O'lka tarixini o'rganishda muzeylarning ahamiyati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	100.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

74 Sotish

O'lka tarixini o'rganishda muzeylarning ahamiyati

Sotib olish

Mundarija
Kirish ………………………………………………………………………..2-5
I – Bob. O’lka tarixini o’rganishda muzeylarning ahamyati .
1.1 O’lka tarixini yoritishda yurtimizda dastlabki tashkil etilgan muzeylar
faoliyati………………………………………………………………………6-13
1.2 Mustaqillik yillarida Tarixiy o’lkashunoslik muzeylarining yurtimiz tarixini
o’rganishdagi o’rni…………………………………………………………..14-19
II – Bob. Mutsaqillik yillaridan so’ng o’lkashunoslik muzeylarining
tariximizni o’rganishdagi o’rni.
2.1 O’lka tarixini yoritishda Temuriylar tarixi davlat muzeyi………………20-27
2.2 Farg’ona viloyatida tashkil etilgan O’lkashunoslik muzeylarida saqlanayotgan
moddiy meroslar……………………………………………………………..28-37
Xulosa ………………………………………………………………………..38-39
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………….40-41
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqil O‘zbekistonda milliy qadriyatlami asrab-
avaylashga alohida e’tibor berilmoqda. Bugungi kunda muzeylammg jamiyat va
insonlar hayotidagi o‘mi beqiyosdir. O‘tmishni, tarix tajribasini o'rgamshda
ajdodlar yaratgan betakror moddiy va ma naviy merosni asrashda hamda targ‘ib
etishda muzeylar faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. O‘lkashunoslik manbalati
orasida ilmiy va madaniy-ma’rifiy muassasaga aylanib qolgan muzeylaming o‘rni
va ahamiyati kattadir. U moddiy va ma’naviy yodgorliklaming asl nusxalarini
(arxeologiya, etnografiya, toponimikaga oid materiallami) to‘playdi, saqlaydi va
ilmiy asosda o‘rganib tahlil qiladi hamda ulami ekspozitsiya sifatida
ommalashtiradi. Bugungi kunda viloyat, shahar, tuman markazlarida, xalq ta’lim
tizimida 1200 dan ortiq muzeylar bo‘lib, ulaming eng yiriklari poytaxtimizda
joylashgan. Shu bilan birga, o’nlab yozuvchilar, shoirlar, rassomlar, olimlar va
mashhur san’at arboblarining uy muzeylari mavjud.
Ushbu muzeylarda xalqimizning uzoq tarixidan hikoya qiluvchi, milliy
mafkura va tafakkumi rivojlantiruvchi, yoshlarda milliy g‘urur va iftixorni
yuksaltirishga xizmat qiluvchi ekspozitsiyalar qo‘yilgan. Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyevning «Albatta, har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatim uning
tarixi, o'ziga xos urf-odat va arfanalan, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur
etib bo’lmaydi» 1
deb yozgan so’zlari tarixni muhim o’rganishimizga sabablardan
biridir. O‘zbekiston Respublikasidagi muzeylar va tarixiy me’moriy yodgorliklar
milliy g‘oyani targ‘ib etish, xalq ongida milliy g'urur va qadriyatlami
kuchaytinshda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka
erishganidan so‘ng Temuriylar tarixi davlat muzeyi, Qatag‘on qurbonlari xotirasi
muzeyi, Termiz arxeologik muzeyi va boshqa qator yangi muzeylar tashkil etildi.
Xalqimiz o’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlab, barcha sohalarda
dunyoning eng rivojlangan mamlakatlari darajasiga etib olishdek ezgu mavsad sari
intilmoqda. Uni amalga oshirish uchun yuksak malakali, ahloqiy barkamol
1
Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yoiimizni qat’iyat bilan davom etlirib, yangi bosqichga ko'taramiz. T. -Т.:
Ozbekistoa 2017.
2

mutaxassislar kerak. Shu jihatdan, aqlan yetuk, ahloqan pok va jismonan baquvvat
insonlarni tarbiyalash masalasi davlatimiz oldida turgan muhim vazifalardan biri
sanaladi. Bu borada ajdodlarimizning boy ma`naviy, ahloqiy merosining ahamiyati
beqiyosdir. O‘zbekistonning mustaqillikka erishishi iqtisodiy va
siyosiy hayotning barcha jabhalarida bo‘lganidek madaniy sohada, shu jumladan,
boy o‘tmish merosimizni o‘rganish, saqlash va uni keng xalq ommasiga targ‘ib
etish borasida ham tub burilish yasadi. Vatanimiz ijtimoiy hayotidagi o‘zgarishlar,
yangilanishlar qatorida O‘zbekiston hududidagi muzeylar faoliyatida ham yangi
davr boshlandi. Respublikamiz Prezidentining “Muzeylar faoliyatini tubdan
yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida”gi farmoni 1998 yil 12 yanvarda qabul
qilinib, u muzey va muzey xodimlarining hayotida katta ahamiyat kasb etdi.
Mamlakatimiz hududida mavjud bo‘lgan muzeylar faoliyatini takomillashtirish,
ularni xalqning ma'naviy axloqiy kamolotida tutgan o‘rnini yanada oshirish
maqsadida “O‘zbekmuzey” jamg‘armasi tuzildi.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi Yurtimizda
muzeylarning ahamiyatini yoritib berish asosiy maqsad. Vazifalari esa quyidagicha
- O’lka tarixini o’rganishda muzeylarning
ahamyatini yoritib berish; - Turkistonda tashkil etilgan dastlabki
muzeylarni o’rganish; - O‘zbekistonda 1917-1990-yillarda
tashkil etilgan muzeylar faoliyati; - O’zbekiston muzeylarida o’zbek
xalqi tarixining yoritilishini o’rganish; - Mustaqillik yillarida Tarixiy
o’lkashunoslik muzeyi va uning o’rnini yoritib berishdir.
Mavzuning o`rganish darajasi. Mustaqil O`zbekistonda muzeyshunoslik
sohasida amalga oshirilgan tadqiqotlar, adabiyotlar tahlili, muzeylarni qayta
qurish, yangilarini yaratish bo`yicha olib borilgan bunyodkorlik ishlarini
umumlashtiruvchi fundamental tadqiqot ishlari u qadar ko`p amalga oshirilmagan.
Muzeylar tarixiga oid adabiyotlarni ikki guruhga bo`lib tahlil
etish maqsadga muvofiqdir Birinchi guruhga oid sovetlar davri adabiyotlari
mohiyati va mazmuniga ko`ra kommunistik mafkura, sinfiylik nuqtai nazardan
3

yondashilganligi bilan xarakterlanadi. Bu davrdagi Turkiston madaniyatiga oid
asosiy adabiyotlar V.V.Bartol’d, B.V.Lunin, A.A.Semenov va boshqalar
tomonidan tahlil etilgan. 1917 yilga qadar Turkistonda tashkil etilgan turli
ko`rgazmalar va ularning yangi muzeylar vujudga kelishidagi ahamiyati G.N.
Chabrov tomonidan tadqiq qilingan. Uning asarida har bir ko`rgazma
ekspozitsiyasi atroflicha tavsiflanib, mustamlaka ma`murlari va savdo-sanoat
doiralarining undan ko`zlangan maqsadlari ochib berilgan 1
. Taniqli olim
Ya.G’ulomov 2
tomonidan yozilgan asarda O`zbekistonning moddiy madaniyat
yodgorliklarini asrash va muhofaza qilish masalalari o`z ifodasini topgan. Sovetlar
hukmronligi davrida O`zbekiston muzeylarining tashkil etilishi va faoliyati
bo`yicha mavjud adabiyotlar kommunistik mafkura asosida, aksariyat hollarda
ma`lum yubiley sanalariga bag’ishlab yozilgani ma`lum. Jumladan, M.S.Yusupov
risolasini 3
keltirish mumkin. Respublikadagi muzeylar
va muzeyshunoslikka oid tadqiqotlar orasida N.Sodiqovaning asarlari 4
alohida
ajralib turadi. Ulardagi davr talabiga ko`ra kiritilgan mafkuraviy jihatlarni hisobga
olmaganda, O`zbekistonda muzey ishining deyarli bir asr davomidagi taraqqiyoti,
yutuqlari va muammolari atroflicha o`rganilgan. M.Bekmuradov, G.Rashidova,
R.Al’meev, L.Man’kovskaya, D.Kuryazova, G.Fuzailova, M.Xasanova, I.Inamov 5
va boshqalar yaratgan, o`zbek ham rus tillarda nashr etilgan maqola, o`quv
qo`llanma va asarlarda mustaqillik davridagi muzeylar faoliyati ayrim tomonlari
o`rganilganligi bilan ajralib turadi. Shuningdek, B.Davletov, O.Ibragimovlarning
hamkorlikda nashrga tayyorlagan risolasi hozirgi kunda o`zbek muzeyshunosligi
fanida dastlabki qo`yilgan qadam sifatida muzey atamashunosligini o`rganish
uchun yaxshi manbadir. Sh.O`ljayevaning «Muzeyshunoslik» o`quv qo`llanmasi
1
Чабров. Г.Н. Воставочная работа в Туркестанском крае (1865-1916 гг) Трудо Музея истории Узбекистана,
воп.3.-С.118-135
2
G’ulomov Ya. O`zbekistonda moddiy-madaniy yodgorliklarni saqlash, o`rganish yo`llari.-Toshkent:1934. –B. 120.
3
Юсупов М.С. 50 лет Самаркандкого музея (1896-1946)-Самарканда 194 –С.58
4
Садиқова Н Музейного дело в Узбекистане-Тошкент: Фан, 1975-290с; историография и истичники по
музейному строителъству.-Т.: Фан, 1987. –Б. 98.
5
Sodiqova N Madaniy yodgorliklar xazinasi - T .: Fan , 1995. – B . 42. // Bekmuradov M., Rashidova M
Muzeyshunoslik. -T.: Voris Ali, 2006-102b; Al’meev R. Buxoro gorod muzey.-T: Fan, 1999. –B. 205;
Манъковская Л.Ю. Бухара: Музей под откротом небом. -T.: Гафура Гуляма, 1995-255 ш; Kuryazova D.
O`zbekistonda muzey ishi tarixi. -T.: San`at 2010-153b; Fuznilova G. Hasanova Muzeevedenie. Toshkent: Fan,
2008-192 s; Inamova I Muzeevedenie. -T.: Musiqa, 2006-357 s. // O`ljayeva Sh Muzeyshunoslik (o`quv qo`llanma).
-T.: 2002.
4

ham mustaqillik yillarida muzey ishi, tarixini umumiy tomonlarini o`rganish uchun
qo`yilgan qadamdir. Mavzuni yoritishda ushbu yaratilgan nashrlardan
foydalanishga harakat qilindi. Kurs ishining ob’ekti va predmeti
Yurtimizda tashkil etilgan O’lkashunoslik muzeylarini faoliyati mavzuning
ob’ekti, predmeti esa Muzey turlari va vatanimiz tarixini o’rganishdagi o’rni
umumiy tushunchaga ega bo’lishdir. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi
Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I – Bob. O’lka tarixini o’rganishda muzeylarning ahamyati .
5

1.1 O’lka tarixini yoritishda yurtimizda dastlabki tashkil etilgan
muzeylar faoliyati
O’lkada muzey ochish masalasi 187l-yilda tabiatshunoslik, antropologiya va
etnografiya havaskorlari jamiyatining Turkiston bo‘limi majlisida ko'tarildi.
Shundan so‘ng Sirdaiyo viloyati harbiy gubematori general N. Golovachyov 1876-
yilning 9-yanvarida muzey ochish bo’yicha yig'ilish о ’tkazadi Majlisga N.Mayev,
V.Oshanin, A.Vilkins, D.Yujakov va I.Krauzelar taklif etiladi. Shu tariqa
Toshkentda muzey ochishga qaror qilinadi. 1876-yil 16-mart kuni
« Туркестанские ведомости » gazetasi muharriri N. Mayev Toshkentda muzey
ochish haqidagi bayonnomasini general-gubemator idorasiga jo‘natadi. Rossiya
istilosining dastlabki o‘n yili o‘tganidan so’ng Turkistonda muzey tashkil etilishi
masalasi olimlar tomonidan qo‘llab-quvvatlandi.
O‘rta Osiyoning istilo qilinishi davomida tartibli va uyushgan holda
kolleksiyalar to‘plashga asos solingan. Bu jarayon rasmiy tarzda amalga
oshirilgan. Bundan tashqari, O‘rta Osiyo xalqlari madaniyatiga oid osori atiqalami
arzon garovga sotib olib, xususiy boylik orttirish payida bo‘lgan kishilar ham kam
emas edi. Ular qatorida Zarafshon okrugi boshlig‘i general A. Abramov, Sirdaryo
viloyati harbiy gubematori general N. Golovachyov, Amudaryo bo‘limi boshlig‘i
A. Galkin va boshqalami ko‘rsatish mumkin 1
. Rus olimlarining turli kolleksiyalar
to'plash faoliyati bir tomondan Peterburg, Moskva muzeylari, kutubxonalari,
ko‘rgazma zallar zaxiralarini O‘rta Osiyo buyumlari va qo‘lyozmalari bilan
to‘ldirishga qaratilgan bo‘lsa-da, ikkinchi tomondan ma'lum vaqt o‘tib, mahalliy
muzeylar tashkil etish hamda ilmiy jamiyatlaming rivojlanishiga turtki bo‘ldi. 0‘z
ishlarining fidoyilari bo‘lgan olim, o‘lkashunos va shifokorlar qo‘lyozmalar
kolleksiyalarini yig‘ib, ommaviy kutubxonalami tashkil etish ishlarini boshladilar.
1870-yili Toshkentda Turkiston xalq kutubxonasi tashkil etildi.
Xususiy kolleksiva to‘plovchilari xizmati tufayli qator qimmatbaho qo‘lvozmalar
asrab qolindi. Kutubxonasida saqlanayotgan arab, fors va 177 turkiy qo’lyozmalar
1
Bekmurodov М ., Rashidova M. Muzeyshunoslik. - Т .: Voris Ali, 2006. B.17.
6

