O’qish darslarida hikoya o’tish usuliyoti - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	836.0KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	15 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Joninek

Ro'yxatga olish sanasi 29 May 2024

20 Sotish

O’qish darslarida hikoya o’tish usuliyoti

Sotib olish

O ` ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O ` RTA MAXSUS
TA`LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
MAKTABGACHA VA BOSHLAN G ` ICH TA`LIM FAKULTETI
BOSHLAN G ` ICH TA`LIM METODIKASI KAFEDRASI
”2-sinf o`qish darslarida hikoya o`tish usuliyoti”
mavzusidagi
KURS ISHI
Bajardi: Boshlang`ìch ta`lim
sport tarbiyaviy ish ta`lim
yo`nalishi 14-9BTU-18 guruh
talabasi Avazberdiyeva Dilnoza

BUXORO-2021

Mavzu:2-sinf o`qish darslarida hikoya o`tish usuliyoti .
REJA:
KIRISH.
I O`qish darslarining maqsad va vazifalari, ta`limiy-tarbiyaviy ahamiyati.
1.1. Kichik yoshdagi o`quvchilaming badiiy asarni idrok etishdagi psixologik
xususiyatlari .
1 . 2. Boshlang`ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilishning metodik shartlari.
1.3. Badiiy asar ustida ishlash.
II. Badiiy asarlarni janriy xususiyatlariga ko`ra o`rganish.
2.1. Hikoyani o`qish metodikasi.
2.2. Hikoya o`tish darsi namunasi.
XULOSA .
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi .
Bo laning til tizimini egallash borasidagi barcha yutuqlarini muloqotni
ta`minlovchi mazmunli, keng yoyilgan fikr sifatida qaraladigan ravon nutq о`z
ichiga oladi. U mazmunliligi, mantiqliligi va izchilligi bilan ajralib turadi. Ravon
nutq bola til boyligini qanchalik о`zlashtirganligining kо`rsatkichi hisoblanadi, u
bolaning aqlan, estetik, emotsional jihatdan rivojlanish darajasini aks ettiradi.
Monologik nutqni rivojlantirish nazariyasi va metodikasining yanada
rivojlanishi bolalar ravon nutq turlari va fikr bildirishning turli xillarini
о`zlashtirish xususiyatlarining chuqur tadqiq etilishi bilan tavsiflanadi. Izohlovchi
nutqlar, mulohaza shaklidagi jumlalarning xususiyatlari о`rganiladi va uning
negizida bolalarga monologlarning turli xillarini `rgatish metodikasiо
yaratiladi.F.A.Soxin, O.S.Ushakova va ularning shogirdlari tomonidan ravon
nutqni shakllantirishninig turli jihatlari b `yicha olib borilgan tadqiqotlar
о ravon
nutqni baholashning shunchaki mantiqlilik, izchillikdan kо`ra yanada aniqroq
mezonlarini qidirishni galdagi vazifalardan biri qilib qо`ydi. Ravonlikning asosiy
kо`rsatkichi sifatida sо`zlar, gaplar va fikrlarning qismlari о`rtasida zarur aloqa
vositalaridan foydalangan holda, matnni tarkibiy jihatdan tо`g`ri tuzish qobiliyatini
shakllantirish qabul qilingan.Olimlar bolalarni о`qitishni ularning yuqori
darajadagi aqliy va nutqiy rivojlanish darajasini ta`minlash, til qobiliyatlarini
shakllantirish imkonini beradigan darajada optimal tashkil etish yо`llarini topish
borasida faol ish olib bormoqdalar.
Muammoning o`rganilganlik darajasi .
Nutqni о`qitishning nazariy va empirik muammolarini tadqiq etish quyidagi
nazariy qoidalardan kelib chiquvchi umumiy boshlang`ich pozitsiyalarga ega:
- ta`lim maktab yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda, ayniqsa zamonaviy
noqulay nutqiy muhit sharoitida hal qiluvchi ahamiyatga ega;
- nutqni о`rgatish – «…dan to …gacha» kabi qattiq qoliplar tо`g`ri
kelmaydigan hamda nutqni rivojlantirishning yosh qonuniyatlari va bolaning
individual xususiyatlari bilan belgilanadigan ijodiy jarayondir;

