Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 54.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 13 Апрель 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

111 Продаж

Nutqida nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ishlar

Купить
Nutqida nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ishlar KIRISH…………………………………………………………………………….3 I.BOB.NUTQ NUQSONLARINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI. 1.1. Nutq nuqsonlarining turlari va tasnifi………………………………………..…5 1.2. Nutq muammolari kelib chiqishining psixologik omillari…………….……….9 1.3. Nutq nuqsonlarining bolalarning ruhiy rivojlanishiga ta’siri………………....11 II.BOB.NUTQ NUQSONI BOR BOLALAR BILAN PSIXOKORREKSION ISHLARDA YONDASHUVLAR. 2.1. Psixokorreksion ishlarning asosiy prinsiplari…………………………………14 2.2. Nutq nuqsonlarini bartaraf etishda o‘yin terapiyasi usullari………………….16 2.3. Art-terapiya va musiqa terapiyasining nutq rivojlanishiga ta’siri………….....20 III.BOB.NUTQ NUQSONI BOR BOLALAR BILAN AMALIY PSIXOKOR- REKSION ISHLARNI TASHKIL ETISH. 3.1. Psixokorreksion mashg‘ulotlar uchun dastur tuzish………………………..…23 3.2. Ota-onalar bilan ishlashning o‘ziga xos xususiyatlari……………………...…26 3.3. Korrektsiya jarayonining samaradorligini baholash …………………………..29 XULOSA…………………………………………………………………………35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………..…37 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi :Bolalarning har bir toifasi o‘ziga xos psixologik- pedagogik xususiyatlarga ega, ularni psixologik-pedagogik o‘rganish strategiyalarini aniqlash kerak. Shunday qilib, birlamchi va ikkilamchi nuqsonlar natijasida anomal rivojlanishning shakllanishi murakkab bo‘lib, u bir tomondan har bir bola uchun individual nuqsonlar, ikkinchidan esa shunga o‘xshash nuqsonlar bilan tavsiflanadi. Bu o‘ziga xoslik rivojlanish nogironligining har bir turiga taalluqlidir va bolalarning psixofizik xususiyatlarini hisobga olgan holda maxsus ta'lim sharoitlarini aniqlashga yordam beradi. Shunday qilib, rivojlanishida nuqsonlari bo‘lgan odamlarning zamonaviy psixodiagnostikasi nazariy va uslubiy tizimlarga asoslanadi, ular quyidagilardan iborat. Rivojlanish buzilishining har bir turi o‘ziga xos psixologik tuzilishga ega. Ushbu tuzilma birlamchi va ikkilamchi nuqsonlar o‘rtasidagi munosabatlar bilan belgilanadi. Rivojlanish buzilishining har bir turi o‘ziga xos kamchiliklarga ega. Rivojlanishdagi nuqsonlarni tashxislash umumiy va maxsus qonunlarga asoslanadi.Oila bolaning birinchi ta'lim olish joyi hisoblanadi, shu bois, oiladagi munosabat bolaning barcha ruhiy, psixologik 1 va til rivojlanishida asosiy omil bo‘lib qoladi. Nutqida kamchiligi bo‘lgan bola o‘zining ko‘plab o‘ziga xos muammolarini oilada yuzaga chiqaradi. Bunday bolalar ko‘pincha o‘zlarini boshqa bolalar bilan taqqoslaganda kamchiliklar sezib, o‘zlarini boshqa odamlar orasida izolyatsiya qilishga moyil bo‘lishlari mumkin. Shuning uchun oilaning bolaning nutqida bo‘lgan kamchiliklarga nisbatan sog‘lom, sabr-toqatli va qo‘llab-quvvatlovchi munosabati juda zarurdir.Nutqidagi muammolarni bartaraf etishda oila a'zolarining to‘g‘ri yondashuvi bolaning psixologik va ijtimoiy rivojlanishiga katta ta'sir ko‘rsatadi. Oila muhitida bolaga o‘zini ishonchli his qilish imkoniyatini berish, uning nutqini rivojlantirish va 1 Ayupova M.Yu. Logop е diya. O’zb е kiston faylasuflar Milliy jamiyati. T.: 2017 y. 2 ijtimoiy muhitga moslashishida samarali yordam ko‘rsatish mumkin. Oila nutq rivojlanishining dastlabki bosqichlarida bolaning nutqida yuzaga kelgan kamchiliklarni tan olib, to‘g‘ri pedagogik yondashuvni tanlashi kerak. Bu nafaqat bolaning nutqini yaxshilashga, balki uning emotsional va psixologik holatini muvozanatlashishga ham yordam beradi.Shuningdek, nutqida kamchiligi bor bolalarning o‘ziga xos ehtiyojlarini inobatga olib, oiladagi muhitni moslashtirish zarur. Oila ichida nutqni yaxshilash uchun maxsus mashqlar, o‘yinlar va interaktiv metodlardan foydalanish orqali bolaning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish mumkin. Bu jarayonda oila a'zolarining bolaga nisbatan mehr-muhabbati, vaqt ajratib, uni tinglash va unga maslahat berish qobiliyati juda muhimdir. Kurs ishining maqsadi: Nutqida kamchiligi bor bolalarning oiladagi munosabati mavzusining maqsadi – oilaning nutq rivojlanishidagi muammolarni tushunishi, bolaning nutqidagi kamchiliklarni aniqlash, ularga nisbatan to‘g‘ri yondashuvlarni belgilash va bu jarayonda oilaning roli va ahamiyatini o‘rganishdan iboratdir. Ushbu mavzu orqali, nutqida kamchilik bor bolalarga qanday yordam ko‘rsatish, oiladagi ijtimoiy va psixologik muhitni qanday shakllantirish zarurligi ko‘rsatiladi. Kurs ishining vazifasi: Nutqida kamchiligi bor bolalarning oiladagi munosabati mavzusining vazifasi, birinchi navbatda, oilaning bolaning nutq rivojlanishidagi muammolarni qanday tushunishi va bu muammolarni yengishda qanday faoliyat ko‘rsatishi kerakligini o‘rganishdan iboratdir.Ushbu mavzu doirasida quyidagi asosiy vazifalarni bajarish ko‘zda tutiladi. Kurs ishining predmeti :Nutqida nuqsoni bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ishlarning predmeti bu bolalarning nutq faoliyatidagi buzilishlarni aniqlash, ularni tuzatishga yo‘naltirilgan psixologik va pedagogik 3 usullarni qo‘llash hamda bolalarning kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantirish jarayonidir. Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi 3 ta bob, 9 ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 4 I.BOB.NUTQ NUQSONLARINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI. 1.1.Nutq nuqsonlarining turlari va tasnifi. Nutq nuqsonlari — bu odamlarning nutq faoliyatida paydo bo‘ladigan muammolar bo‘lib, ular turli sabablarga ko‘ra yuzaga keladi. Nutq nuqsonlari psixologik, fiziologik va ijtimoiy omillar ta'sirida rivojlanadi. Ushbu nuqsonlar insonning kommunikativ qobiliyatiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi 2 va hayotning turli jabhalarida qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Nutq nuqsonlarining turlari va tasnifi turli xil mezonlarga ko‘ra amalga oshirilishi mumkin. Birinchidan, nutq nuqsonlari fonetik, fonologik, leksik, grammatik va stilistik nuqsonlar sifatida tasniflanadi. Fonetik nuqsonlar — bu so‘zlarni talaffuz qilishdagi xatolar bo‘lib, ular tovushlarning noto‘g‘ri ishlab chiqarilishi yoki ularni o‘zgartirish bilan bog‘liq. Masalan, "k" tovushi o‘rniga "t" tovushini ishlatish fonetik nuqson hisoblanadi. Fonologik nuqsonlar esa tovushlar orasidagi farqni anglashda muammolarni ifodalaydi, bu esa so‘zlar va ularning ma'nolarini tushunishda qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Ikkinchidan, leksik nuqsonlar so‘z boyligi va ularni to‘g‘ri ishlatish bilan bog‘liq. Bu nuqsonlar ko‘pincha bolalarda uchraydi, ularning so‘zlarni to‘g‘ri tanlash qobiliyati rivojlanmagan bo‘lishi yoki yangi so‘zlarni o‘rganishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Grammatik nuqsonlar esa sintaktik va morfologik jihatlarga taalluqlidir. Ular so‘zlarning to‘g‘ri shaklini tanlash va gap tuzishda qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Stilistik nuqsonlar esa muloqot jarayonida nutqning ma'nosi va shaklini to‘g‘ri etkazishda muammolarni ko‘rsatadi. Nutq nuqsonlari shuningdek, ularning rivojlanish bosqichiga ko‘ra ham tasniflanishi mumkin. Bolalarda nutq nuqsonlari ko‘pincha rivojlanish jarayonida 2 Yangi ta’lim to’g’risidagi qonun .2020y 5 paydo bo‘ladi va ular vaqt o‘tishi bilan o‘z-o‘zidan bartaraf etilishi mumkin. Biroq, ayrim hollarda, bu nuqsonlar davom etishi va bolalarning ijtimoiy hayotiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun, nutq nuqsonlari mavjud bo‘lganda vaqtida yordam ko‘rsatish zarur. Nutq nuqsonlari rivojlanishining sabablari turlicha bo‘lishi mumkin. Ular genetik omillar, atrof-muhit, ta'lim va tarbiya, shuningdek, sog‘liq bilan bog‘liq muammolar ta'sirida yuzaga kelishi mumkin. Masalan, ba'zi bolalarda genetik omillar tufayli nutq rivojlanishi kechikishi mumkin. Boshqa hollarda, muammolar tashqi muhit, oilaviy sharoitlar yoki ta'lim jarayonida yuzaga kelishi mumkin. Nutq nuqsonlarining tashxisini qo‘yish va ularni bartaraf etish uchun logopedik xizmatlar muhim ahamiyatga ega. Logopedlar, psixologlar va pedagoglar hamkorlikda ishlash orqali bolalarning nutqiy rivojlanishini kuzatish va zarur bo‘lganda muammolarni aniqlashga yordam beradi. Logopediya usullari yordamida bolalarga nutq nuqsonlarini bartaraf etish va ularni rivojlantirish maqsadida individual yondashuvlar ishlab chiqiladi. Nutq nuqsonlarining oldini olish uchun ota-onalarning rolini ham e'tiborga olish zarur. Ota-onalar bolalar bilan muloqot qilishda nutqni to‘g‘ri ishlatish, so‘z boyligini kengaytirish va ularni nutqiy muammolar haqida ogoh qilish orqali yordam berishlari mumkin. Bularning barchasi bolalarning nutq rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga va nutq nuqsonlarini oldini olishga qaratilgan. Umuman olganda, nutq nuqsonlari va ularning tasnifi — bu murakkab va ko‘p jihatdan o‘zaro bog‘liq jarayonlar bo‘lib, ularning bartaraf etilishi uchun kompleks yondashuvlarni talab qiladi. Nutq nuqsonlarining turlari va tasnifi, shuningdek, ularning rivojlanish sabablari va logopediya jarayoni, bolalarning nutqiy rivojlanishi va ijtimoiy hayotdagi muvaffaqiyati uchun zaruriy shartlarni yaratish maqsadida o‘rganilishi kerak. Bu jarayonda hamkorlik, bilim va tajriba 6 almashinuvi, shuningdek, zamonaviy yondashuvlar va metodologiyalarni joriy etish muhim ahamiyatga ega. Nutq nuqsonlari bilan bog‘liq muammolarni hal etish va bolalarning nutq rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash orqali ularning ijtimoiy hayotda muvaffaqiyatli bo‘lishlariga yordam berish mumkin. Nutq nuqsonlarining turlari va tasnifi mavzusi logopediya sohasida juda muhim ahamiyat kasb etadi. Nutq nuqsonlari insonning shaxsiy hayoti, ijtimoiy moslashuvi va ta‘lim jarayonida qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli, ushbu nuqsonlarning tasnifi va turli xususiyatlarini o‘rganish, ularni aniqlash va korreksiya qilish uchun zaruriy nazariy va amaliy asos yaratadi. Nutq nuqsonlari – bu odamning nutq faoliyatida yuzaga keladigan buzilishlar bo‘lib, ular nutqning turli jihatlarida namoyon bo‘lishi mumkin: ovoz chiqarish, talaffuz, so‘zlash sur‘ati, grammatik tuzilish yoki mazmunning ifodalanishida. Nutq buzilishlarining kelib chiqish sabablari xilma-xil bo‘lib, ularni biologik, ijtimoiy yoki psixologik omillar ta‘sirida yuzaga keladi. Ushbu nuqsonlarni tasniflash esa ularni samarali korreksiya qilish imkonini beradi. Nutq nuqsonlarining asosiy tasnifi Nutq nuqsonlari bir qancha omillarga ko‘ra tasniflanadi. Ularni birinchidan, kelib chiqish sababi, ikkinchidan, namoyon bo‘lish shakli, uchinchidan, ta‘sir darajasiga ko‘ra ajratib o‘rganish mumkin. Kelib chiqish sabablariga ko‘ra nutq nuqsonlari Nutq nuqsonlari kelib chiqish sabablari bo‘yicha quyidagicha tasniflanadi: Organik buzilishlar: Bu turdagi buzilishlar organizmning fiziologik yoki anatomo-patologik o‘zgarishlari bilan bog‘liq. Masalan: Markaziy nerv tizimi shikastlanishi (miya shikastlanishi, falaj, epilepsiya). Eshitish apparatining buzilishlari (eshitish pasayishi yoki to‘liq eshitmaslik). Og‘iz bo‘shlig‘idagi patologiyalar (tilning qisqaliklari, tanglayning yoriqlari). 