tavsifi 1883-yiIda E.Kal tomonidan nasbr etilib, ilmiy jamoatchilikka taqdim etildi.
Rossiya istilosidan so’ng ilmiy tadqiqot ishlarining aksariyati Turkistonning
moddiy boyliklarini o‘rganish, ulardan foydalanishga qaratidi. A. Fedchenko,
V.Dokuchayev, I.Mushketov va boshqalaming tuproqshunoslikka oid tadqiqotlari
O’rta Osiyoda zamonaviy ilmiy fanlarga asos soldi 1
. 0‘lkamizda muzeylami tashkil
etish tashabbuskorlari sifatida A. Fedchenko, I.Mushketov, V. Oshanin, V. Bartold
va boshqalami keltirib o‘tishimiz mumkin. Ulaming asarlarida geologiya,
geografiya, botanika, zoologiya, mineralogiya, numizmatika, tarix, etnografiya va
qadimiy yodgorliklarai o‘rganishga oid tadqiqotlar ham mavjud edi. Ular ilmiy
jamiyatlar a’zosi sifatida to'plangan ma’lumotlami muzeylarga joylashtirib,
ulaming rivojlanishiga zamin yaratdi A. Fedchenkoning Turkiston general-
gubematoriga yozgan axborotida: «Turkistonni muvaffaqiyatli rivojlantinsh uchun
uning tarixi, madaniyati va tabiati bilan tanishib chiqish lozim, muzey esa buning
uchun ulaming eng yaxshi vositadir», - deb yozadi.
Turkistonda tashkil etilgan ilk muzeylar faoliyati. 1876-yilda O'rta
Osiyoda birinchi muzey tashkil etildi. Lekin davlat tomonidan bino berilmaganligi
uchun, N.Mayev o‘zining ipakchilik maktabidan muzey uchun ikki xona ajratdi.
Ko‘p o'tmay, muzey Statistika bo’limi ixtiyoriga o‘tkaziladi. Muzey ta’minoti
uchun yiliga 300 so‘m ajratiladigan boidi. Bundan tashqari, ba’zi shaxslaming
moddiy yordamlari ham kelib tushgan. N.Mayevning yozishicha, muzey faoliyati
uchun yiliga 1600 so’mlik mablag‘ talab etilgan. 1877- yilning yanvariga kelib,
muzey etnografiya, ishlab chiqarish texnologiyasi, qishloq xo'jaligi, tabiat tarixi va
arxeologiya bo'yicha 1500 dan ortiq ashyolaiga, 800 ga yaqin qadimiy tangalarga
ega bo’ldi. 1876-1880-yillar muzey faoliyatining muhim bosqichi bo’ldi 2
. Shu
yillarda numizmatika, etnografiya bo’limlari boy kolleksiyalar bilan to’ldirildi.
Turkiston general-gubematori M.G. Chernyayev (1882-1884) farmoniga binoan
1883-yili muzey xalq kutubxonasiga qo‘shib yuborildi. Asosiy mablag’
kutubxonaga ajratiladi.
1
Ochildiyev F.B. Tarixiy o'lkashunoslik. - Т .: Universitet, 2008. B. 21.
2
O`ljayeva Sh. Muzeyshunoslik (o`quv qo`llanma). – T.: 2002. B. 14.
7

General-gubematorlik mahkamasi ixtiyoriga o‘tgan muzeyga yangi
tayinlangan rahbarlarning aksariyati yetarli malakaga ega bo’lmasligi, muzey
ishining nozik jihatlarini tushunmasligi unga rom etilgan osori atiqalaming
yo‘qolib ketishiga olib keladi. Turkiston muzeylarini boyitish, o’lkadagi
yodgorliklarni saqlashda havaskorlaming xizmati katta edi. Rus olimlari Turkiston
o'lkasini o’rganishda, 0‘rta Osiyo xalqlari hayoti bilan tanishish davomida mahalliy
ziyolilar, turli xalq vakillari bilan bevosita muloqotda bo‘ldilar. N. Veselovskiy, V.
Bartold, E. Kal, A. Samoylovichlar o‘z ilmiy tadqiqotlarida mahalliy aholi
orasidan yetishib chiqqan havaskorlar tomonidan berilgan ma’lumotlarga ko‘proq
tayandilar. Ulaming ilmiy axborotlari, xabar va maktublarida mahalliy
o’lkashunoslar faoliyati keng tasvirlangan. Turkistonda N. Veselovskiy
rahbarligida o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlarda qatnashgan toshkentlik savdogar
Akrom Asqarov yirik kolleksionerga aylandi. 1887-yili Rus imperatori arxeologiya
jamiyati a’zosi Akram Asqarovni «Arxeologiyada erishilgan yutuqlari uchun»
kichik kumush medali bilan taqdirlaydi. Uni Parijdagi ilmiy arxeologiya
jamiyatiga ham a’zolikka saylaydi. A.Asqarov arab, rus tillarini puxta bilgan o‘z
zamonasining yetuk ziyolisi bo’lgan. A.Asqarov o‘z vasiyatnomasida to‘plagan
kolleksiyalarini hukumatga topshirilishini iltimos qilgan. Ammo uning o’limidan
keyin to‘plagan osori atiqalari alohida-alohida sotilib, turli odamlar qo’liga o‘tib
ketadi. A.Asqarov kolleksiyasining katta qismi - 14 mingta tanga va 200 ta buyum
Turkiston general-gubematori A.Vrevskiy farmoyishi bilan Peterburgga, Imperator
arxeologiya komissiyasi ixtiyoriga jo‘natiladi. Mahalliy havaskor Mirza Abdulla
N.I. Veselovskiy bilan ham aloqada bo’lgan. Veselovskiy uning kolleksiyasini
ko‘rib chiqib, undan 1202 buyum, shu jumladan 11 ta tilla, 77 ta kumush tanga,
951 dona chaqa, 18 muhr, odamlar, hayvonlar va boshqa narsalar tasviri tushirilgan
6 ta tosh sotib olgan. Asosiy muzeylar qatorida Toshkentda 1914-yili
S.Zaverinning Turkiston savdo mollari muzeyi ish boshladi. Lekin bu muzey ba’zi
bir sabablarga ko‘ra tez orada yopiladi.
Muzey faoliyatining ijobiy tomonlarini ham alohida ta’kidlash
mumkin. Muzeyda saqlangan eksponatlar nafaqat olimlarga, balki keng
8

jamoatchilik ommasiga oikani har tomonlama o‘rganishga imkoniyat yaratdi.
Muzeydagi eksponatlar tartibsiz tarzda va rejasiz yig‘ilgan bo’lsa-da, fanning
ma’lum bir sohasi bo‘yicha foydalanish mumkin bo'lgan har xil kolleksiyalar
to’plangan edi. Ushbu davrda respublikada yigirmadan ortiq tarix va
o’lkashunoslik muzeylari faoliyat ko'rsatgan. Shuningdek. O‘zbekiston
Respublikasi Fanlar akademiyasi tizimidagi muzeylar soni ko‘paydi. XX asming
60-80-yillarida o‘lkashunoslik muzeylari markaziy muzeylar fondlaridan olingan
ashyo, buyum va hujjatlar hisobiga boyib bordi. Bu davrda muzey tarmoqlarini
qayta tashkil etish va kengaytinsh ishlari davom etdi va ma’lum strukturaviy
o‘zgarishlar sodir boridi. Asosiy o‘rinni tarixiy va
memorial muzeylar egalladi. Mavjud tarixiy va o’lkashunoslik muzeylarining
barchasida yangi tuzum yutuqlarini namoyish etib, uning g‘oyalarini keng ommaga
singdiruvchi ekspozitsiyalar paydo bo’ldi. O’lkashunoslik muzeylarining tipologik
tizimi ishlab chiqildi. Asosiy etibor tomoshabinlarning siyosiy va ma’naviy ongini
oshirishga qaratildi. Namangan viloyati o‘lkashunoslik muzeyi- 1920-yili
Namanganda o’lkashunoslik muzeyi ochildi. Muzey ochilishida Namangan
shahridagi 1-rus o‘rta maktabining fizika o‘qituvchisi Vladimir Ivanovning xizmati
katta bo’ldi. U 1919- yilda Xalq ta’limi nozirligiga yozgan xatida o‘quvchilarga
puxta bilim berish maqsadida Namangan shahar maktablaridagi barcha fizika
o‘quv asboblarini bir joyga yig‘ishni va yagona fizika kabineti, tashkil qilishni
taklif etdi. Bu taklif xalq ta’limi nozirligi tomonidan qabul qilindi. Shuning
negizida o’lkashunoslik muzeyi ochildi. Namangan o’lkashunoslik
muzeyi fondlari eksponatlar sotib olish hisobiga boyidi. Namangan o’lkashunoslik
muzeyidan Moskvadagi Tretyakov galereyasi va Sankt-Peterburgdagi Ermitaj
muzeylariga bir necha asarlar yuborilgan. Shuningdek, fondlarni boyitish uchun
muzey xodimlari Farg‘ona vodiysini qamrab oluvchi tematik ekspeditsiyalar
uyishtiradilar. Shu zaylda muzey fondlari etnografik, tabiatshunoslik, arxeologik
eksponatlar bilan boyidi. Urush yillarida 0‘zbekistonda muzey tarmoqlari
vaqtinchalik qisqardi. Bu jarayon Namangan o’lkashunoslik muzeyiga ham ta’sir
qildi. Eksponatlar vaqtinchalik viloyat o‘rta maktablariga taqsimlandi. Natijada
9

ko‘pgina muzey eksponatlari yo'qolib ketdi. 1961-yili
O'zbekiston rassomlari uvushmasi qoshidagi 0‘zbekiston Badiiy ko‘rgazmalar
direksiyasi Namangan viloyati o’lkashunoslik muzeyiga 50 ta tasviriy san’at
asarlanni sovg'a qildi. Turkiston
Xalq Komissarlari Sovetining 1918-yil 19-apreldagi dekreti bilan knyaz N.
Romanovning Toshkentdagi majmualari davlat mulki deb e’lon qilindi. Uyi esa
muzeyga aylantirildi. Knyaz to‘plagan tasviriy va amaliy san’at namunalari asosida
Markaziy badiiy muzey tashkil etildi. 1941-yildan bu muzey 0‘zbekiston xalqlari
tarixi muzeyiga qo‘shib yuborildi. 1945-yili alohidagi muzey sifatida O‘zbekiston
davlat san’at muzeyi nomi bilan atalib, faolivat ko'rsata boshlaydi. Mazkur muzey
juda boy eksponatlar to‘plamiga ega boidi. Ibtidoiy jamoa tuzumi davridan to
zamonaviy davrgacha boigan tasviriy va amaliy san’atning noyob namunalari,
muzey ekspozitsiyasidan joy oldi. Buxoro viloyati o‘lkashunoslik muzeyi, Buxoro
muzeyi ilk bor 1922-yilda tashkil etilib, ba’zi sabablarga ko‘ra yopiladi. Buxoroda
qavta muzey ochish taklifi Zarafshon viloyati prezidiumi va eski Buxoro shahar
qo‘mitasi vigilishida ilgari suriladi. Mazkur yigilish mazmuni
1926-vil 7-dekabrda 37-sonli bayonnomasida o‘z aksini topgan. Muzeyning
dastlabki ekspozitsiyasi arxeologiya, etnografiya va zoologiya boiimlaridan iborat
boiib, ularda mingdan ziyod buyumlar bolgan Ekspozitsiyaning birinchi boiimida,
Buxoro okrugi qadimiy obidalaming fotosuratlari, Sayfiddin Boxarziy (XIV asr)
qabriga qo‘yilgan yog‘och sag‘ana, Bahovuddindagi amirlar sag‘anasidan olib
kelinib, badiiy ishlov berilgan ikkita qabrtosh, Buxoro va Samarqand me’moriy
obidalarining sirli koshinlaridan lavhalar, Afrosiyobdan topilgan ossuariy
bo’laklari va sirli idish parchalari namoyish etilgan edi 1
.
Etnografiya bo’limida qadimgi
mehnat qurollari, cholg‘u asboblari, yozuv anjomlari, ot-ulov aslahalari, kiyim-
boshlar, Kitob, Hisor, Qarshi, Buxoro, Nurota choponlari, zargarlik va kashtachilik
buyumlari va hokazolar yigilgan. Shuningdek, numizmatika boiimida qadimgi
tangalardan tortib sovet davrigacha boigan qog‘oz pullar namoyish qilingan.
1
O`ljayeva Sh. Muzeyshunoslik (o`quv qo`llanma). – T.: 2002. B. 25.
10