- nutqni rivojlantirishning asosida kommunikativ yondashuv bо`lishi kerak,
xususan: ona tilini о`zlashtirish nutqiy muloqot faoliyatiga qо`shilishi, о`quv
sharoiti tabiiy muloqot sharoitlariga yaqinlashtirilishi lozim;
- о`qitish vaziyatida katta yoshli odamning bola bilan о`zaro hamkorligining
xususiyati ushbu bola uchun yetakchi bо`lgan muloqot shakli bilan belgilanishi
lozim;
- til ustida nutqiy faoliyat tuzilmasi doirasida hamda uning barcha
komponentlarini: undov-motivatsiya, yо`naltirish-tadqiqot, ijro komponentlarini
hisobga olgan holda ish olib borish zarur;
-nutqni о`qitish bolalarning tilni о`rganish bо`yicha mustaqil faoliyatiga
asoslanishi va bolalar faolligining boshqa turlari bilan bog`liq bо`lishi
kerak.Hozirgi paytda maktabgacha yoshdagi bolalarga nutqni о`qitish
muammosini ishlab chiqish mazkur metodologik xolatlardan kelib chiqqan holda
olib borilmoqda.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasidagi psixologik,
pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi:
-nutqni rivojlantirish – bolaning individual psixik rivojlanishida markaziy
о`rin tutuvchi ijtimoiy-tarixiy tajribani о`zlashtirishining murakkab, kо`p omilli
jarayonidir;
-nutqni rivojlantirish – bu malakali pedagogik rahbarlikni nazarda tutuvchi ijodiy
jarayon, lekin u stixiyali jarayon emas;
-bola nutqni rivojlantirish jarayonini boshqaruvchi pedagog bu jarayonning turli
yosh bosqichlaridagi qonuniyatlari, mexanizmlari, о`ziga xosliklarini bilishi,
nutqiy rivojlantirishning о`ziga xosliklarini kо`ra olishi va bolaning
individualligini hisobga olgan holda, uning nutqiga ta`sir kо`rsatishning eng
samarali yо`llarini tanlashi lozim.
Kurs ishi maqsadi: o`qish darslarida hikoya o`qishni tashkil etishning amaliy-
nazariy asoslari .
Kurs ishi vazifalari:

—mavzuga oid adabiyotlarni o`rganish, uning o`rganilganlik darajasini aniqlash;
—kurs ishning nazariy va amaliy asoslarini belgilash;
—o`quvchilarining real bilish imkoniyatlarini tahlil qilish;
—darslarda mustaqil fikrlash kontseptsiyasini asoslash va o`qish ta limiʼ
mazmuniga mos biluv topshiriqlari tizimini ishlab chiqish;
—biluv topshiriqlari tizimini ta limga tatbiq qilish va uning samaradorligini
ʼ
o`rganish.
Kurs ishining ilmiy-amaliy ahamiyati : 2-sinf o`qish darslarida hikoya o`qitishda
biluv topshiriqlari va ijodiy mashqlarni amaliyotga tatbiq qilish tamoyillari,
vositalari asoslandi. kurs ishida o’quvchilarning o`qish darslarida hikoya o`qishni
hamda mustaqil ishlarini tashkil etish muammosi alohida mavzu sifatida ajratilib,
uning vositalari, samaradorligi, o`quvchilar o`zlashtirishining sifatini
yaxshilashdagi o`rni ilk bor o`rganildi.
Kurs ishning tuzilishi : kirish, 2 bob, 5 fasl, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro`yxatidan tuzilgan.

