O'lkamiz tarixini o'rganishda xalq og'zaki ijodi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	93.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

74 Sotish

O'lkamiz tarixini o'rganishda xalq og'zaki ijodi

Sotib olish

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………….2-3
I – BOB. O’lkamiz tarixini o’rganishda xalq og’zaki ijodining o’rni.
1.1 Qadimgi xalq og‘zaki ijodi namunalari……………………………………4-10
1.2 Yurtimiz tarixini o’rganishda afsona va rivoyatlarning ahamiyati……….11-15
II – BOB. O’lka tarixini o’rganishda xalq qo’shiqlari, marsiyalar.
2.1 Xalq qo’shiqlari, Marsiyalarda o’lkamiz tarixini o’rganilishi……………16-20
2.2 Xalq dostonlari, dostonchilik an’analari, dostonchilik maktablari……….21-28
Xulosa………………………………………………………………………...29-31
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………..32
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi O‘zbek xalqining asarlar davomida yaratgan
og‘zaki so‘z san’ati namunalari milliy madaniyatimizning tarkibiy qismi
hisoblanadi. Har bir xalqning yuksak idealini aks ettiruvchi og‘zaki ijodi
bo‘lgandek, o‘zbek xalqi ham qadimiy tarixga boy va rang-barang og‘zaki
adabiyot durdonalariga ega bo‘lgan xalqlardandir. Xalq ommasi tomonidan
yaratilib, uning talantli vakillari ijrosida sayqal topib, avloddan-avlodga o‘tib
kelayotgan afsona va rivoyatlar, maqollar va matallar, olqish va duolar, topishmoq
va qo‘shiqlar, latifa va naqllar, ertak va dostonlar o‘zbek halq og‘zaki ijodini
tashkil qiladi. Yuksak nafosat va mangu hikmat xazinasi bo‘lgan ana shu asarlarda
ajdodlarimizning urf-odatlari va an’analari, odob-axloq va madaniyati, tarixi va
milliy qadiryatlari, ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, badiiyfalsafiy va diniy qarashlari
o‘zining yorqin ifodasini topgan. Xalq yaratgan asarlar o‘z navbatida
qadimgi o‘zbek halqining e’tiqodi va dunyoqarashini o‘rganishda, folklor
namunalarida ilgari surilgan ilg‘or g‘oyalar umuminsoniy ahamiyatga ega bo‘lgan
qadiryatlarni bilib olishda asl manba bo‘lib xizmat qiladi. Og‘zaki adabiyot, xalq
og‘zaki badiiy ijodi yoki “folklor” deb yuritiladi. “Folklor” atamasi birinchi marta
XIX asr tadqiqotchisi Vilyam Toms tomonidan 1846 yilda qo‘llangan bo‘lib,
ingilizcha folkxalq, lore-bilim, donolik degan ma’nolarni bildiradi. Folklor –
sinkretik xususiyatga ega bo‘lib, xilma-xil san’at turlariga xos unsurlarni o‘ziga
mujassamlashtirgan. Uning ba’zi namunalari so‘z va kuy uyg‘unligida ijro etiladi.
Doston va temalarni do‘mbira jo‘rligida kuylash an’anviy bo‘lsa, qo‘shiq dutor va
childirma jo‘rligida kuylanadi. Xalq og‘zaki ijodi necha asrlar mobaynida tarixning
yo‘ldoshi, uning aks sadosi bo‘lib kelgan. O’zbekiston Respublikasi prezidenti
Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixiniʻ
ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk
ʻ
allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga,
ʻ ʻ
dunyoga yetkaza bilishimiz kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida
2

to la tasavvurga ega bo lishi, katta ma naviyat olib ketishi zarur”ʻ ʻ ʼ 1
.
Xalq hayoti, turmush tarzi, ruhiy
dunyosining oynasi hisoblangan folklor asarlari ming yillar davomida to‘plangan
ijodiy tajribalardan iborat badiiy-estetik qadiryatlardan biridir. Folklor asarlarini
o‘rganish va tartibga solish orqali xalq turmushi, orzu-istaklari haqida ma’lumotlar
olish bilan bir qatorda badiiy fikr ibtidosi va uning rivojlanish qonuniyatlari,
taraqqiyot bosqichlari, hayot hodisalarini badiiy tasvir obekti sifatida his etish
an’anasining estetik omillari, xalqona poetik fikr tavsifiga oid qimmatli ilmiy
kuzatishlar olib borish mumkin. Xalq og‘zaki ijodi o‘zining bazi xususiyatlari
bilan yozma adabiyotdan farqlanib turadi. Quyida mana shu xususiyatlar haqida
so‘z yuritiladi. Mavzunining
maqsadi o’lkamiz tarixini o’rganishda xalq og’zaki ijodining o’rganilishi etib
bergilandi. Mavzuning
vazifalari - O’lkamiz
tarixini o’rganishda xalq og’zaki ijodining o’rni; - Qadimgi
xalq og‘zaki ijodi namunalari; - Yurtimiz
tarixini o’rganishda afsona va rivoyatlarning ahamiyati; - Xalq
qo’shiqlari, Marsiyalarda o’lkamiz tarixini o’rganilishi; - Xalq
dostonlari, dostonchilik an’analari, dostonchilik maktablarini o’rganishdir.
Mavzuning obekti
Xalq og’zaki ijodida yurtimiz tarixini o’rganishdagi o’rni etib bergilandi.
Mavzuning predmeti
O’lkashunoslikda xalq dostonlari, xalq qo’shiqlari, marsiyalarning ahamiyatini
o’rganishdir. Kurs ishining
tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraff, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar qismidan tashkil topgan.
1
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma
majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016. 13-b
3

I – BOB. O’lkamiz tarixini o’rganishda xalq og’zaki ijodining o’rni.
1.1 Qadimgi xalq og‘zaki ijodi namunalari
Qadim-qadim zamonlarda yashagan ajdodlarimizga dunyoda r о ‘y
berayotgan voqea-hodisalar tinchlik bermagan. Masalan, о ‘ta qattiq yer silkinishi
sodir b о ‘lsa, yer о ‘rtasida magma deb atalmish ch о ‘g‘ borligini, uning harakatga
kelishi oqibatida yer qimirlashlari b о ‘lishini ilmiy asoslay olmagan bechora
odamlar yerimizni h о ‘kiz shoxida k о ‘tarib turgan b о ‘lsa kerak, h о ‘kiz
charchaganida shoxlarini kimirlatib, dam olsa kerak, oqibatda yer qimirlaydi, deb
faraz kilganlar. Chunki bular u paytlarda hatto yerning dumaloq ekanini ham
bilishmas edi. Bunday faraziy mulohazalap shunday k о ‘p b о ‘lgan-ki, о ‘tmishdagi
odamlar ularga javob topishga ham ulgurmaganlar. Ammo fikr yuritish taxminiy
sabablar topish xususiyatlari hozirgi dunyo kishisida ham ajdodlar dunyoqarashiga
yaqin holda saqlanib qolgan, deyish mumkin. Inson hamisha har bir hodisadan
о ‘ziga manfaatli jihatlarini topishga urinadi. Xayolan bu manfaatlarni asoslashga
sabablar axtaradi 1
. Zamonlar о ‘tgani sari turmush tajribasi mazkur
hodisalarni turlarga b о ‘lish, ulardan foydali va zararlilarini ajratish imkonini
beradi. Oqibatda xalq tasavvurida bunday b о ‘lsa, yaxshi bunday b о ‘lsa, yomon
degan tushunchalar paydo b о ‘ladi. Masalan, safarga chiqqan odam y о ‘lda oq tuyasi
bor karvonni uchratsa, uning maqsadi amalga oshgan b о ‘lishi mumkin. Y о ‘lovchi
uzoqdan b о ‘rini k о ‘rib qolsa, uning hayotida ijobiy о ‘zgarish r о ‘y bergandir.
Tulkini uchratsa, aksincha b о ‘lgandir. Tushida bashang kiyinib, egarlangan oq otda
chavondozlik qilgan yigitning ishlari yurishib ketgandir 2
.
Xonadoniga qaldirg‘och in q о ‘ygan oila tez orada oyoqqa
turib, mushkullari osonlashgandir. Aksincha, biron sabab bilan qaldirg‘och inini
buzgan xonadon tushkunlikka uchragandir. Ukki sayragan xonadon xonavayron
b о ‘lgandir. Bu misollarning har biri о ‘nlab, yuzlab marta tajribada sinalgan.
Ularning izohini har kim har xil sharhlagan. Ayrimlari о ‘sha kutilgan natijani
bermagan hamdir. Lekin xalq ongida yillar о ‘tgani sari о ‘ziga xos hukmlar paydo
1
Мадаев О., Собитова Т. Халқ оғзаки поэтик ижоди. Т.: Шарқ. 2001. B .14.
2
Машарипова З. Ўзбек халқ оғзаки ижоди. Т.: 2008. B .28.
4

b о ‘lib borgan. Bu xukmlar son jihatidan k о ‘payib urf-odatlarga, rasm-rusumlarga
asos: suvga tupurma, kaldirg‘och inini buzma, karg‘ishga qoladigan ish qilma,
birovga tamasiz yaxshilik qil, hatto bir sochiqqa bir paytda ikki kishi q о ‘l artmasin
yoki shaftolini b о ‘lib yeb b о ‘lmaydi kabi tushunchalar ana shunday hodisalarning
r о ‘y berishi natijasida asrlar davomida о ‘zbeklar ongida shakllanib kelgan.
Xalqimizning tabiati shu darajada nozik b о ‘lganki, uning
tasavvurida raqamlar, ranglar ham yangi-yangi mulohazalar hosil qilgan.
Akademik shoir G‘afur Fylom Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonini
t о ‘liq sharh bilan nashrga tayyorlashda Xoqon farzandli b о ‘lgan kuni
mamlakatidagi hamma devorlarni qora rangli ipak matolar bilan bezash buyrug‘ini
berganini aytadi. Tabiiyki, nima uchun podsho farzand k о ‘rgan kuni butun yurtini
qora harir libosda k о ‘rishni hohlagan, degan savol tug‘iladi. Gap shundaki, Navoiy
yashagan paytda qora rang buyuklik, ulug‘lik ramzi hisoblangan. Bu tushuncha
hozir ham ayrim viloyatlarda saqlangan. О ‘zbeklarda Qoravoy, Qorajon, Qora
botir, Qoraxon degan ismlarning q о ‘yilishi ham bu fikrni dalillaydi. Shuningdek,
malla – yetuklik, oq – poklik, tozalik, yashil – yoshlik kabi ma’nolarni anglatgan.
Yuqoridagi aytilgan fikrlarning hammasi jamlangan holda mifologik dunyoqarash
belgilari hisoblanadi. Bu belgilarning shakllanish davri, paydo b о ‘lish muddati shu
qadar qadimiyki, ularni yillar, о ‘n yillar, yuz yillar bilan emas, balki ming yillar
bilan о ‘lchash mumkindir. Uzoq qadim zamonlarda odamlarni hayratga soladigan
savollar juda k о ‘p b о ‘lgan. Xususan, inson va tabiat qanday paydo
b о ‘ldi, tabiatdagi о ‘zgarishlar nimalar oqibatida r о ‘y beradi, nima uchun yomg‘ir
yog‘adi, yer qimirlaydi kabi muammolar ajdodlarimizni о ‘ylashga, о ‘zlaricha
izohlar topishga majbur qilgan. Bu paytlarda ham hali yozuvlar, quyosh, yer,
osmon tushunchalari haqidagi ilmiy sharhlar b о ‘lmagan. Natijada, о ‘tmish
ajdodlarimiz butun dunyoni qandaydir ilohiy kuchlar yaratgan b о ‘lishi
mumkinligini о ‘ylab topadilar. Ularning tasavvurlarida bu ilohiy kuchlar asosan
ikki toifaga b о ‘lingan edi. Birinchi
toifani odamlarga yordam beradigan xudolar, ikkinchi toifani zarar keltiruvchi deb
tasavvur qilganlar. Shunday qilib, dunyoning, insoniyatning, tabiatning
5