Zoologiya bo’limi eksponatlarining soni kamroq bo’lib, to‘qsonga yaqin mahalliy
fauna vakillarining nusxalari bo’lgan. Muzey xodimlari qanchalik og’ir shaioitda
ishlamasin, ilmiy safarlar tashkil etib turganlar. Ular ilmiy muassasalar bilan aloqa
bog’lab muzey uchun eksponat to‘plashgan. Masalan. 1934-yilning birinchi
yarmida muzeyning ilmiy xodimi Goncharova Moskva va Leningradga ikki oyga
yuborilgan. Muzey xodimi u yerda markaziy muzeylar faoliyati bilan tanishgan,
fondlarni hisobga olish, saqlash, ekspozitsiya tuzish ishlarini o‘rgangan.
Muzeyda o’lkashunoslik
ixtisosligi 1945- yili shaharning qadimiy me’moriy obidasi Arkka ko‘chirilganidan
so‘ng to’la shakllanadi. Bu bino 300 yil davomida Buxoro hukmdorlarining
qarorgohi vazifasini o‘tagan. 1948-yili Sitorayi Mohi Xosa filialida tarixiy maishiy
bo’lim amaliy san’at bo’limiga aylantiriladi. Toshkent tabiat muzeyi Toshkentning
eski shahrida 1926-yiIning 1-yanvarida ochildi. Mazkur muzey 1921-yilning 1-
mayidan boshlab Toshkentning eski shahar qismida ish olib borgan Eski shahar
muzeyi asosida tashkil etiladi. U qishloq xo‘jaligi yo‘nsilishida boiib, respublikada
birinchi tarmoq muzey hisoblanar edi. 1930-yili muzeyning geologiya, geografiya,
botamka, zoologiya, antropologiya bo’limlari 0‘rta Osiyo tabiati va ishlab
chiqarish kuchlari muzeyiga aylantirtladi. 1935-yildan esa umumiy tabiat
ixtisosligidagi O‘zbekiston Davlat tabiat muzeyi sifatida qayta tashkil etiladi 1945-
yili muzey 0‘zbekiston Fanlar akademiyasi muassasalari tizimiga о ’tkaziladi va
«0‘zbekiston Fanlar akademiyasming tabiat muzeyi» deb ataladi.
1963-yili Madaniyat vazirligi tasarrufiga o‘tkazildi. Qo‘qon shahar Qo‘qon
shahar o’lkashunoslik muzeyi 1924-yili qishloq xo‘jaligi ko‘rgazmasi asosida
tashkil etiladi. Muzey binosi uchun sobiq Qo‘qon xoni Xudoyorxonning saroyi
ajratiladi. Mazkur bino 1871-yili qurilgan bo’lib, noyob tarixiy me’moriy obida
hamda muzey vazifasini o‘taydi. Barcha o‘lkashunoslik ixtisosligidagi muzeylar
singari, Qo'qon oikashunoslik muzeyi ekspozitsiyasi ham qadimgi Qo‘qon tarixini
yoritib beruvchi ekspozitsion materiallardan iborat edi. Inqilobdan keyingi davr
siyosatiga oid eksponatlar, qishloq xo’jaligt faoliyatini. sanoatdagi rivojlanish va
o’lka tarixini, flora-faunasining turli jabhalarini o'zida aks ettiruvchi eksponatlar
11

ham muzey ekspozitsiyasidan joy olgan edi. Tasviriy san’at asarlari uchun ham bir
bo’lim ajratilgan. Qo‘qon shahar o’lkashunoslik muzeyini «muzey ichidagi
muzey» deb bejiz aytishmagan. Chunki yuqorida aytib o’tilganidek, muzey binosi
sobiq xon saroyi bo’lgan. Qoraqalpog’iston Respublikasida ham boshqa qo‘shni
viloyatlardagi kabi rus olimlari va mahalliy aholi o'lka tarixini har tomonlama
o'rganishgan. Mana shu tadqiqotlar negizida 1927-yili To‘rtko‘l
shahrida birinchi o’lkashunoslik muzeyi tashkil etiladi. Ammo ba’zi bir sabablarga
ko‘ra uning ishi to‘xtatiladi va 1929-yili muzey o‘z faoliyatini davom ettiradi.
Muzey ilk tashkil etilganida uning ekspozitsiyasida tabiat, inqilobgacha bo’lgan
o'tmish va zamonaviy davr bo’limlari hamda suratlar galereyasidan iborat bo’lgan.
Keyinchalik ekspozitsiya kengaytirilib, uchta bo’limga ajratiladi. Birinchisi
o’lkaning umumiy fizik-geografik xarakteristikasini ochib beradi. Ikkinchi bo’lim
o’lkaning qadimgi va inqilobdan oldingi davrini o‘zida aks ettiradi. Uchinchi
bo’limda qizil imperiyaning tashkil etilishiga oid ekzpozitsiya namoyish etilgan.
Andijon shahrida 1934-yili qishloq xo’jaligi yutuqlari ko’rgazmasi uyushtirildi.
Ushbu ko‘rgazma asosida viloyat о ‘lkashunoslik muzeyi tashkil etildi 1
.
Eksponatlar orasida ibtidoiy jamoa tuzumi davrining mehnat qurollari, rang-tasvir,
grafika, haykaltaroshlik asarlari, fotohujjatlar va hokazolar mavjud edi. Andijon
viloyat o’lkashunoslik muzeyi 1935-1941-villardan viloyat hududida o‘tkazilgan
ilmiy safar va ekspeditsiyalar jarayonida arxeologiya, etnografiya hamda o’lka
tabiiy boyliklari kolleksiyalar umumlashtirildi 2
.
Muzey eksponatlari Andijon viloyatining ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishi, Farg‘ona vodiysi xalqlarining etnografik o‘ziga xosliklarini,
dehqonchilik, chorvachilikning rivojlanishini, o’lkaning manbalarini har
tomonlama o'rganishga imkoniyat yaratadi. Surxondaryo viloyat o‘lkashunoslik
muzeyi. Surxondaryodagi muzey ham qishloq xo‘jaligi ko'rgazmasi asosida 1933-
yili tashkil etilgan. Dastlab u Surxondaryo tumanlararo davlat muzeyi deb atalgan.
1935-yilda viloyat muzeyi, 1964-yildan boshlab esa o’lkashunoslik muzeyi deb
1
Sodiqova N. Madaniy yodgorliklar xazinasi. - T.: Fan, 1995. B. 20.
2
Kuryazova D. O`zbekistonda muzey ishi tarixi. -T.: San’at, 2010. B. 28.
12

atala boshlangan. 1933-yilda respublika viloyatlari muzeylarini yiriklashtirish
maqsadida ulaming ishini qayta ko‘rib chiqish boshlangan. Xususan, Surxondaryo
okrug ijroya komiteti qarori bilan Termizdagi Surxondaryo tumanlararo davlat
muzeyi okrugi va shahar ahamiyatiga ega bo‘lgan muzeyga aylantirildi.
Sherobod tumani o’lkashunoslik muzeyi esa
uning filiali bo’lib qoldi. Shu yili muzeyda jonli tabiat burchagi tashkil etilib,
keyinchalik u Termiz hayvonot bogi sifatida muzeydan ajralib chiqdi. Surxondaryo
okrug muzeyi ekspozitsiyasi tabiat, inqilobgacha bo’lgan o'tmishi va zamonaviy
davr tarixi bo’limlariga bo’lingan. Birinchi bo’limda viloyatning hayvonot va
nabotot dunyosi o'rin oldi. Madaniy voha zonasida ingichka tolali paxtaning turli
navlari hamda shakarqamish namoyish qilindi. Ikkinchi bo’limda Teshiktosh va
Machay g ‘orlaridagi arxeologik topilmalar, Zarautsoy va Bitik Chashma devoriy
naqshlari, ro‘zg‘or buyumlari, haykalchalar, saroy devorlaridagi naqsh parchalari,
Xonaqatepa va Xayrobodtepa haykaltaroshligi va qadimgi Ayritom frizi
fotonusxalari joylashgan edi. Uchinchi bo’limda
hujjatlar, suratlar orqali zamonaviy davr tarixi namoyish qilingan. O‘zbekiston
xalq amaliy san’ati muzeyi. O‘zbekiston xalq amaliy san’ati muzeyi 1937-yilda
hunarmandlar ishlagan 15 buyumlar ko‘rgazmasi asosida vujudga keldi. 1938-yili
muzey uchun podsho amaldori Polovsevning XIX asr oxirida qurilgan sobiq
qarorgohi binosi ajmtildi. Bu bino juda k о 'rkam bo’lib, me’moriy yodgorlik
sifatida ham qarash mumkin. Muzey eksponatlari ko‘p marotaba Polsha,
Hindiston, AQSH, Fransiya, Daniya, Shvetsiya, Belgiya va boshqa davlatlarda
bo’lib o’tgan ko‘rgazmalarda namoyish etilgan. 1937-yili Parijda o‘tkazilgan
xalqaro k о ’rgazmalarda xonatlas va beqasam yaratuvchi ustalari oltin medalga
sazovor bo’lganlar.
13

1.2 Mustaqillik yillarida Tarixiy o’lkashunoslik muzeylarining yurtimiz
tarixini o’rganishdagi o’rni
Mustaqillik davrida muzey ishining takomillashuvi. O‘zbekiston
mustaqilJikka erishgandan so‘ng muzey va muzeyshunoslik ishiga davlat siyosati
darajasida e’tibor berila boshlandi. Prezident Farmoni, Vazirlar Mahkamasining
maxsus qarorlari, «O‘zbekmuzey» tashkilotining ta’sis etilishi, «Muzeylar
to‘g‘risida»gi Qonunning qabul qilinishini alohida e’tirof etish kerak. Jahon
muzeyshunosligi tajribalarini qoilashga zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 12-yanvardagi Farmoni qabul
qilindi Ushbu hujjat O‘zbekistondagi muzeylar faoliyatida burilish nuqtasi boiib,
ulaming tarixida yangi davr boshlanganini anglatadi 1
.
Mustaqillik davrida muzeyshunoslik va muzey ishiga oid dastlabki maxsus
hujjat O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1994-yil 23-
dekabrda qabul qilindi. Albatta, bu hujjat o‘z davri uchim muhim ahamiyat kasb
etdi. Unda respublika muzeylarining vazifalari, istiqbollari belgilab berildi.
Hujjatda O‘zbekiston muzey boyliklari fondi to‘g‘risidagi Nizomni, muzeylarda
saqlanayotgan tarixiy-madaniy boyliklami ro‘yxatga olish, jamlash va saqlash
tartibi to‘g‘risida yo'riqnoma ishlab chiqish va tasdiqlatish ko‘zda tutildi,
O‘zbekiston Respubiikasidagi muzeylar ishining yagona tizimini vujudga keltirish,
ular faoliyatini muvofiqlashtirish va uslubiy yordam ko‘rsatish uchun O‘zbekiston
Respublikasi Madaniyat vazirligining markaziy apparati taikibida uchta xodimdan
iborat Muzey ishlari bosh boshqarmasini tuzish ko‘zda tutildi.
Hozirgi kunda tarixiy durdonalami asrab-avaylash, o'tmish osori atiqalarini,
nodir qoiyozmalami ilmiy jihatdan o‘rganish har taraflama tadqiq etilishiga jiddiy
e’tibor berilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil
12-yanvarda qabul qilingan «Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va
takomillashtmsh to'g‘risida»gi 2
Farmoni muzeylar maqomini yuksaltirishga
qaratilgani bilan qimmatlidir. Ushbu Farmonda O‘zbekiston hududida qadimdan
1
Kuryazova D. O`zbekistonda muzey ishi tarixi. -T.: San’at, 2010. B.35.
2
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 12 yanvarda qabul qilingan “Muzeylar faoliyatini tubdan
yaxshilash va takomillashtirish to`g’risida”gi farmoni // Xalq so`zi, 1998 yil 13 yanvar.
14

shakllangan muzeylar tizimini yanada takomillashtirish, ularni xalqning
ma’naviyaxloqiy kamolotida tutgan o‘mini vuksaltirish, muzey fbndlarida saqlanib
kelinayotgan xalqimizning boy tarixini, mustaqilligimiz odimlarini aks ettiruvchi
noyob, nodir eksponatlami avaylab-asrash lozimligi ta'kidlandi. Ularni o‘rganish,
boyitib borish, dunyoga olib chiqish va taig'ib etish, xalqimiz ongida milliy g‘urur
va iftixor, istiqlol va Vatanga sadoqat tuyg'ulanni kuchaytirish yoiida keng
foydalanish lozimligi ko'rsatildi.
Muzeylami zamon talablariga mos yuqori malakali mutaxassislar bilan
ta’minlash, moddiy-texnika bazasini mustahkamlab, jahon muzeyshunosligining
eng ilg‘or tajribalarini qoilash uchun zarur shart-sharoitlar yaratish lozimligi
ta’kidlandi. Farmonning birinchi bandida O‘zbekiston Respubhkasi Madaniyat
vazirligi va tegishli idoralarga mavjud barcha turdagi muzeylar faoliyatini
muvofiqlashtirish, zarur ilmiy-uslubiy yordam ko‘rsatishni ta’minlash maqsadida
«O‘zbekmuzey» jamg‘armasi tashkil etilishi ko‘zda tutildi. «Muzeylar
to‘g‘risida»gi Qonun. 2008- yil 12-sentabrda O‘zbekiston Respublikasining
«Muzeylar to‘g‘risida»gi Qonuni qabul qilindi. Ushbu Qonunning maqsadi
muzeylaming tashkil etilishi va faoliyati sohasidagi munosabatlami tartibga
solishdan iborat. Qonun 8 bob, 36 moddadan iborat boiib, 1-bobda umumiy
qoidalar, ya’ni Qonunning maqsadi, muzeylar to‘g‘risidagi qonun hujjatlari, asosiy
tushunchalar o‘z ifodasini topgan.
Bugungi kunda muzeylar sonining o‘sishi umumjahon jarayoni boiib, har
besh yilda ular 10 foizga ko‘payib bormoqda. Faqat mustaqillik yillarida
0‘zbekistonda o‘ndan ziyod muzeylaming, xususan, Temunylar tarixi davlat
muzeyi, Qatag‘on qurbonlari xotirasi muzeyi. Termiz arxeologik muzeyi, Olimpiya
shon-shuhrati va boshqa muzeylaming tashkil etilishi ham yuqoridagi fikmi
tasdiqlaydi. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi
doirasida 90 ta muzey mavjud boiib, shulardan 43 tasi tarix va oikashunoslik
ixtisosligidagi muzevlardir. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi
tasarmfida 186 to itta muzey boiib, O'zbekiston tarixi davlat muzeyi, Temuriylar
tarixi davlat muzeyi, Qatag'on qurbonlari xotirasi muzeyi, Alisher Navoiy
15