I BOB. O`QISH DARSLARINING MAQSAD VA VAZIFALARI,
TA’LIMIY-TARBIYAVIY AHAMIYATI.
1.1. Kichik yoshdagi o`quvchi!aming badiiy asarnI idrok etishdagi psixologik
xususiyatlari .
Boshlang`ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish metodikasida kichikyoshdagi
o`quvchilaming badiiy asarni idrok qilishidagi psixologik xususiyatlar hisobga
olinadi. Ruhshunos olimlaming tekshirishlaridan ma`lum bo`lishicha, asarni idrok
qilishga, bilim olishga xizmat qiladigan komponentlar bilan birga, uni emotsional-
estetik his etish ham kiradi.Badiiy asami yaxshi idrok etish uchun uni
tushunishning o`zigina yetarli emas. Asarni idrok etish murakkab jarayon bo`lib,
asarga unda tasvirlangan voqelikka qandaydir munosabatning yuzaga kelishini o`z
ichiga oladi. Psixologik tekshirishlar natijasida kichik yoshdagi o`quvchilaming
adabiy qahramonlarni idrok etishi va baholashidagi psixologik xusisiyatlari
o`rganilgan va ular adabiy qahramonga ikki xil munosabatda bo`lishlari
aniqlangan:
1. Adabiy qahramonga emotsional munosabat.
2. Elementar tahlil qilish.
Asarda qatnashuvchi shaxslarga baho berishda o`quvchilar o`z shaxsiy va
axloqiy tushunchalaridan foydalanadilar. Bunday axloqiy tushunchalar kichik
yoshdagi o`quvchilarda chegaralangan bo`ladi, albatta.Ular axloqiy sifatlardan
botirlik, to`g`rilik, mehnatsevarlik, yaxshilik tushunchalarini ko`p ishlatadilar.
Qahramonlaming boshqa sifatlarini tasvirlash uchun ulaming so`z boyliklari
yetishmaydi. O`qituvchining vazifasi o`quvchilar bilan asarni tahlil qilib, ular
nutqiga personajlarning axloqiy, intellektual, emotsional sifatlarini tasvirlovchi
so`zlarni kirita borishdan iborat. Bu adabiy qahramonlaming xarakterini yaxshi
yoritish shartlaridan biri hisoblanadi. Asardagi qahramonlaming xarakteri ulaming
axloqiy sifatlarini anglash asosida tushuniladi. Bunda qahramonning nima qilishi
emas, nima uchun shunday qilishi kerakligini bilish muhimdir. Ushbu jarayonda

asar qahramonlarining axloqiy sifatlari ustida ko`proq ishlash lozim.O`qish
darslarida o`qilayotgan asarning ongli o`zlashtirilishini ta`minlashda
o`quvchilaming psixologik xususiyatlarini albatta hisobga olish zarur.
Boshlang`ich sinf o`quvchilarida idrok etish, talaffuz qilish va matn mazmunini
tushunish o`rtasida puxta sintez yo`q bo`lgani uchun ular o`qishda xatoga yo`l
qo`yadilar. Bu esa matn mazmunini tushunishni qiyinlashtiradi.To`g`ri o`qish
so`zning uzun-qisqaligiga, o`quvchining so`z boyligiga, ya`ni so`zning leksik
ma`nosini qanchalik bilishiga hamda so`zning bo`g`in va morfemik tarkibiga
bog`liq. O`quvchilar ko`pincha quyidagi sabablarga ko`ra xatoga yo`l qo`yadilar:
1. So`zni talaffuz qilish bilan uning ma`nosini tushunish o `rta sida puxta sintez
bo`lmagani uchun bola so`zning oldin tovush tomonini ko`radi, uni talaffuz
qilishga oshiqadi. So`zning ma`nosini esa e`tibordan chetda qoldiradi.
2. So`z ko`p bo`g`inli bo`lib, bola uni oldin eshitmagan bo`lsa, xatoga yo`l
qo`yadi.
3. So`zning ma`nosini bilmaslik tufayli xatoga yo`l qo`yadi.
4. Tez o`qiyman deb xatoga yo`l qo`yadi.
5. To`g`ri o`qish yorug`likka va yorug`likning tushishiga ham bog`liq.
6. Undosh tovush so`zning o`rtasida va oxirida kelgan yopiq bo`g`inli so`zlarni
o`qishda qiynaladilar.
Xato o`qishning oldini olish uchun quyidagilar e`tiborga olinadi:
1. Matnni o`qitishdan oldin undagi o`qilishi qiyin so`z, birikma va gaplarni
aniqlash va ular ustida ishlash usullarini belgilab olish. Tuzilishi murakkab
so`zlarni bo`g`inlab o`qilishini mashq qildirish.
2. Matnni o`qishdan oldin uning mazmunini tushunishni qiyinlashtiradigan
so`zlaming lug`aviy ma`nosini tushuntirish. So`z ma`nosini izohlash usullarini
aniqlash.