odamlarning paydo b о ‘lishi haqidagi eng qadimgi sodda hikoyalarni miflar deb
atash qabul qilingan. Mahmud Qoshg‘ariy о ‘zining “Devonu lug‘otit turk” asarida
“sav” s о ‘zining ma’nosini beradi. Olimlarning ta’kidlashicha, bu s о ‘z ota-
bobolarimizning aytgan birinchi gaplaridan iboratdir. “Savlashmoq” esa otalar
s о ‘zini eslab suhbatlashishni anglatadi. Ma’lum b о ‘ladiki, “sav” s о ‘zini ham mif
ma’nosiga yaqinligi bor. Shuningdek, о ‘tgan asrlarda yaratilgan ilmiy
adabiyotlarda arab tilidan kirib kelgan asotir s о ‘zini ham eslash mumkin.
Chunki bu s о ‘z ham о ‘z ma’nosi jihatidan mif atamasiga yaqin
turadi. Ammo hozirigi zamondagi ilmiy adabiyotlarda va folklorshunoslikka oid
tadqiqotlarda mif s о ‘zini q о ‘llash qabul qilingan. Shuning uchun “sav” (turkiy),
“asotir” (arab), s о ‘zlari о ‘rnida “mif”ni q о ‘llash maqsadga muvofiqdir. О ‘zbek
ensiklopediyasida “mif” yunoncha “mifhos”dan olingan b о ‘lib rivoyat, afsona
tushunchalarini anglatishi qayd etiladi. Ayni paytda “mif – koinot va hayotning
paydo b о ‘lishi, tabiat hodisalari, xudolap va afsonaviy qahramonlar haqida ibtidoiy
zamon kishilari tushunchalarining badiiy ifodasi” – deb belgilab q о ‘yilgan.
Shunday qilib, mif deganda, eng qadimgi afsona, rivoyat, hikoyalarni tushunish
mumkin О ‘rta Osiyoda yashaydigan xalqlarning о ‘tmish hayoti bilan bog‘liq
miflarning dastlabki namunalari “Avesto” kitobida uchraydi.
Bu kitobda yaxshilik va yomonlik kuchlari Mitra,
Anaxita, Qayumars, Yima (Jamshid), Gershasp (Elikbek) timsollarida namoyon
b о ‘lgan.6 Mitra. Odamlar tasvvurida nur taratuvchi, insoniyatga yaxshilik
keltiruvchi xudo sifatida paydo b о ‘lgan. Mitrani hech qanday yovuz kuch yenga
olmas edi, chunki u qilich kesmaydigan, nayza о ‘tmaydigan, suvda
ch о ‘kmaydigan, hatto о ‘tda yonmaydigan fazilatlarga ham ega edi Shuning uchun
urushga otlanishda, ovga chiqishda, dehqonchilik va chorvachilikda odamlar
Mitrani о ‘z qatorlarida turgan kuch-quvvat sifatida his qilishga odatlanishadi.
Nisbatan keyin paydo b о ‘lgan va turkiy xalqlar о ‘tasida k о ‘p shuhrat qozongan
“ О ‘g‘uznoma”, “Kitobi Dadam Q о ‘rqut”larda ham о ‘tmish ota-bobolarimiz
о ‘zlariga homiy, mehnat jarayonlariga yordam beruvchi tayanch qahramonlarni
tasavvur qilganlar. Totem – deganda, biz dunyodagi turli xalqlar hozirgi paytgacha
6

о ‘zlariga homiy deb bilgan hayvonlarni tushunamiz. Jumladan, burgut, sher,
y о ‘lbars, b о ‘ri, ilon (ajdar), xumo kabi hayvonlar va qushlar k о ‘p xalqlarda alohida
e’zozlanadi. О ‘zbek xalqi hozirgi paytda ham y о ‘lbars, ilon, b о ‘ri, ayiq, tuya, ot,
q о ‘y, qaldirg‘och, burgut, baliq kabi qushlar va hayvonlarga hamisha hurmat bilan
qaraydilar. Ularning yashash joylarini sababsiz buzish, о ‘zlarini biron ehtiyoj
sezilmagan paytda bezovta qilish, о ‘ldirish gunoh hisoblangan. Ayni paytda,
safardagi odamning b о ‘rini, burgutni, oq tuyani uchratishi yaxshilik belgisi
hisoblangan. Hatto bu
mavjudotlarni tushda k о ‘rishni ham yaxshilikka y о ‘yganlar. Ma’lum b о ‘ladiki,
totemizm belgisi о ‘zbek xalqining maishiy hayotida shu paytgacha о ‘z ta’siriga
ega. Shunday qilib, yer kurrasining turli hududlarida yashaydigan xalqlar tabiiy
sharoitlarga qarab, turli narsa, hayvon va qushlarni о ‘zlariga homiy deb bilganlar:
hatto, hozir ham bayroqlariga, gerblariga ularning tasvirini ramz sifatida
kiritganlar. Qashqadaryo viloyatida tug‘ilgan farzand hayotdan k о ‘z yumaversa,
oila boshlig‘i – ota toqqa chiqib b о ‘ri ovlagan. B о ‘rini о ‘ldirib, uning lunjini kesib
yangi tug‘ilgan chaqaloqni о ‘tkazishgan, terisini beshikning tagiga solishgan,
tishlari va tirnog‘ini beshikka о ‘yinchoq qilib osib q о ‘yishgan. Bu bilan yangi
tug‘ilgan g о ‘dakka b о ‘rining homiylik qilishi belgilangan. Endi b о ‘ri uni turli ins-
jinslardan hamisha asraguvchi homiyga aylangan. Bolaga esa B о ‘riboy, Gurkiboy,
B о ‘ritosh, B о ‘rixon deb ism q о ‘yishgan. Buni qarang-ki, aynan ana shu farzand
keyinchalik uzoq umr k о ‘rgan. Bu hollarning qanchalik hayot haqiqatiga mos
kelishini hozirgi zamon ilmi ham izohlay olmaydi 1
.
Fetish – insonlar tomonidan alohida e’tibor bilan qaraladigan
narsa, predmetlar tushunchasini anglatadi. Xususan, turkiy xalqlarda quyosh, oy,
yer, ayrim yulduzlar, suv, tuproq, yoy, qilich, qalam kabilarga asrlar davomida
alohida hurmat bildirilgan. Masalan, yigit kishining pichoq y о ‘qotishi, yoyining
sinishi yomonlik belgisi b о ‘lib kelgan, ayni paytda tuproq, suv bilan doimiy
ravishda yaqin b о ‘lish baxt hisoblangan. О ‘zbeklar hamisha fetish tushunchasiga
juda mas’uliyatli munosabatda b о ‘lganlar. “Suvga tupurma”, “d о ‘ppingni
1
Машарипова З. Ўзбек халқ оғзаки ижоди. Т.: 2008. B .30.
7

y о ‘qotma” kabi tushunchalar fikrimizga dalil b о ‘la oladi. Odatda fetish ma’no
jihatdan totemdan ancha keng tacavvur qilinadi. Chunki, har bir rang, har bir narsa,
predmet, tush va hokazolar xalqimiz tarixida alohida о ‘ringa ega b о ‘lgan.
Mifologik dunyoqarash belgilari bolalarga ism q о ‘yishda ham о ‘z
ta’sirini saqlab qolgan. Albatta, oilada farzand tug‘ilgani zahoti unga ism q о ‘yish
odati yaxshi tashvishga aylangan. Oila a’zolari о ‘z farzandlariga hamisha eng
mazmunli, eng g о ‘zal, eng ta’sirchan ism q о ‘yishni hohlaganlar. Oilada ism
q о ‘yish alohida an’ana hisoblangan. Odatda ismni piribadavlat, uvali-juvali, xalq
orasida katta obr о ‘ga ega b о ‘lgan qariya q о ‘ygan. Fozil Y о ‘ldosh о ‘g‘lidan yozib
olingan “Alpomish” dostonida Boyb о ‘ri va Boysari farzandlariga ism q о ‘yish
lavhasini eslaylik: “Bir vaqt shunda biylar qarasa, uzoqdan bir qalandar k о ‘rinib
kelaberdi. Biylarning esiga (tushdi): Ravzada ―Qalandar b о ‘lib borib, о ‘zim otini
q о ‘yib kelaman”, degan ovozni eshitgan edi. Shunday qarasa, yaxshi nurli bir
qalandar mast b о ‘lib, qalandarday b о ‘lib, shul majlisga qarab kela berdi.
Xaloyiqlar ham k о ‘rdi: Tarzi gul yuzli, shirin s о ‘zli, bir siyosatli kishi qalandar
b о ‘lib kelayotir, о ‘zga kishilarga bu qalandarning holiahvoli ma’lum emas.
Ravzadagi s о ‘zlagan ovozni eshitgani sababli Shohimardon
pirim shul kishi b о ‘lmasa, deb biylar о ‘rnidan turib oldiga peshvoz chiqib, salom
berib ziyorat qilib, majlisxonaga boshlab olib keldi. Shunda farzandlarning
uchovini olib kelib, Shohimardon pirining etagiga soldi, Shohimardon piri
Boyb о ‘rining о ‘g‘lining otini Hakimbek q о ‘ydi. uning kiftiga besh q о ‘lini urdi.
Besh q о ‘lining о ‘rni dog‘ b о ‘lib, besh panjaning о ‘rni bilinib qoldi. Qizining otini
Qaldirg‘ochoyim q о ‘ydi. Boysarining qizining otini oy Barchin q о ‘ydi 1
.
Xalqimizda Hasan, Husan, Fotima va Zuhra, Arofat,
Ortiq, Mashrab, Tojixon, Tojiboy; Navr о ‘z kabi farzandlar о ‘z ismi bilan tug‘ilishi
haqida mulohazalar bor. Ayni chog‘da Muhammad, Abu Ali, Ulug‘bek, Alisher
kabi ismlar bolaga og‘irlik qilishi, bunday ismli bolalar о ‘zlariga nihoyatda ehtiyot
b о ‘lishlari lozimligi ham turli mulohazalarda aytiladi. Har holda k о ‘pincha har bir
1
Аскияда ижрочилик маҳоратини ошириш йўллари, (методик тавсиянома). Тузувчилар: М. Жўраев, Т.
Собитова. Т., 1985. B .46.
8

