“O’nlik” mavzusini o’qitishda didaktik o’yinlarning ahamiyati - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13500UZS
Hajmi	84.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

27 Sotish

“O’nlik” mavzusini o’qitishda didaktik o’yinlarning ahamiyati

Sotib olish

2 “ O’nlik ” mavzusini o’qitishda didaktik o’yinlarning ahamiyati
Mundarija:
Kirish........................................................................................................................3
I.Bob. ,O'nlik ' mavzusini o'qitishda didaktik o'yinlarning ahamiyati
1.1 “O’nlik” mavzusida sonlarni nomerlashni o’rganish metodikasi……………5
1.2 Didaktik o‘yinlar va ularni ta’lim jarayonida qo‘llashni nazariy
asoslari................................................................................................................9
II.Bob Didaktik o‘yinlardan foydalanish imkoniyatlari va ularni guruxlarda
qo‘llash..................................................................................................................18
2.1 Didaktik o‘yinlar yordamida bolalar og‘zaki hisoblash malakasini
shakllantirish..........................................................................................................18
2.2 Didaktik o’yinlar mеtodi...................................................................................24
Xulosa.....................................................................................................................26
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.....................................................................2 7

3Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Respublikamizda amalga oshirilayotgan
islohotlarni samarali kechishi davlatimizni rivojlangan davlvtlar hamjamiyati
integratsiyalashuvida yosh avlodning ta‘lim jarayoni samaradorligini oshirish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Ta‘lim jarayonida bo’lajak o’quvchi bilish faoliyatini yo’lga ko’yishm uh im dir.
Prez identim iz I.A .K arim ov ―O’ zbekiston XX I asirga
intilm okda ‖
asarida dunyoviy bilimlarga ega bo’lgan, atrofida yuz berayotgan
hodisalarga mustaqil munosabat bildira oladigan shaxsiy manfaatlarini xalk
manfaati bilan uy g’unlikda ko’radigon barkamol insonni tarbiyalash hozirgi
kunning muhim vazifalaridan biri ekanligini ta‘kidlab o’tgan.
Biz tafakkurga fikr musobaqarsiga ehtiyoj har qachongidan ham kuchaygan
davrda yashamokdamiz. Binobarin, xalkimizning ong va tafakkurida keskin
burilish yasash, mamlakatimiz yoshlarining intellektual salohiyatini yanada
yuksaltirish har jihatdan barkamol yoshlarni voyaga yetkazish iqtisodiy jihatdan
qudratli davlat barpo etishning asosiy shartidir.
Jamiyat ravnaq topgani sari, o’quvchi mustakil jarayonini tashkil etish
ularning bilim sa‘viyalari, ish unumdorligini o’stiradi. Bunda didaktik o’yinlar
asosiy omil hisoblanadi. Chunki, o’quvchi yoshlar shu jumladan individual
xususiyatlariga ko’ra turlicha fikrlashga moyil bo’ladi, ana shu sifatlarni didaktik
o’yinlar orqali amalda ro’yobga chiqarish, oz fursatda bilimli, iqtidorli va kasb
mahoratin to’la egallagan yoshlarni tarbiyalash, voyaga yetkazish dolzarb
pedagogik muammodir. Bunday muhim vazifalarni bajarish oila va umumiy
o’rta ta‘lim maktablari, akademik litseylar va kasb-xunar kollejlari zimmasiga
yuklatilgan, shu jihatdan ularni ilmiy jihatdan asoslangan, tajribada sinovdan
o’tkazilgan ta‘lim jarayonida didaktik o’yinlardan samarali foydalanish yuzasidan
ta‘minlash esa maxsus pedagogik-pisixologik tadqiqotlarni amalga oshirishni
takazo etadi.

4Kurs ishining asosi. Mazkur masala yuzasidan o’tkazilgan tadqiqotlarning
tahlili O’zbekiston olimlaridan S.Rajabov, U.Nishonaliev, N.Saidahmedov,
E.Seitxalilov, R.Safarova, O.Roziqov, B.Adizov, X. Bo’ydanov, T.X.Hasanov,
J.Xasanboev, A.Chorievlar muammoga aloqador masalalar bo’yicha tadqiqot olib
borganliklarini ko’rsatadi.
Psixolog olimlarimizdan M.G.Davletshin, E.Goziev, B.Qodirov,
V.M.Karimova va boshqalar muammoning psixologik jihatlari hakida fikr
bildirganlar. Shuningdek, G.B.Niyozov, S.X.Xurramova, I. Muhammadjonova,
Ya.K.Zaripova va boshqalar o’z tadqiqotlarida muammoga sharq allomalari fikri
va xalk o g’zaki ijodi asosida yondashganligini guvohi bo’ldik. Shu bilan bir
qatorda tarbiyalanuvchilarning ta‘lim jarayonida didaktik o’yinlardan foydalanish
samaradorligini oshirish shartlarining aniqlanmaganligi, muammoning uslubiy
jihatlari tajribada sinalmaganligi bu borada maxsus tadqiqot o’tkazish lozimligini
ko’rsatadi.
Kurs ishining maqsadi – maktabgacha ta‘lim muassasalari
tarbiyalanuvchilarining ta‘lim jarayonida didaktik o’yinlardan foydalanish
samaradorligini oshirishning pedagogik asoslarini
aniqlash..

5I.Bob. ,O'nlik ' mavzusini o'qitishda didaktik o'yinlarning ahamiyati
1.1. “O’nlik” mavzusida sonlarni nomerlashni o’rganish metodikasi.
“O’nlik” mavzusida sonlarni nomerlashni o’rgatish uslubiyoti. Bolalarni
10 ichida sanash ko’nikmalarini o’zlashtirishlari, tartib va sanoq, sonlarning
birliklardan iborat tarkibi, sonning ikkita kichik sondan iborat tarkibi, qo’shni
sonlar orasidagi munosabatlarni tushunish, to’g ’ ri va teskari sanoq
tushunchalari bolalar bog ’ chalari va maktablar sinflar dasturida ko’rsatilgan.
SHu sababli o’qituvchining birinchi navbatdagi vazifasi birinchi sinfga
kelgan bolalarning matematik tayyorgarlik darajalarini aniqlashdan iborat.
Bunday tekshirishni mashg ’ ulotlar boshlangunga qadar bolalarni maktabga
qabul qilish vaqtida yoki o’qishning birinchi haftasi davomida amalga
oshirish mumkin. Bolalar bilim, malaka va ko’nikmalarini aniqlash va
tekshirishda quyidagi savollardan foydalanish mumkin: 1. Sen sanay
olasanmi? Sana-chi. Ma ’ lumki, bolalar bog ’ chalari dasturiga binoan bolalar
10 gacha sanay olishlari kerak. Birinchi sinfga kelgan ko’pchilik bolalar 10
dan yuqori ham sanay oladilar. Bular hali bolalar ongli ravishda sanaydilar
deyishga asos bo’la olmaydi. Sanoqning onglilik darajasini tekshirish uchun
quyidagi savollar beriladi. 2. Bu olmalarni, noklarni, sabzilarni, doirachalarni
sana. Bunda ......... qancha? (6–8 ta) O’quvchining to’g ’ ri javobi taxminan
bunday bo’ladi: bir, ikki, uch, to’rt, besh, olti. Hammasi oltita olma... Bu
holda o’quvchi oxirgi aytilgan sonni umumiy miqdor bilan to’g ’ ri mos
keltirdi va o’quvchi tushunib sanaydi. Agar bola oxirgi aytilgan sonni
umumiy miqdor bilan to’g ’ ri mos keltira olmasa, u holda bola sanay olmaydi.
3. Stolda nechta qalam yotgan bo’lsa, chap qo’lingga shuncha qalam ol. 4.
Bilgin-chi, qaysi doirachalar ko’p, qizillarmi yoki ko’klarmi? Bu ikkala savol
predmetlarning ikkita to’plamini ularni tashkil etuvchi elementlari soni
bo’yicha taqqoslashga doir amaliy malakalarini tekshirishga yo’naltirilgan.
Ikki to’plamni taqqoslashni bolalar har bir to’plam elementlarini sanash yo’li