3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish.
4. Matnni diqqat-e`tibor bilan o`qishlari uchun sharoit yaratish.
5. Oldin ichda o`qitish, so`ng ovoz chiqarib o`qitish.
6. O`qitishda o`quvchilaming individual xususiyatlarini hisobga olish, ya`ni matnni
oson, o`rtacha qiyinlikda va qiyin o`qiladigan o`rinlarini belgilab olib, unga kuchi
yetadigan o `quvchilarga oldindan taqsimlab berish.
7. O`quvchilarning o `qishini muntazam tekshirib turish.
8. Xatoning xarakteriga qarab, uni metodik tomondan to `g`ri tuzatish yo`lini
aniqlash.
9. O`quvchilarni xato qilish mumkin bo`lgan o`rindan ogohlantirib turish.
10. Xatcho`pdan foydalanish.
11. Xato o`qish o `quvchining shaxsiy ko`ruv sezgisiga bog`liq bo`lsa, bu jihatni
ham hisobga olish. O`qituvchining tuzilishi murakkab so`zlarni oldindan
xattaxtaga yoki kartonga bo`g`inlarga bo`lib yozib qo`yib, o`quvchilarga ovoz
chiqarib birgalikda o`qitishi yaxshi natija beradi.
O`quvchilar yo`l qo`ygan xato ikki xil yo`l bilan tuzatiladi:
1. O`quvchi so`z oxiridagi qo`shimchani noto`g`ri o`qisa, uni o`qishdan
to`xtatmasdan xatoni to`g`rilash mumkin.
2. Xato o`qish bilan gaplarning mazmuni buzilsa, qayta o`qitish usulidan
foydalaniladi. Bunda o`quvchiga o`qigan matni yuzasidan savol berilsa, o`quvchi
e`tiborli bo`lib qayta o`qiydi. Tez o`qish. Tez o`qish me`yoriy tezlikda o`qish
bo`lib, bunda o`qish sur`ati matnning mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi
kerak. O`qish tezligi matnni tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o`sib borishi
lozim. O`qilayotgan asar mazmunini o`zlashtirishni, matn mazmunini ongli idrok
etishni ta`minlaydigan o`qish tez o`qish deyiladi.O`qish sifatlarini yaxshi

o`zlashtirgan holda o`quvchilaming o`qish sur`ati bir-biridan farq qiladi. Bu dastur
talablarini bajarmadi, degan gap emas. Og`zaki nutq tempiga to`g`ri keladigan
o`qish sur`ati normal tezlik hisoblanadi. Chunki o`ta tez ham, o `ta sekin o`qish
ham matn mazmunini o`zlashtirishni qiyinlashtiradi. O`qish tezligi bir daqiqada
o`qiladigan so`zlar soni bilan belgilanadi. 2005-yilda e`lon qilingan o`qish
dasturida 1-sinfning 2-yarim yilligida o`qish sur`ati 20—25 so`z (notanish matnni
o`qish tezligi ham 20—25so`z); o`quv yili oxirida 25—30 so`z; 2-sinfning 1-yarim
yilligida matnni o`qish tezligi 30—35 so`z; 2-yarim yilligida 40—50 so`z; 3-
sinfning 1-yarim yilligida 60—70 so`z; 2-yarim yilligida 70—80 so`z; 4-sinfning
1-yarim yilligida ichda ovozsiz 110—130 so`z, ovozli o`qishda 90—100 so`z deb
belgilangan. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, bir daqiqada bola 250 so`zli matnni
o`qisa, undagi 200 ta so`zni eslab qolar ekan. Agar harflab, bo`g`inlab o `qisa,
uning diqqat markazida so`z emas, bo`g`in bo`ladi. Natijada u so`zlarni eslab qola
olmaydi9. Bu 4-sinf o`quvchilarining o`qish tezligiga tatbiq etilsa, 125 so`zdan 100
so`zni eslab qoladi. Bu esa yuqori ko`rsatkichlarga erishish imkonini beradi. 4-
sinfda bir daqiqada 170—180 ta so`z o`qiydigan o`quvchilar ham bor. O`qish
tezligi to `rt yil davomida to `g `ri va ongli o`qish bilan bog`liq holda asta ortib
boradi.O`qish tezligini tekshirganda o`qituvchi o`qiladigan materialning
xarakterini, ya`ni g`oyaviy-mavzuviy murakkabligini, so`z va gaplaming
tuzilishini, ularning bolalar nutqida qay darajada ishlatilishini, o`qishning to`g `ri
va ongli bo`lishini hisobga oladi. O`quvchilaming o`qish tezligi har xil bo`ladi,
albatta. O`qituvchining vazifasi barcha o`quvchilaming o`qish tezligini, iloji
boricha bir xillikka keltirishdan iborat. O`qish sur`atini oshirishda tez aytishlarni,
maqollarni yod oldirish va matnni ovoz chiqarib o`qishni mashq qilish kabilar
samarali usullardan hisoblanadi.Ongli o`qish. Ongli o`qish yaxshi o`qishning
asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o`qish o`qilgan matnning aniq mazmunini, asarning
g`oyaviy yo`nalishini, obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib
o`qish,shuningdek, asarda tasvirlangan voqea-hodisalarga o`z munosabatini
ifodalay olishdir. Ongli o`qish o`z navbatida, o`quvchilaming zarur hayotiy
tajribasiga, so`zning leksik ma `nosini, gapda so`zlaming bog`lanishini tushunishga