inson yillar о ‘tishi bilan о ‘z ismiga mos tabiatga ega b о ‘lishini hayot tajribasi ham
tasdiqlaydi. Shuning uchun ism shaxs haqida dastlabki ma’lumot beruvchi belgi
sifatida о ‘z bahosini olgan. Anim – inson tomonidan totem va fetishga ishonch
bilan qarash ma’nosini anglatadi. Tushga ishonish oddiy hayotda r о ‘y berayotgan
voqealardan kelajak haqida tasavvur hosil qilishga urinish odatlari animizm ta’siri
bilan bog‘liqdir. T о ‘g‘ri, aksari paytlarda odamlar irimlarni xush k о ‘rmaydilar,
lekin tarixiy jihatdan shakllangan urfodatlarimiz, rasm-rusumlarimizda totemizm,
fetishizm, animizm belgilari aniq sezilib turadi.
Bunday voqea-hodisalarga b о ‘lgan munosabat badiiy adabiyotimizda
ham о ‘z ifodasini topgan. G‘.G‘ulomning “Shum bola” qissasidagi о ‘choq oldida
r о ‘y bergan hodisani, О ‘lmas Umarbekov, О ‘tkir Hoshimov asarlaridagi ayrim
lavhalarni eslasak kifoyadir. Hayot taraqqiyoti asta-sekin miflarda о ‘z aksini
topgan voqea va hodisalarni ilmiy jihatdan izohlash holatlarini kuchaytirdi.
Jumladan, yil davomida fasllarning о ‘zgarishi, quyosh va oyning tutilishi, yer
qimirlashlar, zamon о ‘tishi bilan ilmiy jihatdan asoslab berildi. Asta-sekinlik bilan
insonlarning о ‘zlari tabiat hodisalariga aralashdilar, ilm-fan rivojlandi.
Dehqonchilik, chorvachilik sohasida qator-qator yangiliklar paydo b о ‘ldi. Bu
о ‘zgarishlar ma’lum darajada miflarga b о ‘lgan munosabatlarga ham yangilik
kiritdi. Shundan s о ‘ng qadim-qadim zamonlarda r о ‘y bergan muhim ahamiyatli
voqealar miflar bilan uyg‘unlasha boshladi. Natijada, badiiy tafakkurning miflarda
ifodalanishi ta’sirida sekin-asta xalq og‘zaki ijodi namunalari badiiy jihatdan
mukammal asar sifatida paydo b о ‘la boshladi. Bu о ‘rinda Kayumars, Jamshid
mifini misol sifatida keltirish maqsadga muvofiqdir (N.M.Mallayevning “ О ‘zbek
adabiyoti tarixi” kitobidan). Mifologiyaga k о ‘ra, Gaya Martan
(Kayumars-u Gavomard, ya’ni h о ‘kizkishi, deb ham yuritilgan), yer yuzida paydo
b о ‘lgan birinchi odam b о ‘lib, guyo u Axura Mazda (Xurmuz) tomonidan
yaratilgan va ikki vujuddan: h о ‘kizdan va odamdan tashkil topgan ekan.
Insoniyatning ashaddiy dushmani b о ‘lgan Axriman Kayumarsni о ‘ldiradi.
Kayumars jasadining h о ‘kiz qismidan 55 xil don, 12 xil о ‘simlik, sigir va h о ‘kiz,
ulardan esa 19 272 xil foydali hayvonlar paydo b о ‘ladi; odam qismidan insonning
9

erkak va ayol jinsi hamda metall vujudga keladi. Shunday qilib, Kayumars birinchi
inson va insoniyat hayotining ibtidosi sifatida tasvirlanadi. Kayumars yozma
adabiyotda ham qayta-qayta ishlandi. Jumladai, u Firdavsiyning “Shohnoma”sida
kishilarni zulmatdan, g‘orlarda yashashdai qutqarib, uy-joy va shaharlar bino
qilgan qahramon shoh sifatida gavdalantirildi. Kayumars obrazi tasviriy san’atda
ham ma’lum iz qoldirgan. 1932 yilda Tali Barzuda (Samarqand yaqinida) topilgan
sopolga ishlangan surat shuni k о ‘rsatadi. Bu suratda gavdasining pastki qismi
h о ‘kiz, yuqori qismi odam b о ‘lgan bir shakl tasvirlangan. Yima
(Jamshid) ham Kayumars kabi najotkor qahramon sifatida tasvirlanadi. “Avesto”da
bayon etilishicha, u adolatli hukmdor b о ‘lib, uning davrida qahraton sovuq va
jazirama issiq ham, qarish va о ‘lish ham b о ‘lmagan ekan. Jamshid yer yuzini uch
baravar kengaytiradi, chorvani va turli xil qushlarni nihoyatda k о ‘paytiradi... Biroq
qahraton qish boshlanib, kishilarga ofat keltiradi. Qish о ‘tib, qor-muzlar erib,
yaylovlarni suv bosadi Shunda Jamshid yana najotkor b о ‘ladi. U katta g‘ovlar
qurib kishilarni va ularning mol mulkini suv toshqinidan saqlab qoladi, uy-joylar
qurib, ariqlar ochadi. Shunday qilib, Kayumars va Jamshid mifologik obrazlari
Axriman va uning devlariga qarshi kurashda xalq najotkori sifatida tasvirlanadi,
kishilarning ma’naviy g‘alabasi va о ‘z kelajagiga ishonchini ifodalaydi.
Jamshid obrazining ayrim qadimgi izlari о ‘zbek halqining, “Kitobi Jamshid”
asarida ham saqlangan. Xalq og‘zaki ijodida mifologik obrazlar bilan birga
afsonaviy qahramonlar obrazi ham vujudga keladi. Bu qahramonlar kishilarning
osoyishtaligi va baxt-saodati uchun kurashib, fidokorlik k о ‘rsatadilar. Biroq bu
kurash dastlabki davrlarda k о ‘pincha ajdar, dev va jin kabi g‘ayritabiiy kuchlarga
qarshi qaratiladi. Ajdar, dev, jin va boshqalar ayni zamonda har qanday
yomonlikning timsoli sifatida gavdalanuvchi obrazlardir Eng muhimi shundaki,
kishilar jamiyat va tabiatdagi baxtsizlik hamda turli ofatlarning sababi va
mohiyatini tushunolmagan b о ‘lsalar ham, о ‘z kuch-quvvatlariga ishonganlar,
“ajdar”, “dev” va “jin”lar ustidan g‘alaba qozonuvchi Gershasp va Elikbek kabi
о ‘lmas bahodirlar obrazini yaratganlar. Bunday afsonalarning hayotiy ahamiyati
10

ham ana shunda. Shunday qilib, miflar uch-t о ‘rt ming yil oldin yaratilgan eng
dastlabki sodda hikoyalar namunasidir.
1.2 Yurtimiz tarixini o’rganishda afsona va rivoyatlarning ahamiyati
Qadim zamonlardanoq taniqli adabiyotshunos olimlar s о ‘z san’atining
asosan uch turga b о ‘linishini ta’kidlaganlar. Xususan, bu uch typ epos, lirika va
dramadan iboratdir. Xalq og‘zaki ijodiga oid badiiy asarlarni ham ana shu tamoyil
asosida uch turga b о ‘lish mumkin b о ‘ladi. Bu turlarning bosh xususiyatini
quyidagicha farqlash mumkin: Epos – yunoncha “epos” – rivoyat, hikoya, q о ‘shiq
s о ‘zidan iborat b о ‘lib, s о ‘z san’atida biron hikoya, voqeani bayon qilish yoki
hayotiy lavhani ifodalash ma’nosini anglatadi. Ta’rifdagi q о ‘shiq s о ‘ziga
ajablanish kerak emas, chunki qadimgi yunonlar nazarda tutgan q о ‘shiqlar bizning
tasavvurimizdagilardan farqli о ‘larok voqea-hodisalar bayonini she’riy tarzda aks
ettirib ohang bilan ijro etish xususiyatiga ega b о ‘lgan. Shunday qilib, “epos”
deganda, aniq bir voqeani badiiy tarzda hikoyalash tushunilar ekan. Umuman,
hamma xalqlar og‘zaki ijodida epos yoki epik janrdagi asarlar mavjud ular
ertaklardan, afsonalardan, ruslarda balladalardan, turkiy xalqlarning k о ‘pchiligida
dostonlardan iboratdir. Ammo shu bilan birga о ‘zbek xalq og‘zaki
ijodidagi mif, afsona, rivoyat, ertak, naql, latifa, lof, tarixiy q о ‘shiqlar, terma,
doston kabi janrlarni epik asarlar deb atash mumkindir. Shu bilan birga maqollar,
topishmoqlar kabi atamalar bilan yuritiladigan asarlarni ham, professor B.
Sarimsoqov maxsus tur deb ataydi. Haqiqatan ham, ularda ma’lum darajada epiklik
ya’ni qaysidir hayotiy lavha yuzasidan malumot berish belgisi mavjuddir. Ayni
paytda, xalq og‘zaki ijodida shunday asarlar ham borki, ulardan xalqimiz tarixiga
oid voqealar mardligi, jasurligi, qahramonligi bilan dong taratgan botirlarimiz
faoliyati bilan uyg‘un q о ‘yilgan holda aks etadi. Bunday asarlarda k о ‘tarinki ruh
ham alohida sezilib turadi 1
. “Alpomish” va G о ‘r о ‘g‘li turkumiga
oid ayrim dostonlar ana shunday asarlar qatoridan о ‘rin oladi. Lirika – inson
hayotida, tabiatda r о ‘y bergan biron hodisa. lavhadan ta’sirlanish natijasida unga
1
Маҳмуд Саттор. Ўзбек удумлари. Т.: «Фан», 1953. B .72.
11