nomidagi davlat adabiyot muzeylari shular jumlasidandir. Bulardan tashqari, m
aium muammo, mavzu, inshoot yoki 18 jarayonni ifoda etuvchi muzeylar soni ham
tobora ko‘payib bormoqda. 1990- yillaming boshida O'zbekistonda jamoatchilik
muzeylari keskin kamaydi. Ammo bugunga kelib, bu muzeylaming ba’zilari qayta
tiklanib, konsepsiyasi tubdan o‘zgartirildi, Ularda faoliyat olib borayotgan
xodimlar o‘zlarining kasbiy mahoratlarini oshirish uchun davlat muzeylari
xodimlari qatorida malakalarini oshirish bilan shug’ulanishmoqda 1
.
Ayrim jamoatchilik muzeylari awalgidek o‘z
faoliyatini kengaytirib, davlat muzeyi maqomini olmoqda. Yana bir o‘ziga xos
xususivat ayrim jamoatchilik muzeylarining «davlat muassasasiga aylanishi» emas,
balki o'zining maqomini saqlab, kuchli va e’tiborli muzeyga aylanish harakatidir.
Masalan, qadimiy Samarqand shahrida MDH va Boltiqbo‘vi davlatlari orasida
yagona hisoblangan muzey joylashgan. Bu Xalqaro tinchlik va birdamlik muzeyi
boiib, jamoat tashkiloti hisoblanadi. U mustaqillik davrida Samarqand shahridagi
«Esperanto» millatlararo do‘stlik klubi a’zolari tomonidan tashkil etilgan. «Xalq
diplomatiyasi»ning turli xil nodir koigazmalari orasida «Jahon dastxati» loyihasi
alohida o'rin tutadi. So‘nggi yillarda mamlakatdagi qator qadimgi shaharlar
o‘zining 2500, 2700 yillik yubiley tantanalarini o‘tkazdi. UNESCO qarori bilan
Xiva, Buxoro va Termizning 2500 yilligi, Shahrisabz, Qarshining 2700 yilligini
nishonlash. ushbu shaharlardagi tarixiy obidalami tiklash, restavratsiya qilish
qatorida, u yerlardagi muzey ishining tubdan yaxshilanishiga, kolleksiyalarining
yangi arxeologik tadqiqotlar orqali toidirilishiga imkon berdi. Ulardan biri Termiz
arxeologik muzeyi 2001-yilning 24-oktabrida tashkil etilib, o‘z faoliyatini 2002-yil
2-apreldan boshlagan. Termiz arxeologiya muzeyi O‘rta
Osiyodagi yagona arxeologiya muzeyi hisoblanadi. Ushbu zamonaviy inshoot
sharqona me’morchilik uslubida qurilgan boiib, kirish zali, 9 ta asosiy zal va
ustunlar bilan bezatilgan galereyadan iborat Mustaqillik sharofati bilan
O‘zbekistonda yana bir tarixiy muzey Qatag‘on qurbonlari xotirasi muzeyi ochildi.
Ushbu muzey mustabid 187 sovet tuzumi davrida qatag‘on etilgan fidoyi
1
Mirzaaliyev E. Baxriddinov O. Tarix-ma`naviyat ko`zgusi. Namangan, 2006. B. 63.
16

vatandoshlarimizning xotirasini abadiylashtirishga qaratilgan. Mazkur muzey
2002-yil 8-noyabrda tashkil etilib, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi,
Respublika «Ma’navivat va ma'rifat» Kengashi, «Shahidlar xotirasi» xavriya
jamg‘armasmmg Fanlar akademiyasi tarkibiga kiritildi. Qatag‘on qurbonlari
xotirasi muzeyining asosiy vazifasi quyidagilardan iborat: qatag‘onchilik
siyosatining paydo boiish sabablari va oqibatlarini tadqiq etish va uni
mamlakatimiz tarixining tarkibiy qismi sifatida aks ettirish; qatag'on qurbonlari
xotirasini abadiylashtirish, ulami yod etish bilan bogiiq ma’naviy-ma’rifiy
tadbirlami amalga oshirish va targ‘ib etish, muzey zaxiralari va ekspozitsiyalarini
mamlakat hamda xorijdagi turli hujjatlar va boshqa eksponatlar bilan muntazam
ravishda boyitib borish kabilar shular jumlasidandir.
So'nggi yillarda tashkil etilgan muzeylardan biri Tasavvuf tarixi muzeyi
bo‘lib, u tasavvuf ilmining O‘rta Osiyodagi yirik namoyandasi va xojagon tariqati
asoschilaridan Abduxoliq G ‘ijduvoniyning 900 yilligi va Bahouddin Naqshbandiy
tavalludining 685 yillik yubileylari munosabati bilan ochildi. Undagi
ekspozitsiyalar VII asrdan to XXI asr boshlariga qadar boigan davmi qamrab
olgan. Tasavvuf taiimotining mohiyatini ochib bergan buyuk ilohiyotchi, faylasuf
Abu Homid G'azzoliyning «Ayuha-l-valad» va «Ihyo ulum addin» asarlari
fotonusxasi muzey eksponatlarida namovish etilmoqda. Abu Homid G ‘azzoliy
islom aqidaparastlari bilan hurfikrli tasavvuf ahli o ‘rtasida vujudga kelgan jarlikni
bartaraf etishga harakat qilib, islom aqidalarini so‘fiyona g‘oyalar bilan
uvg‘unlashtirishga muvaffaq boigan buyuk mutafakkirdir. So‘fiyona g‘oyalami
o‘zining «Devoni hikmat» asarida nazmiy bayon etib bergan Ahmad Yassaviy
faoliyatini aks ettimvchi eksponatlar ham muzey zallaridan munosib o‘rin olgan.
Xojagon tariqati asoschisi Abduxoliq G‘ijduvoniy
va uning ustozi Yusuf Hamadoniy ma’naviy faoliyatiga doir qo‘lyozmalar, turli
maishiy-xo‘jalik buyumlari alohida vitrinada joylashgan. Bugungi kunda mazkur
muzeyning O‘zbekistondagi tasavvuf tarixini o‘rganish va targ‘ib etishda
ahamivati kattadir. Temuriylar tarixi davlat muzeyi Amir Temur va temuriylar
davrida ilm-fan, maorif va madaniyatning yuksak darajadagi taraqqiyotini
17

haqqoniy aks ettirish va keng 21 targ‘ib qilish, chuqur insonparvarlik ruhi bilan
sug‘orilgan tarixiy yutuqlarimiz va an’analarimiz asosida yosh avlodni
vatanparvarlik mhida tarbiyalash maqsadida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1996-yil 14-martdagi 99-sonli qaronga binoan juda qisqa
muddatda Toshkent shahrida barpo etildi. Muzey xalqimiz va xorijiy
mamlakatlardan tashrif buvurgan mehmonlar ishtirokida 1996- vilning 18-
oktabrida tantanali ravishda ochildi. O‘zbekiston Tasviriy san’at galereyasi.
O‘zbekiston Tasviriy san’at galereyasi 2004-yili Toshkent shahrida ochildi:
Galereya binosi qisqa muddat ichida qurib bitkazilgan bo’lsa-da, xalqaro
standartlarga javob beruvchi eng zamonaviy texnika vositalari bilan jihozlangan. U
yerda o'matilgan eng zamonaviy jihozlar eksponatlarni namoyish etish va asrash
uchun zarur boigan eng qat’iy harorat, namlik tartiblarini ta’minlash va qoiiqlash
shartlariga rioya etish imkomni beradi. San’at galereyasida ma'ruzalar va
kinozallar, kutubxona, mohir usta studiyasi, ustaxonalar o‘rin olgan. Shubhasiz, bu
ko‘rgazmalar yangi majmuani xalqaro darajadagi san’atshunoslik markaziga
aylantiradi. Uning ekspozitsiya-ko‘rgazma maydoni 3500 kvadrat metrga teng 1
.
Shuningdek,
galereya zarur texnikaviy uskunalar bilan jihozlangan majlislar zaliga ega boiib, bu
yerda ko‘rgazmalar, taqdimot marosimlari, seminarlar, amaliy uchrashuvlar,
filmlar namoyishlari va boshqa tadbirlar o‘tkaziladi. Tasviriy san’at galereyasi
zallarida XX asr boshidan hozirgi kungacha yaratilgan 0‘zbekiston tasviriy san’ati
asarlarining boy to‘plami, shuningdek O‘rta Osiyoda zarb etilgan noyob tangalar
kolleksiyasi namoyish etilmoqda. Yunus Rajabiy uy-muzey Buyuk o‘zbek
kompozitori, musiqa san’atining yetuk ustasi Yunus Rajabiyning holdir. Zero,
o‘zbek xalqi yilnomasida oltin harflar bilan bitishga munosib voqealar aynan
Sohibqiron Amir Temur hamda Temuriylar bilan chambarchas bogiiqdir.
Muzeydagi Temuriylar tarixiga oid noyob eksponatlar O‘zbekiston viloyatlaridagi
yirik muzeylardan keltirilgan, shuningdek, 1996-yilda Parijda Amir Temur
tavalludining 660 yilligiga bagishlab oikazilgan koigazmadagi eksponatlar ham
1
Bekmurodov M. Rashidova M. Muzeyshunoslik – T.: Voris Ali, 2006. B. 31.
18

muzeyga o'tkazilgan. Muzeyda arxeologiya, etaografiya, numizmatika
yodgorliklari, qoiyozmalar, tasviriy san’at namunalari bor. Muzey xazinasida 190
O‘zbekiston tarixini aks ettiruvchi 3 mingdan ortiq ashyolar saqlanadi. Shundan
«Asosiy fond»ga 1971 ta, «Yordamchi fond»ga 1090 ta ashvo kiritilgan.
Hozirgi kunda muzey ekspozitsiyasidan 1700 dan ortiq eksponat joy olgan 1
.
Bular - Amir Temur va temuriylar davri tarixiga oid qoiyozmalar, yozishmalar,
kumush va mis tangalar, Go‘ri Amir maqbarasidan olingan ashyolar, sopol va mis
buyumlar, me’moriy qoplamalar, XIX-XX asrlarga oid kitoblar. tangalar va
etnografiyaga oid buyumlar va h.k. Muzey xazinasida O‘zbekiston aholisi hamda
chet davlatlarning sovg‘alari ham mavjud. Muzeyning keng ko‘lamli ishlarini
2017-yilgi hisobotni tahlil qilish orqali ham kuzatishimiz mumkin.
II – Bob. Mutsaqillik yillaridan so’ng o’lkashunoslik muzeylarining
tariximizni o’rganishdagi o’rni.
1
O`ljayeva Sh. Muzeyshunoslik (o`quv qo`llanma). – T.: 2002. B.32.
19

2.1 O’lka tarixini yoritishda Temuriylar tarixi davlat muzeyi
O’zR FA Temuriylar tarixi davlat muzeyi 1996 yilda Sohibqiron Amir
Temur tavalludining 660 yilligi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasi
Birinchi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi va rahnamoligida bunyod etilgan.
Muzeyni tashkil etish bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
1996 yil 14-martdagi 99-sonli qarori qabul qilingan 1
. Temuriylar tarixi Davlat
muzeyi zimmasiga yuklatilgan vazifalarni amalda bajarish maqsadida Vazirlar
Mahkamasi qaror qiladi: 1. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi va
Madaniyat ishlari vazirligi 2 oy muddatga rispublika muzeylarining Temuriylar
tarixi Davlat muzeyigatekin berish bo’yicha takliflarni Vazirlar Mahkamasiga
kiritsinlar. 2. Amir Temur va Temuriylar dayri eksponantlari
ko’rgazmasini tashkil etish hamda keyinchalik chet el to’plamlaridan ularning
aslini yoki nusxasini sotib olish masalalarini ishlab chiqish bo’yicha ilovaga
muvofiq tarkibda Komissiya tuzulsin. 3. Komissiya: 2 oy ichida muddatda
O’zbekiston Respublikasi elchixonalari ishtirokida joylarda Amir Temur va
Temuriylar davri eksponatlariga ega bo’lgan muzeylar va tashkilotlar bilan 1997
yilning ikkinchi yarmida O’zbekistonda ushbu eksponantlar ko’rgazmasini
uyushtirish imkoniyatlari va shart - sharoitlari tog’risida muzokoralar o’tkazilsin;
ushbu tadbirda yirik chet el muzeylarini jalb etishgamablag’lar ajratishda yordam
ko’rsatish maqsadida HSOM homiyligida ko’rgazmani o’tkazish imkoniyatlari
to’g’risida Xalqaro muzeylar kengashi HSOMga murojaatnoma loyihasini bir oy
murojatnoma loyihasini biro y muddatda tayyorlasin; Moliya vazirligi bilan
birgalikda ko’rgazmani tashkil etish uchun zarur moliyaviy mablag’ ajratish
bo’yicha takliflarni 3 oy muddatda tayyorlasin va Vazirlar Mahkamasiga taqdim
etilsin; ko’rgazmani o’tkazish natijalari bo’yicha ekspert xulosalar asosida Amir
Temur davri tarixiy hujjatlari hamda qadimiy yodgorliklari aslini yoki nusxalarini
sotib olish yuzasidan takliflarni Vazirlar Mahkamasiga taqdim etsin.
4. Muzey xodimlarining cheklangan
1
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 5 martda qabul qilingan “Muzeylar faoliyatini tubdan
qo`llab-quvvatlash masalalari to`g’risida”gi qarori. // Xalq so`zi, 1998 yil 15 mart.
20