va bir qator metodik shartlarga bog`liq. Hozirda ongli o`qish atamasi adabiyotlarda
va maktab tajribasida ikki ma`noda: birinchidan, o`qish jarayonini egallashga
nisbatan o`qish texnikasi ma`nosida, ikkinchidan, keng ma`nodagi o`qishga
nisbatan o`qish sifatlaridan biri ma`nosida qo`llanadi. Matnni ongli o`qish uchun
o`quvchilar to`g`ri, me`yorida o`qishni egallagan bo`lishlari va o`qish jarayonida
qiynalmasligi talab etiladi. O`quvchilar matnni ongli o`qishlari uchun matn
mazmuni va badiiy vositalari jihatidan tahlil qilinadi. Ongli o`qishning muhim
sharti asar qurilishi va mazmunini tushunish hisoblanadi. O`qituvchi ongli o`qishni
matnni ifodali o`qishga (agar ovoz chiqarib o`qilsa) va asar mazmuni yuzasidan
berilgan savollarga javobning to`g`riligiga, asar voqealari va qahramonlaming
xatti-harakatiga bildirgan munosabatiga qarab baholaydi. Ongli o`qish va ifodali
o`qish bir-birini taqozo qiladi, ammo bir-biriga aynan o`xshamaydigan o`qish
sifatlaridir. Ifodali o `qish. Ifodali o`qish intonatsiya — ohang yordamida asarning
g`oyasi va jozibasini to`g`ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay
bilishdir. “Ifodali o`qish adabiyotni aniq va ko`rgazmali o`qitishning dastlabki va
asosiy shaklidir” , deb ta `kidlaydi metodist olima M.A.Ribnikova10. Demak,
“Ifodali o`qishning asosiy vazifasi asarning mazmunini va emotsionalligini
intonatsiya orqali o`quvchilarga ko`rgazmali qilib ko`rsatishdir. Ifodali o`qishning
asosiy tamoyili o`qiladigan asar g`oyasi va badiiy qimmatini chuqur
tushuntirishdir”. “Intonatsiya (ohang). Intonatsiya og`zaki nutqning birgalikda
harakat qiluvchi elementlari: urg`u, nutq tempi va ritmi, pauza, ovozning past-
balandligining yig`indisi”dir. Bu elementlar bir-biriga ta`sir etadi va hammasi
birgalikda asarning mazmunini, g`oyasini, qahramonlaming turli kayfiyatini, ichki
kechinmalarini ifodalaydi.
O`quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun muhim shartlar
quyidagilardan iborat :
1. Nutq jarayonida nafasni to`g`ri olish va to`g`ri taqsimlay bilish.
2. Har bir tovushning to`g`ri artikulatsiyasi va aniq diksiya (burro gapirish)
malakasini egallash.
3. Adabiy talaffuz me`yorlarini egallash.