nisbatan paydo b о ‘lgan munosabatni ichki kechinmalar, his-tuyg‘u vositasida
ifodalashdir. Lirika о ‘zida ichki kechinmalarni ifodalash xususiyati bilan epik
asarlardan farqlanadi. Chunki bunday asarlarda bosh maqsad sodir b о ‘lgan hayotiy
voqeani emas, balki ana shu voqeaga nisbatan munosabat tarzida ifodalanuvchi
ruhiy taassurotlarni ifodalashdan iboratdir. Shuning uchun lirik asarda voqea
bayonini nisbiy tushunish lozim. Masalan, “Alpomish” dostonidagi bir lavhani
olaylik: “Kunlardan bir kun Hakimbek kitob о ‘qib о ‘tirib, baxildan, saxiydan gap
chiqib qoldi”. Bu parchada baxshi tinglovchiga Hakimbek hayotida r о ‘y bergan bir
voqea haqida xabar bermoqchi. Aslini olganda dostonning butun
mazmuni ana shunday xabarlar yig‘indisidan tashkil topadi. Yuqoridagi t о ‘rtlikda
yor-yor aytayotgan ijrochining maqsadi tinglovchilarga mutlaqo tokchadagi
qaychini zang bosgani haqida ma’lumot yoki xabar berish emas. Bu q о ‘shiqda
yosh qizning k о ‘ngil q о ‘ymay turmushga chiqayotganiga nisbatan achinish
kayfiyatini ifodalash yetakchidir. Q о ‘shiq ruhi bizning holatimizda, ruhiyatimizda
о ‘ziga xos kechinmalar hosil qiladi. Ijrochi ichki kechinmalarini bizning
jismimizga singdiradi. Jumladan, bolalar ijro etadigan “Oftob chiqdi olamga”
q о ‘shig‘i har bir tinglovchida sovuq kunlar tugagani, olamning yorishgani bilan
birga xursandlik tuyg‘usini paydo qiladi. Shunday qilib, lirika inson ruhiy olamini
badiiy tarzda tasvirlovchi asarlardan iborat b о ‘ladi. О ‘zbek xalq og‘zaki ijodida
q о ‘shiqlarning hamma turlari: yor-yorlar, allalar; marosim folkloridagi janrlar:
marsiyalar, yig‘ilar lirik janrlar hisoblanadi. Ma’lum b о ‘ladiki, inson qaysi vosita
bilan b о ‘lmasin о ‘zining ruhiy holatini tasvirlar ekan, lirik asar namunasi vujudga
keladi. Ana shuning uchun ham ayrim iqtidorsiz shoirlarning faqat qofiyadosh
s о ‘zlardan iborat b о ‘lib, biron e’tiborga loyiq fikr bildirishga ojiz misralarini lirika
namunasi ham, she’riy asar ham deb b о ‘lmaydi, chunki haqiqiy ma’nodagi lirik
asarlar insonni loqayd qoldirmaydi, unga ma’naviy ozuqa berish bilan birga estetik
rohat bag‘ishlaydi 1
. Bolalar folkloriga oid allalarda
yoki maktab yoshidagi farzandlar sevib kuylaydigan “Boychechak”, “Oq terakmi,
k о ‘k terak” kabi q о ‘shiqlarda ham lirik asarlarga q о ‘yiladigan talablarga javob
1
Жўраев М. Ўзбек халқ тақвими ва мифологик афсоналар. Т., 1994. B .82.
12

topish mumkin. Shunday ekan, bolalar folkloridagi q о ‘shiqlar janriga oid asarlarni
ham lirika namunalari sifatida qabul qilish mumkin b о ‘ladi. Drama – bu s о ‘z
harakat ma’nosini bildiradi. Dramatik asarlar sahna bilan bog‘liq b о ‘ladi. Bu
asarlarning ijrochilari faqat gaplari bilangina emas nutqlaridagi intonatsiyalar, yuz,
bosh, q о ‘l harakatlari bilan obrazga kirishadilar. Oqibatda tomoshabin
tinglovchilarni о ‘ziga jalb qiladigan teatrlashgan tomosha k о ‘rinishi vujudga
keladi. Ana shunday xususiyatlarni о ‘zida mujassam etgan janrlar dramatik janr
hisoblanadi. Xalqimiz og‘zaki
ijodidagi xalq dramasi va askiyasi janrlarini ana shunday asarlar namunasi sifatida
baholash mumkin. Chunki xalq dramasida tomosha ishtirokchilari asar mazmuniga
k о ‘ra qozi, jinoyatchi, jabrlanuvchi, sh о ‘rpeshona ona, baxtsiz ota, landavur
farzand kabi rollarni bajaradilar, ularning harakatiga mos ohangda s о ‘zlaydilar,
atrofdagilarni kuldirish uchun turli harakatlar о ‘ylab topadilar. Askiyada esa
mazkur s о ‘z о ‘yini musobaqasida qatnashadigan askiyabozlar t о ‘y, sayilga kelgan
odamlarning davrasida k о ‘zga k о ‘rinarli e’tiborni egallaydilar. Ular bir-birlariga
gap tashlar ekanlar, nutqlaridagi alohida ma’noga ega b о ‘lgan usullarni maxsus
urg‘u bilan, nozik intonnatsiya bilan talaffuz qiladilar. Natijada, askiyabozlar
о ‘z о ‘zidan jonli sahna ishtirokchilariga aylanib qoladilar. Qizig‘i shundaki, jonli
ijro bilan yashaydigan og‘zaki drama va askiya asarlarini yozma matnlari hech
qachon jonli ijro kabi taassurot qoldirgan emas. Shuning uchun ham yuqorida qayd
etilgan janrlarni dramatik asarlar majmuasi deb qabul qilish mumkin. Xalq og‘zaki
ijodidagi asarlarni yana ularning mazmuniga k о ‘pa tasnif qilish mumkin. Masalan:
mif, afsona naql, ayrim doston va ertaklarda о ‘zbeklarning о ‘tmish hayotiga oid
asarlar uchraydi. Bunday asarlar k о ‘pincha
T о ‘maris, Shiroq, Alp Ertunga, Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur kabi yorqin
tarixiy shaxslar nomi bilan bog‘liq b о ‘ladi. Shuningdek, ba’zi asarlarda yurtimiz
hududida joylashgan va el orasida shyhpat topgan geografik nomlar bilan ham
aloqada b о ‘ladi. Masalan, Andijon, Qonqus, Shohimardon piri, Zangiota, Yassi
kabi hudud nomlari haqidagi asarlar fikrimizni dalilidir. Folklor janri uchun bir
qator an’anaviy mavzular ham umumiy hisoblanadi. Masalan, Vatan mavzui
13

“Alpomish”, “Ravshan” kabi dostonlar va “Ona yurting omon b о ‘lsa, rangi r о ‘ying
somon b о ‘lmas” kabi maqollarni birlashtirib turadi. Rostg о ‘ylik, mehnatsevarlik,
adolat, ilm-hunar egallash kabi mavzular ham о ‘z navbatida bir qator dostonlar,
ertaklar, maqollarni jamlaydi. Xalq og‘zaki ijodida an’anaviy estetik jihatlar ham
umumiy hisoblanadi. Jumladan, deyarli hamma
janrlardagi asarlar tilining soddaligi, ba’zan boshqa-boshqa janrlar namunalarining
bir mavzuga bag‘ishlanishi (Tohir va Zuhra ertagi va dostoni), epik asarlar syujeti
va kompozitsiyasidagi yaqinliklar va, hatto, bir necha janrlarga oid namunalarda
о ‘xshatish, sifatlash, mubolag‘a kabi tasvir vositalarining о ‘xshashligi fikrimizning
dalilidir. Xalq og‘zaki ijodi janrlari, ularning tarkibi haqida gap borar ekan,
janrlarning о ‘zaro munosabatlarini ham hisobga olish lozimdir. Avvalo, janlararo
munosabatlar о ‘ta murakkab jarayon ekanini nazarda tutish kerak. Ma’lumki,
о ‘zbek xalq og‘zaki ijodi dunyodagi eng qadimiy s о ‘z san’ati namunasiga oid
asarlardan tashkil topgan. Hech ikkilanmay aytish mumkinki, keyingi ikki ming yil
ichida og‘zaki ijodimiz mahorat jihatdan juda k о ‘p hayotiy sinovlarga duch kelgan.
Natijada, kichik janrlar deb atalmish
maqol, matal, topishmoqlardan birikkan epik asarlar maydonga kelgan b о ‘lishi
mumkin. Ayni paytda, doston, ertak, q о ‘shiq, kabi janrlarni о ‘rganish bu turga
mansub asarlarning ma’lum taraqqiyot bosqichi natijasi sifatida baholashga asos
bermoqda. Jumladan, dostonning shakllanishi va rivojlanishida mifologik
dunyoqarash elementlari, asar va rivoyat kabi qadimiy turlarning ta’siri aniq
seziladi. Xalq og‘zaki ijodidagi asarlarda bir janrga mansub namunalarning boshqa
– hajm jihatdan katta asarlarda uchrashi tabiiy hisoblanadi. Masalan, “Alpomish”
dostonida о ‘nlab maqol va matallar qayd etilgan. Shuningdek, bir qator ertaklar
borki, ularda turmushga chiqadigan qizning shart q о ‘yishi bahonasi bilan
topishmoq namunalari о ‘rin oladi. Hatto, ayrim ertak matnlarida lirik q о ‘shiq
namunalari keltirilganiga guvoh b о ‘lamiz. Bu о ‘rinda “Yoriltosh” ertagini esga
olish maqsadga muvofiqdir. Xalq og‘zaki ijodi bevosita bu san’at namunalarini
yaratgan xalqning ijtimoiy madaniy, iqtisodiy hayoti bilan uzviy aloqadadir 1
.
1
Жўраев М. Ўзбек халқ тақвими ва мифологик афсоналар. Т., 1994. B .91.
14

Xalqimiz tarixidagi muhim ayrim janrlarning rivojlanishiga, ayrimlarining
y о ‘qolib borishiga sabab b о ‘lgan. Bu о ‘rinda og‘zakilik xususiyati juda k о ‘p
janrlarga oid asarlarning el xotirasidan о ‘chib ketishiga olib kelgan. Taxmin qilib
aytish mumkinki, Chingizxon istilosi davrida xalqni ozodlikka da’vat etuvchi
q о ‘shiqlar, Amir Temur zamonida binokorlik, bunyodkorlik bilan bog‘liq
rivoyatlar yaratilgan b о ‘lishi mumkin. Yuzlab yillik tarixiy jarayon о ‘zbek xalqi
tomonidan yaratilgan s о ‘z san’ati namunalarini alohida-alohida janrlarga ajratdi va
bizning zamonimizga kelib har bir namuna о ‘zining shakli va mazmuniga xos
ravishda og‘zaki ijod xazinasidan о ‘rin egalladi. Binobarin, о ‘zbek xalq og‘zaki
ijodini о ‘rganish jarayonida mazkur asarlarning g‘oyasi, tarbiyaviy ahamiyati,
estetik jihatlari bilan bir qatorda janr xususiyatlariga ham e’tibor berish maqsadga
muvofiqdir.
15