soni 75 nafar, shu jumladan ilmiy xodimlar va mutaxassislar soni 40 nafar etib
belgilansin. 5. O’zbekiston Respublikasi Moliya yazirlig:
1997-yil va keying yillar prognozlariga muzey binosi hamda xodimlari uchun
xarajatlarga Fanlar akademiyasi tariff setkasiga muvofiq mablag’lar
ajratishninazarda tutsin; 6. ―Toshaharyo’lovchitrans davlat uyushnasi‖
muzeyga belgilangan tartibda limit bo’yicha yengil avtotransport ajratilsin.
7. O’zbekiston Respubil kasi Aloqa vazirligi
muzeyga belgilangan tartibda 2 ta hukumat ATS telefonlari o’rnatilishini
ta’minlasin. 8. Muzey direktoriga vazirlarning
o’rinbosarlari uchun belgilangan moddiymaishiy va tibbiy xizmat ko’rsatish
sharoitlari tatbiq etilsin. 9. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat
qilish Bosh vazir o’rinbosari A.A.Azizxo’jayev zimmasiga yuklansin. Ana
shunday farmon va qarorlar orqali м uzey binosi Prezidentimizning tashabbuslari
bilan qisqa vaqt ichida bitkazilib, 1996 yilning 18 oktyabridan foydalanishga
topshirildi. Sohibqiron Amir Temur tavalludining 660-yiligi respublikamizda keng
nishonlanishi munosabati bilan Toshkent shahrida barpo etilgan Temuriylar tarixi
davlat muzeyi xalqimiz va horijiy mamlakatlardan tashrif buyurgan mehmonlar
ishtirokida 1996-yilning 18-oktabrida tantanali ravishda ochildi. O’zbekiston
Birinchi Prezidenti Islom Karimov uning ochilish marosimida nutq so’zlab,
jumladan shunday dedi: “Bugungi zo’r shodiyona bilan ochilayotgan Temuriylar
tarixi davlat muzeyi Sohibquron shaxsiyatiga nisbatan yurtimizda tarixiy adolat
tantana 14 qilishining yana bir amaliy isbotidir. Aytish mumkinki, Amir Temur
xiyoboni go’zal bir uzuk bo’lsa, bu muzey shu uzukning yoqut ko’zidir”.
Temuriylar tarixi davlat muzeyi Sohibquron bobomizning qutlug’ nomi bilan
ataluvchi xiyobon husniga uzukka ko’z qo’ygandek yarashib tushgan mazkur
muzey har bir vatandoshimiz dilida hayrat va hayajon, g’urur va iftihor hislatlarini
uyg’otadi. Bino temuriylar
davri me`morchiligi bilan uyg’unlashgan holda zamonaviy arxitektura dizayniga
hamohang tarzda bunyod etilgan. Binoning tashqi ko’rinishiga salobatli moviy
gumbaziga nazar tashlagan kishi ko’z ungida shaklan Samarqanddagi Go’ri Amir
21

maqbarasi namoyon bo’ladi. Bino Amir Temur davridagi saroylar ko’rinishida
qurilgan bo’lib, uning o’zi bir muzeydir. U doira shaklida bo’lib, katta qubbali
gumbazi, ko’p ustunli ochiq ayvoni bor. Odatda Sohibquron haqida so’z borganda,
yitti iqlim sultoni deya tarif berganini eshetganmiz. Aslida muzeyning yer kurasiga
xos aylana shaklda bunyod etilishida ana shunday ranziy ma’no mujassam.
Binoning tashqi tomoni har xil naqshlar bilan
bezatilgan. Muzey binosi o’zida Amir Temur davri va zamonaviy me`morchilik
san`ati uslublarini mujassamlashtirgan. Muzeyning tashqi ko’rinishi kabi uning
ichki surati ham kishiga unutilmas ta’surot qoldiradi. Qarshingizda tarix sahifalari
jonlanib, qadimiy eksponatlar tilga kiradi. Imoratning asosiy kirish eshiklari Amir
Temur hiyoboniga qarab turibdi. Yog’och o’ymakorligining yorqin namunasi
bo’lgan, yong’oqdan ishlangan, ko’rkam bu eshiklardan ekspozitsiya zaliga kirib
boriladi. Imoratning butun aylanasi bo’ylab joylashgan yarim ochiq ayvonini
salobatli, oq rangli ustunlar bezab turadi. Uning tashqi devori yuzasi aylanasi
bo’ylab sirkor sopol medal’onlar bilan bezatilgan bo’lib, ularda alohida-alohida
qilib arab alifbosidagi “sulus” yozuvida insonni yaxshilikka undovchi Itoat,
Adolat, Zarofat, Ma`rifat, Diyonat, Oqibat, Marhamat, Qadriyat, Sadoqat,
Muvaffaqiyat, Matonat, Muruvvat, Shijoat, Mashvarat so’zlar bitilgan. Bularning
barchasi binoga o’zgacha husn bag’ishlaydi. Muzey binosi mustaqillik davrida
bunyod etilgan eng noyob inshootlardan biri bo’lib, zamonaviy me`morchilik
talablariga to’la javob beradi 1
. Binoning balandligi 31 metr,
ichki diametri 50, tashqi diametri esa 70 metr. Muzey gumbazi mohir usta
naqqoshlar tomonidan chizilgan bo’lib, naqshlarga oltin suvi yuritilgan. “Zumrad”
deb nomlangan qandil og’irligi ikki tonnadan ortiq, uzunligi 8 metr, diametri 6
metr, 500 ta yoritgichi bor 2
. Muzey uch qavatdan iborat bo’lib, birinchi qavatida
xizmatchilar uchun xonalar, 2-3 qavatlarida muzey ekspozitsiyasi joylashgan. Uch
qavatli binoning 1-qavatida xazinaxonalar, kutubxona, kichik konferensiya zali,
do’konlar, kassa, garderob, bo’limlar, ma`muriyat xonalari, texnik vosita xonalari
1
Саидхонова С.Темурийлар меъроси намойиши. Ўзбекистон адабиеyти ва санъати.// 2010. 9-апрел.
2
Ҳабибуллаев Н. Темурийлар тарихи давлат музейи. Ўзбекистон адаби
еyти ва санъати.// 2013. 9-апрел.
22

va boshqalar joylashgan. 2-qavatida ekspozitsiya boshlanadi. Muzey ekspozitsiyasi
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan tasdiqlangan.
Ekspozitsiyada tariximizning asoslari qadim zamonlarga borib taqalishi hikoya
qilinadi. Ikkinchi qavatdagi markaziy devordan “Usto” birlashmasi qoshidagi
“Sanoyi nafisa” guruhi miniatyurachi rassomlarining (S.Qoraboev, G’.Kamolov,
X.Nazirov, T.Boltaboev) “Buyuk Sohibqiron – buyuk bunyodkor” deb nomlangan
tasviriy san`at asari joy olgan. Asar uch qismdan iborat bo’lib, “Tug’ilish”,
“Yuksalish”, “Faxrlanish” deb nomlanadi. Shuni ta`kidlash joizki, bu asar
O’zbekiston tasviriy san`atida yangi janrdir. Sababi, aslida miniatyura san`ati juda
kichik hajmdagi tasvirlarda aks ettirilgan. Toshkentlik rassomlar guruhi xalqqa
Temuriylar davrida gullab yashnagan bu san`at turining eng yaxshi namunalarini
mahobatli shaklda etkazib berishga harakat qilishgan. Shu asosda ajoyib san`at
asari yaratilgan. Ushbu mahobatli miniatyura asarini chizgan ustalar “Behzod”
nomidagi davlat mukofotiga sazovor bo’lishgan. 3-qavatda asosiy ekspozitsiya
o’rin olgan bo’lib, unda o’zbek xalqi davlatchilik tarixining rivojlanish bosqichlari
haqida hikoya qiluvchi sopol va jez buyumlar (Sopollitepa), Kushonlar davri
noyob yodgorliklari, Qoraxoniylar davri tangalari va badiiy hunarmandchilik
buyumlari kabi asori-atiqalarimiz o’z ifodasini topgan.
Ekspozitsiyaning davomida Amir Temur va Temuriylar tarixi bilan bog’liq
eksponatlar (me`moriy obidalarning maketi, kulolchilik, misgarlik, zargarlik
buyumlari, qo’lyozmalar), rangtasvir asarlari bilan tanishish mumkin.
Ekspozitsiyada doimiy ravishda Temuriylar davri tarixidan ma`lumot beruvchi
hujjatli filimlar monitorlar (2x2,5 m) orqali namoyish etiladi. Muzey
ekspazitsiyasidan Amir Temurning shajarasi, hokimyat tepasiga kelishi, harbiy
yurishlari, diplamatik munosabatlari, savdo-sotiq, hunarmandchilik haqida hikoya
qiluvchi ekspanatlar (xaritalar, qurol aslahalar, kumush va mis tangalar,
minaturiyalar, noyob qulyozmalar, kulolchilik, misgarlik, zargarlik bo’yumlari,
matolar o’rin olgan).
Bugungi kunda muzey fondidagi ashyolar 3500 dan ortiqdir. Muzey
ekspozitsiyasidan 1700 dan ortiq eksponat o’rin olgan. Hozirda muzey
23

ekspozitsiyasida namoyish etilayotgan va fondlarida saqlanayotgan eksponatlar
Temuriylar tarixidan so’zlovchi noyob yodgorliklardir. Bular – Amir Temur va
temuriylar davri tarixiga oid noyob qo’lyozmalar, yozishmalar, kumush va mis
tangalar, sopol va mis buyumlar, me`moriy qoplamalar, XIV-XXI asrlarga oid
kitoblar, tangalar, etnografik buyumlar va h.k. Noyob eksponatlar haqida
ma`lumot. Muzeyda temuriylar davri amaliy san`atidan hikoya qiluvchi ko’pgina
asoriatiqalar saqlanadi: - XIV- XV asrlarga oid bo’lgan jez idishlar, islimiy bezakli
sopol idishlar, qalamdonlar, lavhlar va boshqa yog’och o’ymakorlik namunalari; -
imorat qoplamalari: koshin va parchinlar; - Temuriylar davri mis, kumush
tangalari; - Qo’lyozmalar: Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asari, “Temur
tuzuklari”, Ibn Arabshohning “Amir Temur tarixi” asari, Abdurahmon Jomiyning
“Haft Afrang” asari, Alisher Navoiyning “Xamsa” asari va h.k. - astronomiyaga
oid asboblar; - Shohruhiyadan topilgan XIV-XV asrlarga oid turli asori-atiqalar; -
Temuriylar davri harbiy kiyimlari va qurollari: nayza, kamon, sadoq, nayza va o’q-
yoy uchlari, sovut, qalqon, dubulg’a va boshqalar; - Samarqandda 1941 yil Go’ri
Amir maqbarasidigi qabrlar ochilishida topilgan noyob topilmalar: Amir
Temurning qoshi, Mirzo Ulug’bekning kiyimi qoldiqlari, Bibixonim munchog’i; -
Gavharshodbegim, Mironshohlarning uzuk-muhrlari nusxalari.
O’zR Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 24 yanvardagi 50-son qaroriga
xodimlar soni muvofiq 75 nafar. Xorijiy muzeylar bilan hamkorlikda O’zR FA
Temuriylar tarixi davlat muzeyi o’z eksponatlari bilan xalqaro ko’rgazmalarda
ishtirok etib, o’zbek xalqining boy moddiy va ma`naviy merosini jahonga targ’ib
qilib kelmoqda, xususan, 1996 yilda Fransiyada o’tkazilgan “Temuriylar
renessansi”, 2000 yilda Germaniyaning Gannover shahrida o’tkazilgan «Ekspo –
2000», 2004 yilda Avstraliyaning Sidney shahridagi Paurxaus muzeyida
o’tkazilgan «Yorqin gullar: Markaziy Osiyo gazlamalari va keramikasi» xalqaro
ko’rgazmalarda muzeyning noyob eksponatlari namoyish etildi. Muzeyning
endilikdagi asosiy xalqaro faoliyati xorijiy mamlakatlar muzey, arxiv va
kutubxonalari bilan ilmiy va amaliy aloqalar o’rnatishdan iborat. Hozirgi kunga
kelib muzeyda jahonning bir qancha mamlakatlari: Rossiya, Bel’giya, Frantsiya,
24

Germaniya, AQSH, Angliya muzey va gallereyalari bilan yaqindan hamkorlik
o’rnatilgan. O’zaro hamkorlik natijasida tajriba almashish, Temuriylar davri
tarixiga oid ashyolar haqida axborot yig’ish, ularning nusxalarini olish, ko’chma
ko’rgazmalar tashkil etish ko’zda tutilgan. Bundan tashqari muzey o’zining
fondida mavjud noyob eksponatlari bilan Respublika va xorijda o’tkaziladigan
xalqaro ko’rgazmalarda, faol ishtirok etishni rejalashtirgan. 2011 yilda O’zbekiston
Respublikasi mustaqilligining 20 yilligi va Temuriylar tarixi davlat muzeyi tashkil
etilganligining 15 yilligi munosabati bilan muzeyda “Jahon xazinalaridagi
Temuriylarga oid javohirlar” ko’rgazmasi tashkil etildi 1
.
Ko’rgazmani tashkil etishdan maqsad, xalqimizni, ayniqsa yoshlarni chet
muzey va kollektsiyalarida saqlanayotgan Temuriylarga oid noyob osoriatiqalar
bilan tanishtirishdir. Sankt-Peterburg Davlat ermitajida Gavharshodbegim va
Mironshoh Mirzoning uzuk-muhrlari, Amir Temurning buyrug’i bilan Xoja
Ahmad Yassaviy maqbarasi uchun ishlangan moychiroq saqlanayotganligi
aniqlandi. Muzey rahbariyati Sankt-Peterburg Davlat ermitaji direktori
B.M.Piatrovskiydan ushbu ashyolardan nusxa ko’chirishga ruxsat olgach, mas`ul
xodimlar Sankt-Peterburg Davlat ermitajiga xizmat safariga jo’natildi. Natijada
O’zbekiston xalq zargari F.Dadamuhamedov Gavharshodbegim va Mironshoh
Mirzoning uzuk-muhrlaridan, kulol X.Isamuhamedov moychiroqdan nusxa oldilar
va ularning egizak nusxalari yaratildi. Muzey fondi ushbu noyob asori-atiqalar
bilan boyitildi. Muzeyga tashrif buyurgan faxriy mehmonlarning dil so’zlari.
Muzey 15 yil ichida xalqimizning qutlug’ qadamjolaridan
biriga aylanib ulgurdi. Shu vaqt mobaynida muzeyga 700 dan ortiq davlatlardan
faxriy mehmonlar katta qiziqish bilan tashrif buyurdilar va o’zlarining dil
izhorlarini muzeyning “Dastxatlar” kitobiga yozib qoldirdilar. Muzeyga tashrif
buyurgan tarixiy shaxslar to’g’risida ma`lumot. Muzey tashkil etilganidan buyon
muzeyga turli davlatlardan 700 dan ortiq delegatsiyalar, prezidentlar, san`at va fan
arboblari tashrif buyurdilar. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Birinchi
Prezidenti Islom Abdug’anievich Karimov, uning rafiqasi T.A.Karimova,
1
Ҳабибуллаев Н. Темурийлар тарихи давлат музейи. Ўзбекситон овози//. 2011. 9 август.
25

