchiliklarning paydo bo‘lish sabablari (biologik va psixologik omillar)…………………………………………………………………………......9

1.3.Bunday bolalarning psixologik va kognitiv rivojlanishida kuzatiladigan xususiyatlar……………………………………………………………………..…13

II.BOB.NUTQ KAMCHILIKLARI VA TASAVVUR FAOLIYATI O‘RTASIDAGI BOG‘LIQLIK.

2.1.Tasavvur faoliyati va nutq rivojlanishi: nazariy asoslar………………………16

2.2.Nutq kamchiliklari bolalarning ijodiy tasavvuriga ta’siri…………………….21

2.3.Nutq va tasavvur faoliyatini rivojlantirishdagi integratsiyalashgan yonda-

shuv………………………………………………………………………………..25

III.BOB.NUTQ KAMCHILIKKA EGA BO‘LGAN BOLALARNING TASAVVUR FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISH METODIKASI.

3.1.Tasavvur faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan o‘yin metodlari……………...28

3.2.Nutq va tasavvurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar dasturi….…31

3.3.Logoped va pedagoglarning hamkorlikda ishlash strategiyalari………….…..35

XULOSA…………………………………………………………………………40

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..42


 


 

KIRISH

Nutqida kamchiligiga ega bo'lgan bolalarning tasavvur faoliyati xususiyatlari dolzarbligi bugungi ta'lim tizimida alohida ahamiyatga ega. Nutq qobiliyatlaridagi muammolar bolalarning o‘zini ifoda etishiga, muloqot qilishiga va ijodiy faoliyatlarida qatnashishiga to‘sqinlik qiladi. Bunday bolalar ko‘pincha o‘z his-tuyg‘ularini va g‘oyalarini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelishadi, bu esa ularning tasavvur faoliyatini cheklaydi.

Nutq kamchiliklari bolalarning kognitiv rivojlanishiga, ijtimoiy aloqalariga va ijodiy fikrlashlariga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Ularning tasavvur faoliyatida vizual va kinestetik elementlar ko‘proq namoyon bo‘ladi, bu esa ularning o‘rganish jarayonini murakkablashtirishi mumkin. Shu sababli, nutqida kamchiliklari bo‘lgan bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirish dolzarb masala hisoblanadi.

Ta'lim jarayonida logopedlar va pedagoglar o‘rtasida hamkorlik, bolalarning nutq qobiliyatlarini oshirish va tasavvur faoliyatini kengaytirish uchun zarur. Ota-onalar ham bolalarning rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi va ularning ijodiy faoliyatlarini rag‘batlantirishda ishtirok etishlari kerak. Shunday qilib, nutqida kamchiliklari bo‘lgan bolalar uchun ta'lim muhitini yaratish va tasavvur faoliyatini rivojlantirish dolzarb vazifadir. Bu jarayon, bolalarning kelajakdagi muvaffaqiyatlari va ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishlariga yordam beradi.

Kurs ishhining maqsadi:Nutqida kamchiligiga ega bo'lgan bolalarning tasavvur faoliyati xususiyatlarini o‘rganishning maqsadi, avvalo, bunday bolalarning ijodiy fikrlash va o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini yanada chuqurroq tushunishdir. Bu jarayon, nutq kamchiliklari ularning tasavvur faoliyatiga qanday ta'sir ko‘rsatishini tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, bolalarning nutqiy muammolarini yengib o‘tishlari uchun samarali strategiyalar va metodlarni ishlab chiqish maqsad qilib qo‘yilgan.

Kurs ishining vazifasi:Nutqida kamchiligiga ega bo'lgan bolalarning tasavvur faoliyati xususiyatlarini o‘rganishning vazifalari quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi. Birinchidan, bolalarning nutqiy muammolarini aniqlash va ularning tasavvur faoliyatiga ta'sirini o‘rganish zarur. Bu jarayonda, nutq kamchiliklarining turli xillari va ularning bolalarning ijodiy fikrlashiga qanday ta'sir ko‘rsatishi tahlil qilinadi.

Ikkinchidan, bolalarning tasavvur faoliyatini rivojlantirish uchun samarali pedagogik strategiyalar va dasturlarni ishlab chiqish lozim. Bu, o‘qituvchilar va logopedlar uchun aniq ko‘rsatmalar taqdim etishni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, bolalarning ijodiy qobiliyatlarini oshirishga qaratilgan turli xil faoliyatlar va o‘yinlarni tashkil etish vazifasi ham mavjud.

Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi:Ushbu kurs ishi 3 ta bob 9 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

 


 

 

Купить