II – BOB. O’lka tarixini o’rganishda xalq qo’shiqlari, marsiyalar.
2.1 Xalq qo’shiqlari, Marsiyalarda o’lkamiz tarixini o’rganilishi
Inson kayfiyati hayotdagi vaziyatlar ta’sirida о ‘zgarib turadi. Obhavo, ona
tabiatdagi fasl о ‘zgarishlari, oiladagi munosabatlar, d о ‘stlarning totuvligi, hatto,
notanish odamning bir og‘iz s о ‘zi sizning kayfiyatingizni k о ‘taradi yoki tushiradi.
Xursand b о ‘lgan paytingizda sh о ‘x q о ‘shiq aytgingiz, raqisga tushgingiz keladi.
Noxush damlarda k о ‘proq jim turib xayol surishni ma’qul k о ‘rasiz. Bunday
daqiqalarda mungli kuy ham sizga tasalli beradi, og‘iringizni bir oz yengil
qilganday b о ‘ladi. Ana shunday holat bizning qalbimizda lirik kechinmalarning
paydo b о ‘lishi uchun zamin tayyorlaydi: q о ‘shiq yaratishga sabab b о ‘ladi.
Haqiqiy she’r faqat chuqur ehtiroslar, favqulodda r о ‘y bergan va inson
ruhiga ta’sir k о ‘rsatgan turmush lavhalari ta’sirida yaratiladi. Bu asarlar ichki
kechinmalarga boy b о ‘ladi. Shuning uchun ular she’riy yoki nasriy shaklda
yozilishidan qat’iy nazar lirika namunasi deb ataladi. Shunday qilib, atrofda r о ‘y
berayotgan voqea-hodisaga nisbatan ichki his-tuyg‘ular vositasida munosabat
bildirilgan asarlar lirika atamasi bilan yuritiladi. Bu s о ‘z aslida, “lira”–
Yunonistondagi qadimiy musiqa asbobi nomidan olingan b о ‘lib, his-tuyg‘u, ichki
hayajon bilan bog‘liqliq ramz sifatida tushunilgan.
Xalq og‘zaki ijodidagi q о ‘shiqlar ham lirik asarlardir. Chunki ularda
insonning ichki his-tuyg‘ulari, kechinmalari aks etadi. Q о ‘shiq Mahmud
Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” (1074) asarida, “q о ‘shiq” shaklida uchraydi
va she’r, qasida (biron kimsa yoki narsaga atalgan she’r) ma’nosini anglatadi.
Qadim zamonlarda “shlok”, “takshut”, “ir” (yir), “kuch’ kabi atamalarning ham
nazm, she’r, ya’ni ma’lum darajada q о ‘shiq janriga aloqasi b о ‘lgan. Q о ‘shiq
haqida ma’lumot berilgan hamma adabiyotlarda uning “q о ‘shmoq” fe’lidan hosil
b о ‘lgani aytiladi. Q о ‘shiq atamasining kelib chiqishi qanchayin sodda tuyulmasin,
og‘zaki ijodimizdagi bu janr juda murakkab ruhiy kechinmalarni ifodalashga
xizmat qiladi. Unda inson kechinmalari, quvonch va iztiroblari, qalb s о ‘zlari
16

aks etadi. Q о ‘shiq shaklan she’riy tarzda b о ‘ladi. K о ‘pincha xalq q о ‘shiqlari t о ‘rt
misradan iborat b о ‘lib, tugal ruhiy holatni ifodalash xususiyatiga ega b о ‘ladi.
Shuningdek, bir necha bandlardan iborat biron mavzuga bag‘ishlangan q о ‘shiqlar
ham b о ‘lishi mumkin. Ayni choqda 6–8 misrali namunalar ham uchraydi. Ular
abab yoki aabbvvgg; t о ‘rt misralar esa aaab; abab, aaaa; aabb va boshqacha
k о ‘rinishda qofiyalanadi.
Q о ‘shiqning kuyi b о ‘ladi va ana shu kuy j о ‘rligida ijro etiladi. T о ‘rtlikda
qadimgi turkiy xalqlar vakillarining dushman ustidan g‘alaba qozonish rejasi aks
etgan. Bizningcha, bor-y о ‘g‘i shu t о ‘rt misrada uchta harbiy usul ifodalangan.
Birinchidan, dushman k о ‘shinini qamal holida tor-mor qilish, ikkinchidan, otdan
tushib ovoz chiqarmay hujumni uyushtirish va uchinchidan, raqibni ruhiyatiga
ta’sir qilgan holda na’ra tortib talvasaga solish. Ammo bu reja ham voqeaning
oddiy bayoni tarzida emas, emotsional k о ‘tarinki-ruhiy vaziyatda ifodalangan. Shu
bilan birga misralardagi mazmun endi oddiy-kundalik mehnatni emas, jang
sharoitini anglatmoqda. Endi quyidagi t о ‘rtlikka e’tibor bering: “Yoy qish bilan
qarishti, Ardam yosin qurishti, Chiriq tutub k о ‘rushti, О ‘qtag‘ali utrushur”.
Keltirilgan q о ‘shiqda Sug‘d elining botir farzandi Alp Ertunga (Afrosiyob)
о ‘limidan keyingi voqealar haqidagi his-tuyg‘ular о ‘z ifodasini topgan. Agar bu
jasur va mard о ‘g‘lonning eramizdan avval yashab о ‘tgan Iskandar Makedonskiyga
qarshi qurashib yurtini himoya qilganini nazarda tutsak, mazkur q о ‘shiqlarning
tarixi taxminan ikki ming yildan ziyod ekani, ayni chog‘da marosim q о ‘shiqdari
ham boshqa mazmundagi q о ‘shiqlar singari uzoq о ‘tmishga egaligi ma’lum
b о ‘ladi. Xalq marosimlari qatoridan t о ‘ylar ham xamisha yetakchi о ‘rin egallagan
edi. El-yurt bor ekan, jamoa b о ‘lib yashash bor ekan, t о ‘y qilish odati ham b о ‘ladi.
Xalq bu marosimni о ‘tkazishga katta tayyorgarlik k о ‘rgan. Chunki t о ‘y har bir
insonning hayotida juda muhim hisoblangan tarixiy lavhalardan, kelgusi
umidlardan tashkil topadi. Tabiiyki, shuning uchun ham t о ‘y marosimi о ‘yin-
kulgilar, raqslar, teatrlashtirilgan sahnalardan iboratdir 1
.
Ularning asosini о ‘lan aytishlar, yor-yorlar tashkil etadi. Mumtoz
1
Исмоилов Ҳаеyт. Ўзбек тўйлари. Т.: «Ўзбекистон», 1992. B .67.
17

adabiyotimiz vakillarining badiiy ijodiga nazar tashlasak, ba’zan о ‘sha asarlardan
namunalar uchraganiga guvoh b о ‘lamiz. Masalan, Alisher Navoiy “Hamsa”ning
beshinchi dostoni “Saddi Iskandariy”da Iskandarning uylanish t о ‘yida о ‘lan aytish
va yor-yor kuylash bilan tomoshalar k о ‘rsatilganini ta’kidlaydi:
“Myg‘anniy tuzub chinga vaznida chang,
Navo chekki, hay-hay о ‘lang, jon о ‘lang!
Desang senki: jon qardoshim yor-yor!
Men aytayki, munglug‘ boshim yor-yor!”
Albatta, biz о ‘tmishda о ‘lan aytishlar, yor-yorlar qaysi kuyda ijro etilganini,
qay y о ‘sinda amalga oshirilganini bilmaymiz. Ammo Alisher Navoiy keltirgan
shugina misoldan hozirgi о ‘lanlar va yor-yorlar ham juda uzoq tarixga ega san’at
namunalari ekanini tasavvur qilishimiz mumkin. Albatta, qadimgi xalq
q о ‘shiqlarining ham eng g о ‘zal namunalari ishq-muhabbat mavzusi aks etgan lirik
q о ‘shiqlardan iborat. Chunki ularda yetakchi maqsad inson tabiatidagi abadiy
fazilat hisoblanmish muhabbat tuyg‘usini ifodalash bilan uyg‘unlashgandir.
Insoniyat tarixida ajdoddan keyin avlod dunyoga keladi. Zamonlar о ‘tadi, hayot
rivoj topadi. Ota о ‘rnida farzand turmush chambaragini aylantiradi. Ammo har bir
avlod vakili muhabbat tuyg‘usini о ‘zicha boshidan kechiradi. Bu tuyg‘u inson
ruhiyatiga ta’sir k о ‘rsatish jihatdan zamon о ‘zgarishi qoidalariga b о ‘ysunmaydi.
Hozirgi paytda ham q о ‘shiqlar xalq hayotiga hamrohdir. Ularda
mehnat, tarixiy voqealarga munosabat, mavsum-marosimdagi urf odatlar,
qolaversa, yosh yigit qizlarning ishqiy kechinmalari о ‘z ifodasini topadi. Shu
jihatdan xalq q о ‘shiqlarimizni quyidagi turlarga b о ‘lib о ‘rganishimiz va tahlil
qilishimiz mumkin:
1. Mehat q о ‘shiqlari.
2. Mavsum-marosim q о ‘shiqlari.
3. Lirik (ishqiy) q о ‘shiqlar.
18

4. Tarixiy q о ‘shiqlar. Mehnat q о ‘shiqlari boshqa xalqlarda b о ‘lgani kabi
mehnat jarayonini о ‘zida ifodalashi bilan mashhur. Ma’lumki, о ‘zbek xalqi
asrlardan buyon dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik bilan shug‘ullanib
keladi. Mehnat esa о ‘ziga yarasha tashvishdan, irodalilikni namoyish qilishdan,
ba’zan insonning о ‘zini majbur qilishidan iborat b о ‘ladi. Ayniqsa, kun davomida
doimiy ravishda bir xil zerikarli harakat qilish odamni toliqtiradi, qilinayotgan
ishni t о ‘xtatmagan holda ovunish choralarini topishga majbur qiladi. Ana shunday
damlarda eng samarali yechim q о ‘shiq aytishdan iborat b о ‘ladi.
Tanob-tanob yerga don sochish yoki bug‘doy о ‘rish, chelak-chelak sut
cog‘ish metr-metr gilam t о ‘qish faqat aytishga oson. Aslida bu ishlar dehqon, sut
sotuvchi, gilam t о ‘quvchidan katta jismoniy kuch va malaka talab qiladi. Shuning
uchun ajdodlarimiz har bir ishni q о ‘shiq bilan bajarish ham mehnatning samarali
b о ‘lishini, ham qilinayotgan ishni zerikmasdan bajarish y о ‘lini о ‘ylab topganlar.
Xalqimiz orasida yashab kelayotgan mehnat q о ‘shiqlari bajariladigan ish
sohalariga qarab uch xil b о ‘ladi:
1. Dehqonchilik bilan bog‘liq mehnat q о ‘shiqlari.
2. Chorvachilik bilan bog‘lik, mehnat q о ‘shiqlari.
3. Kasb-xunar bilan bog‘liq, mehnat q о ‘shiqlari. Ajdodlarimiz
madaniyati merosi b о ‘lmish “Avesto”da shunday parcha bor: “Zardusht iloh Axura
Mazdadan s о ‘radi: Ey, Axura Mazda! Zaminni hammadan ham baxtiyor qiluvchi
zot kim? Axura Mazda javob berdi: Ey, Zardusht! Kimki uni yaxshilab haydasa va
ziroatga tayyorlasa!.. Ey, Zardusht! Kimki g‘alla eksa, u haqiqatni ekadi...”.
Demak, ota-bobolarimiz yer yuzida eng qadim zamonlardan buyon dehqonchilik
bilan shug‘ullanib kelayotgan xalq ekan. Dehqonchilik bilan shug‘ullanish esa
ijtimoiy hayotning ma’lum pog‘ona bosqichlari bosib о ‘tilgandan keyin paydo
b о ‘ladi. Demak, bizning ajdodlarimiz о ‘sha paytlarda ham madaniyat о ‘chog‘iga
aylangan hududlarda yashaganlar va dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar.
Ehtimol, shuning uchun ham Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu
lug‘otit turk” asarida bog‘dan mevalar terish haqidagi q о ‘shiqlar uchraydi. Xalq
og‘zaki ijodi asarlarini t о ‘plash ekspeditsiyalarida dehqonchilik bilan bog‘liq
19

mehnat q о ‘shiqlaridan k о ‘plab yozib olinishi bu tur q о ‘shiqlarning xalq hayoti
bilan juda yaqin ekanini yana bir bor isbotlaydi.
20