7 Funktsional buzilishlar: Bu buzilishlar jismoniy shikastlanishlarsiz yuzaga keladi va asosan psixologik, pedagogik yoki ijtimoiy omillarga bog‘liq. Masalan: Stress yoki psixologik travmalar natijasida yuzaga kelgan buzilishlar. Oiladagi noto‘g‘ri tarbiya usullari yoki nutqiy muhitning yetishmasligi. Aralash sabablar: Ba‘zan nutq nuqsonlari organik va funktsional sabablarning kombinatsiyasi natijasida yuzaga keladi. Masalan, erta bolalikdagi travmalar yoki infeksiyalar tufayli miya faoliyatining buzilishi. Namoyon bo‘lish shakllariga ko‘ra nutq nuqsonlari Nutq nuqsonlari namoyon bo‘lish shakliga ko‘ra turli turlarga bo‘linadi: Fonetik-fonematik buzilishlar: Bu buzilishlarda bolaning nutq tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qila olmasligi yoki tovushlarni farqlay olmasligi kuzatiladi. Masalan: Dislaliya – talaffuzning buzilishi (masalan, “s” tovushini “sh” sifatida talaffuz qilish). Rinofoniya – burun ovozi orqali nutqning buzilishi. Ovoz buzilishlari: Bu turdagi nuqsonlar ovozning balandligi, kuchi yoki tembrida buzilishlar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Masalan: Disfoniya – ovozning to‘liq yo‘qolishi yoki qisqarishi. Afoniya – ovozning yo‘qolishi. So‘zlash sur‘atining buzilishlari: Nutqning juda tez yoki sekin bo‘lishi: Bradilaliya – sekin nutq. Taxilaliya – tez nutq. Grammatik buzilishlar: Nutqning grammatik jihatlari buzilishi, jumladan: 8 Agrammatizm – grammatik xatolar. Semantik buzilishlar: Mazmunni tushuntirishda yoki nutqni tuzishda qiyinchiliklar: Alaliya – nutqning to‘liq yoki qisman yo‘qligi. Afaziya – olingan shikastlar natijasida nutqning yo‘qolishi. Ta‘sir darajasiga ko‘ra nutq nuqsonlari Nutq nuqsonlari insonning umumiy rivojlanishiga ko‘rsatadigan ta‘siri darajasiga ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi: Yengil daraja: Bu darajadagi nuqsonlar bolaning umumiy rivojlanishiga sezilarli ta‘sir ko‘rsatmaydi va qisqa muddatli korreksion ishlar orqali bartaraf etilishi mumkin. O‘rta daraja: Bu darajada nutq buzilishlari bolaning ta‘lim olishida va ijtimoiy moslashuvida qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Maxsus pedagogik va logopedik yondashuv talab etiladi. Og‘ir daraja: Bu darajada nutq buzilishlari bolaning psixologik rivojlanishiga jiddiy ta‘sir ko‘rsatadi va ko‘p bosqichli korreksion yondashuvni talab etadi. Nutq nuqsonlari va ularning ijtimoiy ahamiyati Nutq nuqsonlari nafaqat individual rivojlanishga, balki ijtimoiy hayotga ham katta ta‘sir ko‘rsatadi. Nutq buzilishlari bolaning ta‘lim olishida qiyinchiliklar tug‘diradi, uning tengdoshlari bilan muloqot qilish qobiliyatini cheklaydi va o‘z- o‘ziga ishonchini pasaytiradi. Shu sababli, nutq nuqsonlarini erta aniqlash va korreksiya qilish ijtimoiy ahamiyatga ega. 1.2.Nutq muammolari kelib chiqishining psixologik omillari. 9 Nutq muammolari — bu insonlar o‘rtasida muloqot qilishda yuzaga keladigan qiyinchiliklar bo‘lib, ular ko‘pincha psixologik omillar bilan bog‘liq. Nutq muammolarining kelib chiqishida psixologik omillarning roli juda muhimdir, chunki ular bolalarning nutq rivojlanishini to‘g‘ri yo‘nalishda amalga oshirishiga yoki qiyinchiliklarga duch kelishiga ta'sir ko‘rsatadi. Psixologik omillar orasida bolaning ruhiy holati, o‘zini hissiyotlari, ota-onalarning ta'siri, ijtimoiy muhit va ta'lim jarayoni kabi omillar muhim ahamiyatga ega. Birinchidan, bolalarning ruhiy holati nutq muammolarining kelib chiqishida muhim rol o‘ynaydi. Agar bola o‘zini xavotirda, qo‘rqqan yoki stressda his qilsa, bu uning nutqiy faoliyatiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Ruhi bosim ostida bo‘lgan bolalar ko‘pincha o‘z fikrlarini ifodalashda qiyinchiliklarga duch keladilar. Ularning nutqi qisqa, noaniq va kutilmagan bo‘lishi mumkin, bu esa muloqot jarayonini murakkablashtiradi. Stress va xavotir bolaning nutqiy ko‘nikmalarini to‘g‘ri rivojlantirishga to‘sqinlik qiladi. Ikkinchidan, o‘zini his qilish muammolari ham nutq muammolarini keltirib chiqarishi mumkin. O‘zini past baholash, ijtimoiy aloqalardan qochish yoki o‘zi haqida salbiy fikrlar bolaning nutqiy rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Bunday bolalar ko‘pincha muloqot qilishdan qochishadi, bu esa ularning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda muammolarni keltirib chiqaradi. Ularning o‘z- o‘ziga ishonchlari past bo‘lishi, nutqiy faoliyatda qatnashishga ishtiyoqsiz bo‘lishlari mumkin. Ota-onalarning ta'siri ham psixologik omil sifatida muhimdir. Ota-onalar bolalarning nutq rivojlanishida asosiy rol o‘ynaydi. Agar ota-onalar bolalariga nutqiy faoliyatda yordam bermasa, ularni qo‘llab-quvvatlamasa yoki muloqotda faol ishtirok etmasa, bolalarning nutq muammolari yuzaga kelishi mumkin. Ota- onalar tomonidan beriladigan ijobiy va salbiy fikrlar, shuningdek, bolalarning 10 muloqotga bo‘lgan munosabatiga ta'sir qiladi. Agar ota-onalar bolalarning nutqidagi xatolarni tanqid qilsa yoki ularga e'tibor bermasa, bu bolalarda o‘zini past baholash hissini rivojlantirishi va natijada nutq muammolarini keltirib chiqarishi mumkin. Ijtimoiy muhit ham psixologik omil sifatida muhimdir. Agar bola ijtimoiy jihatdan izolyatsiya qilingan bo‘lsa yoki do‘stlari bilan muloqot qilish imkoniyatiga ega bo‘lmasa, bu uning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin. Muloqot imkoniyatlari cheklangan bolalar ko‘pincha o‘z fikrlarini ifodalashda qiyinchiliklarga duch keladilar. Ijtimoiy aloqalar, do‘stlik va o‘rganish jarayonida muloqot qilish bolalarning nutq rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Ta'lim jarayoni ham nutq muammolarining kelib chiqishida muhim omil hisoblanadi. Agar bola ta'lim muassasasida o‘zini qulay his qilmasa yoki u erda ta'lim jarayoni bo‘yicha qiyinchiliklarga duch kelsa, bu uning nutqiy rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Ta'lim muassasalarida beparvolik, ta'limning sifatli bo‘lmasligi yoki muallimlarning bolalarga e'tibor bermasligi natijasida bolalarda nutq muammolari paydo bo‘lishi mumkin. Shuningdek, bolalarning o‘zaro munosabatlari ham nutq muammolarining kelib chiqishiga ta'sir ko‘rsatadi. Agar bola do‘stlari bilan muloqotda qiyinchiliklarga duch kelsa yoki do‘stlarining tanqidiga uchrasa, bu uning o‘zini his qilishiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Sotsializatsiya jarayonida bolalar o‘zaro aloqalardan o‘rganadilar va bu esa ularning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Nutq muammolarini bartaraf etish uchun psixologik yondashuvlar muhimdir. Logopedlar bolalar bilan ishlashda psixologik metodlarni qo‘llash orqali ularning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashlari mumkin. Stressni kamaytirish, o‘zini 11 his qilishni yaxshilash va ota-onalar bilan hamkorlik qilish orqali bolalarning nutq muammolarini bartaraf etish mumkin. Nutq muammolari bilan bog‘liq psixologik omillarni o‘rganish va ularni bartaraf etish jarayoni bolalarning ijtimoiy hayotga integratsiyasini va muvaffaqiyatli muloqot qilish imkoniyatlarini oshirishga yordam beradi. Umuman olganda, nutq muammolari kelib chiqishining psixologik omillari ko‘plab jihatlarni o‘z ichiga oladi va ularni o‘rganish orqali bolalarning nutq rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash va muammolarni hal etish jarayonini yaxshilash mumkin. Bolalarning ruhiy holati, o‘zini his qilish, ota-onalarning ta'siri, ijtimoiy muhit va ta'lim jarayoni kabi omillarni inobatga olish, nutq muammolarini aniqlash va bartaraf etishga yordam beradi. Nutq muammolarining kelib chiqishini tushunish va ularni hal etishda psixologik yondashuvlar, shuningdek, mutaxassislarning bilim va tajribasidan foydalanish muhim ahamiyatga ega. 1.3.Nutq nuqsonlarining bolalarning ruhiy rivojlanishiga ta’siri. Nutq nuqsonlari bolalarning ruhiy rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Nutq, odamning o‘z fikrini ifodalash, boshqalar bilan muloqot qilish va ijtimoiy hayotda faol ishtirok etish imkoniyatini beradi. Nutq nuqsonlari esa bolalarning bu jarayonda o‘zlarini qiyin his qilishlariga, ijtimoiy aloqalarini cheklashlariga va o‘z-o‘zini baholashlariga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Birinchidan, nutq nuqsonlari bolalarda o‘zini his qilishga ta'sir qiladi. Nutqida muammolari bo‘lgan bolalar ko‘pincha o‘zlarini noqulay his qiladilar. Ular boshqalar bilan muloqotda qiyinchiliklarga duch kelishadi, bu esa o‘z-o‘zini baholash darajasini pasaytiradi. Bunday bolalar ko‘pincha o‘zlarini kamtar, befarq yoki hatto izolyatsiyalangan his qilishadi, bu esa ruhiy salomatlikka salbiy ta'sir ko‘rsatadi. O‘zini past baholash hissi bolalarni xavotirga soladi va xulq-atvor muammolarini keltirib chiqarishi mumkin. 