6bilan yoki bir to’plamning har bir elementini ikkinchi to’plamning
elementiga mos keltirish yo’li bilan amalga oshirish mumkin. 5.“SHolg ’ om”
ertagiga ishlangan rasmga qara va kuchukcha oldida, mushukdan keyin,
nevara bilan, mushuk orasida nimalar turganini ayt. Bunday mashqlarning
asosiy vazifasi “bolalarning ...dan keyin”, “oldida turish”, “orasida” kabi
tartib munosabatlari haqidagi tasavvurlarini aniqlashdan iborat. SHu bilan
birga bolalarda “chapda o’ngda”, “yuqori pastda” kabi fazoviy munosabatlar
tarkib toptiriladi. Tekshirishning borishida bolalar geometrik figuralarni taniy
olishlarini va farq qila olishlarini va masalalarni echa olishlarini aniqlanadi.
Birinchi o’nlik sonlarini o’rganishda tayyorgarlik davri va tegishli raqamlar
hamda sonlar bilan tanishtirish davri ajratiladi. Tayyorgarlik davrining asosiy
vazifasi nomerlashni o’rganishga o’tish uchun zarur bo’ladigan bilimlar,
malakalar va ko’nikmalarni aniqlash, ularni to’ldirish va sistemalashtirishdan
iborat. Tayyorgarlik davrida quyidagi mashqlar bajariladi. 1. Predmetlar,
tovushlar va harakatlarni sanash Sanoq o’tkazish prosessida bolalarni bir xil
ma ’ lumotlarning o’zi bo’yicha imkoni boricha “qancha?” so’zi bilan ko’proq
savollar qo’yishga mashq qildiriladi. Sanoq bilan bog ’ liq mashqlarni bajarish
prosessida sanoqda oxirgi aytilgan son sanayotgan gruppada qancha predmet
bor? deb qo’yilgan savolga javob bo’lishini 5 tushuntirish kerak.
Predmetlarni o’ngdan chapga yoki chapdan o’ngga, pastdan yuqoriga yoki
yuqoridan pastga qarab sanashimiz bilan sanoq natijasi o’zgarmaydi.
Predmetlarni sanashga bag ’ ishlangan darslarda bolalarni predmetlarni
bittalab sanashgagina emas, balki ikkitalab, beshtalab sanashga o’rgatish
mumkin.
2. Ikkita to’plamni ularni hosil qilgan elementlarning soni bo’yicha
taqqoslash va tenglashtirish. Mashqlar bajarish prosessida katta (ortiq, ko’p),
kichik, (kam), teng (shuncha) munosabatlarning ma ’ nosini ochib berish
kerak. 3. Tartib munosabatlari va sonlarning tartib qiymatlari. Tartib

7munosabatlari (...oldida kelish) bilan bolalar maktabgacha bo’lgan
tajribalarida juda ko’p uchrashishgan. Maktabda esa bolalarning tartib
munosabatlariga oid bilimlarini to’ldirish va sistemaga olish uchun har xil
didaktik materiallardan foydalanish mumkin. Masalan: katakli taxtachaning
bir qatoriga har xil rangdagi doirachalar qo’yib, bunday savollarni beramiz:
qizil doiracha sanoq bo’yicha nechanchi? Yashil doiracha sanoq bo’yicha
nechanchi? Uchinchi doiracha qanday rangda? va .... 4. Qo’shish va ayirish
amallarini o’rganishga tayyorlash. Masalan: Nargizaga onasi 4 ta katakli, 5 ta
yo’lli daftar berdi. Nargizaga onasi nechta daftar berdi? Bolalarni qo’shish va
ayirish amallarini o’rganishga tayyorlash maqsadida berilgan ikki to’plamni
birlashtirishga doir va to’plam qismini ajratishga doir mashqlar bajariladi. 5.
Raqamlarni yozishga tayyorlash. Hoshiyalar, jiyaklar rasmini chizish bilan
bog ’ liq bo’lgan mashqlar raqamlarni yozishga tayyorlash imkonini beradi.
Bunday mashqlar 1- sinf darsligining dastlabki har qaysi sahifasida berilgan.
Bu mashqlarni bajarish bilan o’quvchilar ruchkani to’g ’ ri tutishni, satrni
ko’rishni, sahifaga yozuvni joylashtirishni o’rganadilar. Dasturda 1- sinf
uchun matematikada birinchi mavzu birinchi o’nlik sonlarini nomerlashdan
iborat. Bu mavzu ustida ishlashda o’qituvchining vazifasi bolalarda sanoq
malakasini hosil qilish, ularda birinchi o’nta son haqida tasavvur
shakllantirish son bilan, uning nomi raqamlar yordamida bosma va yozma
belgilanishi orasida moslik o’rnatish malakasini tarkib toptirishdan iborat,
o’quvchilarni sonlarning natural qatorining ba ’ zi xossalari bilan, sonlarning
tarkibi bilan tanishtirishdan iborat. Birinchi o’nlikning har bir soni bilan
tanishishda quyidagi savollardan foydalanish mumkin: 1. U yoki bu son
qanday hosil qilinishi mumkin? Birinchi o’nlikning har bir soni o’zidan
oldingi songa birni qo’shish bilan va o’zidan keyingi sondan birni ayirish
bilan hosil qilinishi kerak. Bu o’quvchilarga sonlarning qatordagi ketma-
ketligini o’sib berish tarkibida ham, kamayib berish tarkibida ham

8o’zlashtirish imkonini beradi. Birinchi o’nlik sonlari ikki qo’shiluvchidan
tashkil topish ham, alohida birliklardan tashkil topish ham mumkin. 2. Son
qanday ataladi va u bosma va yozma raqamlar bilan qanday yoziladi? Bolalar
oldin bosma raqamlar bilan tanishadilar, ular predmetlarning tegishli
to’plamlari yoniga o’rnatib qo’yiladi. 3. Berilgan son sonlarning natural
qatorida qanday o’rinni egallaydi? 6 Bunda bolalarga quyidagi savollarga
javob topa olishga o’rgatiladi. Berilgan son sonlar qatorida qaysi sondan
keyin uchraydi, qaysi sondan oldin keladi, sonlar qatorida berilgan sonning
o’rni egallaydi. 2.Natural qatorning birinchi sonlari bilan tanishtirishda
o’quvchilar oldin tevrakotrofdagi narsalar va ularning tasvirlari bilan ish
ko’radilar. (doirachalar, olmalar, mashinalar). Katta sonlar 6, 7, 8, 9, 10
sonlar bilan tanishtirishda predmet ko’rsatmalilikdan foydalanish o’rgatiladi
yoki sonli zinapoyachadan foydalanish mumkin. 3.Birinchi o’nlik sonlarini
o’rganishda shu sonlarning tarkiblarini qarashga oid ishlar o’rgatiladi. Bunda
2–5 sonlariga nisbatan bu sonlarning ikki qo’shiluvchidan iborat tarkibini
eslab qolishga qoid ishlar qilinadi. 6–10 sonlariga nisbatan ishlar esa “10
ichida qo’shish va ayirish” mavzusini o’rganishda davom ettiriladi. Sonlar
tarkiblarining har xil hollarini ko’rsatish uchun didaktik materialdan,
rasmlardan, har xil jadvallardan, kvadratlardan foydalanish mumkin. Sonlar
tarkibini mustahkamlash va takrorlashda “O’ylab top!”, “Estofeta”,
“Arifmetik labirint” kabi o’yinlardan foydalaniladi. Masalan: “O’ylab top!”
o’yinini o’tkazishda bolalarga 8 sonini qanday ikki qo’shiluvchidan hosil
qilish mumkinligini topish taklif qilinadi. Eng ko’p holni topgan o’quvchi
yutib chiqadi. 1–10 sonlari bilan tanishilganidan keyin bolalar 0 raqami bilan
tanishadilar.
1.2 Didaktik o‘yinlar va ularni ta’lim jarayonida qo‘llashning nazariy
asoslari.

9Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlarni samarali kechishi
davlatimizni rivojlangan davlvtlar hamjamiyati integratsiyalashuvida
yosh
avlodning ta‘lim jarayoni samaradorligini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Biz tafakkurga fikr musobaqarsiga ehtiyoj har qachongidan ham kuchaygan
davrda yashamokdamiz. Binobarin, xalkimizning ong va tafakkurida keskin
burilish yasash, mamlakatimiz yoshlarining intellektual salohiyatini yanada
yuksaltirish har jihatdan barkamol yoshlarni voyaga yetkazish iqtisodiy jihatdan
qudratli davlat barpo etishning asosiy shartidir.
Didaetik o’yinlar inson hayotida shunday ahamiyat kasb etganki, ularga
karab inson shaxsiyati, harakteri, manfaatlari, mayillari, qobiliyatlari xakida fikr
yuritish mumkin hisoblangan. O’zbeklar farzandlarini bolaligidanok baxodirlik,harbiylik,
jang ovorlik m alakalarini pshirganlar. X alk do stonida ―A lpo m ish‖
dagi
sevimli bosh kaxramon Xakimbek xakidagi satirlar shundan dalolat beradi.
demak, o’yinlar bekorchi mashgulot emas. Bu bola uchun birinchi maktab.
Bobolar va
buv ilarning kattikk o’ l ota-onalarga ―Bolalarning o’ yn iga xalakit
berm ang lar!‖
deb tanbex berishlari bejis emas-da.
Bo‘lajak tarbiyachilar faoliyatida ikki yoshdan uch yoshgacha bo‘lgan
bolalar o‘yinlari va ularni tashkil etish.
Bolaning butun hayoti o’yin bilan chambarchas bo g’liqdir. Bola qanchalik
kichik bo’lsa, unga o’yinlar uchun shuncha ko’p vaqt berish lozim.
Kichkintoylar hali mustaqil o’ ynashni bilmaydilar, ularda turmush tajribasi
hamda o’yinchoqlar bilan o’ynash tajribasi hali juda oz. Bir yil mobaynida
ularga
o’ sishning, xususan o’yin faoliyatidan o’ sishning katta yo’ lini bosib o’
tishga to’ g’ri keladi, bunda kattalarning tarbiyaviy ta‘ sir kursatishi hal qiluvchi
rol o’ ynaydi. O’yinda bolalarning kattalar bilan munosabati ham katta
ahamiyatga egadir.
Pedagog bolalar o’ yiniga rahbarlik qilayotib, amalga oshirilishi zarur
bo’lgan tarbiyaviy vazifalarni yaqqol tasavvur qilishi lozim. Bolalarda tetik,

10quvnoq kayfiyat, faol xatti-harakat tug’dirish; bolalarni o’ yinchoqlar bilan o’
ynashga va ularni ehtiyot qilishga, o’ yinchoqlarning chiroyliligini sezishga o’
rgatish; birgalikda o’ ynash konikma va malakalari, birgalikda bolishga intilish,
hamdardlik, bir-birlariga yaxshi munosabatda bo’ lishni tarbiyalash juda
muhimdir. O’yin pr oqessi da tarbiyachi bolalar nutqini o’ stiradi,
narsalarning atalishi, nimalarga va qanday ishlatilishi bilan, ayrim belgilari bilan
tanishtiradi, tevarak-atrof (bolalarga yaqin va tushunarli bo’lgan tevarak-
atrof) haqidagi tasavvurlarini aniqlaydi va mustahkamlaydi, har narsani bilishga
qiziqish tarbiyalaydi;
Tarbiyachi ikki yoshdan uch yoshgacha bo’lgan bolalar o’ yinining
yetarli darajada turli-tuman bo’lishiga, ular mazmunining asta-sekin boyib
borishiga harakat qilishi lozim. Bu narsa o’ yinda tarbiya vazifalarining
anchagina muvaffaqiyatli amalga oshirilishini ta‘ minlaydi, bolalar hayotini
o’ yin asosida yulga qo’ yish imkonini beradi.
Tarbiyachining bolalar o’ yinini, ularning o’ yin paytidagi xulq-atvorini
kuzatib turishi muhimdir. Bu pedagogning bolani yaxshi
o’ rganishiga, uning xususiyatlarini bilib olishiga faqat o’ yinda
emas, balki b o s h q a faoliyatda, hayotda ham. amalga oshirilishi lozim
bo’lgan tarbiyaviy vazifalarni belgilab olishiga yordambe- radi.
O‘yinlarni yo‘lga qo‘yish. Bolalar bog’ chasida tarbiya programmasida
quvnoq, ta‘ lim-tarbiyaviy jihatdan qimmatli o’yinlarni ko’ proq uynatish
uchun bolalarga xilma-xil o’ yinchoqlar, qo’ llanmalar berish lozimligi qayd
qilinadi. Tarbiyachi bolalarning mehnat proqesslari va mashg’ulotlardan qolgan
bo’ sh vaqtlarida o’yinda aktivlik, mustaqillik ko’ rsata olishlari, har bir
kichkintoyning o’ z xohishiga qarab o’yinchoq, o’yin tanlab olishi haqida
g’amxo’ rlik silishi lozim. Shu bilan birga, bu yoshdagi bolalar turmush
tajribasining kamligini hisobga olib, tarbiyachi ularning o’ yiniga rahbar- lik
qiladi, bolalar faoliyatining xilma-xil va almashinib turadigan bo’lishiga yordam
beradi. (Tinch o’ yinlar bilan harakatli o’yinlarni navbatlashtirib turadi.)
Bolalar o’yinini yulga qo’ yishda vaqtni ham hisobga olish lozim.

11E r t a l a b k i o ’ y i n l a r bolalarda osoyishta, quvnokq, shu bilan birga,
faol kayfiyat tug’dirishi kerak. Bolalarga ularga tanish bo’lgan o’
yinchoqlar beriladi, tarbiyachi har bir bolaning o’ ziga o’ yinchoq tanlab olishini
kuzatadi. Ertalab ba‘ zan, gruppada bolalar kam bo’lganida, yangi
o’
yinchoqni bolalarga
ko’rsatib, uni o’ ynattirish mumkin. Keyinroq bu
o’yinchoqni vaqtincha yashirib qo’ yish lozim. Tarbiyachi ertalab bolalarni
q a b o ’ l qilib olish bilan band bo’ lgani sababli doimo kattalarning nazorati
ostida o’ynalishi lozim bo’ lgan (mozaika, qirqilgan rasmlar) o’ yinchoq va qo’
llanmalar, shuningdek bolalarni juda ham hayajonlantirib yuboradigan shovqin-
suron bilan o’ ynaladigan mashina, ve- losiped kabi o’ yinchoqlar berilmaydi.
Gruppada o’ yinchoqlar yetarli bo’ lishi va ular qulay joylashtirilishi lozim.
Bu narsa hatto yangi sharoitga ko’ nika olmaydigan bolaning o’
yinchoqni bemalol ko’ rishiga va unga qiziqishiga yordam beradi.
Tanish xatti-harakat qilishga undaydigan va murakkab bo’ lmagan syujetli
o’ yinlarni vujudga keltiradigan o’ yinchoqlar bolalarni yaxshi uyushtiradi. Bunday
o’yinchoqlar, masalan: aravachaga, mashinaga solib
o’ ynash, stulga o’ tqazish
mumkin bo ’ lgan qo’g’i rchoq, o’yinchoq idish-
tovoqlar, kir yuvadigan va
dazmollaydigan asboblar o’ yin uchun ajratilgan burchakka joylashtiriladi.
Yil boshidayoq garchi b u o’ yinchoqlar harakatlar mosligini talab etmasa
ham bolalarni bir-biriga yaqinlashtiradi. Bir necha st ol ustiga joylashtirilgan
qurilish materiallari ertalab bolalarda o’ yin xohishini paydo qiladi va bolalarni
yaxshi uyushtiradi. Shu maqsadda tarbiyachi qurilish materiallaridan uncha
qiyin bo’lmagan, bolalarni ma‘ lum o’ yinga undaydigan biror narsa: o’
yinchoq mashinalar utadigan darvoza, hayvonlar uchun saroylar, matryoshkalarni
olib otish uchun ko’ prik va shu kabilarni- qurishi mumkin.
Ertalab didaktik o’ yinchoqlardan bolalarga tanish bo’lganlarigina beriladi.
G’ildirakli o’yinchoqlarning: aravachalar, katalkalar va mashinalarning iloji
boricha g’ichirlamaydigani tanlanadi. G’ildirakli o’ yinchoqlar bolani aktiv
harakatga undaydi, unga zavq ba g’ishlaydi.
Ayrim tarbiyachilar ertalabki qabul paytida, ayniqsa, yil boshida bolalarni