2.2 Xalq dostonlari, dostonchilik an’analari, dostonchilik maktablari
Dunyodagi ayrim xalqlarda о ‘zining tarixiga oid yirik hajmdagi katta muhim
voqea bayon etiladigan janrlar bor. Biz – о ‘zbeklarda bu janr “doston” deb ataladi.
“Doston” s о ‘zi qiziq-qiziq voqealarni hikoya qilish, maqtash ma’nolarini anglatadi.
Badiiy adabiyotimizda asosan ikki usulda yaratilgan dostonlar bor. Birinchisi,
asrlar davomida xalq og‘zaki ijodida baxshilar tomonidan og‘zaki tarzda kuylab
kelingan dostonlar. Ikkinchisi, yozma shaklda shoirlar tomonidan ijod qilingan
dostonlar. “Alpomish”, G о ‘r о ‘g‘li turkumidagi “G о ‘r о ‘g‘lining tug‘ilishi”,
“Malikai Ayyor”, “Ravshan”, “Kuntug‘mish”, “Rustamxon” kabilar og‘zaki
dostonlar namunalaridir. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘y bilig”, Haydar
Xorazmiyning “Gul va Navr о ‘z”, Navoiyning “Hayratul abror”, “Farhod va
Shirin”, “Layli va Majnun” kabi asarlari esa yozma adabiyotdagi dostonlar
hisoblanadi. Shuning uchun yozma adabiyotdagi dostonlarni og‘zakidan ajratish
lozim b о ‘ladi. Og‘zaki ijoddagi doston bir qator tarkibiy qismlardan tashkil topadi.
Professor M. Saidov ularni she’riy va nasriy parchalardan iborat matndan,
musiqadan, doston aytuvchining hofizlik sanatidan va soz cherta bilishidan iborat,
deb qayd etadi. Shy bilan birga, doston haqida t о ‘liq tasavvur hosil qilish uchun
baxshining bevosita tinglovchilar davrasida qaynab (ilhomga kirib) doston ijro
etishiga guvoh b о ‘lish ham muhimdir. Demak, doston b о ‘lishi uchun baxshining
tinglovchi bilan jonli muloqotini ham tarkibiy qismlardan biri sifatida baholash
mumkin. Dostonni baxshilar kuylaydilar 1
. Qadimgi zamonlarda
“baxshi” xalqona usullar bilan bemorni davolovchi tabib, ayrim hududlarda ustoz
ma’nolarini anglatgan. Bugungi kunda bu s о ‘z asosan xalq dostonlarini
kuylaydigan san’atkorni bildiradi. Baxshi soz chertganda sozanda, she’riy
parchalarni kuyga solib aytganda xonandadir. Shuningdek, parchalarni bir zumda
t о ‘qib ketadigan shoir, dostondagi nasriy parchalarni yoddan о ‘qiyotganda badiiy
s о ‘z ustasi hamdir. Shoirtabiat baxshi hech qachon dostonni bir xil, ya’ni
о ‘zgarishsiz ijro etmaydi. Professor Hodi Zarifovning ta’kidlashlaricha,
1
Имомов К., Мирзаев Т., Саримсоқов Б., Сафаров О., Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижоди. Т., ―Ўқитувчи ,‖
1990. B.89.
21

bulung‘urlik Amin baxshi “Alpomish” dostonini uch oy davomida tinglovchilarini
sira zeriktirmay kuylagan ekan. Endi yozda yoki kuzda boshlangan doston kuzda
yoki qishda nihoyasiga yetishini tasavvur qilaylik. Bir fasl muddatda doston ijro
etgan baxshi biron kitobga qaramasdan shuncha gapni va she’riy parchalarni
qayerdan topgan? О ‘sha nusxadagi dostonning hajmi qanday b о ‘lgan? Uch oy
zeriktirmay ijro etish uchun naqadar yuksak mahorat egasi b о ‘lishi kerak о ‘sha
baxshi? Bu savollarga beriladigan har bir javob о ‘zbek dostonchiligining beqiyos
imkoniyatlarini qayta-qayta takrorlaydi, xolos.
Baxshi doston aytar ekan, “Alpomish” dostonida Alpomish gapirganida,
Alpomish mardligini, Barchin s о ‘zlaganida g о ‘zal qizning yuzini k о ‘z oldimizda
gavdalantiradi. Shuning uchun doston kechalari har bir tinglovchi uchun katta
bayram b о ‘lgan. Bu kechalarda odamlar о ‘rtasidagi hamma ginaxonliklar
unutilgan, turmush tashvishlari chekingan. Yoshu qarilar, erkak-ayollarning butun
xayoli dostondagi voqealar bilan band b о ‘lgan. Dostonlar hajm jihatdan
chegaralanmaydi. Doston ijrosi ham ba’zan soatlab, ba’zan kunlab davom etgan.
Bunda doston mazmuni, baxshining mahorat darajasi muhim hisoblangan.
О ‘zbekistonda xalq dostonlari Samarqand, Qashqadaryo,
Surxondaryo, Buxoro, Xorazm, Namangan viloyatlarida va Qoraqalpog‘iston
Respublikasida ijro etiladi. Ijrochi baxshilar d о ‘mbira, tor, dutor chertib, q о ‘biz
tortib doston aytadilar. Ijro usuliga k о ‘ra о ‘zbeklarda Samarqand, Xorazm,
Farg‘ona (Namangan) dostonchilik an’analari mavjud b о ‘lib, Samarqandda ichki
b о ‘g‘iz ovozda, Xorazmda ochiq q о ‘shiq aytish y о ‘li bilan, Namanganda ochiq
ammo, musiqa asbobiga mos holda kuylanadi. Samarqand dostonchiligida hajm
jihatidan katta dostonlar nasrdan va epik she’rlardan iborat b о ‘ladi. Xorazm
dostonchiligida dostonlar nasriy parchalardan va lirik she’rlardan iborat b о ‘ladi.
Bu dostonlarning hajmi katta b о ‘lmaydi.
Namanganda ham dostonlarning hajmi kichik, ammo ularning
matnlari Samarqand dostonchiligi kabi nasrdan va epik she’riy parchalardan tashkil
topadi. Samarqand dostonchiligi an’anasiga mansub “Ravshan” dostonidan nasriy
parcha keltiraylik: Oq qiz shunday qiz edi: oti Oqqiz, Zulxumorga naq qiz. Oqqiz
22

о ‘zi oq qiz, о ‘zi t о ‘lgan cog‘ qiz, о ‘rta b о ‘yli chog‘ qiz, о ‘ynagani bog‘ qiz,
uyquchi emas, cog‘ qiz, eri y о ‘q о ‘zi – toq qiz, k о ‘p kalondimog‘ qiz, yaxshi –
tekis b о ‘z bolani k о ‘rsa, esi y о ‘q – ahmoq qiz, qora k о ‘z, bodomqovoq qiz, sinli-
siyoq qiz, о ‘zi semiz – turishi yog‘ qiz; о ‘yinga qulayroq qiz, t о ‘g‘ri ishga
b о ‘layroq qiz, о ‘zi anqov olayroq qiz, tanasi t о ‘sh q о ‘ygan keng qiz, cag‘pici
d о ‘ng qiz, urushqoq emas – j о ‘n qiz, a’zosi bari teng qiz....
Ergash shoir esa Fozil Y о ‘ldosh о ‘g‘lining
“Alpomish” dostonini aytishiga, ayniqsa, qahramonlik lavhalarining j о ‘shqin
talqiniga qoyil qolgan ekan. Ayni choqda, Fozil Y о ‘ldosh Ergash shoirning
“Alpomish” qahramonlik dostonini muhabbatli qilib aytishini ta’kidlagan ekan.
Shuning о ‘zidan ma’lum b о ‘ladiki, Bulung‘ur maktabiga mansub Fozil Y о ‘ldosh
о ‘g‘li k о ‘proq qahramonlik dostonlarini yoki dostonlardagi qahramonlik
lavhalarini ijro etishga moyil b о ‘lgan. Demak, Bulung‘ur maktabining о ‘ziga
xosligini ham ana shu belgi bilan izohlash mumkin. Ergash Jumanbulbul о ‘g‘li
vakil b о ‘lgan Nurota (Q о ‘rg‘on) maktabi namoyandalari esa k о ‘proq muhabbat
mazmunidagi dostonlarni ijro etganlar. Demak, Nurota maktabida muhabbat
lavhalarini, ruhiy holatlarni, his-tuyg‘ularni ifodalashga k о ‘proq e’tibor berilgan.
Dostonchilik maktablari haqidagi tasavvurga
ana shunday belgilar vositasida aniqlik kiritiladi. Aslini olganda, keyinchalik
alohidaalohida maktab sifatida shakllangan hududdan mohir baxshi yetishib
chiqqan. Keyingi shogirdlar ana shu baxshi tajribasidan va ijro usulidan
bahramand b о ‘lganlar. Natijada, bir mahalliy sharoitda aytilgan doston
ikkinchisidan farqlanib borgan va maktab sifatida shakllangan. Xalq baxshilari
ijodini о ‘rganish ular ijro etgan dostonlar orasida diniy mavzudagi asarlar ham
mavjudligini tasdiqlaydi. Bunday baxshilar mustaqillik yillarimizgacha yashirin
tarzda doston aytishga majbur b о ‘lganlar. Mustabid tuzumidagi turli tazyiqlar
baxshilar sonining nisbatan kamayib ketishiga olib keldi. Ular doston aytishdan
tashqari duoxonlik bilan ham shug‘ullanganlar. Shunday qilib, xalq dostonlari
alohida mahorat bilan kuylangan markazlar shu hudud nomi bilan maktab sifatida
atalgan. “Hozirgi kunda о ‘zbek
23