Qozog’iston Respublikasi Prezidenti Nursulton Nazarboev, Tojikiston
Respublikasi Prezidenti Imomali Rahmonov, Turkiya Respublikasi Prezidenti
Sulaymon Demerel, Turkmaniston Respublikasi Prezidenti Saparmurat Niyozov,
Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti Geydar Aliev, Tatariston Respublikasi
Prezidenti Mintemir Shoymiev, Turkiya Respublikasi Bosh Vaziri Rejep Zayyin
erdog’on, Rossiya Federatsiyasi Bosh Vaziri V.Putin, Ukraina Respublikasi Bosh
Vaziri V.Yanukovich Rossiya Federatsiyasi Prezidenti B.El’tsinning rafiqasi
N.El’tsina, Buyuk Britaniya Birlashgan Qirolligi Shahzoda Charl’z, Latviya tashqi
ishlar vaziri Valdis Birkavs, Bangladesh Tashqi Ishlar Vaziri Samad Azad,
Bosniya va Gertsegavina tashqi ishlar vaziri Mladen Ivanik, Rossiya Federatsiyasi
tashqi ishlar vaziri S.Lavrov, BMTning Qachoqlar Ishi bo’yicha Kommissari
Sadako Ogata, BMT Bosh Kotibining Afg’anistondagi maxsus vakili Ladxar
Braximi, Osiyo Tiklanish va Taraqqiyot Banki direktori E.Vatanabe, Evropada
Hafsizlik va Hamkorlik Tashkiloti Bosh Kotibi Jankarlo Aragon, MDU rektori
akademik V.Sadovnichiy, Moskva va Butunrossiya patriarxi Aleksiy II, RTFA
A.N.Bakulev nomidagi yurak-qon-tomirlari jarrohligi ilmiy markazi direktori
L.Bokeriya va boshqalar Amir Temur va Temuriylar davri tarixi bilan tanishib,
juda katta taassurot oldilar.
O’zR FA Temuriylar tarixi davlat muzeyi bugungi kunda zamon
talabigan mos mebellar, zamonaviy texnologiyalar bilan juda yaxshi ta`minlangan.
Muzey binosi eng yangi moddiy texnikaviy (texnik va radio, vidiopparatura,
sovitish, isitish, yong’inga qarshi va qo’riqlash sistemalari, uskunalar) asbob-
uskunalar, fondlari 20 maxsus javonlar bilan jihozlangan. Tomoshabinlarga xizmat
ko’rsatish uchun lift, bar, katta va kichik anjumanlar zallari mavjud. Muzey 2011
yilda O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining 20 yilligi va Temuriylar tarixi
davlat muzeyi tashkil etilganligining 15 yilligi munosabati bilan muzeyda “Jahon
xazinalaridagi Temuriylarga oid javohirlar” ko’rgazmasi tashkil etildi. Ushbu
ko’rgazmada xorijiy muzeylarda saqlanib kelinayotgan temuriylar davri
ashyolarining asl nusxalari zamonaviy komp’yuter grafikasi orqali virtual
ko’rinishda namoyish etildi. Buyuk bobokolonimiz xotirasiga bag’ishlab bunyod
26

etilgan ushbu muxtasham dargoh undan joy olgan har bir eksponat yuragingiz
to’ridan joy oladi. Ana shunday damlarda buyuk ajdodlarga munosib avlod bo’lish
mas’uliyatini his etamiz.
2.2 Farg’ona viloyatida tashkil etilgan O’lkashunoslik muzeylarida
saqlanayotgan moddiy meroslar.
27

Bugun mamlakatimizda xalqimizning tarixiy, ilmiy va madaniy merosi,
ma’naviy qadriyatlarini o’zida asrab kelayotgan mingdan ziyod muzey faoliyat
ko’rsatmoqda. Ushbu muzeylar Vatanimizning rivojlanish tarixi, xalqimizning
ijtimoiy-madaniy sohalarda erishgan yutuqlari haqida hikoya qiluvchi o’ziga xos
ko’zgudir. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov
ta’kidlaganidek, “Muzey xalq tarixining ko’zgusi ekanligini nazarda tutsak, u shu
xalqning farzandlari – kelajak avlod qalbida faxr iftixor tuyg’usini uyg’ota olishi
kerak. Bizning vazifamiz esa buyuk tariximizni mana shunday ma’rifiy maskanlar
yordamida avlodlarimizga to’laligicha yetkazib berishdan iborat”.
Mustaqillik tufayli hayotimizning barcha sohalari kabi muzeylar faoliyatida
ham ma’naviy va siyosiy ahamiyatga ega bo’lgan islohotlar dasturining ishlab
chiqilishi, xususan, Prezidentimiz I. A. Karimovning „Muzeylar faoliyatini tubdan
yaxshilash va jonlashtirish to’g’risida’gi Farmoni muzeyshunoslik fanining
ravnaqiga keng yo’l ochish bilan birga, asosiy yo’nalishlarni belgilab, vazifalarni
aniqlab berdi. Viloyatdagi muzeylarning ana shu yo’nalishlarda olib borayotgan
madaniy, ilmiy-ma’rifiy ishlari va bir qator tadbirlar axoli, ayniqsa, yoshlar
o’rtasida katta ahamiyatga ega bo’lmoqda. Chunonchi, jamiyatni ma’naviy-axloqiy
kamolga etkazishda muzeylarning o’rni muhimligini inobatga olib O’zbekiston
Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim, Madaniyat ishlari va xalq ta’limi
vazirliklarining 2002-yil iyunda qabul qilgan qo’shma buyrug’ini va shu haqidagi
viloyat hokimligining muzeylar va o’quv yurtlari o’rtasida mustahkam aloqa
o’rnatish, madaniy-ma’rifiy ishlarni hamkorlikda olib borishga keng imkoniyatlar
yaratib berdi. 1991-yilda 31-avgustda o’zbek xalqi uzoq
vaqtlardan beri orziqib kutgan mustaqillikka erishdi. Mustaqillik tufayli
O’zbekiston muzeylarining ijtimoiy-madaniy hayotda o’zgarishlari yuz bera
boshladi, ekspozitsion ishlarga ham yangicha yondashish paydo bo’ldi.
Muzeylarning oldida o’z ekspozitsiyalarini ifodali va taasurot qoldira oladigan
qilib yaratish vazifasi qo’yildi. O’zbekistonning mustaqillikka erishishi iqtisodiy
va siyosiy hayotning barcha tarmoqlarida bo’lganidek madaniy sohada, shu
jumladan, boy o’tmish merosimizni o’rganish, saqlash va uni keng xalq ommasiga
28

targ’ib etish borasida ham tub burilish yasadi. Vatanimiz ijtimoiy iqtisodiy,‒
siyosiy, madaniy, hayotidagi o’zgarishlar qatorida O’zbekiston hududidagi
muzeylar faoliyatida ham katta o’zgarishlar sodir bo’ldi. Buning bir qancha
omillarini misol qilishimiz mumkin: Birinchidan,
mustamlakachilik yillarida ongimizdan o’chirib tashlangan milliy tuyg’ularni qayta
tiklash; ikkinchidan, milliy g’urur, milliy ongni yuksaltirish uchun unutilgan
tariximizni qayta tiklash; uchinchidan, ajdodlar hurmatini joyiga qo’yish, yosh
avlodni ajdodlar nomi va merosi bilan faxrlanishga o’rgatish, milliy g’ururini
yuksaltirish, buyuk an’analarning davomchisi etib tarbiyalash; to’rtinchidan, milliy
qadriyatlarimiz bizga demokratik, xuquqiy, qudratli O’zbekiston davlatini barpo
etish uchun “O’zbekiston kelajagi buyuk davlat” g’oyasini ro’yobga chiqarish
uchun kerak; beshinchidan, milliy qadriyatlarimiz mamlakatimizning jahon
hamjamiyatidan munosib o’rin egallashi, kelgusi avlodlarga ozod va obod Vatan
qoldirish uchun kerak. Farg’ona shahrida ichki
ishlar tizimi tarixi va bugunidan hikoya qiluvchi muzey hamda el yurt tinchligi
yo’lida jonini fido qilgan o’lonlar xotirasini abadiylashtirish maqsadida xotira
xiyoboni tashkil etildi. Farg’ona viloyati IIB shaxsiy tarkib bilan ishlash xizmati
boshlog’i o’rinbosari, mayor Azizbek Umarovning ma’lumot qilishicha, muzeydan
ichki ishlar idoralari faoliyatiga oid ma’lumotlar, sohada ko’p yillar ishlab
nafaqaga chiqqan xodimlar, mustaqillik yilarida yuksak mukofotlarga sazovor
bo’lgan, shuningdek, xizmat vaqtida halok bo’lgan osoyishtalik posboni haqidagi
eksponatlar, ko’rgazmalar joy olgan 1
. Ma’lumki, mamlakatimizda muzeychilik
tarixi bir yarim asrga borib taqaladi. Shu vaqtda O’zbekistonning yirik shaharlari –
Toshkent (1876- y.) va Samarqand (1896- y.) shaharlari qatorida Farg’onada ham
birinchilardan bo’lib muzey tashkil qilingan. Mazkur muzeyga 1894-yilda asos
solingan bo’lib, u vaqtlarda shahar Yangi Marg’ilon deb atalardi. Muzeyni tashkil
etilishiga esa, doktor A. Smirnovning shaxsiy kolleksiyasi va shu yilda o’tkazilgan
Qishloq xo’jalik ko’rgazmasi uchun yig’ilgan ashyolar turtki bo’ldi.
O’lkaga endigina kirib kelgan rus ma’murlari
1
Ҳайитов З. Маънавий мерос ва миллий ўзликни англаш // Тафаккур. – 2007. – №3. – Б. 112–113.
29

uchun mahalliy aholining turmush tarzi, urf-odati va boshqa etnografik buyumlari
qiziqarli ko’ringan. Natijada bir necha tashabbuskorlarning iltimosiga ko’ra 1895-
yil 2-noyabrda Farg’ona viloyat harbiy gubernatorining muzeyni tashkillash
to’g’risidagi buyrug’i qabul qilindi. 1897-yilda muzey nizomi tasdiqlanib, 1899-yil
26-may kuni muzey “Farg’ona ommabop muzeyi” nomi bilan tantanali ravishda
ochildi. Bu vaqtga kelib muzeyda 2223 dona buyum va kitoblar yig’ilgandi 1
.
Muzey odatda dam olish va bayram kunlari ochiq bo’lardi. Zotan, muzey
“ommabop” deb atalsada, u asosan yangimarg’ilonlik ziyoliylar yoki viloyatga
kelgan nufuzli mehmonlar uchun maxsus ochilar edi xolos. E’tiborlisi shundaki,
muzey shaxsiy hayriyalar evaziga tutib turilgan. Muzey qoshida maxsus klub
tuzilgan edi va ushbu klub a’zolari turli kasb egalari (vrach, o’qituvchi, injener,
harbiy zobit, botanik tadqiqotchi, agronom va boshq) bo’lishiga qaramay, doimiy
ravishda muzey zahiraxonalariga ashyolar topshirib turishardi.
Klub a’zolari orasida ayniqsa viloyat o’rmon
xo’jaligi mudiri, biolog G. Ottendorf katta jonbozlik ko’rsatib, viloyatning turli
chekkalaridan yig’ilgan noyob ashyolarni muzeyga topshirardi. U muzeyda
o’tkaziladigan tadbirlarning tashkilotchisi ham edi. Shunday klub a’zolaridan yana
biri mashhur rus tadqiqotchisi A. Fedchenko va uning rafiqasi O. Fedchenkolar
edi. Ularning muzeyga topshirgan gerbariylari va noyob hashoratlar kolleksiyasi
xali-hamon muzeyning noyob ashyolari qatorida saqlanmoqda. 1920-yilda
Farg’onadagi siyosiy tuzumning o’zgarishi natijasida muzeyning maqsad va
vazifasi ham o’zgardi 2
. Muzey esa kolleksiyasidan kelib chiqqan holda uning
faoliyati ikkiga ajratildi. Shu yilda viloyatda “Ommabop kutubxona” va “Farg’ona
shahar ilmiy muzeyi” yangidan o’z faoliyatini boshladi. Agar kutubxona o’z joyida
qolgan bo’lsa, muzey hozirgi Turon ko’chasidagi binolardan biriga ko’chirib
kelindi va u 1984-yilga qadar mazkur binoda faoliyat ko’rsatdi. 1922–1927-
yillarda muzey ekspozitsiyasida qishloq xo’jalik, hunarmandchilik, numizmatika,
tabiat, tarix va etnografiya bo’limlari mavjud edi. 1928-yilda yangi arxeologiya
1
Қорабоев У. Соатов Ғ. Ўзбекистон маданияти. – Т., 2011. B . 97.
2
Суюнов Ш. Б. Мустақил Ўзбекистон музейларида кўргазмалар тайеyрланиши технологиялари.
Санъатшунослик фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун
еyзилган диссертация. – Тошкент, 2014.
30