12ovutishning oddiy usullaridan, masalan, chapak chalish, barmoq o’ yinlaridan
foydalanadilar. Ermak, hazil, qiziqchilik-hazil o’ yinlar bolani quvontiradi,
chunki ular oddiy, tushunarli va serharakatdir. Tarbiyachi bolaning qolini
ushlab, uning barmoqlarini quyidagi sozlarni aytib turib, birin-ketin bukadi:
Bubarmoq — buvamiz, Bu barmoq — buvimiz, Bu barmoq — xolamiz, Bu
barmoq — opamiz, Bu kenja — kichkintoy Uning oti Xoltoy.
Shuningdek, kichkintoylar:
Boqqa kirasizmi? Uzum yeysizmi? Ari chaqsinmi? Jiz-biz, jiz-biz. kabi qiziq
suzlarni aytib uynaladigan o’ yinlarni yaxshiko’ radilar.
T u s h k i u y q u d a n k e y i n bolalarning o’ yinini yulga qo’ yi sh
uchun birmuncha ko’ proq imkoniyatlar mavjuddir. Tarbiyachi, enaga uyqudan
turgan bolalarning kiyinishiga yordam beradilar va ularga uynab turishni taklif
etadilar. Ayrim bolalarning diqqatini gruppada bo’lgan o’ yinchoqlarga
alohida jalb qilish lozim. Gruppaga yangi kelgan yoki sustkash bolalar uchun
bunday usulni qullanish maqsadga muvofiqdir; uxlab turgandan keyin bunday
bolalar lanj bo’ lib, nima qilishlarini bilmay turadilar.
Kichik bolalarning uyqudan turish vaqtida katta gruppa bolalarida 3-4
tasini yordam uchun taklif qilish maqsadga muvofiqdir. Ular kichik
bolalarga kiyinishda yordam beradilar, so ’ ng esa shaxsan tashabbus ko’rsatib
yoki tarbiyachining «topshiri g’ini» bajarib, bolalar bilan o’ ynaydilar.
Kunning ikkinchi yarmida tarbiyachi gruppada mavjud bo’lgan
o’
yinchoqlar qatoriga bolalarga tanish bo’ lmagan, ular o’ zlari
o’ ynay olmaydigan o’
yinchoqlardan qo’ shib qo’yadi.
Mana, tarbiyachi katta yangi biz-bizakni aylantirib yubordi, bolalar uning
aylanishini zavq bilan kuzatdilar, uning aylanishidan chiqqan tovushga quloq
soldilar. So’ng kichkintoylar bu o’yinchoqni o’zlari
o’ynashni o’rganib oladilar
yoki tarbiyachi bir-ikki bolani chaqirib biror o’yinchoqni uning nomini aytib turib
olib kelishni buyuradi. Bolalar to’planishib, o’yinchoqni birgalashib tomosha
qiladilar, uning qanday atalishini, qanday o’ynash kerakligini bilib oladilar.

13Tarbiyachi hamma bolalarning o’yinchoqlar o’ynab o’tirishlarini, tetik va
osoyishta bo’lishlarini kuzatib turadi. Bolalar uyqudan uy g’onganidan to
sayrga chiqqunigacha bir yarim soat vaqt o’tadi. Shu vaqt davomida tarbiyachi
bolalar mustaqil yordam beradi va ikkinchi mash g’ulotni o’tkazadi.
Bo g’chada kecha-kunduz bo’ladigan bolalar uchun esa uyqudan oldin har xil
turdagi tinch o’yinlarni yulga quyish lozim. Tarbiya programmasida ikki yoshdan
uch yoshgacha bo’lgan bolalarning har xil turdagi o’yinlari ko’rsatib o’tilgan.
Ikki yashar bolalar mustaqil faoliyatlarida harakatli o’yinlar katta o’rin
tutadi. Bu yoshda bolalar aravacha, katalka sudrab yurib, ularda narsa tashiydilar,
o’yinchoq mashinalarni yurgizadilar, g’ildiraklar g’ildiratib yuradilar va yugurib
o’ynaydilar. Dastavval ular hatto obrazli o’yinchoqlarni qam sudrab ichiga narsa
solib tashib uynaydilar. Tarbiyachi bolalarni harakatli o’yinlarga qiziqtiradi, shu
bilan birga, ularning charchab qolmasliklarini, uzoq vaqt bir vaziyatda
o’tirmasliklarini kuzatib turadi. Uzoq vaqt gilamda o’tirib olib qu g’irchok,
o’yinchoq hayvonlarni uynab o’tiradigan kamharakat bolalarga ko’proq
harakatni talab qiladigan o’yinchoqlar berish lozim.
Harakatlarning o’ sishi bolaning umumiy kamolotida, uning nerv-
psixik jihatdan o’ sishida, xarakter ijobiy sifatlarining tarkib topishida katta
rol uynaydi. Kuzatishlar uch yoshga qadam qo’ ygan bolalar o’ yinida uncha
murakkab bo’ lmagan syujet vujudga kelishini kursatadi. Ular o’yinchoqlar
yordamida tevarak-atrofdagi kundan-kunga takrorlanib boruvchi va
o’ zlariga birmuncha tanish bo’ lgan hodisalarni aks ettiradilar.
Konkreg harakatlarda: ku g’irchoqni cho’ miltirish, uxlatish, ovqat tayyorlash,
mashinada sayr qildirishlar ifodalanadigan o’yinlar deyarli hamma
bolalarga ma‘ lumdir. Bolalar ancha kichik yoshlaridan boshlabok o’ yinda ikki-
uchtadan bo’ lib gruppaga birlashadilar, lekin bu birlashish hamma vaqt
ham yagona maqsad kuzlash natijasida bo’ lavermaydi. Bu faqat «yonma-yon
turib» o’ynashdir. Ularni bir-biridan ajratmaslik lozim. Asta- sekin, yangi
bilimlar egallash bilan, o’ zaro munosabat tajribasining ortishi bilan, tarbiyachi
maslahatlari ta‘ sirida bolalar o’yinda o’ z harakatlarini o’ rtoqlarining

14harakatlari bilan birmuncha moslashtira boshlaydilar.
Bolalarda uch yoshga to’ lish oldida s y u j e t l i - r o l l a r g a b o ’ l i n
i b
u y n a l a d i g a n o ’ y i n l a r , v u judga keladi. Maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalar ma‘ lum rolni bajarib, ya‘ ni ona, ota, dokt or rolini bajarib
o’ ynaydilar,
ular harakatiga taqlid qiladilar; o’ yinga uncha murakkab bo’
lmagan syujet kiradi. «Men ota bo’ laman, sen esa onasi bo’lasan, yur ishga
bo- ramiz»,— deydi Vali (2 yashar-u 11 oylik) Jamila (2 yashar-u 10 oylik).
Bolalar qo’ l ushlashib, xonaning u boshidan bu boshiga yuradilar, so ’ ngra
skameykachaga, hayoldagi «mashinaga» o’ tiradilar. Vali u yoq-bu yoqda
tebranib, mashinani «boshqaradi». O’yin shu bilan tugaydi.
O’yinda bolalar faqat har kuni uyda, bog’ chada ko’rib yurgan
narsalarinigina emas, balki yangi faktlar, kiziq voqealarni ham, masalan,
bolaning poezdda ketayotganini, avtomashinani tuzatishini, sa rtarosh bo’ lib
s o c h olishini ham aks ettiradilar. Syujetli-rollarga bo’linib uynaladigan
o’ yinlarda bolaning tasavvuri paydo bo’ ladi va o’ sadi, bola tasavvurida
ijodkorlik elementlari kurina boshlaydi. Bolalar o’yinda hayotdagi
qandaydir hodisani aks ettirayotganlarida, faqat shu hodisaning aynan
o’ zinigina aks zttirib qolmay, balki uni bir oz o’ zgartiradilar, o’ z his-
tuyg’ularini aks ettiradilar, o’ zlarining munosabatlarini namoyon qiladilar.
Uch yoshga qadam qo’ ygan bolalarga agar oddiy qurilish materiallari,
ya‘ ni g’ishtchalar berilib, qurish usullari o’ rgatilsa, ular hayotida qurilish o’
yinlari ma‘ lum rol uynay boshlaydi. Bola ikki yoshidan to uch yoshga
to’lgunicha tarbiyachi ta‘ siri ostida materiallar bilan oddiy o’ yinlar qilish va
oddiy maqsadga qaratilgan harakatlar (masalan, kubiklarni bir-birining
ustiga terib quyishdan) qilishdan mustaqil ravishda qurilishlar qilishga—
«qurishga» utadi. Bola qurgan narsasining o’ sha tanish bo’ lgan narsaga o’
xshaganligini sezganida juda xursand bo’ lib: «Qarang, ko’ prik yasadim»,—
deydi. Yil oxiriga borib bolalar nima yasamoqchi bo’lganliklarini oldindan
aytadilar yoki kattalarning – Nima yasaysan? – deb aniq javob beradilar.
Haqiqatdan ham o’ylagan ishlarini bajaradilar. Bu