folklorshunosligida Bulung‘ur, Q о ‘rg‘on, Shahrisabz, Qamay, Sherobod, janubiy
Tojikiston, Xorazm kabi poetik dostonchilik maktablari – baxshilik san’atining
ajoyib markazlari aniqlangan”. Shulardan Fozil Y о ‘ldosh о ‘g‘li mansub b о ‘lgan
Bulung‘ur dostonchilik maktabida k о ‘proq qahramonlik dostonlari badiiy jihatdan
mukammal tarzda kuylangan. Bir necha y о ‘nalish, о ‘nlab nusxalar yaratilgan
“Alpomish” qaramonlik dostonining Q о ‘ng‘irot y о ‘nalishidagi eng oliy va badiiy
barkamol namuna sifatida Fozil Y о ‘ldosh о ‘g‘li nusxasining qabul qilinishi bejiz
emas. Professor Hodi Zarifov qayd etgan Amin baxshi ham shu maktab vakili edi.
Bu maktab
shuhratiga qadimda Muxammad shoir, Sultonmurod Suyar, Rahimbulbul kabi
baxshilar о ‘z ijodlari va ijrolari bilan munosib hissa k о ‘shganlar. Ular “Alpomish”,
“Oysuluv”, “Hasanxon”, “Chambil qamali” kabi dostonlarni alohida mahorat bilan
ijro etganlar. Samarqand dostonchiligida nom taratgan yana bir maktab Q о ‘rg‘on
dostonchiligi deb ataladi. Ergash shoirning ajdod va avlodlari shu maktab vakillari
hisoblanadi. Avvalgi sahifalarda qayd etilganidek, bu maktab sohiblari dostonlarni
muhabbatli qilib aytganlar. Q о ‘rg‘on maktabida boshqalardan farqli о ‘laroq Sulton
kampir, Tilla kampir ismli ayollar ham baxshilik san’atini egallaganlar. Ulardan
tashqari, Yodgor, B о ‘ron baxshi, Jassoq baxshi, P о ‘lkan shoirlar ijodi shu
maktabda shakllangan usul bilan rivojlangan. “G о ‘r о ‘g‘linig tug‘ilishi”,
“Ravshan”, “Kuntug‘mish”, “Dalli” dostonlarini ijro etish aynan shu maktab
vakillariga xos edi 1
. Yana
bir maktab Shahrisabz nomi bilan yuritiladi. Bu maktabda Xidir shoir, Ernazar
shoir, Abdulla shoir kabi ijodkor baxshilar yetishib chiqqan. Bu maktabda
G о ‘r о ‘g‘li turkumiga oid dostonlar, ayniqsa, “Malikai Ayyor” dostoni keng
tarqalgan edi. Narpay dostonchiligi maktabi ham bir qator baxshilari va dostonlari
bilan о ‘zbek eposi rivojiga hissa q о ‘shgan. Narpay dostonchiligida Rajab shoirning
tarbiyasida b о ‘lgan Islom shoir, Nurmon Abduvoy о ‘g‘li nomlari alohida hurmat
bilan tilga olinadi. Islom shoir о ‘z ijodida Q о ‘rg‘on va Shahrisabz maktablari
1
Имомов К., Мирзаев Т., Саримсоқов Б., Сафаров О., Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижоди. Т., ―Ўқитувчи ,‖
1990. B.98.
24

an’analarini uyg‘unlashtira oldi. Bu maktab vakillari k о ‘proq “Orzigul”,
“Sohibqiron”, “Gulixiromon” kabi dostonlarni ijro etishgan. Shernazar Beknazar
о ‘g‘li, Umir Safar о ‘g‘li, Ahmad baxshi kabi ijodkorlar esa Sherobod dostonchilik
maktabiga mansub san’atkor edilar. Ular ijodida ham G о ‘r о ‘g‘li turkumi dostonlari
alohida о ‘rin tutadi. Bu maktab vakillari ayniqsa, “Malla savdogar”, “Ollonazar
Olchinbek” dostonlarini badiiy jihatdan mukammal ijro etganlar. Janubiy
Tojikistonda yashovchi Haybat Shamol о ‘g‘li, Qunduz soqi kabilarning nomlari
о ‘zbek baxshilari orasida hurmat bilan tilga olingan. Bu baxshilar ham G о ‘r о ‘g‘li
turkumi dostonlarini о ‘ziga xos usulda ijro etganlar. Xorazm dostonchiligi
musiqiyligi, dostonni j о ‘r ovoz b о ‘lib ijro etilishi, doston ijrosida bir necha musiqa
asboblarida j о ‘r b о ‘linishi bilan ajralib turadi.
Qadimgi sayillarda, t о ‘ylarda 3–4 ta baxshi chaqirilgan va har bir baxshiga
alohida-alohida davra berilgan. Sayil yakunida mohir baxshi atrofidagi odamlar
k о ‘payib, saviyasi past baxshi atrofida hech kim qolmagan. Bu odat san’atkorning
о ‘z ustida muttasil ish olib borishga va ijro san’atini egallashga majbur qilgan.
Undan tashqari, Xorazmda 40 yildan ortiq xonlik qilgan Muhammad Rahimxon
(Feruz) har yili baxshi va xonandalarning k о ‘rigini о ‘tkazib, shaxsan о ‘zi ularga
doston aytish huquqini bergan. Ijro darajasi zaif baxshini omma о ‘rtasida doston
aytish huquqidan mahrum qilgan. Dostonchilikka bu qadar mas’uliyat bilan
yondashish Xorazm dostonchiligi rivojini ta’minlagan. Bu maktabda Amat baxshi,
Bola baxshi (Qurbonnazar Abdullayev), Boltavoy baxshi, Qodir sozchi, Murod
baxshi, R о ‘zimbek baxshi. Otaxon baxshilar ijod qilishgan va “Bozirgon”, “Oshiq
G‘arib va Shohsanam”, “Qiriq ming”, “Oshiq Mahmud” kabi dostonlarni katta
konsert dasturini eslatadigan tomosha tarzida ijro etishgan.
Xalq dostonlari yurtimizning turli hududdarida turlicha ijro etilishi, ijro
usullariga, voqealar sharhiga k о ‘ra, hatto, bir viloyatning о ‘zida ayrim-ayrim
maktablarga ega b о ‘lishidan tashqari mazmuniga k о ‘ra ham bir necha turlarda
tasniflanadi. Taniqli olimlardan V.M.Jirmunskiy, T.Zarifov, M.Saidov,
T.Mirzayev, B.Sarimsoqovlarning kuzatishlaricha, xalq dostonlarini turlarga
b о ‘lishda k о ‘proq ularning mazmuni, qahramonlarning fe’l-atvoriga e’tibor qilish
25

ma’qul. Ammo nomlari tilga olingan olimlarning har biri amalga oshirgan tasnif
ma’lum darajada bir-biridan farq qilishiga qaramay, ularni quyidagicha nomlash
mumkin: 1. Qahramonlik dostonlari (Alpomish).
2. Ishqiy-romanik dostonlar (Ravshan, Kuntug‘mish).
3. Jangnoma dostonlari (Yakka Ahmad).
4. Kitobiy dostonlar (Sayyod va Hamro, Oshiq G’arib va Shohsanam).
5. Tarixiy (Oysuluv). Tasnif qilishning asosi dostonlarda tasvirlangan
voqealarning bosh mohiyati bilan izohlanadi. Masalan, “Alpomish” dostonida ham
ishq-muhabbat, jang lavhalari, tarixiy ma’lumotlar bor. Ammo ma’lum sabab bilan
ajralib ketgan xalqni birlashtirish y о ‘lidagi mardlik va qahramonlik asarning
markaziy g‘oyasini tashkil etadi. Yoki “Ravshan” dostonida ham mardlik,
qahramonlik belgilari uchraydi. Lekin doston mazmunidagi asosiy fikr
Ravshanning Zulxumorga b о ‘lgan ishqini ifodalash maqsadidagi safarini bayon
qilishga bag‘ishlanadi.
Qahramonlik eposi xalq og‘zaki ijodi tarixida alohida bosqich sifatida
baholanadi. Uning mashhur namunasi yunonlarda “Odisseya” va “Iliada” asarlari
hisoblanadi. Qirg‘iz xalqining “Manasi” ham ana shunday bosqich namunasidir.
Bunday asarlarda alohida qahramonlik va mardlik namunasini k о ‘rsatgan xalq
farzandining yurt ozodligi, elni birlashtirish maqsadidagi safarlari, о ‘zidan son va
kuch jihatidan yuqori turgan dushman bilan olishuvlari aks etadi. Qahramonlik
eposiga о ‘zbeklarda “Alpomish” dostoni misol b о ‘ladi. Unda yurtimizdagi milliy
an’analarning shakllanishi, tashqi dushmanlarga qarshi kurash, xalq birligini
saqlash, mustaqil hayotni muhofaza qilish g‘oyalari о ‘z ifodasini topgan. Xalqimiz
baxshilari repertuaridagi dostonlarning salmoqli qismini romantik dostonlar tashkil
qiladi.
“Roman” fransuz tilidan olingan b о ‘lib eposning bir turi ma’nosini
anglatgan. Ammo keyinchalik badiiy adabiyotdagi roman janr sifatida alohida
ajralib rivojlanganidan s о ‘ng sevgi-sarguzashtlarni t о ‘qima tarzda aks ettiruvchi
26

asarlar tushunchasini bera boshlagan. Romantik dostonlar deganda, xalq
dostonlarining mazmunan sevgi – sarguzashtlarni tasvirlovchi turlari tasavvur
qilinadi. Ularda voqea tuguni oshiqning ma’shuqa haqida xabar topishidan
boshlanadi. Keyinchalik qahramon ishq sarguzashtlariga boy safarga otlanadi. Bu
y о ‘lda turli qiziqarli, hayratomuz hayot lavhalari r о ‘y beradi. Dushmanlar bilan
yakkama-yakka olishuvlar b о ‘ladi. Dostondagi voqealar rivoji shu tarzda taraqqiy
etadi va oxir-pirovardida oshiq о ‘z orzusiga yetdi. “Ravshan”, “Kuntug‘mish”
kabilarni ana shunday dostonlar qatoriga q о ‘shish mumkin. Jangnoma-dostonlarni
esa voqea rivoji asosan jang lavhalariga boy asarlar tashkil etgan. Baxshilar
bunday dostonlarni nisbatan kam ijro etganlar 1
.
Bunday dostonlarda k о ‘proq qahramonning botirligini
tasvirlashga e’tibor beriladi. “Yusuf bilan Ahmad”, “Alibek va Bolibek”, “Qirq
ming” kabi asarlar shular jumlasidandir. Kitobiy dostonlar asosan tarixiy
hayotimizning keyingi asrlarida paydo b о ‘ldi. Yozma adabiyotimiz vakillari
tomonidan yaratilgan dostonlardagi qiziqarli va ibratli voqealar bilan tanishgan
baxshilar ular asosida о ‘zlarining nusxa (variant)larini yaratganlar. Natijada kitobiy
dostonlar yozma va og‘zaki ijodning о ‘zaro aloqalari natijasi sifatida vujudga
kelgan. Og‘zaki ijoddagi “Sayyod va Hamro”, “Oshiq G‘arib va
Shohsanam”, “Vomiq va Uzro” kabi dostonlar ana shu usuldagi asarlar
namunasidir. Tarixda b о ‘lib о ‘tgan muhim voqealar haqida hikoya qiluvchi
dostonlar tarixiy dostonlar deb ataladi. Bunday asarlarda tarixiy voqealar
tinglovchida shubha uyg‘otmaydigan t о ‘qimalar yordamida aks ettiriladi. Ammo
ularda tarix qanday b о ‘lsa, shu tarzda, t о ‘kis ravishda о ‘zgarishsiz bayon
etilmaydi. О ‘tmishda shuhrat topgan “Oysuluv” ana shunday doston sanaladi.
Shunday qilib, dostonlar xalq og‘zaki ijodidagi epik asarlar xazinasidagi о ‘ziga xos
murakkab janrdir. Unda xalq tarixiy hayoti, rasm-rusumlari, odatlari, ozodlik
uchun olib borgan mashaqqatli kurashlari о ‘zining badiiy ifodasini topgan.
Dostonlarni kuylayotgan baxshilarda
kuchli xotira, asarni ijro etayotgan paytda vujudga kelgan vaziyatga t о ‘g‘i baho
1
Умаров С. Ривоят ва ҳаеyт. Т., ―Фан , 1988. ‖ B.58.
27