12 Ikkinchidan, nutq muammolari bolalarning ijtimoiy rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Muloqot qilishda qiyinchiliklarga duch kelgan bolalar ko‘pincha do‘stlar orttirishda, guruhlarga qo‘shilish va ijtimoiy aloqalar o‘rnatishda muammolarga uchraydilar. Ular o‘z fikrlarini yetarlicha ifodalay olmasliklari natijasida ijtimoiy izolyatsiyaga olib kelishi mumkin. Bu esa bolalarning ruhiy rivojlanishiga, ijtimoiy ko‘nikmalari va o‘zaro munosabatlariga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Uchinchidan, nutq nuqsonlari ta'lim jarayonida ham muammolarni keltirib chiqaradi. Bolalar o‘z fikrlarini ifodalashda qiyinchiliklarga duch kelganda, bu ularning ta'limdagi muvaffaqiyatiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. O‘qituvchilar va sinfdoshlar bilan muloqot qilishda qiyinchiliklar bolalar uchun ta'lim jarayonini murakkablashtiradi. Ular o‘z bilimlarini to‘g‘ri ifodalashda, savollarga javob berishda va guruh ishlarida faol ishtirok etishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Bu esa ularning o‘qish va o‘rganishdan qiziqishini pasaytiradi va davomiy ta'lim jarayonida qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Nutq nuqsonlari bolalarning hissiy rivojlanishiga ham ta'sir qiladi. Muloqot qilishda qiyinchiliklarga duch kelgan bolalar o‘z hissiyotlarini ifodalashda muammolarni boshdan kechirishlari mumkin. Ular o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashda, boshqalar bilan o‘zaro aloqalar o‘rnatishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. Bu ularning hissiy rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi va hissiy barqarorlikni saqlashda qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin. Shuningdek, nutq nuqsonlari bolalarning boshqalar bilan muloqot qilishda o‘z his-tuyg‘ularini tushunish va ifodalashdagi qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shu bilan birga, nutq nuqsonlari bolalarning o‘zaro munosabatlariga ham ta'sir ko‘rsatadi. Muloqotda qiyinchiliklarga duch kelgan bolalar ko‘pincha do‘stlari bilan munosabat o‘rnatishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Ular o‘z 13 fikrlarini ifodalashda va boshqalar bilan aloqada bo‘lishda qiyinchiliklar his qilishlari mumkin. Bu esa ularning do‘stlik aloqalarini rivojlantirishda muammolarni keltirib chiqaradi va ijtimoiy izolyatsiyaga olib kelishi mumkin. Ularning bunday holati, o‘z navbatida, ruhiy salomatlik va hissiy barqarorlikka salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Nutq nuqsonlari ham bolalarning rivojlanayotgan shaxsiyati va o‘z-o‘zini anglashiga ta'sir qiladi. O‘z fikrlarini ifodalashda qiyinchiliklarga duch kelgan bolalar o‘zlarini tushunish va o‘z shaxsiyatlarini rivojlantirishda qiyinchiliklarga uchraydilar. Ular o‘z fikrlarini yetarli darajada ifodalay olmasliklari natijasida o‘z shaxsiyati haqida salbiy fikrlar shakllantirishi mumkin. Bunday holat, o‘z navbatida, bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini pasaytiradi. Nutq muammolarining bolalarning ruhiy rivojlanishiga ta'sirini bartaraf etish uchun muhim choralar ko‘rilishi zarur. Logopedik xizmatlar, psixologik yordam va ta'lim jarayonidagi qo‘llab-quvvatlash bolalarning nutq muammolarini 3 bartaraf etishga yordam beradi. Ota-onalar, ta'lim muassasalari va mutaxassislar o‘rtasida samarali hamkorlik bolalarning ruhiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda muhim ahamiyatga ega. Umuman olganda, nutq nuqsonlari bolalarning ruhiy rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi va ularni ijtimoiy, ta'limiy va hissiy jihatdan cheklashi mumkin. Biroq, vaqtida yordam ko‘rsatish va muammolarni hal etish orqali bolalarning nutq rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, ularni o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashda va ijtimoiy aloqalar o‘rnatishda muvaffaqiyatga erishishlariga yordam beradi. Nutq muammolarining bartaraf etilishi bolalarning ruhiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi va ularning ijtimoiy hayotda muvaffaqiyatli bo‘lishlariga yordam beradi. 3 Muzaffarova, X. (2020). Pedagogik texnologiyalar va ularni maxsus ta’lim mussasalariga tadbiq etish. Архив Научных Публикаций JSPI. 14 15 II.BOB.NUTQ NUQSONI BOR BOLALAR BILAN PSIXOKORREKSION ISHLARDA YONDASHUVLAR. 2.1.Psixokorreksion ishlarning asosiy prinsiplari. Psixokorreksion ishlar insonning ruhiy va emotsional holatini yaxshilash, shuningdek, qiyinchiliklarga duch kelayotgan shaxslarning psixologik muammolarini hal etishga qaratilgan faoliyatdir. Ushbu ishlar, asosan, bolalar, o‘smirlar va kattalar uchun amalga oshiriladi va ularning ruhiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, ijtimoiy adaptatsiyasini yaxshilash va hissiy barqarorlikni ta'minlashga yordam beradi. Psixokorreksion ishlarning asosiy prinsiplari, ularning samaradorligini oshirish va muammolarni hal etishda muhim rol o‘ynaydi. Birinchidan, individual yondashuv psixokorreksion ishlarning asosiy prinsipi hisoblanadi. Har bir shaxs o‘ziga xos xususiyatlarga, ehtiyojlarga va muammolarga ega. Shuning uchun psixokorreksion jarayonlarda har bir individning individual xususiyatlari inobatga olinishi zarur. Psixologlar va mutaxassislar har bir shaxs uchun individual dasturlar ishlab chiqishi va ularga mos yondashuvlarni qo‘llashlari lozim. Bu yondashuv shaxsning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishga, hissiy holatini yaxshilashga va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Ikkinchidan, muloqot jarayoni psixokorreksion ishlarning asosiy komponentlaridan biridir. Samimiy va ochiq muloqot shaxsning ichki muammolarini anglash va ularni hal etishda muhim ahamiyatga ega. Psixologlar mijozlari bilan muloqotda empatiya, tinglash va qo‘llab-quvvatlashni ta'minlashi kerak. Muloqot jarayoni shakllanishi va rivojlanishi psixokorreksion ishlarning muvaffaqiyatini belgilaydi. Mijozning o‘z fikrlarini ochiq ifodalashi va psixolog bilan ishonchli munosabat o‘rnatishi muhimdir. 16 Uchinchidan, psixokorreksion ishlarning maqsadga yo‘naltirilganligi ham asosiy prinsipdir. Har bir psixokorreksion jarayon maqsadga erishishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Maqsadlar aniq va o‘lchovli bo‘lishi shart. Ular shaxsning muammolarini bartaraf etishga va ijtimoiy hayotida muvaffaqiyatga erishishga yordam berishi lozim. Maqsadlar belgilanganidan so‘ng, psixologlar ushbu maqsadlarga erishish uchun zarur bo‘lgan strategiyalarni ishlab chiqishlari va amaliyotda qo‘llashlari kerak. To‘rtinchidan, psixokorreksion ishlarning davomiyligi va izchilligi ham muhim ahamiyatga ega. Psixologik muammolarni hal etish bir marta amalga oshiriladigan jarayon emas. U davomiylikni talab qiladi. Psixokorreksion jarayonlar davomida shaxsning hissiy va ruhiy holatini kuzatish, uni qo‘llab- quvvatlash va kerakli o‘zgarishlarni amalga oshirish zarur. Davomiylik va izchillik shaxsning muammolarini hal etishda barqaror natijalarni ta'minlashga yordam beradi. Beshinchidan, psixokorreksion ishlarning ko‘p jihatli yondashuvi muhimdir. Psixologik muammolar ko‘pincha bir nechta omillar bilan bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun, psixokorreksion jarayonlarda ko‘p jihatli yondashuvlarni qo‘llash zarur. Bunda ruhiy, ijtimoiy va fiziologik omillarni birgalikda hisobga olish, shaxsning umumiy holatini yaxshilashga yordam beradi. Shuningdek, turli usullar va metodlar orqali muammolarni hal etish jarayonida samaradorlikni oshirish mumkin. Oltinchidan, psixokorreksion ishlarning ijtimoiy konteksti ham muhimdir. Shaxsning ruhiy holati va psixologik muammolari ijtimoiy muhit bilan chambarchas bog‘liq. Ijtimoiy aloqalar, oilaviy munosabatlar va atrof-muhit shaxsning psixologik holatiga ta'sir ko‘rsatadi. Psixokorreksion jarayonlar 17 davomida ijtimoiy muhitni inobatga olish, shaxsning muammolarini bartaraf etish va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashni ta'minlash zarur. Yettinchidan, psixokorreksion ishlarning natijalarini baholash ham muhim ahamiyatga ega. Jarayon davomida erishilgan natijalar va o‘zgarishlarni baholash, psixologlar uchun muhimdir. Bu, o‘z navbatida, psixokorreksion ishlarning samaradorligini oshirishga yordam beradi. Natijalarni baholash orqali psixologlar zarur bo‘lganda o‘z yondashuvlarini o‘zgartirishlari va jarayonni yanada takomillashtirishlari mumkin. Umuman olganda, psixokorreksion ishlarning asosiy prinsiplari, individual yondashuv, muloqot jarayoni, maqsadga yo‘naltirilganlik, davomiylik va izchillik, ko‘p jihatli yondashuv, ijtimoiy kontekst va natijalarni baholash kabi jihatlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu prinsiplar psixokorreksion jarayonlarni samarali amalga oshirish va shaxsning psixologik muammolarini hal etishda muhim rol o‘ynaydi. Psixokorreksion ishlarni amalga oshirishda ushbu prinsiplarga amal qilish, shaxsning ruhiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash va ijtimoiy hayotda muvaffaqiyatga erishishga yordam beradi. 2.2.Nutq nuqsonlarini bartaraf etishda o‘yin terapiyasi usullari. Nutq nuqsonlarini bartaraf etishda o‘yin terapiyasi usullari muhim ahamiyatga ega. O‘yin terapiyasi bolalar uchun tabiatiga mos keladigan, ularning rivojlanishiga va nutqiy ko‘nikmalarini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradigan usuldir. O‘yin jarayoni bolalarning ruhiy, emotsional va ijtimoiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, shuningdek, nutq muammolarini bartaraf etishga xizmat qiladi. O‘yin terapiyasi orqali bolalar o‘z hissiyotlarini ifodalash, o‘zaro munosabatlarni o‘rnatish va yangi ko‘nikmalarni o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. 18 O‘yin terapiyasi usullarining asosiy afzalliklaridan biri bu bolalarning qiziqishini oshirishdir. Nutq nuqsonlari mavjud bo‘lgan bolalar ko‘pincha o‘zlarini xavotirda, noqulay his qiladilar. O‘yin jarayoni esa bolalarni tinchlantiradi va ularning o‘zini ifodalashlariga yordam beradi. O‘yin orqali bolalar o‘z nutqini rivojlantirish, yangi so‘zlarni o‘rganish, talaffuzni yaxshilash va kommunikativ ko‘nikmalarini oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. O‘yin jarayoni bolalarning qiziqishini oshiradi, bu esa ularning o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini kuchaytiradi. O‘yin terapiyasining dastlabki bosqichlarida bolalar bilan muloqot qilishda o‘yinlarni qo‘llash muhimdir. O‘yinlar orqali bolalar o‘z fikrlarini ifodalashda, so‘zlarni talaffuz qilishda va o‘zaro muloqotda qatnashishda ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar. Masalan, rol o‘ynash o‘yinlari bolalar uchun nutq nuqsonlarini bartaraf etishda juda samarali bo‘lishi mumkin. Bu o‘yinlar bolalarga turli rollarni o‘ynash imkonini beradi, bu esa ularning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Rol o‘ynash jarayonida bolalar o‘z fikrlarini ifodalash, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish va boshqalar bilan muloqotda bo‘lish imkoniyatini olishadi. Shuningdek, tasviriy o‘yinlar ham nutq nuqsonlarini bartaraf etishda qo‘llaniladi. Bolalar tasviriy o‘yinlar orqali nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishlari mumkin. Masalan, turli xil rasmlar yoki kartochkalar yordamida bolalar o‘z fikrlarini ifodalash, so‘zlarni o‘rganish va ularning ma'nolarini tushunish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Tasviriy o‘yinlar bolalar uchun juda qiziqarli va o‘rganishga yordam beradigan jarayon bo‘lishi mumkin. O‘yin terapiyasida o‘yinlarning strukturasiga ham e'tibor berish zarur. O‘yinlar qiziqarli, interaktiv va bolalarga qiyinchiliklarni yengish imkoniyatini berishi kerak. O‘yinlarni tashkil etishda bolalarning yoshiga, qobiliyatlariga va nutq muammolariga mos keladigan yondashuvlar qo‘llanilishi zarur. O‘yin 19 jarayoni bolalarning nutq rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash uchun qulay sharoitlarni yaratadi. O‘yin terapiyasida o‘yinlarni turli mavzularda tashkil etish muhimdir. Masalan, nutq nuqsonlarini bartaraf etishda hikoya o‘rganish o‘yinlari, musiqiy o‘yinlar va boshqa interaktiv faoliyatlar qo‘llanilishi mumkin. Hikoya o‘rganish jarayoni bolalarga nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar hikoyalarni o‘qish, ularga javob berish va o‘z fikrlarini ifodalash orqali o‘z nutqini yaxshilash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Musiqiy o‘yinlar esa bolalarning rasmiy nutqidan tashqari, hissiy va emotsional rivojlanishiga ham yordam beradi. O‘yin terapiyasi jarayonida ota-onalarning ishtiroki ham muhimdir. Ota- onalar bolalar bilan birgalikda o‘yin o‘ynash orqali ularning nutq rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashlari mumkin. Ota-onalar bolalar bilan o‘ynashganda, ularning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda yordam berishi, muloqot qilishda ishtirok etishi va bolalarining o‘zini ifodalashlariga yordam berishi mumkin. Ota-onalar bolalar bilan o‘yin oynash jarayonida ularning nutqida yuzaga keladigan qiyinchiliklarni kuzatish va kerakli yordamni ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Umuman olganda, o‘yin terapiyasi nutq nuqsonlarini bartaraf etishda samarali usul hisoblanadi. O‘yin jarayoni bolalarning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirish, o‘z fikrlarini ifodalash va muloqot qilish imkoniyatini beradi. O‘yinlar orqali bolalar o‘zlarini qulay his qilishadi, bu esa ularning ruhiy holatiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. O‘yin terapiyasining asosiy afzalliklari, bolalarning qiziqishini oshirish, individual yondashuvni ta'minlash va ularning o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini kuchaytirishdir. Nutq nuqsonlarini bartaraf etishda o‘yin terapiyasi usullari, shuningdek, bolalarning hissiy va ruhiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. 