bo’limi ochildi. Ushbu bo’limning ochilishiga sovet davlatining markaziy
shaharlaridan kelgan tadqiqotchilarning ekspeditsiya materiallari to’plamlari
sababchi bo’ldi. B. Latinin boshchiligidagi ilk arxeologik ekspeditsiya Farg’ona
muzeyida baza qurib, tadqiqotlarni olib borgan edi. Natijada muzeyning arxeologik
ashyolari keskin ortib bordi. Ushbu ekpeditsiya tarkibida A. Bernshtam, V. Ranov,
B. Jukov kabi kelgusidagi yetuk arxeologlar ham qatnashgan edi. 1938-yildan
muzey “Viloyat o’lkashunoslik muzeyi” sifatida faoliyat olib bora boshladi. Bu
vaqtga kelib muzeyda kirish, tabiat, tarix va sotsialistik qurilish ekspozitsiyasi
mavjud edi. Eksponatlarning soni esa 15000dan
oshdi. Katta Farg’ona kanali qurilishi vaqtida ham Farg’ona muzeyi ilmiy baza
sifatida muhim rol o’ynadi. Kanal trassasini tadqiq qilish jatumanida arxeologlar
B. Jukov va Yahyo G’ulomovlar boshchiligidagi ekspeditsiya Farg’ona muzeyi
kolleksiyalarini boyitishda katta hissa qo’shishgan. Yoki Quva shahristonida olib
borilgan tadqiqotlar markazida ham Farg’ona muzeyi xodimlari turardi. V.
Bulatova tomonidan aniqlangan olmashumul Quva Budda ibodatxonasi
tadqiqotlari jatumanida muzey xodimlari faol qatnashib, islomdan oldingi ijtimoiy
hayotni tassavvur etishda katta xizmat qilishgan. Afsuski, topilmalarning asosiy
qismi mamlakatimizning markaziy ilmiy-tadqiqot institutlari va muzeylariga olib
ketib qolingan. Shunday bo’lsada muzey, antik va ilk o’rta asrlarga mansub qator
arxeologik ashyolarga ega bo’ldi. Shu yillar ilk bor Farg’ona vodiysining yuqori
poleolit va mezolit davri yodgorliklari o’rganila boshlandi. Muzey fondlarida shu
yillarda topilgan mikrolit tosh qurollarning bir nechtasi saqlanadi. Ikkinchi jahon
urushi yillarida muzey o’z faoliyatini yanada kuchaytirdi. Uning xodimlari
fondlarni farg’onaliklarning frontdagi mislsiz jasorati va front ortidagi fidokorona
mehnati to’g’risidagi hujjatlar bilan yanada boyitdi. Shu yillarda
rassom P. Nikiforov muzeyda samarali faoliyat olib borib, muzey
ekspozitsiyalarini yaratish, illyustratsiyalar bilan boyitish va Markaziy Osiyodagi
diqqatga sazovor joylar tasvirini yaratishda katta ishlarni amalga oshirdi. Hozirda
muzeyda uning yuzdan ortiq akvarel, grafika va moy bo’yoq usuldagi asarlari
saqlanmoqda. 1950-yillarning boshlarida muzey Davlat Ermitaji (Leningrad) bilan
31

hamkorolikda Farg’ona vodiysidagi arxeologik ishlarni olib borishga astoydil
kirishdi. Bu tadqiqotlarga Leningrad Davlat Universitetining bitiruvchilari N.
Garbunova va B. Gamburglar rahbarlik qilib, vodiydagi arxeologik ob’ektlarni
to’liq tahlil qilishga muyassar bo’lindi. Ular birinchi bo’lib, vodiyning arxeologik
haritasini tuzib chiqishdi. Ular bilan paralel ravishda Pomir Oloy tog’ tizmalarida
arxeolog A. Bernshtam, shimoli-sharqiy Farg’onada Yu. Zadneprovskiy, shimoli-
g’arbiy Farg’onada V. Ranov va B. Litvinskiylar tadqiqot olib borishdi.Markaziy
Farg’onada olib borilgan tadqiqotlarda esa, ularning ekspeditsiyasi birgalikda ish
olib borib, qator natijalarga erishdi.
Ushbu tadqiqotlarning markazida Farg’ona muzeyi turgan edi. Shu
jatumanda yuqorida nomlari keltirilgan arxeologlarning barchasi muzey fondlarida
tadqiqot olib borib, ilmiy arxivlarda o’z materiallarini qoldirishgan. Hozirda
muzeyning ilmiy arxivida 1952–1955-yillardagi tadqiqot hisobotlari saqlanib
kelinmoqda. 1950-yillarning yakuniga kelib, muzey fondi uch mingdan ziyod
arxeologik buyumlar bilan boyitilgan edi. Vaholanki, muzey ochilgan vaqtda
faqatgina ikki dona arxeologik buyum mavjud edi xalos. Muzey xodimlari 1960–
1980-yillar oralig’ida ham samarali tadqiqotlar olib borib, o’nlab yangi arxeologik
manzilgohlar va yuzlab predmetlarni ixtiro qilishgan edi. Qo’g’ay-qorabuloq,
Eylaton-Oqtom, So’ngi Eylaton davri madaniyati kabi arxeologik terminlar aynan
Farg’ona muzeyi xodimlari kiritgan yangi terminlar edi. Hozirgi kunda arxeologlar
tomonidan Farg’ona vodiysidagi ob’eklarni tarixiy davrlashtirishda aynan shu
terminlarga nisbatan belgilash qabul qilingan. Shu yillar mobaynida muzey boy va
noyob kolleksiyalar yig’ildi. Bronza va ilk temir davri sopol buyumlari,
Qoraxoniylar davriga mansub bronza idishlar to’plami, qo’lda ishlangan rangli
sopol ko’za va boshqalar ana shular jumlasidandir.
Farg’ona muzeyi kolleksiyalari haqida o’nlab ilmiy va
ommabop maqolalar yozilgan. G. Pugachenkova, R. Rempel, A. Hakimov va
boshqalar 36 muzeyda tadqiqot olib borib, turli mavzularda ilmiy ishlar qilishgan.
Muzey logotipi ham Qoraxoniylar davriga mansub bronza laganga ishlangan
tasvirdan olingan bo’lib, unda Humo qushining ilohiy timsoli aks ettirilgan. 80-
32

yillarga kelganda muzey zahiraxonlarida 50 mingdan ziyod eksponatlar jamlangan
edi. Endi muzey uchun yangi, zamonaviy muzey qurish zarurati tug’ildi. Zotan
yangi binoni loyihalashtirish ishlari 70-yillarda boshlangan bo’lsa-da, faqat 1982-
yilga kelib hozirgi Murabbiylar va Vatan Ravnaqi ko’chalari chorrahasida qurilish
boshlandi. 1985-yilda qurilish tugallanib, muzey shu binoga ko’chib o’tdi.
Muzeyning ilmiy-ma’rifiy faoliyati yanada kuchaydi.
Endi muzey mustaqil ravishda tadqiqotlar olib bora boshladi. Ular asosan janubiy
Farg’ona hududidagi qo’rg’on, shahriston va boshqa turdagi arxeologik
manzilgohlarni tizimli o’rganishni yo’lga qo’yishdi. Muzey ilmiy xodimi G.
Ivanov boshchiligidagi ekspeditsiya Qo’chqorchi, Qitqontepa, Ko’ktosh, Oxna
kabi manzilgoh larni fanga ma’lum qildi va Farg’ona vodiysi arxeologik haritasini
bronza, antik va ilk o’rta asrlarga mansub yangi yodgorliklar bilan to’ldirdi 1
. Shu
yillarda muzeyning etnografik, rang tasvir, numizmatik, foto va negativ, gazeta va
hujjatlar fondi to’liq shakllandi. Ular asosan XIX asr oxiri – XX asr boshlaridan
buyon yig’ilgan ashyolardan iborat bo’ldi. Ayniqsa shu davrga mansub foto va
negativ, gazeta va hujjatlar kolleksiyasi muhim ahamiyat kasb etib, bugungi
tadqiqotchilarning xazinasiga aylangan.
Muzeyning qo’lyozma va hujjatlar kolleksiyasining nodir
namunalari sifatida XV asrda yozilgan er to’g’risidagi hujjat. Qo’qon xonlaridan
Madalixon, Sheralixon va Xudoyorxonlar tomonidan berilgan yorliqlar,
Xudoyorxonning Qur’on kitobi, Hofiz Sheroziy, Abdurahmon Jomiy, Alisher
Navoiy, Fuzuliy, Bedil va boshqa mahalliy shoirlar ijodiga mansub qo’lyozma
asarlarini sanab o’tishimiz mumkin. XIX asr oxiri – XX asr boshlaridagi Farg’ona
viloyatining statistik sharhlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Aytish joizki,
muzeyda saqlanuvchi eksponatlarni ko’pi shu yillar xalqaro miqqiyosdagi
ko’rgazmalarda namoyish etilgan. 1952 va 1972-yillarda Leningrad (Sankt-
Peterburg, Rossiya) va 1978-yilda Kiyev (Ukraina) Farg’ona muzeyining qadimiy
kolleksiyalari ko’rgazmasi bo’lib o’tdi. Bugun muzey fondlarida turli davrlarga
1
Раҳимов Ф. Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда музейлар фаолияти: шаклланиши, ривожланиши ва
истиқболи масалалари / Моддий-маънавий мерос ва умумбашарий қадриятлар. 10 китоб. –Тошкент, 2018.
33

mansub buyumlarning boy kolleksiyasi yig’ilgan. Umumiy hisobda muzey
eksponatlarining soni 90mingdan ortiq. Ular o’nta bo’limga taqsimlangan bo’lib,
700 dan ortiq eksponatlar noyob eksponatlar jumlasiga kiradi. Ular jumlasiga
XVIII–XX asrga oid Rishton, G’urumsaroy kulolchilik maktabi, sopol
buyumlarining nodir namunalari, Xitoy chinni buyumlari, Rossiyaning F. Gardner,
M. Kuznetsov va keyinroq “Dmitrievskiy” fabrikalarida ishlab chiqarilgan noyob
idishlar, Temuriylar davridan hozirgi kunlargacha bo’lgan davrlarga mansub metall
(asoson bronza va mis) buyumlarni kiritish mumkin. Ularning aksariyati mahalliy
misgarlik maktabi vakillari (Qo’qon, Marg’ilon, Toshkent) tomonidan XIX–XX
asrlarda ishlangan an’anaviy uslubdagi mis buyumlardir.
Muzeydagi yog’och buyumlar
kolleksiyasida XIX asr va XX asr boshlariga oid yog’ochsoz ustalari tomonidan
ishlangan ko’plab buyumlar bor. Masalan, qo’qonlik ustalarning turli naqshlarda
islomiy shakllar bilan bezatilgan bir qancha ajoyib buyumlari, kolleksiyaning ilk
eksponatlaridan biri – Shahrixon volosti boshqaruvchisi topshirgan yog’ochdan
ishlangan “xakkalkavush”lar, doktor A. Smirnov kolleksiyasidagi yog’och
buyumlar, duradgorlik asboblari, bolalar o’yinchoqlari, beshiklar, milliy cholg’u
asboblari va ko’plab hunarmandchilik dastgohlari ushbu kolleksiya asosini tashkil
etadi. Mato buyum kolleksiyasining negizini XIX asrga oid milliy-an’anaviy
kiyimlar tashkil etadi. Shuningdek, XIX asrga oid kashtachilik, chitgarlik, ipak
mahsuloti namunalari yoki keyinroq fabrikada tikilgan zamonaviy kiyimlar
“Yodgorlik” to’qimachilik fabrikasida to’qilgan ipak matolar, davlat arboblari,
taniqli san’at namoyondalari singari va boshqa tarixiy shaxslarga tegishli kiyim va
buyumlar kiradi. Muzeyning tasviriy san’at va haykaltaroshlik
kolleksiyasi muzey durdonasi hisoblanadi. Bular orasida taniqli farg’onalik
rassomlarining asarlari, shuningdek, hozirgi kunda o’z asarlari bilan elga
tanilayotgan rassomlarning ijodiy namunalari o’rin olgan. O’tgan asrning 70-
yillariga kelib, ushbu kolleksiyadan gobelenlar ham o’rin ola boshladi. Hozirgi
kunga kelib bu kolleksiyada mingdan ortiq tasviriysan’at, haykaltaroshlik va
gobelen asarlari saqlanadi. Muzey qurol-aslaha kolleksiyasi xilma-xilligi bilan
34

e’tiborga molikdir. Bu kolleksiya XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrda ishlab
chiqarilgan tig’li qurollardan: qilich, hanjar, chopqi, bolta, to’qmoq; o’qotar
qurollardan: piltamiltiq, revolver, pistolet, ov miltiqlari, jangovor miltiqlar singari
jami 150 ortiq qurol aslahalarni o’zida mujassamlaydi. Mustaqillik yillarida
muzeylarning roli va vazifasi keskin o’zgardi. Hukumat tomonidan muzeylarni
qo’llab-quvvatlash to’g’risida qator qaror va farmonlar qabul qilindi. Endi
muzeylar o’zbek xalqining boy va haqqoniy tarixini ochib berishga qaratilgan
faoliyatni yo’lga qo’ydi.
Respublikada birinchilardan bo’lib Farg’ona muzeyi 1996-yilda o’z
ekspozitsiyalarini to’liq o’zgartirishga muvaqqat bo’ldi. Ushbu ekspozitsiya tarixiy
ketma-ketlikda, chuqur ilmiy asoslangan konsepsiyaga tayangan holda, qadimiy
davrlardan XX asr boshlariga bo’lgan davrni o’z ichiga olgan. Unda qadimgi sak
qabilalari qozoni va bilaguzugi, Chust madaniyatiga doir topilmalar, Oqtom va
Ko’ktosh dafinasi, qadimgi taqinchoqlar, o’rta asrga oid kulolchilik va shisha
buyum namunalari, temirchilik va misgarlik, mehnat va jang qurollari kabi yuzlab
eksponatlar namoyish etilmoqda 1
. Shu yilda Farg’ona viloyatining mustaqillik
yillarida erishgan muvaffaqiyatlariga bog’ishlangan maxsus ko’rgazma ham o’z
ishini boshladi. Muzey xodimlarining mamlakatimiz ijtimoiy hayotidagi xizmatlari
yanada ko’proq ko’zga tashlana boshladi. Bevosita ularning xizmatlari evaziga,
nafaqat mamlakatimiz, balki butun jahon miqyosidagi tantanalarni nishonlashga
muvaffaq bo’linmoqda.
Buyuk vatandoshlarimiz Ahmad Farg’oniyning 1200-yillik va Burhoniddin
Margiloniyning 900 yillik yubileylari ana shular jumlasidandir. Bevosita muzey
xodimlarining ommaviy va ilmiy chiqishlari evaziga yuqoridagi yubileylarni
nishonlashga erishildi. Muzey ilmiy xodimlari G. Ivanovning “Ahmad Farg’oniy
davrida Quva shahri” nomli, N. Abdulahatov va B. Hoshimovlarning “Ahmad
Farg’oniy” va “Burhoniddin Marg’inoniy davri va uning avlodlari” nomli risolalari
bunga misol bo’la oladi. Bundan tashqari mavzuga aloqador o’nlab ommabop
maqolalar e’lon qilindi. Ahmad Farg’oniyning Quva shahri atrofida tavallud
1
Баҳриддинов О. Музейлар тарихимиз гувоҳи // Наманган ҳақиқати. 2004 йил 10 март.
35