bera olish, oddiy voqealarni о ‘ta qiziq tarzda hikoya qila bilish mahorati mujassam
b о ‘lmog‘i lozim. Asrlar davomida bu janr namunalarining har bir hududda ijro
etilishi mahalliy an’analarni, hatto, maktablarni yaratdi. О ‘zbek dostonlari son
jihatdan shu qadar k о ‘p va badiiy qimmat jihatdan shunchalar yuqori-ki, ularni
xalqimiz tomonidan dunyo madaniy, ma’naviy xazinasiga q о ‘shgan munosib
hissasi sifatida baholasa arziydi.
28

Xulosa
О ‘zbek xalq og‘zaki ijodi qadim zamonlardan turkiy tilda s о ‘zlashuvchi
elatlar og‘zaki ijodining tarkibiy qismi b о ‘lgan. Uning tarixiy ildizlari 3-4 ming yil
avval yaratilgan yozma manbalarga borib taqaladi. Bu manbalar “Avesto”,
“Behistun”, “Bundaxishn”, “Denkard” kabi qadimiy kitoblardan, О ‘rxun-Enasoy
yozuvlaridan, Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar”, “Hindiston” deb atalmish risolalaridan, Mahmud Qoshg‘ariyning
“Devonu lug‘oti turk” ilmiy tadqiqoti va boshqa asarlardan iborat. Shuningdek,
Gerodotning “Tarix”, Polienning “Harbiy hiylalar” kabi tarixiy kitoblarida ham
turkiy xalqlar о ‘tmishiga oid qimmatli ma’lumotlar berilgan.
Bu adabiyotlarning hammasi О ‘rta Osiyo xalqlarining,
shu jumladan, о ‘zbeklarning о ‘z davriga nisbatan о ‘ta yuqori madaniyatga ega
b о ‘lganini anglatadi. Xususan, keyingi yillarda olimlarimiz “Avesto” bizning
yurtimizda yaratilganini isbotladilar. Bu asar haqida о ‘zbek tarixchi olimlari bilan
b о ‘lgan uchrashuvda birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov shunday degan edi: “Eng
m о ‘tabar qadimgi q о ‘lyozmamiz “Avesto”ning yaratilganiga 3000 yil b о ‘lyapti.
Bu nodir kitob bundan о ‘ttiz asr muqaddam ikki daryo oralig‘ida, mana shu
zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan
ma’naviy, tarixiy merosidir”.
Haqiqatan ham, jahon madaniyati tarixida alohida qimmatga ega
“Avesto”ning vatani О ‘zbekiston b о ‘lishi bu yurtda qadim zamonlarda ham
hamma xalqlar havas qiladigan yuksak ma’naviyatning mavjud ekanini k о ‘rsatadi.
“Avesto” о ‘n ikki ming qora mol terisiga yozilgan kitob b о ‘lib, unda dunyoning,
inson va tabiatning paydo b о ‘lishi haqidagi dastlabki mifik ma’lumotlar berilgan.
Axura Mazda (yaxshilik dunyosi) va Angra Manyu (yovuzlik dunyosi) о ‘rtasidagi
kurash keyingi adabiyotlarga ezgulik va yovuzlik о ‘rtasidagi kurash an’anasi b о ‘lib
о ‘tdi. “Avesto”da aytilishicha, dehqon yerga don sochganidan s о ‘ng: “Qachonki
egatlarda ypyg‘ yetilsa, devlar о ‘rinlaridan q о ‘padilar. Qachonki bug‘doy gurkirab
k о ‘karsa, devlar dahshatdan titray boshlaydilar. Qachonki bug‘doy un bersa, devlar
29

nola chekadilar. Qachonki bug‘doy xirmonga uyulsa, devlar nobud b о ‘ladilar. Qay
bir xonadonda bug‘doy bosh chiqarsa, devlar u xonadondan uzoqlashadilar. Qay
bir xonadonda bug‘doy ombori b о ‘lsa, g о ‘yo qizdirilgan temir devlar b о ‘ynini
chirmab tashlaydi...” (Vandidod, 3-fargard, 31–32-bandlar). О ‘z- о ‘zidan ma’lum
b о ‘lyaptiki, ajdodlarimiz ming-ming yillar oldinoq bizga о ‘z о ‘gitlarini berib
ketgan ekanlar. Yuqoridagi iqtibosda inson hayotiga oid zaruriy falsafa bor.
Asrlar davomida turmush tajribasida tasdiqlangan bu haqiqat mehnat
qilishning fazilatidan iborat. Mehnat qilgan inson va oiladan falokatlar yiroq
turadi. Chunki har bir xastalik, tashvishning davosi mehnatdir. Shuning uchun ham
“Avesto” kitobidagi mehnatga chaqirish da’vati xalqimiz maqollari, q о ‘shiqlari,
ertaklari va dostonlarida bosh mavzu hisoblanadi. Shuningdek, “Avesto”da inson
burchining mas’uliyati, ma’naviy poklik, atrofdagi yurtdoshlarga xayrixohlik
tuyg‘ulari maqtaladi, madh etiladi. Bularning hammasi halqimiz og‘zaki ijodida
о ‘zining mantiqiy davomini topgan. “Avesto”da jamiyat a’zolari qanday
xususiyatlarga ega b о ‘lishi, о ‘zaro munosabat axloqi, g о ‘zallik, poklik, ezgulik,
yovuzlik haqidagi qonunqoidalar misollar bilan izohlangan. Bu fazilatlarning
badiiy ifodasi esa “Alpomish”, “Ravshan”, “Aql – bebaho boylik”, “Uch og‘a-ini
botirlar” kabi epik asarlarda, minglab maqollarda о ‘z ifodasini topgan. О ‘rxun-
Enasoy yodgorliklari ajdodlarimizning Vatan mustaqilligi uchun olib borgan
kurashlari haqida hikoya qiladi.
Tabg‘achga qaram b о ‘lgan Turk yurti Tunyuquq, Eltarish, Kultegin kabi
farzandlar harakati bilan ozodlikka erishdi. Yurtni ozod qilishdan ham q о ‘lga
kiritilgan mustaqillikni asrab qolish mushkulroqdir. Bitiktoshlarda VIII asrda r о ‘y
bergan ana shu jarayon о ‘z ifodasini topgan. Bitiktoshdagi: “Xoqoni bahodir ekan,
maslahatchisi alloma ekan”, “Turk sir xalqi yerida boshqa ega yurmasin”, “Tun
uxlagim kelmadi, kunduz о ‘tirgim kelmadi”, “Yupqa yig‘in tor-mor qilishga oson
emish, ingichka yig‘in uzishga oson emish. Yupqa qalin b о ‘lsa, tor-mor qiladigan
bahodir emish. Ingichka y о ‘g‘on b о ‘lsa, uzadigan bahodir emish” kabi parchalar
xalqning о ‘z farzandlariga nasihati, boshidan о ‘tkazgan quvonch va tashvishlar
izhori edi.
30

Miflardan afsonalar, rivoyatlar, ertaklar, dostonlar vujudga kela
boshlaganda, og‘zaki ijodimiz ana shu sarchashmalardan oziqlandi, desak, xato
b о ‘lmaydi.
31

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining
ko‘shma majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016.
2. Абдурахимов . М . Ўзбек халқ топишмоқлари . Т .: 2008.
3. Алавия М . Ўзбек халқ қўшиқлари . Т ., Фан 1959.
4. Алпомиш – ўзбек халқ қаҳрамонлик эпоси . Мақолалар тўплами . Т .,
Фан , 1999.
5. Алпомиш ( достон ). Айтувчи Фозил Йўлдош ўғли . Ёзиб олувчи
М . Зарифов . Нашрга тайеyрловчилар : X. Т . Зарифов . Т . Мирзаев , Т .,
― Шарқ
‖ нашри еyт - матбаа концерни . 1998.
6. Аския (Ўзбек халқ ижоди туркуми). F. Fy л o м номндаги адаби
еyт ва
санъат нашри
еyти . Т ., 1970.
7. Аскияда ижрочилик маҳоратини ошириш йўллари, (методик
тавсиянома). Тузувчилар : М . Жўраев , Т . Собитова . Т ., 1985.
8. Афзалов М . И ., Ўзбек халқ эртаклари ҳақида . Т ., ― Фан . 1964.
‖
9. Бойчечак . Қўшиқлар . Т ., F. Ғулом номидаги Адаби
еyт ва санъат
нашри
еyти . 1983.
10. Гул
еyр . Фарғона қўшиқлари . Т ., F. Ғулом номидаги бадиий адаби еyт
нашри
еyти . 1967.
11. Гул
еyр. Ўзбек халқ ижоди туркуми. Қўшиқлар . Ғафур Ғулом номидаги
бадиий адаби
еyт нашри еyти . Т ., 1967.
12. Жўраев М. Ўзбек халқ тақвими ва мифологик афсоналар. Т., 1994.
13. Зариф Ҳоди. Фозил шоир – машҳур достончи. Ўзбек халқ ижоди
бўйича тадқиқотлар. 3-китоб. Фозил шоир. Т., ―Фан , 1973.
‖
14. Имомов К. Ўзбек халқ оғзаки прозаси. Т., ―Фан , 1981.
‖
15. Имомов К., Мирзаев Т., Саримсоқов Б., Сафаров О., Ўзбек халқ оғзаки
поэтик ижоди. Т., ―Ўқитувчи , 1990.
‖
16. Исмоилов Ҳа
еyт. Ўзбек тўйлари. Т.: «Ўзбекистон», 1992.
17. Мадаев О ., Собитова Т . Халқ оғзаки поэтик ижоди . Т .: ― Шарқ 2001.
‖
18. Машарипова З. Ўзбек халқ оғзаки ижоди. Т .: 2008.
32

O'lkamiz tarixini o'rganishda xalq og'zaki ijodi

Sotib olish