15narsa o’yinlarning o’ sishidagi yangi, juda muhim bosqichdir. Agar tarbiyachilar
bolalarning qurilish o’ yinlariga tug’ri rahbarlik qilib, ularga ish o’rgatsalar,
qo ’ rish
o’ yinlarini ko’ rsatsalar, bu b o s q i ch o’ z vaqtida o’ tadi.
Tarbiyachi biror narsa ko’rayotib, nima qimoqchi ekanini gapirib turadi:
―H ozir
tepacha yasaym iz... K attarok ku bikn i qo’ yib, ung a taxtachani
qiyalatib
qo’yamiz. Saida, menga taxtachani berib yubor. Doskachani mana
bunday qo’yamiz. Endi mashina tepachadan g’izillab tushadi . Agar bolaning o’zi
‖
biror narsa ko’rayotgan bo’lsa, uni ra g’batlantirish, undan nima qurayotganligini
so’rash, qurayotgan narsasining tasvirlamoqchi bo’lgan narsasiga o’xshashligini
toptirish muhimdir. Zarur bo’lgan holda, qurilgan narsada qanday kamchiligi
borligini aytib berish lozim. Masalan, «Qurgan uyingning tomi qani?», «Tomi
bo’lmasa, yom g’ir yoqqanda hamma yoq-ho’l bo’lib ketadi-ku!» va shu kabilarni
aytish bilan bolani ishdagn kamchiliklarni tuzatishga yullab turishi lozim.
Agar bolaning qurish sohasidagi malakasi juda sodda bo’lsa, qurishni
murakkablashtiradigan savollar berishga shoshilmaslik lozim. Bola uchun shu
kurgan narsasining uziyoq bir yutuqdir. O’yin uchun ajratilgan soat da tarbiyachi
bolalarning qurilish o’ yinlariga rahbarlik qilayotib, ayrim bola- larning qanday
qurishini kuzatib, ularga mashg’ulotlarda qanday qurilishlar qilinganligini
eslatib o’ tadi. Masalan, bolaga matryoshka berib, uning atrofiga qanday qilib
devor qurganligini eslashni taklif qiladi. Kattalarning muhim vazifasi - bolani
faqat nusxa olib qurishga emas, balki o’ zicha mustaqil biror narsa (uycha, ko’
prik, divan va boshqalar) qurishga ham o’ rgatishdir.
Yil boshidayoq tarbiyachilar ha r a k a t l i o ’ y i n l a r n i yo’lga
qo’yadilar. Dastavval pedagog kichkina gruppani o’ yinga jalb qiladi, yil
oxiriga borib esa harakatli o’ yinlarda gruppaning hamma bolalari, uncha
murakkab bo’ lmagan qoidalarga asoslanib («Bolalar harakatini ustirish»
bo’limiga qarang) qatnashadilar.
O’yinlarning
o’sishida va bolalar hayotini yo’ lga qo ’ yishda
o’ yinchoqlar tanlash va ularni qulay joyga qo’ yish katta ahamiyatga egadir.
Mustaqil harakatli o’ yinlar uchun g’ildirakli platformalar, ikki g’ildirakli

16aravalar, aravachalar, katalkalar, turli katta-kichiklikdagi koptoklar, halqalar
bo’lishi lozim. Bolalar stolchalari, uch g’ildirakli velosipedlar, pedalli otlar
harakatni o’ stirish, chaqqonlik tarbiyalash va bu sohada ish olib borish
uchun juda qulaydir.
Syujetli yoki obrazli o’ yinchoqlar shunday narsani ko’ zda tutgan holda
tanlanadiki, ular bolalarga tanish bo’ lgan obrazlarni eslatsin yoki suratlar
ko’rayotganlarida, kattalarning hikoyasini eshitayotganlarida hosil bo’lgan
tasavvurlarini to’ ldirib va oydinlashtirib bersin, masalan, bola quyonning
o’ zini hech qachon ko’ rmagan bo’ lishi mumkin, lekin u sevimli ertaklar,
suratlar orqali quyonning qandayligini yaxshi biladi. O’yinchoqlar
orqali bolani unga avval tanish bo’lmagan buyumlar bilan tanishtirish
mumkin.
Kichkintoylarning eng sevimli syujetli o’ yinchoqlari har xilkattalikdagi (o’ g’il va qiz) qo’ g’irchoqlardir. ― Yumshoq ‖qo ’ g’ irchoq (agar
boshi
va qo’ llari selluloiddan qilingan bo’ lsa yana ham yaxshi) bolalarga juda
yoqadi; uni kiyintirib-echintirish ham o s o n bo’ ladi. Qo’ g’irchoqning kiyimi
tarbiyaviy va didaktik maqsadlarga muvofiq bo’ lishi: ko’ ylagi did bilan
tikilgan, osongina yechib-kiydiriladigan, tugmalanadigan,
bog’ ichlanadigan bo’lishi; almashtirib turiladigan b o s h q a kiyim-bosh
bo’lishi
lozim. O’yin vaqtida qo ’ g’irchoqlarni kiyintirishni mashq qildirish
– mustaqillik va batartiblik malakasini tarbiyalashning sinab ko’ rilgan
usulidir.
Ikki yoshdan uch yoshgacha bo’ lgan bolalarga qiziq o’yinchoqlar
berildi. Bu o’ yinchoqlar ko’ pincha ovoz chiqaradigan bo’ladi. Masalan, d o n
chiqiydigan chumchuq, do’ mbira chalayotgan xo’ roz va boshqalar. Kanop
yoki yumshoq sim o’tkazib o’ ynaladigan g’ildirakchalar, halqalar,
g’altaklardan ham tanlash ma‘ qul.
II.Bob Didaktik o‘yinlardan foydalanish imkoniyatlari va ularni guruxlarda
qo‘llash

171 Didaktik o‘yinlar yordamida bolalar og‘zaki hisoblash malakasini
shakllantirish.
O’quvchilarni o g’zaki hisoblashga o’rgatishning muhim yetakchi
metodlardan biri didaktik o’yinlar. Bolalar fakat o’kish mobaynida o’rganib
kolmay, balki o’yin jarayonida ham o’rganadilar. Bunda didaktik o’yinlarni dastur
talabiga mos ravishda tanlash kerak bo’ladi. O’yin vaktida bola faoliyati
aktivlashadi, ularning erkin dikkati va xotiralari rivojlanadi.
1 sinif matematika darslarida o’quvchilarning o’zlari va yozma hisoblashm alakalarini
oshirishda ―O’ rningn i top‖, ―K im oldin‖, ―Chapaklar‖,
―Top ishm oq ‖
kabi o’yinlar kata yordam beradi.
O’rningni top o’ynini quyidagicha o’tkaziladi. Qizlar juft raqamlarni 2, 4, 6,
8, 10, O’gil bolalar tok sonlarni 1, 3, 5, 7, 9, va (+) (-) (=) ishoralarini ushlab doira
shaklida turadilar. Xat tashuvchi qizlarga xat olib keladi. Masalan:
1-o’quvchi 2-o’quvchi 3-o’quvchi
Shu raqamlarni bolalar va ularning javoblari doiradan chiqib, misol kabi
turib
olishlari kerak. O’z o’rnini tezda to’gri topgan bola o’yin g’olibi bo’ladi.
―K im
oldin‖ o’ yini guv ox bo’ yicha o’ tkaz iladi. Bun da 3 ta o’q uv chi
do skaga
chiqarilib, musobaqar sharti tushuntiriladi. Kim oldin 5 ta yozish:
Qaysi o’quvchi tez va chiroyli chizsa, o’sha qator g’olib chiqadi.
―Chapaklar‖
o’ yini o’ quv chilarning eshitib, sanash qob iliyatlari
oshiriladi.
Necha marta qarsak urilsa o’sha son xosil bo’ladi. Bolalar buni tinglab,
ichlarida sanab turadilar. To’gri sanagan o’quvchilar ragbatlantiriladi.
―Top ishm oq‖
o’ yini ham juda qiziqarli. O’ quv chilardan biri