20 Nutq nuqsonlarini bartaraf etishda o‘yin terapiyasi usullari — bu bolalarning nutq rivojlanishini yaxshilash uchun o‘yin va interaktiv faoliyatlardan foydalanadigan bir terapiya usulidir. Nutq nuqsonlari bolalar uchun keng tarqalgan muammo bo‘lib, bu holat turli darajadagi og'ishlar va cheklovlarga olib kelishi mumkin. O‘yin terapiyasining asosiy g‘oyasi — bolani o‘zining tabiatiga mos ravishda, unga qulay va qiziqarli faoliyatlar orqali darslarga jalb qilish, shu bilan birga nutq va kommunikativ ko‘nikmalarini rivojlantirishdir. O‘yin terapiyasi — bu o‘yin orqali bolalarni psixologik va nutqiy jihatdan rivojlantirishga yordam beradigan metod bo‘lib, u ko‘pincha psixologlar, logopedlar va pedagoglar tomonidan qo‘llaniladi. Ushbu metod bolalar bilan ishlashda juda samarali bo‘lib, ular o‘zlarining his-tuyg‘ularini va fikrlarini erkin ifoda etish uchun o‘ynashga moyil bo‘ladi. Bu usulda o‘yin orqali bolalarga nutqiy ko‘nikmalarni o‘rgatish, ularni muloqot qilishda o‘zlarini erkin his qilishlariga yordam berish mumkin. Nutq nuqsonlarini bartaraf etish uchun o‘yin terapiyasining asosiy tamoyillaridan biri — o‘yinning ko‘plab turli shakllari va metodlarini birlashtirishdir. O‘yinlar nafaqat nutqni to‘g‘ri ishlatishga, balki bolalarning kognitiv va emosional rivojlanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, o‘yinlar orqali bolalar o‘zlarining nutqdagi qiyinchiliklarini yengishga yordam beradigan qulay muhitga ega bo‘ladilar. Shu bilan birga, o‘yinlar ko‘pincha bolalarni o‘zaro hamkorlikka, fikr almashishga va birgalikda ish olib borishga undaydi. O‘yin terapiyasining samarali bo‘lishi uchun, avvalo, o‘yinlarning qiziqarli va bolalar uchun mos bo‘lishi kerak. Nutq nuqsonlarini bartaraf etish jarayonida bolalarga o‘yin shaklida maxsus mashqlar va topshiriqlar berish, ular bilan aktiv faoliyatda bo‘lish juda muhim. Ushbu o‘yinlarning turli shakllari — nutqni mashq 21 qilish, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, ifoda qilishni rivojlantirish kabi ko‘plab jihatlarni o‘z ichiga oladi. O‘yin terapiyasining asosiy maqsadi — bolalarning nutqiy ko‘nikmalarini oshirish, ular bilan muloqotni osonlashtirish va o‘zaro kommunikativ jarayonlarni yanada rivojlantirishdir. Bu maqsadga erishish uchun logopedik o‘yinlar, qo‘shiqlar, hikoyalar, rasm chizish va boshqalar kabi metodlar qo‘llaniladi. Nutq nuqsonlarini bartaraf etishda o‘yinlarni qo‘llash bolaning nutqiy faoliyatini faollashtiradi va uni har tomonlama rivojlantirishga yordam beradi. Nutq nuqsonlarini tuzatish jarayonida o‘yinning o‘zi bolalar uchun nafaqat samarali, balki qiziqarli va o‘rganishga rag‘batlantiruvchi vosita bo‘ladi. Bolalar o‘zlari uchun qiziqarli bo‘lgan o‘yinda ishtirok etish orqali ko‘proq mashq qilishga va yangi nutqiy ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga tayyor bo‘ladilar. Shu bilan birga, o‘yin terapiyasi bolalarga nutqni o‘rganishning yangi va samarali usulini taklif qiladi. Nutq nuqsonlarini bartaraf etishda o‘yin terapiyasining boshqa bir muhim afzalligi — bu terapevtik muhitda bolalarning stressini kamaytirishdir. O‘yin jarayonida bolalar o‘zlarini erkin his qilishadi, ular o‘ynashni yaxshi ko‘radilar va bu jarayon ularga xotirjamlik va ishonch bag‘ishlaydi. Bu esa, o‘z navbatida, nutqni yaxshilash uchun zarur bo‘lgan psixologik tayyorgarlikni osonlashtiradi. O‘yin terapiyasining samaradorligi bolalarning individual xususiyatlariga ham bog‘liq. Har bir bola o‘ziga xos, o‘zining psixologik va jismoniy holatiga mos tarzda o‘yinlarni amalga oshiradi. Shu sababli, o‘yinlar bolalarning yoshi, qobiliyatlari va ehtiyojlariga qarab maxsus tanlanadi. Misol uchun, kichik yoshdagi bolalar uchun oddiy o‘yinlar, tasvirlar va ranglar bilan ishlash samarali bo‘lsa, katta yoshdagi bolalar uchun murakkab o‘yinlar, mantiqiy topshiriqlar va fikr almashish o‘yini samarali bo‘lishi mumkin. 22 Nutq nuqsonlarini bartaraf etishda o‘yin terapiyasining muhim jihatlaridan biri — o‘yinlarni jismoniy faoliyat bilan bog‘lashdir. Jismoniy o‘yinlar bolalarning motorik ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi, shu bilan birga, ular bolalarga nutqni ifoda etishda qulaylik yaratadi. Bunday o‘yinlar bolalar uchun ko‘proq qiziqarli bo‘lib, ularni faollashtiradi va ularda ijobiy psixologik holatni yuzaga keltiradi. O‘yin terapiyasini qo‘llash orqali nutq nuqsonlarini bartaraf etishda o‘zaro munosabatlar ham muhim o‘rin tutadi. Bolalar o‘yin jarayonida o‘zaro muloqot qilish orqali ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantiradilar, shu bilan birga, ular nutqiy ifodalanish va tinglash ko‘nikmalarini ham oshiradilar. O‘yin jarayonida boshqa bolalar bilan muloqot qilish, ularga ko‘rsatmalar berish va fikrlarni almashish bolaning nutqiy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Nutq nuqsonlarini bartaraf etishda o‘yin terapiyasini muvaffaqiyatli qo‘llash uchun, terapevtlar va pedagoglar bolaning ehtiyojlariga moslashtirilgan o‘yinlarni ishlab chiqishlari zarur. Bu o‘yinlar bolaning nutq rivojlanishiga yordam berishdan tashqari, uning umumiy psixologik holatini yaxshilashga, o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishga ham yordam beradi. Shu bilan birga, bolaning faoliyatga bo‘lgan qiziqishini oshirish uchun o‘yin jarayonini doimiy ravishda yangilab borish, yangi shakllar va usullarni kiritish kerak. O‘yin terapiyasining nutq nuqsonlarini bartaraf etishda samarali bo‘lishi uchun, o‘yinlar faqatgina o‘rgatish maqsadida emas, balki bolalarning psixologik va ijtimoiy rivojlanishiga ham xizmat qiladi. Nutq nuqsonlarini bartaraf etishda o‘yinlar bolalarga muammolarni hal qilishda yordam beradi va ularni ijodiy tarzda fikrlashga rag‘batlantiradi. Bu esa, o‘z navbatida, ular uchun muvaffaqiyatli va samarali o‘qish, o‘rganish va nutq rivojlanishining asosiy manbai bo‘ladi. 23 Nutq nuqsonlarini bartaraf etishda o‘yin terapiyasining ahamiyati va uning bolalar uchun foydalari keng. O‘yinlarni nutq rivojlanishini mustahkamlash, bolalar uchun qiziqarli va o‘rgatish jarayonlarini samarali qilish uchun foydalanish juda muhim. O‘yin terapiyasi yordamida bolalar nutqdagi kamchiliklarni tuzatib, o‘zlarini erkin va to‘liq ifoda etish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. 2.3.Art-terapiya va musiqa terapiyasining nutq rivojlanishiga ta’siri. Art-terapiya va musiqa terapiyasi nutq rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu terapiya usullari bolalarning ruhiy holatini yaxshilash, hissiy va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish, shuningdek, nutqiy qobiliyatlarini oshirishga yordam beradi. Art-terapiya va musiqa terapiyasining asosiy maqsadi shaxsning ichki dunyosini o‘rganish, o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish va o‘z fikrlarini ifodalashda yordam berishdir. Art-terapiya jarayonida bolalar san'at orqali o‘z his-tuyg‘ularini ifodalaydilar. Rasm chizish, bo‘yash, kollajlar tayyorlash va boshqa san'at faoliyatlari bolalarga o‘z fikrlarini va emotsiyalarini ifodalash imkonini beradi. Bu jarayon bolalarning nutq rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, chunki san'at orqali o‘zini ifodalash bolalarga so‘z boyligini kengaytirish va ularni to‘g‘ri ishlatish imkoniyatini beradi. San'at faoliyatlari davomida bolalar o‘zaro muloqotda bo‘lishadi, bu esa ularning kommunikativ ko‘nikmalarini oshiradi. Musiqa terapiyasi ham bolalarning nutq rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Musiqa orqali bolalar hissiyotlarini ifodalash, ritm va ohanglarni anglash, shuningdek, nutqni rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Musiqa terapiyasi jarayonida bolalar qo‘shiqlarni aytish, musiqiy asboblar chalish va musiqiy o‘yinlar o‘ynash orqali nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Musiqa orqali bolalar o‘z fikrlarini ifodalashda, yangi so‘zlarni o‘rganishda va talaffuzni yaxshilashda yordam oladilar. 24 Art-terapiya va musiqa terapiyasining o‘zaro aloqasi ham muhimdir. Ushbu ikki yondashuv bir-birini to‘ldiradi va bolalarning nutq rivojlanishiga yanada ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Misol uchun, musiqa terapiyasida bolalar qo‘shiqlarni aytish jarayonida rasm chizishga, bo‘yashga yoki boshqa san'at faoliyatlarini amalga oshirishga jalb etilishi mumkin. Bu jarayon bolalarning hissiy va ruhiy holatini yaxshilash bilan birga, ularning nutqiy ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Art-terapiya va musiqa terapiyasining nutq rivojlanishiga ta’siri shuningdek, bolalarning o‘zaro munosabatlarini mustahkamlashda ham ko‘rinadi. O‘yinlar, musiqiy faoliyatlar va san'at jarayonlari bolalar o‘rtasida ijtimoiy aloqalarni rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar birgalikda muloqot qilish, o‘z fikrlarini ifodalash va bir-birlarini tushunish orqali o‘zaro munosabatlarini kuchaytiradilar. Bu esa ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Art-terapiya va musiqa terapiyasi jarayonida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yana bir jihat bu bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishdir. San'at va musiqa orqali bolalar o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashda, o‘z fikrlarini bildirishda va ijodkorlikni rivojlantirishda ishtirok etadilar. Bu jarayon bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishga, o‘zlarini qulay his qilishlariga va nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Art-terapiya va musiqa terapiyasining nutq rivojlanishiga ta’siri shuningdek, bolalarning stress darajasini kamaytirishga ham yordam beradi. San'at va musiqa faoliyatlari bolalarning ruhiy holatini yaxshilash, stressni kamaytirish va hissiy barqarorlikni ta'minlashga xizmat qiladi. Stress va xavotir bolalarning nutq rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi 4 , shuning uchun san'at va musiqa orqali stressni kamaytirish muhimdir. 