topganligi to’g’risidagi faraz birinchi marta ushbu xodimlar tomonidan ilmiy
jamoatchilik o’rtasiga tashlandi. Tez orada bu faraz keng jamoatchilik orasida
e’tibor qozondi. Ulardan tashqari har yilda muzey ilmiy xodimlari ilmiy va ilmiy
ommabop maqolalari chet el va respublikamiz ilmiy nashrlarida e’lon qilinib
boriladi. Jamoatchilik diqqatini tortgan asarlardan “Farg’ona vodiysining qadimgi
shaharlari”, “Mo’yi muborak” kabi kitoblarni ham sanab o’tish mumkin. Agar
bular Farg’ona vodiysi tarixi bilan bog’liq asarlar bo’lsa, bevosita muzeyning
uslubiy faoliyatiga bog’liq nashriy mahsulotlar ham ko’pchilikni qiziqtirib qo’ydi.
1996-yilda nashr etilgan “Farg’ona viloyat o’lkashunoslik
muzeyi” nomli ilmiy maqolalar to’plami, B. Hoshimovning 2005-yilda nashr
etilgan “Farg’ona viloyat o’lkashunoslik muzeyi” nomli rangli albom-katologi yoki
shu nom bilan chop etilgan ishchi katalog muzeyshunoslikdagi noyob badiiy va
uslubiy nashr sifatida qayd etiladi. Endilikda muzeylarning hamkorlik diapozoni
yanada kengaydi. Farg’ona muzeyi Yaponiya, Italiya va Ukrainaning ilmiy-
tadqiqot markazlari bilan hamkorlikda 4 ta xalqaro ekspeditsiyalarda ishtirok etadi.
Jumladan o’zbek-ukrain ekspeditsiyasida ilmiy xodim G. Ivanov Samarqand
viloyatining Urgut tumanidagi Sulaymontepa manzilgohida va Buxoro viloyatidagi
Uchquloq manzilgohida o’zbek-ukrain-italiya qo’shma ekspeditsiyasida ishtirok
etib, ilmiy-tadqiqot ishlarini olib bordi.
Shuningdek, Beshariq tumanida (Novkat va
Galasak) qadimgi yodgorliklarida qazilma ishlarini o’rganishda ishtirok etdi.
Muzey xodimlari Yaponiyaning Kioto Universiteti bilan “Farg’ona vodiysidagi
qozilik hujjatlari tarixidan”, Tokio Universiteti bilan “Farg’onadagi musulmon
yodgorliklari” nomli loyihalar ustida ishlab, muhim yangilarni qo’lga kiritishdi.
Mustaqil ravishdagi ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish ham yo’lga qo’yildab,
so’nggi yigirma yil ichida Farg’ona viloyatidagi Quva shahristoni, Oltiariq
tumanidagi Zuraykmomo, Rishton tumanidagi Oqtepa va Sohibi Hidoya,
Uchko’prik tumanidagi Sariqo’rg’on, Farg’ona tumanidagi Kaptarxona va Nortepa
manzilgohlaridan muzey xodimlari tomonidan tadqiq qilib chiqildi. Unda bir
nechta yangiliklar ham qo’lga kiritilib, shov-shuvlarga ham sabab bo’ldi. Masalan,
36

Quva shahristonidan X–XI asrlarga mansub ostadonlarning topilishi, uning
madaniy qatlamlari milodiy eradan avvalgi VI–VII asrlarga borib taqalishi muhim
ilmiy yangilik edi. Yoki, Zuraykmomodan milodiy era boshlariga mansub
dehqonchilik manzilgohi aniqlanganligi ham shov-shuvli yangilik b щ ldi. Sohibi
Hidoyadan esa, X–XI asrlarga oid bronza idishlar kolleksiyasining topilishi noyob
hodisa edi. Ekspozitsiya yaratish bo’yicha
ham samarali ishlar olib bormoqda. Muzeyning doimiy ekspozitsiyasidan tashqari
“Farg’ona viloyati mustaqillik yillarida” nomli fundamental ekspozitsiyani
yaratilishi ham muhim voqea sifatida qayd etildi 1
. Har yilda mazkur ekspozitsiyani
o’rta hisobda yuz ming kishi tomosha qilib ketishga muyassar bo’ladi. Unda
viloyat ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy hayotiga oid barcha sohalar aks
ettirilgan bo’lib, bugun Farg’ona to’g’risida to’liq ma’lumotlar namoyish
etilmoqda. Mustaqillik yillarida Farg’ona muzeyining joylardagi filiallari soni ham
ortdi. Agar 2007-yilda Marg’ilon shahrida “Shahar tarixi muzeyi” va “Uvaysiy
uymuzeyi” tashkillangan bo’lsa, 2016-yilda Oltiariq tumanida “Erkin Vohidov
uymuzeyi” tashkil topib, viloyat aholisi va mehmonlariga namunaviy xizmat
ko’rsatib kelmoqda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil
11-dekabrdagi 975-sonli qaroriga asosan, Farg’ona muzeyi “Farg’ona viloyati
tarixi va madaniyati davlat muzeyi” nomiga o’zgartirildi. Bugungi kunda Farg’ona
viloyati tarixi va madaniyati davlat muzeyi barcha turdagi zamonaviy texnika
vositalari bilan ta’minlangan bo’lib, ular ilmiy-tadqiqot ishlariga katta samara
bermoqda.
Xulosa.
Mustaqillik sharoitida jamiyatdagi yangi o`zgarishlarni amalga oshirish
jarayonida, jamiyat a`zolarini, demokratik tafakkur va milliy g’oya ruhida
1
Иванов Г. П. Фарғона ўлкашунослиги. – Фарғона, 1996. – Б. 12.
37

tarbiyalash vazifalarini bajarishda biz yuqorida ko`rib chiqdik, muzeylarning
ahamiyati ortib bormoqda. Albatta har qaysi xalq yoki millatning ma`naviyatini
uning tarixi o`ziga xos urf-odat va an`analari, hayotiy qadriyatlardan ayri holda
tasavvur etib bo`lmaydi. O`zbekiston Respublikasidagi muzeylar va tarixiy
me`moriy yodgorliklar millatning madaniy uyg’onishi, milliy g’oyani targ’ib etish,
xalq ongida milliy g’urur va qadriyatlarni kuchaytirishda, mustaqillik g’oyalariga
sodiqlik hissiyotini, demokratiya va taraqqiyotga ishonchni mustahkamlashda
muxim rol o`ynaydi.
Bu borada birinchi prezident Islom Karimovning “Tarixiy xotirasiz
barkamol kishi bo`lmaganidek, o`z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham
bo`lmaydi”, “Tarix-xalq ma`naviyatining asosidir”, “Tarixiy xotirasiz kelajak
yo`q”, “O`zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi”, “Inson uchun tarixdan judo
bo`lish-hayotdan judo bo`lish demakdir” degan ahamiyatga molik so`zlari
muzeylar va muzey xodimlari uchun dasturamal bo`lib xizmat qilmoqda.
Ajdodlarimizdan meros qolgan nodir-noyob eksponatlarni asrab – avaylashimiz,
asrlar osha salobat to`kib bizgacha etib kelgan me`moriy obidalarimizni,
arxeologik yodgorliklarimizni himoya qilishimiz, shuningdek, ikkinchi jahon
urushi davri, azob-uqubatlari, xalqlarimizni matonatli jasoratlari bosib o`tgan hayot
yo`llarini atroflicha o`rganishimiz hamda kelajak avlodlarga etkazishdek muqaddas
ishlarni amalga oshirishimiz zarur. Mustaqilligimiz sharofati tufayli
mamlakatimizda insonni e`zozlash, milliy va ma`naviy qadriyatlarimizni
tiklanishiga katta e`tibor qaratilmoqda. Shu jumladan Barcha
viloyat hokimlarining bevosita rahbarligi ostida viloyatning “Ikkinchi jahon
urushi”ga, “Qatog’on qurbonlarini yod etish”ga oid yo`nalishlarni o`rganish, urush
ishtirokchilarining hayot yo`lini jangovor ishlarini umumlashtirish, tiklash
bo`yicha keng ko`lamli, xayrli ishlar amalga oshirilib kelinmoqda. Bunda ayniqsa
viloyat “Xotira va qadrlash uyi” ilmiy xodimlari O`zbekiston Respublikasi
“Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati viloyat kengashi bilan hamkorlikda olib
borayotgan ishlari diqqatga sazovordir. Vatan tarixi, xotirasi aynan muzeylarda aks
etadi. Respublikamizda faoliyat olib borayotgan 80 dan ortiq davlat muzeylari turli
38

toifalarda va turli yo`nalishlarda bo`lib, bugungi kunda xalqimiz va turli
mamlakatlardan tashrif buyurgan ziyoratchilarning ham ma`naviy, ham ma`rifiy
jihatdan ongini, ruhiyatini boyitishda muhim amaliyot kasb etmoqda. 2008 yil
“Muzeylar to`g’risida”gi Qonun qabul qilindi. Bu esa muzey xodimlari faoliyatini
yanada jonlantirish bilan birga mas`uliyatini ham oshirdi. Muzey xodimlari
faoliyati, muzeylarga oid bukletlar, kitoblar, suratlar ko`rgazmasi tashkil etib
borilmoqda. Umuman axolini, o`quvchi yoshlarni tarbiyalashda muzeylarning roli
beqiyosdir. Chunki barcha eksponatlarda tarixiy jarayon, ajdodlar nafasi bor. Ular
qoldirgan ma`naviyat, boy merosni avaylab-asrash, avlodlarga etkazish esa
muqaddas burchimizdir. Ushbu bitiruv ma`naviy ish mavzusining tahlili, shunday
xulosalarga kelishimizni va shu yuzasidan quyidagi taklif va istaklarni keltirib
chiqardi. Mustabid- sovet davrida
muzeylarining ijobiy jihatlaridan tashqari salbiy tomonlari ham kuzatildi.
Muzeylarning rivojidagi etakchi o`rin mutaxasislar emas, kompartiya va uning
rahbarlari egalladi. Muzeylarning asosiy yo`nalishlari xalqni kommunistik ruhda
tarbiyalashdan iborat bo`ldi. Ma`muriy yodgorliklar (masjid va madrasalar) ombor,
yotoqxonalar va boshqa narsalarga aylantirildi va hakazo. O`zbekiston
Respublikasi mustaqillikka erishgach, muzey ishiga davlat siyosati darajasida
e`tibor qaratildi.
Foydalanilgan adabiyotlar.
I. Prezident asarlari.
39

1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom etlirib,
yangi bosqichga ko'taramiz. T. - Т .: Ozbekistoa 2017.
II. Farmonlar
1. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 12 yanvarda qabul
qilingan “Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish
to`g’risida”gi farmoni // Xalq so`zi, 1998 yil 13 yanvar.
2. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 5 martda qabul
qilingan “Muzeylar faoliyatini tubdan qo`llab-quvvatlash masalalari
to`g’risida”gi qarori. // Xalq so`zi, 1998 yil 15 mart.
III. Adabiyotlar
1. Чабров. Г.Н. Воставочная работа в Туркестанском крае (1865-1916 гг)
Трудо Музея истории Узбекистана, воп.
2. G’ulomov Ya. O`zbekistonda moddiy-madaniy yodgorliklarni saqlash,
o`rganish yo`llari.-Toshkent:1934.
3. Юсупов М.С. 50 лет Самаркандкого музея (1896-1946)-Самарканда.
4. Садиқова Н Музейного дело в Узбекистане-Тошкент: Фан, 1975.
историография и истичники по музейному строителъству.-Т.: Фан,
1987.
5. Sodiqova N Madaniy yodgorliklar xazinasi -T.: Fan, 1995.
6. Bekmuradov M., Rashidova M Muzeyshunoslik. -T.: Voris Ali, 2006.
7. Al’meev R. Buxoro gorod muzey.-T: Fan, 1999.
8. Манъковская Л.Ю. Бухара: Музей под откротом небом. - T .: Гафура
Гуляма, 1995.
9. Kuryazova D. O`zbekistonda muzey ishi tarixi. -T.: San`at 2010.
10. O`ljayeva Sh Muzeyshunoslik (o`quv qo`llanma). -T.: 2002.
11. Ochildiyev F.B. Tarixiy o'lkashunoslik. - Т .: Universitet, 2008.
12. Mirzaaliyev E. Baxriddinov O. Tarix-ma`naviyat ko`zgusi. Namangan,
2006.
13. Саидхонова С.Темурийлар мlроси намойиши. Ўзбекистон адабиеyти ва
санъати.// 2010. 9-апрел.
14. Ҳабибуллаев Н. Темурийлар тарихи давлат музейи. Ўзбекистон
адаби
еyти ва санъати.// 2013. 9-апрел.
15. Ҳайитов З. Маънавий мерос ва миллий ўзликни англаш // Тафаккур. –
2007. – №3.
16. Қорабоев У. Соатов Ғ. Ўзбекистон маданияти. – Т., 2011. B . 97.
40

17. Суюнов Ш. Б. Мустақил Ўзбекистон музейларида кўргазмалар
тайеyрланиши тtнологиялари. Санъатшунослик фанлари номзоди
илмий даражасини олиш учун
еyзилган диссертация. – Тошкент, 2014.
18. Раҳимов Ф. Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда музейлар фаолияти:
шаклланиши, ривожланиши ва истиқболи масалалари / Моддий-
маънавий мерос ва умумбашарий қадриятлар. 10 китоб. –Тошкент,
2018.
19. Баҳриддинов О. Музейлар тарихимиз гувоҳи // Наманган ҳақиқати.
2004 йил 10 март.
20. Иванов Г. П. Фарғона ўлкашунослиги. – Фарғона, 1996.
41

O'lka tarixini o'rganishda muzeylarning ahamiyati

Sotib olish