18―M enda hammasi bo’lib 5 ta cho’p bor, 1 ko’limda 3 ta, 2 – sida nechta bor? , deb ‖
so’raydi. Bolalar javob beradilar. O’yin shu tariqa davom etadi.
―So nn ing
tarkibini top ing‖ o’ yinida m agn it do’ skasida 9 raqam i
ko’ rsatiladi
va u qanday sonlardan tuzilganligini so’raladi. O’quvchilar magnit
do’skasida ko’rsatishadi. 8 + 1 = 9 6 + 3 = 9
7 + 2 = 9 5 + 4 = 9
Bu o’yin orqali o’quvchilar sonining tarkibini aniqlaydilar.
―M oxir
hisob chi‖ o’ yinida sinf taxtasiga 3 ustun dan ibo rat
m illi onlar
yoziladi. Har bir qatordan 1 tadan o’quvchi chiqariladigan tegishli
ustundagi misolni yechiladi. Tez bajargan o’quvchi moxir hisobchi bo’ladi.
―O’ ylab
top‖ o’ yini bo shlang‘ich sinflarning hamm asida, o’ zlari uchu n
ajratilgan hisob vaqtlarida o’tkaziladi. Bu o’yin bolalarda qiziqishni, faollikni
kuchaytiradi. Do’skada bir necha misollar berilgan bo’ladi. O’qituvchi aytadi: -bu
misollardan birining javobi 30. Men qaysi misolni yechdim. O’quvchilardan biri
javob beradi. O’qituvchi hamma misollar yechilib tamom bo’lguncha, o’yinni
davom ettiradi.
―K im
tez roq‖ o’ yini uchu n sonlar yoziladigan kv adratlardan
foydalaniladi
4 ta o’quvchini chiqarib, ularga kvadratlarga yozilgan sonlarning
qatori ko’rsatiladi. Kim o’ziga berilgan qatordagi sonlar yigindisini tezroq va to’gri
aytsa, shu o’quvchi g’olib hisoblanadi. Bunday jadvallar sinfga va bolaning
bilimiga qarab tuziladi. Buni ko’proq qo‘shish ayrishni o’rgatishda qo’llash
mumkin:
200 120 300 280
420 180 250 120
800 300 150 130.
Tomoshabinlardan tashqari bolalarga qo’shiq-hisob va she‘r-hisoblar berish
ham ularning qiziqishlarini orttiradi. Ulardan misollar keltiraylik.
Shohdadir 7 qush, uchib ketsa 5 tasi bu shohdadir 3 Qush, Shohda qolar nechtasi?
Azam tutdi 4 sazan, Bolta tutdi 2 laqqa, Chori tutdi 3 cho’rtan, nechta baliq chiqdi

19qirgoqqa?
Oyim berdi 5 anor O’zimda ham 3 ta bor Sanab bilsang ayta qol Menda nechta
anor bor?
O’zimda bor 5 yong‘oq Cho’ntagimda 2 tasi Do’stimda ham shuncha bor Hamma
yong‘oqlar qancha?
O’quvchilarning o’zlari hisoblashga o’rgatishning yana bir usuli yevristik
suxbatdir. Bunda o’qituvchi tayor bilimlarni o’yin harakteriga ega bo’lgan savollar
orqali o’quvchilarga beradi:
1 tovuq bir oyog‘i bilan tursa, 3 kg 2 oyog‘i bilan tursa necha kg bo’ladi?
Qaynagan suvda 1 ta tuxum 3 minutda pishadi, 3 ta tuxum necha minutda pishadi?
Eng kichik 2 xonali son, eng katta bir xonali sondan qancha katta?
Bir bola ko’chadan 5 so’m topib oldi. Ikkinchi kishi chiqsa necha so’m topar edi?
Ushbu savollar o’quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini faollashtiradi va
turli miqdorlar orasidagi bo g’lanishlarni aniqlashga o’rgatib boradi.
Boshqotirma
O’zbekistondagi shaxar va viloyat nomlariQ
O’ Q O N
J I Z Z A X
B U X O R O
T E R M I Z
T O
Sh K E N T
X I V A
S A M A R K A N D
G U L I S T O N
F A R G O N A
N A M A N G A N
Keling endi matematik o’yinlarni ham ko’rib chiqaylik: matematik o’yinlar

20―Q iziqarli kv adrat‖ o’ yini
0 dan 9 gacha bo’lgan sonlarni bo’sh kataklarga shunday joylashtiringki, istalgan
yonalishdagi sonlar yigindisi 15 ga teng bo’lsin.
6 7 2
1 5 9
8 3 4
―Loto‖
o’ yini.
O’qituvchi stol yonida turib, ko’paytirish jadvaliga tegishli birorta sonni
ko’rsatadi, masalan, besh. Bolalarning qo’lidagi kartochkalarda esa ko’paytirishga
doir misollar bo’ladi. Ular tegishli kartochkalar 5Ч4; 4Ч5 ni ko’rsatishlari mumkin.
―D oirani
aylantirish‖ o’ yini.
Bu o’yindan maqsad o’quvchilarda hisoblash malakasini xosil kilish. Doira
rasimda ko’rsatilgandek, sonlar yozishib, doira tashqarisida 1 ta son belgilanadi.
So’ng 2 o’quvchi doskaga chiqariladi. Ulardan biri doirani aylantiradi. Nuqta
to’g‘risiga qaysi son kelib to’xtasa, o’sha sonlarga qarab avval qo‘shish, keyin
ayirishga doir misol tuzadi va yechadi. Keyin navbatdagi 2 ta o’quvchi chiqadi va
o’yin shu tariqa davom ettiriladi.

8 1
6 2
3 5
7 4 4 3
1
6 5
10
7 9
21―Bir sonn ing o’ rniga ikk i son‖ o’ yini.
Bu o’yindan maqsad yangi o’tilgan son tartibini o’rganish.
Bu o’yinda hamma o’quvchilarning oldida raqamli kartochkalar bo’ladi.
O’qituvchida kattaroq raqamli kartochka bo’ladi. O’qituvchi o’quvchilarga
kattaroq son kartochkasini ko’rsatadi, masalan 4. O’quvchilarga tarkibi 4
bo’ladigon 2 va 2, 3 va 1, 1 va 3, raqamlarini ko’rsatadilar. To’gri ko’rsatgan
o’quvchi g’olib bo’ladi.
―O’ qituv chi‖
o’ yini.
Bu o’yindan maqsad, geometrik shakllarini farqlay bilishiga o’rgatish.
Bu o’yinda bolalardan biri o’qituvchi vazifasini o’taydi. U bolalarga biror shaklni
ko’rsatadi, uni nima deb atalishini so’raydi. Bolalar o’qituvchiga javob berganda
javob beradilar. Shu tariqa boshqa bolalar ham o’qituvchi bo’lib, o’yinni davom
ettiradilar.
―K im
tez roq aytadi‖ o’ yini.
O’yin maqsadi tez va to’gri aytish malakasini o’stirish.
O’yinda o’qituvchi sonlarni aytadi. O’quvchilar aytilgan sondan oldin keladigan
keyin keladigan sonlarni aytishi kerak. Masalan, sanaganda 4 dan oldin qaysi son
keladi? 3 dan keyin qaysi son keladi? 8 dan oldinchi? Kabi savollarga javob bergan
o’quvchi g’olib hisoblanadi. Matematik o’yinlar, avvalambor sinfda o’tkazilgan

22har bir darsni mustaxkamlash uchun olib boriladi. Sinfdan tashqari ularning asosiy
shakllardan biri bo’ladi qiziqarli matematika soatlari minutlari ham bolalarni bu
fanga bo’lgan qiziqishlarini oshirishga, yana bilimdon, hozir javob, bilimlarni
ixtiyoriy ravishda o’zlashtirishga xizmat kiladi.
1-sinifda qiziqiarli matematik soatlarining taxminiy konspekti. Bugun biz
qiziqarli matematikadarsi o’tamiz. Nima bilan shugullanishimizni hozir bilib
olasiz. Juda ziyrak bo’lishingiz kerak. Mening beradigon savollarimga o’ylanib
javob beringlar. Savollarimga kim tez va to’gri javob bersa, o’sha o’quvchi g’olib
bo’ladi.
1- ―O’ ylab top‖
Beshtata goz bizning ustimizdan uchib o’tdi, 2 tasi bulut tepasidano’tdi, 2 tasi
daryoga tushdi. Nechta goz xavoda?
2 – topishmoqlarni toping va masalalarni yeching.
Yolimni 1ritar 2 chirokcha Chirokcha ustida pilik kalamcha.
(Ko’z, qosh).
Ikkita uchi bor-u, ikki xalqali o’rtasida bitta tixchasi
(qaychi).
Og‘zida 4 tishi bor, yegani pichan Qani, ayting bolalar, bu nima ekan? (rasmi
ko’rsatiladi) (panshaxa)
Biri qo’yadi, ikkinchisi ichadi, uchinchisi o’sadi (yomgir, yer, o’simlik) Bola
o’ndan o’nni ayirgan, o’n xosil qilgan. Bu qanday bo’lgan? (qo’lqoplarni yechgan)
Bir likopchada 4 nok bor. Bu noklarni 4 o’quvchi teng bo’lib bering va likopchada
fakatgina bitta nok qolsin.