4 RaxmonovaV.S. Maxsus p е dagogika. G’ulom nashriyoti. Toshk е nt. 2016 25 Umuman olganda, art-terapiya va musiqa terapiyasi nutq rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu yondashuvlar bolalarning ruhiy, emotsional va ijtimoiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Nutq muammolarini bartaraf etishda art-terapiya va musiqa terapiyasining qo‘llanilishi bolalar uchun yangi imkoniyatlar yaratadi, ularning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantiradi va o‘zini ifodalashga yordam beradi. Nutq rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda ushbu ikki terapiya usulining ahamiyati va samaradorligini e'tiborga olish zarur. 26 III.BOB.NUTQ NUQSONI BOR BOLALAR BILAN AMALIY PSIXOKOR- REKSION ISHLARNI TASHKIL ETISH. 3.1.Psixokorreksion mashg‘ulotlar uchun dastur tuzish. Psixokorreksion mashg‘ulotlar uchun dastur tuzish — bu bolalarning psixologik muammolarini hal etishga, ularning ruhiy holatini yaxshilashga va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan muhim jarayondir. Dastur tuzishda bir qator omillarni hisobga olish zarur: bolalarning individual xususiyatlari, ularning yoshiga, muammolarining turiga va psixologik holatlariga e'tibor berish lozim. Shu bilan birga, dastur mazmuni, vaqt rejalari, usullar va metodlar, shuningdek, natijalarni baholash tizimini ham o‘z ichiga olishi kerak. Dastur tuzish jarayonida avvalo, bolalarning ehtiyojlarini aniqlash zarur. Bu jarayonda psixologik diagnostika vositalaridan foydalanish, ota-onalar va o‘qituvchilar bilan muloqot qilish muhim ahamiyatga ega. Bolalarning psixologik muammolarini aniqlash, ularning ruhiy holatini tushunish va individual yondashuvni ta'minlash dastur tuzishda asosiy bosqich hisoblanadi. Diagnostika jarayonida bolalarning shaxsiy xususiyatlari, 5 ijtimoiy muhit va oila sharoitlari kabi omillarni inobatga olish lozim. Dastur tuzishda maqsadlarni aniqlash muhimdir. Psixokorreksion mashg‘ulotlarning maqsadlari aniq, o‘lchovli va erishilishi mumkin bo‘lishi kerak. Masalan, bolalarning hissiy barqarorligini oshirish, o‘zini ifodalash ko‘nikmalarini rivojlantirish, ijtimoiy aloqalarni yaxshilash va muammolarni bartaraf etish maqsadlariga kiradi. Har bir maqsad uchun aniq vazifalar belgilanishi zarur. Bu vazifalar bolalarga individual tarzda yoki guruhda ishlash orqali erishilishi mumkin. 5 Muzaffarova, X. (2020). Maxsus maktab internatlarda olib boriladigan korreksion tarbiyaviy ishlarning mazmuni. Архив Научных Публикаций JSPI. 27 Dastur mazmunini ishlab chiqish jarayonida psixokorreksion metodlarni tanlash muhimdir. O‘yin terapiyasi, art-terapiya, musiqa terapiyasi, hikoya o‘rganish va boshqa usullar dasturga kiritilishi mumkin. Ushbu metodlar bolalarning hissiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, ularning nutqiy ko‘nikmalarini oshirishga yordam beradi. Har bir metodni qo‘llashda bolalarning individual xususiyatlarini hisobga olish zarur. Masalan, ba'zi bolalar san'at orqali o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashda qulayroq his qilishlari mumkin, boshqalari esa musiqa yoki o‘yin orqali o‘z fikrlarini bildirishda yaxshiroq bo‘lishlari mumkin. Mashg‘ulotlar rejasini tuzishda vaqtni taqsimlash muhim ahamiyatga ega. Har bir mashg‘ulot uchun vaqt belgilanishi va uning davomiyligi bolalarning yoshiga va qobiliyatlariga mos kelishi kerak. Qisqa muddatli mashg‘ulotlar bolalar uchun samarali bo‘lishi mumkin, chunki ular uzoq vaqt davomida e'tiborini yo‘qotmasdan faol ishtirok etish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Mashg‘ulotlar davomida bolalarga taklif etilayotgan faoliyatlarning xilma-xilligi ham muhimdir. O‘yinlar, san'at faoliyatlari, musiqa va hikoyalar orqali bolalar o‘z ko‘nikmalarini oshirish va o‘zini ifodalash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Dasturda natijalarni baholash tizimini ham ishlab chiqish zarur. Mashg‘ulotlar davomida bolalarning o‘zgarishlarini va erishilgan natijalarni kuzatish muhimdir. Bu jarayonda psixologik diagnostika vositalaridan foydalanish, bolalar bilan muloqot qilish va ota-onalardan fikr olish zarur. Natijalarni baholash orqali dastur samaradorligini aniqlash va kerakli o‘zgarishlarni amalga oshirish mumkin. Psixokorreksion mashg‘ulotlar dasturi tuzish jarayonida muntazam ravishda yangilanish va takomillashtirish zarur. Bolalarning ehtiyojlari va holatlariga qarab dasturga o‘zgarishlar kiritilishi mumkin. Dastur tuzish jarayoni ijtimoiy va psixologik sharoitlarni hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak. 28 Umuman olganda, psixokorreksion mashg‘ulotlar uchun dastur tuzish jarayoni bolalarning individual xususiyatlarini, muammolarini va ehtiyojlarini hisobga olishga qaratilgan. Dastur mazmuni, maqsadlar, usullar va natijalarni baholash tizimi birgalikda ishlaydi va bolalarning psixologik rivojlanishini qo‘llab- quvvatlashga yordam beradi. Bu jarayonning muvaffaqiyati bolalarning ruhiy holatini yaxshilash, ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish va muammolarni bartaraf etishga bog‘liqdir. Maqsadlarni belgilash jarayoni dastur tuzishda muhim o‘rin tutadi. Psixokorreksion mashg‘ulotlarning maqsadlari aniq, o‘lchovli va erishilishi mumkin bo‘lishi kerak. Masalan, bolalarning nutq ko‘nikmalarini rivojlantirish, hissiy barqarorlikni oshirish, ijtimoiy aloqalarni mustahkamlash va o‘zini ifodalash ko‘nikmalarini yaxshilash kabi maqsadlar belgilanishi mumkin. Har bir maqsad uchun aniq vazifalar ishlab chiqilishi zarur. Bu vazifalar bolalarning individual ehtiyojlariga mos ravishda tanlanishi va bajarilishi zarur. Dastur mazmunini ishlab chiqishda turli psixokorreksion metodlar va usullar qo‘llanilishi mumkin. O‘yin terapiyasi, art-terapiya, musiqa terapiyasi, rol o‘ynash o‘yinlari va boshqa interaktiv faoliyatlar psixokorreksion dasturga kiritilishi mumkin. Ushbu metodlar bolalarning emotsional va ijtimoiy rivojlanishini qo‘llab- quvvatlash, shuningdek, nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Har bir metodni tanlashda bolalarning individual xususiyatlarini hisobga olish zarur. Ba'zi bolalar san'at orqali o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashda qulayroq his qilishlari mumkin, boshqalari esa musiqa yoki o‘yin orqali o‘z fikrlarini bildirishda yaxshiroq bo‘lishlari mumkin. Mashg‘ulotlar rejasini tuzishda vaqtni taqsimlash muhim ahamiyatga ega. Har bir mashg‘ulot uchun vaqt belgilanishi va uning davomiyligi bolalarning yoshiga va qobiliyatlariga mos kelishi kerak. Qisqa muddatli mashg‘ulotlar bolalar uchun 29 samarali bo‘lishi mumkin, chunki ular uzoq vaqt davomida e'tiborini yo‘qotmasdan faol ishtirok etish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Mashg‘ulotlar davomida bolalarga taklif etilayotgan faoliyatlarning xilma-xilligi ham muhimdir. O‘yinlar, san'at faoliyatlari, musiqa va hikoyalar orqali bolalar o‘z ko‘nikmalarini oshirish va o‘zini ifodalash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Dasturda natijalarni baholash tizimini ham ishlab chiqish zarur. Mashg‘ulotlar davomida bolalarning o‘zgarishlarini va erishilgan natijalarni kuzatish muhimdir. Bu jarayonda psixologik diagnostika vositalaridan foydalanish, bolalar bilan muloqot qilish va ota-onalardan fikr olish zarur. Natijalarni baholash orqali dastur samaradorligini aniqlash va kerakli o‘zgarishlarni amalga oshirish mumkin. Psixokorreksion mashg‘ulotlar dasturi tuzish jarayonida muntazam ravishda yangilanish va takomillashtirish zarur. Bolalarning ehtiyojlari va holatlariga qarab dasturga o‘zgarishlar kiritilishi mumkin. Dastur tuzish jarayoni ijtimoiy va psixologik sharoitlarni hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak. Umuman olganda, psixokorreksion mashg‘ulotlar uchun dastur tuzish jarayoni bolalarning individual xususiyatlarini, muammolarini va ehtiyojlarini hisobga olishga qaratilgan. Dastur mazmuni, maqsadlar, usullar va natijalarni baholash tizimi birgalikda ishlaydi va bolalarning psixologik rivojlanishini qo‘llab- quvvatlashga yordam beradi. Bu jarayonning muvaffaqiyati bolalarning ruhiy holatini yaxshilash, ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish va muammolarni bartaraf etishga bog‘liqdir. 3.2.Ota-onalar bilan ishlashning o‘ziga xos xususiyatlari. Ota-onalar bilan ishlashning o‘ziga xos xususiyatlari bolalar rivojlanishi va ularning psixologik salomatligi uchun muhim hisoblanadi. Ota-onalar bolalarning hayotida eng yaqin va ta'sirchan shaxslar bo‘lib, ularning tarbiyasi va rivojlanishida katta rol o‘ynaydilar. Shuning uchun, ota-onalar bilan samarali 30 muloqot va hamkorlik psixologik yordam, ta'lim va tarbiya jarayonida muhim ahamiyatga ega. Birinchidan, ota-onalar bilan ishlashning asosiy maqsadi — bolalarning rivojlanishiga yordam berishdir. Ota-onalar bolalarining o‘ziga xos xususiyatlarini, ehtiyojlarini va muammolarini yaxshi bilishadi. Shuning uchun, psixologlar va mutaxassislar ota-onalar bilan muloqot qilib, bolalarning individual xususiyatlarini tushunishlari va ularga mos yondashuvlarni ishlab chiqishlari kerak. Ota-onalarni jalb qilish orqali bolalarning psixologik va emotsional holatini yaxshilashga erishish mumkin. Ikkinchidan, ota-onalar bilan ishlashda ishonchli va ochiq munosabatlarni o‘rnatish muhimdir. Ota-onalar psixologik yordam va tavsiyalarni olishda ishonchli muhitda bo‘lishlari kerak. Psixologlar ularning fikrlarini, his-tuyg‘ularini va tashvishlarini tinglashi va qabul qilishi zarur. Ota-onalarning o‘z farzandlari bilan bog‘liq his-tuyg‘ulari va fikrlari ularning tarbiyasidagi yondashuvlariga ta'sir ko‘rsatadi. Shuning uchun, psixologlar ota-onalar bilan ochiq, samimiy va ishonchli muloqot o‘rnatishlari muhimdir. Uchinchidan, ota-onalar bilan ishlashda ularni tarbiyaviy jarayonlarga jalb qilish zarur. Ota-onalar bolalarining rivojlanishiga ta'sir etuvchi muhim omil sifatida, ularga tarbiyaviy jarayonlarda faol ishtirok etish imkonini berish muhimdir. Ota-onalar bolalarining tarbiyasi va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan ma'lumotlar va ko‘nikmalarni olishlari kerak. Bu, o‘z navbatida, bolalarning ijtimoiy, hissiy va nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. To‘rtinchidan, ota-onalar bilan ishlashda mos keluvchi metodlarni tanlash muhim ahamiyatga ega. Har bir oila va ota-ona o‘ziga xosdir, shuning