232.2 Didaktik o’yinlar mеtodi.
Kеyingi yillarda ilg’or o’qituvchilar tajribasida didaktik o’yinlardan ta'lim
mеtodlari sifatida foydalanish odat tusini olib bormoqda. Didaktik
o’yinlarning samaradorligi shundaki , ular vositasida o’quv-tarbiya ishlari hayotga
yaqinlashtiriladi, shuningdеk, ularning har birida bilimlarni Og’zaki bayon etish,
ko’rgazmali, amaliy mеtodlarning elеmеntlari qo’llaniladi. Shu xususiyatlariga
ko’ra didaktik o’yinlar sintеtik xaraktеrga ega. Ularning quyidagicha turlari
mavjud:Stimulyativ o’yin-ta'limni hayotda bo’lib o’tgani ijtimoiy voqеalarga
tеnglashtirish, ularga muqoyasa qilib tashkil etish va boshqarish mеtodidir. Bu
o’yindan tarix, gеografiya darslarida unumli foydalaniladi; bir o’qituvchi Amir
Tеmur, boshqasi Boyazid, qolganlari sarkardalar, askarlar rolida ishtirok etadi, shu
yo’l bilan ta'lim bo’lib o’tgan tarixiy voqеaga muqoyasa qilib tashkil etiladi.
Stimulyativ o’yinlarning bir ko’rinishi instsеnirovka (rollarga ajratib o’qish)
mеtodidir. Boshlang’ich sinflarda badiiy mantlar, yuqori sinflarda badiiy asarlarni
rollarga ajratib o’qtish an'anasi maktablarimiz tajribasida uzoq tarixga ega.
Adabiyot o’qituvchilari «Tuya bilan bo’taloq« asarini o’qitganda bir o’quvchi
yozuvchi ikkinchi o’quvchi tuya, uchinchisi esa bo’taloq so’zlarini o’qib ta'limda
ishtirok etishadi.Stimulyativ o’yinlar ham asta-sеkin maktab tajribasida o’z o’rnini
olib bormoqda. Mеhmon kutish, kasalni davolash, xarid qilish kabi turli hayotiy
vaziyatlar mohiyatidan kеlib chiqib, ta'limni tashkil etish va boshqarish situativ
o’yinlar sirasiga kiradi.
Ta'limning amaliy mеtodlarida o’qituvchi va o’quvchining o’zaro ta'siri

24bolalar oldiga qo’yiladigan topshiriqlar hamda ularni qabul qilish shaklida amal
qiladi. Amaliy mеtodlarning quyidagicha turlari mavjud. Laboratoriya tajribasi
amaliy mеtod bo’lib, ular turli ko’rinishlarga ega: kimyodan va boshqa tabiiy
o’quv fanlaridan yoppasiga laboratoriya mashg’uloti, fizikadan o’quv praktikumi,
yoppasiga kuzatish kabi ish turlari mashg’ulotning bir qismini oladi, ba'zan ularga
bir nеcha o’quv soatlari ajratiladi.O’quv ustaxonasida turli topshiriqlarni bajarish ,
o’quv-ishlab chiqarish sеxida, o’quvchilar brigadasida ishlash ham amaliy
mеtodlar sirasiga kiradi. O’quvchilar turli mеhnat qurollaridan qaychi, pichoq,
chizg’ich, sirkul va sh.j.dan foydalanib qirqish, o’lchash kabi ishlarni
bajaradi.Elеktron hisoblash mashinalari, ovozni yozib olish va eshittirish
apparatlari bilan ishlash, o’quv matеriallari asosida kompyutеrlarda dasturlar tuzish
amaliy mеtodlarning yangi turlari sanaladi. Amaliy mеtodlarning eng qadimiy turi
mashqdir. Mashq-o’rganilgan bilimlarni turli o’quv sharoitlariga tatbiq etish
yo’lidir. Mashq vositasida turli malakalar-intеluktual va aqliy, xususiy (masalan,
matеmatika bo’yicha) va umumiy (masalan, barcha o’quv fanlariga oid) malakalar
tarkib toptiriladi. Mashq o’quv topshiriqlari asosida o’tkaziladi. Uni bajarishda
quyidagicha bosqichlarga rioya qilinadi. 1-bosqich: mashqni bajarishda
foydalaniladigan bilim, faoliyat mеtodllarini esga tushirish. Bilimlarni esga
tushirish bu xotiraning oddiygina ishi emas. Bu jarayon topshiriqni bajarishga oid
bilimni esga tushirish, uni bilimlar orasidan ajratib olish, ajratilgan bilimni tahlil
etish, uni o’quv sharoitiga tatbiq etishni tasavvur qilish kabi aqliy ishlarni taqazo
etadi. 2-bosqich: Ajratilgan bilimni, faoliyat m е todini mashqda b е rilgan holatga
tatbiq etish. Bilimni, faoliyat m е todini tatbiq etish jarayonida o’rganilgan bilimlar
ongda mustahkamlanadi, malakalar takomillashadi. 3-bosqich: Bu bosqichda
topshiriqning bajarilishi t е kshiriladi, mashq qilish jarayonidagi yutuq va
kamchiliklar baholanadi, mashq qilish asosida xulosalar chiqariladi. O'quv
materiaiini og'zaki bayon qilish metodi bayon qilinayot-gan ma'lumotlarning
to'g'ridan to'g'ri ta'lim beruvchining jonli nuqti orqali idrok qilinishi bilan
tavsiflanadi va ana shu xususiyatiga ko'ra ta'limning boshqa metodlaridan farq
qiladi. Ta'limning ko'rgazmalilik metodidan amaliy faoliyatda foy-dalanishda

25namoyish etish, tasvirlash va ekskursiya metodi bilan ish ko'rishda ta'lim
oluvchilarni turli mavzularda tasviriy materiallar bilan ishlashga jalb etish muhim
didaktik ahamiyatga ega.Amaliy mashg'ulotlar metodi, asosan o'zlashtirilgan iJmiy
bilim-larni mustahkamlash va uni amalda qo'llay olish, tegishli ko'nikma va
malakalarga ega bo'lishni ta'minlashga xizmat qiladi.Mashq qildirish metodi o'quv
predmetlarining mazmuni va tav-sifiga qarab turlicha olib borilishi mumkin. Ta'lim
oluvchilarning o'zlashtirgan ko'nikma va malakalarini mustahkamlash va ularning
ijodiy qobiJiyatlarini rivojlantirishda mashq qildirish lozim.Laboratoriya metodi.
Bu ta'lim jarayonida ta'lim oluvchilarga atrofni o'rab turgan obyektiv borliqdagi
narsa va hodisalar , ularning shakli, hajmi, tarkibi, tuzilishi, o'zgarishi va
rivojlanishi qobiliyatlari haqida yangi-yangi bilimlar berish, o'zlashtirayotgan ilmiy
bilimlarni mustahkamlash hamda tegishli ko'nikma va malakalar bilan qurollan-
tirishda muhim ahamiyatga ega.Laboratoriya metodi o'z xususiyatiga ko'ra
quyidagicha turlarga va shakllarga bo'linadi (1-shakl):
1-shakl. Laboratoriya mashg'ulotlarining turlari va shakllari.
Ta'lim vositalari. Ta'lim jarayonida qo'llaniladigan vositalar ta'lim samaradorligini
sezilarli darajada oshirishga xizmat qiladi. O'qitishning asosiy vositalari - bu asosiy
o'quv mazmuniga ega bo'igan rejalar, o'quv dasturlari, darslik va o'quv
qoilanmalari. O'qitishning qo'shimcha vositalari - bu ta'lim oluvchilardagi bilim,
ko'nikma va raalakalarni shakllantiruvchi masalalar, mashqlar to'plami,
ma'lumotnomalai; tarqatma materiallar, ko'rsatmali va ko'rgazmali vositalar,
disketlar, EHM va boshqalar. O'qitishni takomillashtiruvchi dastur vositalari — bu
mutaxassislar guruhi tomonidan ishlab chiqilgan va predmetdagi tegishli mavzular
bo'yicha dars jarayonini takomillashtirishga imkon beruvchi intellektuallashtirilgan
dasturlar va uni amaliyotga joriy etishga sharoit yaratuvchi dasturiy-texnik
vositalar. Sharq mutafakkirlarining didaktik qarashlarida ham ta'lim metod lari
masalasiga jiddiy e'tibor qaratilgan. Buni al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu
Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolarning turli ta'lim metodlari haqidagi
fikrlari, qarashlari, amal qilgan ta'lim yo'nalishlarida yaqqol sezish mumkin.

26Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy o'zigacha boigan ta'lim metodlarini
sintezlashtirishga harakat qilgan. Barcha mutafakkirlar kabi u ham ko'rgazma-
tajriba metodlari, savol-javob metodlari , mala-ka va ko'nikmalarai shakllantirish
metodlari, bilimlarni sinash metod-laridan keng foydalanilgan. Al-Xorazmiy
matematika fanining amaliy ahamiyatini yuksak cho'qqilarga ko'tara oldi. Uning
buyuk ixtirolaridan biri - «0» (nol) sonini yaratishi va bu orqali uning fanga
kiritgan buyuk kashfiyoti o'nli pozitsion sanoq sistemasining iste'molga
kiritilishidir.Abu Nasr Forobiy ta'limda barcha fanlarning nazariy asoslari
o'rganilsa, tarbiyada ma'naviy-axloqiy qoidalar, odob me'yorlari o'rganiladi, kasb-
hunarga oid malakalar hosil qilinadi, deb o'qtiradi. Bular tarbiyachilar va
murabbiylar tomonidan turli metodlar yordamida amalga oshiriladi. Forobiy ta'lim-
tarbiya ishlarini nazariy yo'l bilan amalga oshi-rishga ko'proq e'tibor beradi.
Shuning bilan birga u ta'lim-tarbiyada rag'batlantirish, odatlantirish va vaqti
kelganda majbur etish metodla-ridan foydalanish g'oyalarini ham ilgari surgan. U
matematika, mantiq, tibbiyot, ilmi nujum, musiqa, huquq, tilshunoslik, poetika
kabi sohalar bilan shug'ullangan, turli tillarni o'rgangan. Manbalarda yozilishicha,
u 70 dan ortiq tilni bilgan.Abu Rayhon Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash
yo'llari, usullari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. Uning
fikricha, ta'lim oluvchilarga ta'lim berishda quyidagilarga e'tibor berish kerak:

27 Xulosa
Pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayoniga qo’llab boorish maktabimizda
ta’lim- tarbiya jarayonini tashkil etishda muhim asosiy rolni o’ynamoqda,Bu
ishlarni amalgam oshirishda asosiy e’tiborni quyidagilarga qaratish lozom deb
hisoblaynan;
1.Kuchli ma’muriy rahbarlik.
2.Ichki muhitning yaxshiligi.
3.Tasyanch pedagogik yangiliklarga yonalganlik.
4.O’qituvchilarning o’quvchilardan yiqoriroq natijalarni kutishi uchun asoslar
mavjudligi.
5.O’quvchilaro’zlashtirishini nazorat qilish tizimini yaxshilashdan iborat.
Olib borayotgan ishlarimizda asosiy ishtirokchilar o’quvchilar va o’qituv-chilar
hisoblanib ,ular o’rtasida qobiliyatlarni shakllantirish ,istedodlarni royobga
chiqarish uchun imkoniyatlarni choralari topiladi.
Maktabimizda ta’lim –tarbiya jarayonning samaradorliginioshirish uchun quyidagi
masalalarni hal qilishda pedagogik texnologiyalarni qo’llashda quyidagilarga
e’tiborga olish kerak deb hisoblaymiz;
-Maktabda ishlarni to’g’ri tashkil qilish va boshqarish.
-O’quv rejalarining turli sharoitlarga moslashganligi.
-Yo’riqnomalarning bevosita berilishi.
-Maktabda o’quvchilarning ta’lim- tarbiya olish imkoniyatini hamda
o’quvchilatning ijodiy ishlash imkoniyatlarini kengaytirib boorish; -Maktabda
rag’batlantiruvchan o’quv muhitini ta’minlash; -Amaliyotda yiqori

28ko’rsarkichlarga erishish natijalarida tasdiqlangan yangiliklarni tezkor tatbiq etish;
Kutilayotgan natijalatga mos bo’lgan pedagogik texnologiyalarni tanlash ,ta;lim –
tarbiya jarayonini amalgam oshirish va muntazam takomillashtirib borishdan iborat
deb hisoblaymiz. Biz o’z pedagogik faoliyatimizda pedagogik texnologiyalarni
quyidagi ko’rinishlarda foydalanamiz; Seminar,trening.individual maslahat
berish,korgazmali darslar tashkil etish.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh.M.Mirziyoyev. “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini
birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y -56-b.
2. Sh.M.Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.:
“O‘zbekiston” 2017 y. -104-b.
3. Sh.M.Mirziyoyev. “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48-b.
4. Sh.M.Mirziyoyev. “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz ”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b.
5. Sh.M.Mirziyoyev. “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko’taramiz”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -592 b.
6. I. A. Karimov. “Barkamol avlod orzusi”. -T.: “O‘zbekiston” 2019 y.
7. I. A. Karimov. «Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori». -T.:
1997-y.
8. I. А . K а rim о v. Yuks а k m а ’n а viyat-y е ngilm а s kuch. – T.: “M а ’n а viyat”, 2018-
y. 173 b.
9. O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini isloh qilish bo’yicha me’yoriy
hujjatlar I-qism, T.: 2018 yil
10. O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini isloh qilish bo’yicha me’yoriy
hujjatlar II-qism, T.: 2018 yil
11. N.U.Bikbay е va, R.I.Sid е lnikova,G.A.Adamb е kova. Boshlang’ich sinflarda
mat е matika o’qitish m е todikasi. (O’rta maktab Boshlang’ich sinf o’qituvchilari
uchun m е todik qo’llanma.) T.: “O’qituvchi” 2016-y. -512b.
12. M. Е .Jumay е v, Z.G’ Tadji е va. Boshlang’ich sinflarda mat е matika o’qitish
m е todikasi. (OO’Y uchun darslik.) T.: “Fan va t е xnologiya” 2021-y.
13. M.E.Jumay е v. Boshlang’ich sinflarda mat е matika o’qitish m е todikasi. T.:
O’qituvchi. 20 20 -y.
14. M.E.Jumayеv. “Boshlang’ich matеmatika o’qitish mеtodikasidan amaliy
mashg’ulotlar to’plami”. T.: O’qituvchi 20 21 -y.
29

15. M.E.Jumayеv. Bolalarda matеmatik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi
va mеtodikasi. (KHK uchun ) ToshkеnT.: “Ilm Ziyo” 20 19 -y.
16. M.E.Jumayev . Bolalarda boshlang‘ich matematik tushunchalarni
rivojlantirish nazariyasi va metodikasi. -T.: ILM ZIYO, 20 19 .-232 b.
17. V.V. Dani lova “Matematicheskaya podgotovka detey v doshkolnix
uchrejdeniyax”. - M ., 2017 y .
18. A.A.Stolyar "Maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik
tasavvurlarni shakllantirish". - M. , 201 8.
19. N.U.Bikbayeva, Z.I.Ibroximova, X.I. Qosimova "Maktabgacha yoshdagi
bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish". -T.: "O`qituvchi" 2021 .
20. E.Sayidxalilov, Sh.Abdullayeva O‘quvchilar ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirish - milliy dastur talabi. // “Xalq ta’limi”jurnali, 2001, 1-son, -B.13-20
21. L.P.Stoylova, A.M.Pishkalo Boshlang‘ich matematika kursi asoslari. – T.:
O‘qituvchi 2021.- 336 b.
22. Ta’limda a x borot texnologiyalari - T.: 20 2 0 . -131b.
23. Tolipov O‘.Q., Usmonova M., Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari
(O‘quv qo‘llanma) - T.: Fan.2006.-262 b
24. N.N. Azizxo’jaeva “Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat”.
Toshkent, Nizomiy nomidagi TDPU, 2023-y.
25. S.A. Akmalova. “Ta’lim nazariyasi didaktika masalalari bo’yicha o’quv
qo’llanma”. Namangan 2023-y.
26. www.natlib.uz internet kutubxona
27. www.ziyonet.uz materiallari
28. www.kitob.uz
29. www.tdpu.uz
30. www.referat.arxiv.uz
31. www.testing.uz
32. www.math.com
30

“O’nlik” mavzusini o’qitishda didaktik o’yinlarning ahamiyati

Sotib olish