uchun psixologlar ularning ehtiyojlariga va sharoitlariga mos keladigan metodlarni tanlashlari zarur. Ota-onalar bilan ishlashda o‘yin terapiyasi, art-terapiya, musiqa 31 terapiyasi va boshqa interaktiv faoliyatlar qo‘llanilishi mumkin. Ushbu metodlar bolalarning hissiy va ruhiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda samarali bo‘ladi. Beshinchidan, ota-onalar bilan ishlashda o‘zaro hamkorlik muhimdir. Psixologlar va ota-onalar o‘rtasida samarali hamkorlik bolalarning rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Ota-onalar psixologlar bilan birgalikda bolalarining muammolarini hal etishda, ularning hissiy holatini yaxshilashda va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda ishtirok etishlari zarur. Bunday hamkorlik ota- onalarning bolalariga bo‘lgan ishonchini oshiradi va ularning rivojlanish jarayonida qo‘llab-quvvatlashni ta'minlaydi. Oltinchidan, ota-onalar bilan ishlashda ma'lumotlarni taqdim etish muhimdir. Psixologlar ota-onalarga bolalarning rivojlanishiga ta'sir etuvchi omillar, tarbiyaviy yondashuvlar va psixologik yordam haqida ma'lumotlarni taqdim etishlari zarur. Ota-onalarga bolalarining hissiy va psixologik holatini tushunish, ularni to‘g‘ri tarbiyalash va rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan bilimlarni berish muhimdir. Ma'lumotlar ota-onalarning bolalariga bo‘lgan ishonchini oshiradi va ularning rivojlanishiga yordam beradi. Yettinchidan, ota-onalar bilan ishlashda natijalarni baholash va monitoring qilish muhimdir. Psixologlar ota-onalar bilan birgalikda bolalarning rivojlanishini kuzatish, erishilgan natijalarni baholash va kerakli o‘zgarishlarni amalga oshirishlari lozim. Natijalarni baholash orqali bolalarning psixologik holatini yaxshilash va ularning ehtiyojlarini inobatga olish imkoniyatlari aniqlanadi. Umuman olganda, ota-onalar bilan ishlashning o‘ziga xos xususiyatlari bolalarning psixologik rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Ota-onalar bilan ishonchli va ochiq munosabatlarni o‘rnatish, ularni tarbiyaviy jarayonlarga jalb qilish, mos keluvchi metodlarni tanlash va o‘zaro hamkorlikni ta'minlash muhimdir. Bularning barchasi bolalarning hissiy, ijtimoiy va nutqiy ko‘nikmalarini 32 rivojlantirishga yordam beradi. Ota-onalar bilan ishlash jarayoni, shuningdek, bolalarning ruhiy holatini yaxshilash va ularning ijtimoiy hayotda muvaffaqiyatli bo‘lishlariga yordam beradi. Bolaning uyiga borishdan ko‘zlangan maqsad — oila sharoiti, bolaning oiladagi xulqi, qiziqishlari, ota-onasi va oila a’zolari bilan tanishish, shuningdek, ota-onalarni bola tarbiyasining samarali usullari bilan tanishtirish va oilaning bola tarbiyasidagi ijobiy tajribalarini o‘rganib, ommalashtirishdir. Tarbiyachi bolaning uyiga tekshiruvchi sifatida emas, balki do‘st, bola tarbiyasidek murakkab ishda yordam beruvchi sifatida borishi, oila a’zolari bilan nazokat va xushmuomalalik bilan munosabatda bo‘lishi kerak. Tarbiyachi har bir oilaga borishidan avval o‘z oldiga aniq maqsad qo‘yishi, qaysi mavzuda suhbatlashishini oldindan belgilab olishi lozim. Ota-onalarga beriladigan savollar puxta o‘ylangan bo‘lishi kerak. Suhbat shunday tuzilishi kerakki, tarbiyachi bilan ota-ona bir-birlarini yaxshi tushunishlari, ular o‘rtasida ishonchli aloqa o‘rnatilishi darkor. Oilaga borishdan oldin tarbiyachi shu oila to‘g‘risida (ota-onalarning fe’l-atvori, oilaviy munosabatlar, bolaning rivojlanish darajasi) to ‘g‘risida ma’lum tasavvurlarga ega bo‘lishi kerak. Tarbiyachi otaonalar hurmati va ishonchini qozonmoq uchun avval ota-onalarga bolaning ijobiy fazilatlari to‘g‘risida fikr, mulohazalarini bildiradi va bolaning uyidagi hayotini qanday tashkil etish kerakligi, unga nimalarni o‘qib va hikoya qilib berish mumkinligi, bolaning kun tartibi, uni oila mehnatida qatnashtirish, kattalarga hurmat ruhida tarbiyalash kabi ta’limtarbiya ishlari mazmuni va usullari bo‘yicha tavsiyalar beradi. Albatta, tarbiyachining oila bilan olib boradigan ishida bolaning yoshi, imkoniyatlari, o‘ziga xos xususiyatlari e’tiborga olinadi. Tarbiyachining ota-onalarga beradigan tavsiya va maslahatlari ishonarli bolishi uchun ota-onalar yoki oilaning boshqa a’zolari maktabgacha ta’lim tashkilotiga taklif qilinadi. Bunda ota-onalar bolaning navbatchilik 33 vazifasini qanday bajarayotganini yoki sayrga chiqishdan avval u qanday o‘ynayotganini ko‘radilar, bolalarning o‘quv va imkoniyatlariga ishonch hosil qiladilar. Oilaga borishning maqsad va mazmuni tarbiyachining rejasi va hisobotida, kundalik daftarida aks ettirilishi kerak. Tarbiyachi har bir bolaning oilasiga yiliga kamida 2 marta borishi kerak. 3.3.Korrektsiya jarayonining samaradorligini baholash . Korrektsiya jarayonining samaradorligini baholash — psixologik yordam va psixokorreksion faoliyatlarning muhim jihatlaridan biridir. Ushbu jarayon yordamida mutaxassislar bolalarning rivojlanishidagi o‘zgarishlarni, psixologik muammolarini, fikrlash va hissiyotlaridagi o‘zgarishlarni aniqlashadi. Samaradorlikni baholash, shuningdek, amalga oshirilgan korrektsiya tadbirlarining ta'sirini aniqlash va kerakli o‘zgarishlarni kiritish imkonini beradi. Korrektsiya jarayoni muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun, avvalo, uning samaradorligini qanday baholanishi haqida aniq tushunchaga ega bo‘lish zarur. Baholash jarayoni bir necha bosqichni o‘z ichiga oladi. Birinchi bosqichda, dastlabki diagnostika amalga oshiriladi. Bu bosqichda bolaning psixologik holati, nutq rivojlanishi, hissiy barqarorligi va ijtimoiy ko‘nikmalari haqida ma'lumot to‘planadi. Diagnostika jarayonida turli xil usullar qo‘llaniladi: testlar, anketalar, kuzatuv va muloqot. Ushbu jarayon bolalarning hozirgi holatini aniqlashda muhimdir, chunki dastlabki ma'lumotlar korrektsiya jarayonining maqsadlarini belgilash uchun asos bo‘ladi. Ikkinchi bosqichda, korrektsiya jarayoni davomida erishilgan natijalar va o‘zgarishlar kuzatiladi. Bu jarayonda mutaxassislar bolalarning rivojlanishini doimiy ravishda monitoring qilishlari zarur. Monitoring jarayonida har bir mashg‘ulotdan so‘ng bolalarning hissiy va psixologik holatlari, nutqiy ko‘nikmalari va ijtimoiy aloqalari baholanadi. Bu, o‘z navbatida, korrektsiya 34 jarayonining qanday kechayotganini, qaysi usullar samarali yoki samarali emasligini aniqlash imkonini beradi. Uchinchidan, korrektsiya jarayonining samaradorligini baholashda natijalarni o‘lchash muhim ahamiyatga ega. Natijalarni o‘lchash uchun aniq mezonlar va ko‘rsatkichlar ishlab chiqilishi kerak. Masalan, bolalarning nutq rivojlanishidagi o‘zgarishlar, emotsional holatlari, ijtimoiy ko‘nikmalari va o‘zini tutishdagi o‘zgarishlar o‘lchanishi mumkin. Bu mezonlar yordamida korrektsiya jarayonida erishilgan natijalarni aniq baholash imkoniyati yaratiladi. Korrektsiya jarayonining samaradorligini baholashda shuningdek, ota- onalarning fikrlarini inobatga olish ham muhimdir. Ota-onalar bolalarining rivojlanishidagi o‘zgarishlarni, hissiy holatlarini va ijtimoiy ko‘nikmalarini kuzatish imkoniyatiga ega. Ota-onalardan olingan fikrlar va mulohazalar korrektsiya jarayonining samaradorligini baholash uchun qo‘shimcha ma'lumot manbai bo‘lib xizmat qiladi. Ota-onalar bilan muloqot qilish jarayonida ularga bolalarning erishgan yutuqlari va rivojlanishidagi o‘zgarishlar haqida ma'lumot berish ham zarur.Bundan tashqari, baholash jarayonida boshqa mutaxassislarning fikrlarini inobatga olish ham muhimdir. Psixologlar, pedagoglar va boshqa soha mutaxassislari bolalarning rivojlanishida turli jihatlarni ko‘rib chiqishlari mumkin. Ularning tajribasi va bilimlari korrektsiya jarayonining samaradorligini baholashda muhim rol o‘ynaydi. Muloqot va hamkorlik orqali mutaxassislar bir-birlarining fikrlarini baholashlari, tajribalarini o‘rganishlari va o‘zaro yordam ko‘rsatishlari mumkin. Korrektsiya jarayonining samaradorligini baholashda vaqtni inobatga olish ham muhimdir. Ba'zi hollarda bolalar tezda o‘zgarishlar ko‘rsatishi mumkin, boshqalarda esa bu jarayon uzoq vaqt davom etishi mumkin. Shuning uchun, vaqtni hisobga olgan holda, korrektsiya jarayonining samaradorligini baholashda 35 sabr-toqatli va izchil yondashuv zarur. O‘zgarishlar va natijalar vaqt o‘tishi bilan paydo bo‘lishi mumkin, shuning uchun ularni kuzatish va baholash doimiy ravishda amalga oshirilishi kerak. Korrektsiya jarayonining samaradorligini baholashda shuningdek, natijalar asosida kelgusidagi rejalar va strategiyalarni ishlab chiqish muhimdir. Agar korrektsiya jarayoni muvaffaqiyatli bo‘lsa, bu natijalarni davom ettirish va mustahkamlash uchun yangi strategiyalar ishlab chiqish zarur. Agar jarayon samarali bo‘lmasa yoki bolalar kutilgan natijalarga erishmasa, o‘zgarishlar kiritish va yangi yondashuvlarni sinab ko‘rish kerak. Umuman olganda, korrektsiya jarayonining samaradorligini baholash — bu doimiy va ko‘p jihatli jarayondir. Avvalo, dastlabki diagnostika jarayoni, keyin esa monitoring va natijalarni o‘lchash zarur. Ota-onalar va boshqa mutaxassislarning fikrlarini inobatga olish, vaqtni hisobga olish va natijalar asosida kelgusidagi rejalarni ishlab chiqish ham muhimdir. Bularning barchasi korrektsiya jarayonining samaradorligini oshirishga va bolalarning psixologik rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. Korrektsiya jarayonini baholash orqali mutaxassislar bolalarning hissiy va psixologik holatini yaxshilash, ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish va muammolarini hal etish imkonini olishadi. Korrektsiya jarayonining samaradorligini baholash – bu logopedik, psixologik yoki boshqa turdagi muolajalar davomida qo‘llanilgan yondashuv va usullarning muvaffaqiyat darajasini aniqlashni nazarda tutadi. Bu jarayon muhim amaliy va ilmiy ahamiyatga ega bo‘lib, uning yordamida bajarilgan ishlar natijasida qanday o‘zgarishlar yuz berganligi haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lish mumkin. Baholash samaradorlikni oshirish, usullarning maqsadga muvofiqligini tahlil qilish va kelgusidagi korreksion ishlarni yanada sifatli tashkil etish imkoniyatini beradi. 36 Korrektsiya jarayonining samaradorligini baholashda bir qator omillar hisobga olinadi: diagnostik natijalar, bolalarning nutq, psixik va ijtimoiy rivojlanishidagi o‘zgarishlar, korrektsion ta‘sirning davomiyligi va barqarorligi. Shuningdek, jarayon davomida foydalanilgan metod va usullarning qo‘llanilish xususiyatlari ham baholanadi. Korrektsiya jarayonining samaradorligini baholashning ahamiyati Nutq yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bor bolalar bilan ishlashda korrektsiya jarayonining samaradorligini baholash bir nechta sababga ko‘ra muhimdir: Natijalarni kuzatish: Baholash yordamida bolada qanday rivojlanish kuzatilganini aniqlash mumkin. Bu jarayon davomida yutuqlarni qayd etish va kamchiliklarni aniqlash imkonini beradi. Yondashuvlarni tahlil qilish: Har bir bola uchun individual yondashuv zarur. Baholash jarayoni muayyan metodikalar qanchalik samarali bo‘lganligini aniqlash imkonini beradi. Ishni rejalashtirish: Baholash natijalariga asoslanib, korrektsion ishlarning kelgusi bosqichlari uchun aniq maqsad va vazifalar belgilanishi mumkin. Ota-onalarga ma‘lumot berish: Ota-onalar bilan aloqani yaxshilash uchun bolalarining rivojlanishi haqida aniq ma‘lumot berish muhimdir. Bu ularda motivatsiya uyg‘otadi va bolaga ko‘proq yordam berishga undaydi. Korrektsiya jarayonining samaradorligini baholash — bu muayyan tizimlar yoki jarayonlar asosida amalga oshirilgan korrektsiyalar (o‘zgartirishlar yoki yaxshilanishlar) ning samaradorligini, ya'ni ularning maqsadga muvofiqligini, ta'sirini va natijalarini o‘lchashni anglatadi. Bunday baholashning ahamiyati, ayniqsa, ta'lim, sog'liqni saqlash, sanoat, va boshqa sohalarda rivojlanish va takomillashtirish jarayonlarini samarali boshqarish uchun muhimdir. 37 Korrektsiya jarayonining samaradorligini baholashda bir nechta asosiy elementlar mavjud. Birinchidan, jarayonning maqsadi aniq belgilangan bo‘lishi kerak. Agar maqsad to‘g'ri aniqlanmagan bo‘lsa, korrektsiyaning qanchalik samarali bo‘lganini aniqlash qiyin bo‘ladi. Keyin, samaradorlikni o‘lchash uchun statistik metodlar va ma'lumotlar tahlili kerak bo‘ladi. Odatda, korrektsiya jarayoni davomida olingan natijalar, avvalgi holatga nisbatan o‘zgarishlarni ko‘rsatadi, va bu o‘zgarishlarning miqdori va sifatini o‘lchash zarur. Bu tahlil jarayonida ko‘plab indikatorlar ishlatiladi: ishlab chiqarish samaradorligi, ishtirokchilar orasidagi munosabatlar, yoki foydalanuvchilar tomonidan ko‘rsatilgan qoniqish darajasi. Korrektsiya jarayonining samaradorligini baholashning yana bir muhim jihati — bu o‘zgarishlarning barqarorligini ta'minlashdir. Ko‘plab tizimlar vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishlarga qarshi qarshilik ko‘rsatishi mumkin, shuning uchun korrektsiya jarayonidan keyingi natijalarning uzoq muddatli ta'sirini kuzatish muhimdir. Bu jarayonni qayta baholash, zarurat tug'ilsa, yangi o‘zgarishlar kiritishni talab qiladi. Shu bilan birga, bu tahlil jarayonida har qanday xatoliklar yoki nosozliklar aniqlanib, kelajakda bunday xatolarni oldini olish uchun zarur choralar ko‘riladi. Baholashning metodikasi bir nechta bosqichlardan iborat. Dastlab, muayyan tizimda yoki sohada amalga oshirilgan korrektsiya choralari bo‘yicha olingan ma'lumotlar to‘planadi. Bu ma'lumotlar keyinchalik tahlil qilinadi va o‘zgarishlarning qanday amalga oshirilgani, qanday natijalar keltirganligi tekshiriladi. Ma'lumotlar yig'ish va tahlil qilish jarayonida sifat va miqdoriy indikatorlar birgalikda ishlatiladi. Misol uchun, agar korrektsiya ta'lim tizimida amalga oshirilgan bo‘lsa, o‘quvchilarning akademik yutuqlari, dars jarayonidagi ishtirok etish darajasi, va o‘qituvchilar tomonidan o‘zgartirishlar tasdiqlanadi. 38 Korrektsiyaning samaradorligini baholashda eng muhim elementlardan biri — bu tizimni doimiy ravishda monitoring qilish va tahlil qilishdir. Tizimda qilingan har qanday o‘zgarishlar boshidanoq nazoratga olinishi kerak. Monitoring jarayoni o‘zgarishlarning samaradorligini kuzatish, tahlil qilish va kerak bo‘lsa, o‘zgartirishlar kiritishni o‘z ichiga oladi. Agar tizimda ba'zi nosozliklar aniqlansa, ular tezda bartaraf etilishi kerak. Monitoring jarayoni samarali bo‘lishi uchun ko‘plab metodlar va vositalar mavjud. Ular orasida anketalar, so‘rovnomalar, interv'yu va turli statistik tahlillar ishlatiladi. Bu metodlar orqali o‘zgarishlar va korrektsiyalar haqida batafsil ma'lumot olish mumkin. Shuningdek, samaradorlikni baholashda muvaffaqiyatga erishilgan maqsadlar va olingan natijalarning ob'ektiv va aniq o‘lchovlari zarur. Bu maqsadlar, avvalgi sharoitlar bilan solishtirganda, korrektsiyaning ta'sirini ko‘rsatishi kerak. Bunda mavjud resurslar va vaqtni qanday sarflanganligi ham muhimdir. Muvaffaqiyatlar va xatoliklar tahlil qilinishi lozim, chunki bu kelajakda samaradorlikni oshirishga yordam beradi. Korrektsiya jarayonining samaradorligini baholashda nazorat qilishning ham ahamiyati katta. Nazorat qilish jarayoni — bu o‘zgarishlar amalga oshirilgandan keyin ularning to‘g'riligi va muvofiqligini tekshirishni anglatadi. Bu jarayonning samarali o‘tishi uchun barcha ishtirokchilar 6 , jumladan, menejerlar, o‘quvchilar, yoki xodimlar o‘zaro hamkorlikda ishlashlari kerak. Nazorat qilish jarayoni tizimdagi o‘zgarishlarning to‘g'ri bajarilishi va belgilangan maqsadlarga muvofiqligini tekshiradi. Samaradorlikni baholashda sifat va miqdoriy o‘lchovlarning birgalikda ishlatilishi samarali natijalarga olib keladi. Agar faqat bitta turi ishlatilsa, 6 Muzaffarova, X. (2020). O‘quvchilar savodxonligini oshirishda didaktik oyin va mashqlarni tanlash texnologiyasi. Архив Научных Публикаций JSPI. 39 baholashning aniqligi pasayishi mumkin. Masalan, faqat miqdoriy o‘lchovlar ishlatilsa, jarayonning sifatini ko‘rib chiqish imkoniyati bo‘lmaydi. Shu bois, korrektsiya jarayonining samaradorligini baholashda har ikkala o‘lchovning birlashishi zarur. Xulosa qilib aytganda, korrektsiya jarayonining samaradorligini baholash — bu murakkab va ko‘p jihatli bir jarayon bo‘lib, u nafaqat o‘zgarishlarning darajasi va sifatini o‘lchashni, balki ularning tizimga ta'sirini va barqarorligini ta'minlashni ham o‘z ichiga oladi. Samarali baholash, kelajakda yaxshilanishlarni amalga oshirishga yordam beradi va tizimning uzoq muddatli muvaffaqiyatini ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. 40 XULOSA Nutqida nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ishlar muhim ahamiyatga ega, chunki bu bolalarning rivojlanishida va ular bilan ishlashda maxsus yondashuvlarni talab qiladi. Nutq muammolari ko‘pincha bolalarning ijtimoiy, emotsional va psixologik rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Shuning uchun, psixokorreksion ishlarda individual yondashuv, to‘g‘ri metodlar va ota-onalar bilan hamkorlik muhimdir. Psixokorreksion jarayonida o‘yin terapiyasi, musiqa terapiyasi, art-terapiya va boshqa metodlar qo‘llanilib, bolalarning nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan. Birinchidan, psixokorreksion ishlar bolalarning ruhiy holatini yaxshilashga, ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishga va hissiy barqarorligini ta'minlashga qaratilgan. Nutqida nuqsonlari bo‘lgan bolalar ko‘pincha o‘zlarini noqulay his qiladilar, bu esa ularning psixologik holatiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Psixokorreksion ishlar yordamida bolalarga o‘z fikrlarini ifodalashda yordam berish, ularning hissiyotlarini tushunish va ularni qo‘llab-quvvatlash zarur. Ikkinchidan, psixokorreksion jarayonlarida ota-onalar bilan hamkorlikning ahamiyati katta. Ota-onalar bolalarining rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi va ularning tarbiyaviy yondashuvlari psixokorreksion ishlarning samaradorligini oshirishi mumkin. Ota-onalar bilan muloqot qilib, ularning fikrlarini, tashvishlarini va bolalarning nutq rivojlanishi haqidagi mulohazalarini inobatga olish zarur. Bu jarayon bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishga va ularning psixologik muammolarini bartaraf etishga yordam beradi. Uchinchidan, psixokorreksion ishlar davomida mutaxassislar bolalarning individual xususiyatlarini hisobga olishlari zarur. Har bir bolada nutq muammolari turlicha bo‘lishi mumkin, shuning uchun yondashuvlar ham individual bo‘lishi kerak. Bolalarning nutq rivojlanishi, emotsional holati va ijtimoiy ko‘nikmalari 41 o‘zaro bog‘liq, shuning uchun bu jihatlarni bir-biriga mos ravishda rivojlantirish muhimdir. Natijada, nutqida nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ishlar murakkab va ko‘p jihatli jarayon bo‘lib, bolalarning psixologik, emotsional va nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Ushbu jarayonda individlarga mos yondashuv, ota-onalar bilan hamkorlik va zarur metodlarni qo‘llash muhimdir. Bularning barchasi bolalarning o‘zini ifodalashda, nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishda va ijtimoiy aloqalarini mustahkamlashda samarali natijalarga erishishga yordam beradi. Nutq muammolari bo‘lgan bolalar uchun psixokorreksion ishlar — bu faqat muammoni hal qilish emas, balki ularning umumiy rivojlanishini ta'minlashga qaratilgan jarayon hisoblanadi. 42 Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Ayupova MY “Logopediya” Toshkent – 2019 2. Mo‘minova L.R.-“Logopediya tekshiruvi va bolalarni o‘qitish” Toshkent – 1992 y. 3. Mo‘minova L.R. – “Logopediya” Toshkent – 1994 y. 4. Mo‘minova L.R.- “To‘liqsiz nutqi bo‘lgan bolalar nutqini rivojlantirishning korrektiv pedagogik asoslari” Annotatsiya. 5. Mo‘minova L.R. , Ayupova M.Yu. _ Nutq terapiyasi -T, 1993 yil. 6. L.R.Mo‘minova . Nutq nuqsonlari bo‘lgan bolalarning psixologik- pedagogik diagnostikasi. - T., 2012 yil. 7. Mo minova L.R “Maxsus psixologiya” Toshkent 2016 y.ʻ 8. Muzaffarova, X. (2021). Aqli zaiflik tushunchasi talqinidagi nazariy xatolarning salbiy oqibatlari. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании , (2). 9. Muzaffarova, X. (2020). O‘quvchilar savodxonligini oshirishda didaktik oyin va mashqlarni tanlash texnologiyasi. Архив Научных Публикаций JSPI. 10. Muzaffarova, X. (2020). Мактабгача таълим жараёнига мультимедиа технологиясини татбиқ этиш . Архив Научных Публикаций JSPI. 11. Muzaffarova, X. (2020). Pedagogik texnologiyalar va ularni maxsus ta’lim mussasalariga tadbiq etish. Архив Научных Публикаций JSPI. 12. Muzaffarova, X. (2020). Мактабгача таълим жараёнига мультимедиа технологиясини татбиқ этиш . Архив Научных Публикаций JSPI. 13. Музаффарова, Х. Н., & Эгамназаров, М. Ю. (2017). Махсус таълимда болалар интеллекти даражасини аниқлашда психологик-педагогик эксперимент ўтказиш технологияси. Современное образование (Узбекистан), (7). 43 14. Тангирова, Д., & Музаффарова, Х. (2014). Нарушения фонетических норм, встречающиеся в речи учащихся, и пути их исправления. Молодой ученый, (20), 738-740. 15. Muzaffarova, X. (2020). Дидактик ўйин технологиялари– педагогик феномен сифатида. Архив Научных Публикаций JSPI. 16. Muzaffarova, X. (2020). Логопедик машғулотларда болалар сўз бойлигини ошириш бўйича тавсиялар. Архив Научных Публикаций JSPI. 17.Abidova, N. (2023). Creating an Inclusive Educational Environment for Children with Special Educational Needs. Texas Journal of Engineering and Technology, 27, 36- 38. 18. Abidova N. Z, Kaxxarova M. M. Development of sound pronunciation of speech in children with expressive alia // The American Journal of Social Science and Education Innovations. - 2021. - №. 04. - S. 2834. Internet saytlar 1.www.arxiv.uz 2.www.ziyonet.uz 3.www.fanfikr.uz 4.www.academy.uz 5.www.ideal.uz 44 45

Nutqida nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ishlar 

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I.BOB.NUTQ NUQSONLARINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI.

1.1.Nutq nuqsonlarining turlari va tasnifi………………………………………..…5

1.2.Nutq muammolari kelib chiqishining psixologik omillari…………….……….9

1.3.Nutq nuqsonlarining bolalarning ruhiy rivojlanishiga ta’siri………………....11

II.BOB.NUTQ NUQSONI BOR BOLALAR BILAN PSIXOKORREKSION ISHLARDA YONDASHUVLAR.

2.1.Psixokorreksion ishlarning asosiy prinsiplari…………………………………14

2.2.Nutq nuqsonlarini bartaraf etishda o‘yin terapiyasi usullari………………….16

2.3.Art-terapiya va musiqa terapiyasining nutq rivojlanishiga ta’siri………….....20

III.BOB.NUTQ NUQSONI BOR BOLALAR BILAN AMALIY PSIXOKOR-

REKSION ISHLARNI TASHKIL ETISH.

3.1.Psixokorreksion mashg‘ulotlar uchun dastur tuzish………………………..…23

3.2.Ota-onalar bilan ishlashning o‘ziga xos xususiyatlari……………………...…26

3.3.Korrektsiya jarayonining samaradorligini baholash…………………………..29

XULOSA…………………………………………………………………………35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………..…37


 


 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi:Bolalarning har bir toifasi o‘ziga xos psixologik-pedagogik xususiyatlarga ega, ularni psixologik-pedagogik o‘rganish strategiyalarini aniqlash kerak. Shunday qilib, birlamchi va ikkilamchi nuqsonlar natijasida anomal rivojlanishning shakllanishi murakkab bo‘lib, u bir tomondan har bir bola uchun individual nuqsonlar, ikkinchidan esa shunga o‘xshash nuqsonlar bilan tavsiflanadi. Bu o‘ziga xoslik rivojlanish nogironligining har bir turiga taalluqlidir va bolalarning psixofizik xususiyatlarini hisobga olgan holda maxsus ta'lim sharoitlarini aniqlashga yordam beradi. Shunday qilib, rivojlanishida nuqsonlari bo‘lgan odamlarning zamonaviy psixodiagnostikasi nazariy va uslubiy tizimlarga asoslanadi, ular quyidagilardan iborat. Rivojlanish buzilishining har bir turi o‘ziga xos psixologik tuzilishga ega. Ushbu tuzilma birlamchi va ikkilamchi nuqsonlar o‘rtasidagi munosabatlar bilan belgilanadi. Rivojlanish buzilishining har bir turi o‘ziga xos kamchiliklarga ega. Rivojlanishdagi nuqsonlarni tashxislash umumiy va maxsus qonunlarga asoslanadi.Oila bolaning birinchi ta'lim olish joyi hisoblanadi, shu bois, oiladagi munosabat bolaning barcha ruhiy, psixologik [1]va til rivojlanishida asosiy omil bo‘lib qoladi. Nutqida kamchiligi bo‘lgan bola o‘zining ko‘plab o‘ziga xos muammolarini oilada yuzaga chiqaradi. Bunday bolalar ko‘pincha o‘zlarini boshqa bolalar bilan taqqoslaganda kamchiliklar sezib, o‘zlarini boshqa odamlar orasida izolyatsiya qilishga moyil bo‘lishlari mumkin. Shuning uchun oilaning bolaning nutqida bo‘lgan kamchiliklarga nisbatan sog‘lom, sabr-toqatli va qo‘llab-quvvatlovchi munosabati juda zarurdir.Nutqidagi muammolarni bartaraf etishda oila a'zolarining to‘g‘ri yondashuvi bolaning psixologik va ijtimoiy rivojlanishiga katta ta'sir ko‘rsatadi. Oila muhitida bolaga o‘zini ishonchli his qilish imkoniyatini berish, uning nutqini rivojlantirish va ijtimoiy muhitga moslashishida samarali yordam ko‘rsatish mumkin. Oila nutq rivojlanishining dastlabki bosqichlarida bolaning nutqida yuzaga kelgan kamchiliklarni tan olib, to‘g‘ri pedagogik yondashuvni tanlashi kerak. Bu nafaqat bolaning nutqini yaxshilashga, balki uning emotsional va psixologik holatini muvozanatlashishga ham yordam beradi.Shuningdek, nutqida kamchiligi bor bolalarning o‘ziga xos ehtiyojlarini inobatga olib, oiladagi muhitni moslashtirish zarur. Oila ichida nutqni yaxshilash uchun maxsus mashqlar, o‘yinlar va interaktiv metodlardan foydalanish orqali bolaning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish mumkin. Bu jarayonda oila a'zolarining bolaga nisbatan mehr-muhabbati, vaqt ajratib, uni tinglash va unga maslahat berish qobiliyati juda muhimdir.

Kurs ishining maqsadi: Nutqida kamchiligi bor bolalarning oiladagi munosabati mavzusining maqsadi – oilaning nutq rivojlanishidagi muammolarni tushunishi, bolaning nutqidagi kamchiliklarni aniqlash, ularga nisbatan to‘g‘ri yondashuvlarni belgilash va bu jarayonda oilaning roli va ahamiyatini o‘rganishdan iboratdir. Ushbu mavzu orqali, nutqida kamchilik bor bolalarga qanday yordam ko‘rsatish, oiladagi ijtimoiy va psixologik muhitni qanday shakllantirish zarurligi ko‘rsatiladi.

Kurs ishining vazifasi:Nutqida kamchiligi bor bolalarning oiladagi munosabati mavzusining vazifasi, birinchi navbatda, oilaning bolaning nutq rivojlanishidagi muammolarni qanday tushunishi va bu muammolarni yengishda qanday faoliyat ko‘rsatishi kerakligini o‘rganishdan iboratdir.Ushbu mavzu doirasida quyidagi asosiy vazifalarni bajarish ko‘zda tutiladi.

Kurs ishining predmeti:Nutqida nuqsoni bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ishlarning predmeti bu bolalarning nutq faoliyatidagi buzilishlarni aniqlash, ularni tuzatishga yo‘naltirilgan psixologik va pedagogik usullarni qo‘llash hamda bolalarning kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantirish jarayonidir.

Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi:Ushbu kurs ishi 3 ta bob, 9 ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

 


 

 


 

[1] Ayupova M.Yu. Logopеdiya. O’zbеkiston faylasuflar Milliy jamiyati. T.: 2017 y.

Купить