Bu shartlar faqat ifodali o`qishgagina emas, balki ifodali nutqqa,ya`ni hikoya
qilishga ham taalluqlidir. O`quvchining har qanday og`zaki hikoyasi ifodali
bo`lishi zarur. Ifodali o`qishning asosiy vositalaridan biri ovozdir. Ovoz nafas bilan
uzviy bog`lanadi. Shuning uchun o`qituvchi bolalaming ifodali nutqi ustida
ishlashni talaffuz qilayotganda o `z nafasini boshqara olish va ovozdan to`g`ri
foydalanishga o`rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchi baland-pastlik, uzun-qisqalik,
tezlik (temp), yoqimli-yoqimsizlik xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O`quvchilar
matn mazmuniga qarab, baland yoki past ovozda o`qish (gapirish )ga, nutqda tez,
o`rtacha yoki sekin tempni tanlashga, biror tuyg`uni ifodalashga o`rganadilar.
Ifodalio`qishga o`rgatishda o`quvchilar pauza va logik urg`u bilan ham
tanishtiriladi.Ifodali o`qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo`linadi:
1. Asarning aniq mazmunini tushunish, unda qatnashgan shaxslarning xatti-
harakatini tahlil qilish, asarning g`oyasini belgilash, ya`ni asarning g`oyaviy-
mavzuviy asosini, uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda tushunish.
2. Matnning qaysi joyida to `xtam (pauza) qilishni, mantiqiy urg`uning o `rnini,
o`qish tempini belgilab olish.
3. O `qishni mashq qilish, muallif fikrini, uning tasvirlangan voqea-hodisalarga va
qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan ifodalay olish uchun matnni
qayta o`qish.Asarning mazmuni va g`oyaviy yo`nalishini tahlil qilish ifodali
o`qishga o`rgatish bilan bog`lab olib boriladi. Ifodali o`qishga o`rgatishda matn
mazmunini tushunish, muallif hikoya qilgan voqealarga o`z munosabatini bildirish
asosiy vazifa hisoblanadi. O`quvchilarda ifodali o`qish malakasini shakllantirish
uchun asarni o`qituvchining ifodali o`qishi muhim ahamiyatga ega.
O `qish turlari
Boshlang`ich ta `limda o`qishning uch turidan foydalaniladi:
1. Ovozli o`qish.
2. Ichda o`qish.
3. Shivirlab o`qish.

Ovozli o`qish ovozga asoslangan o`qish bo`lib, undan ta `lim jarayonida keng
foydalaniladi. Ovozli o`qishning yakka, jo `r va rollarga bo`lib o`qish usullari
mavjud. Yod aytish ham ovozli o`qishning bir shaklidir.Ichda o`qish ham tovushga
asoslangan, lekin unda ovozsiz o`qiladi. Shivirlab o`qish yarim ovoz bilan
o`qishdir. Malakali kitobxon o`qishning har uch turini bilish zarur.Ovozli
o`qishning ham, ovozsiz ichda o`qishning ham, shivirlab o`qishning ham o`z
qo`llanish o`rni va afzalliklari hamda kamchiliklari bor. Masalan, 2-sinf
o`quvchilari ichda o`qiganda kam so`z o`qiydi,so`zning ma`nolarini tushunmay
qoladi, o`qiganlarining mazmunini to`liq o`zlashtira olmaydilar. Psixologik
izlanishlar shuni ko`rsatadiki, o`qishni endi o`rganayotgan o`quvchilar o`qilayotgan
matnni tushunib borishlari nchun eshitish sezgisiga ham e `tibor qaratganlar.
Ikkinchidan, 2-sinf o`quvchilarida o`qish ko`nikmalari yaxshi shakllanmagani
uchun ichda o `qish jarayonida ayrim so`zlarni noto`g`ri o`qish natijasida uning
ma`nosini tushunmaganlar. Shularni nazarda tutgan holda, 1-2-sinflarda ovozli va
shivirlab o`qishdan foydalaniladi. 3-4- sinflarda ovozli o`qish bilan birga ichda
o`qishdan ham foydalaniladi. Bu sinflarda ichda o`qish ancha samarali bo`ladi,
lekin bunda ichda o`qish mexanik o`qishga aylanmasligi kerak. Ichda o`qish biror
maqsadga yo`naltirilishi, ya`ni quyidagicha turli topshiriqlar asosida ichda
o`qitilishi lozim:
— She`rni ichingizda o`qib, ifodali o`qishga tayyorlaning.
— Ichda o`qing, ma`nosi tushunarsiz so`zlarni aniqlab, lug`at daftaringizga yozing.
Lug`atdan foydalanib, ularning ma`nosini izohlashga harakat qiling.
— Hikoyani ichingizda o`qib, uni qismlarga bo`ling.
— Ichingizda o`qib, ovoz chiqarib to`g`ri o`qishga tayyorlaning.
— Ichingizda o`qing. Tabiatning ko`rinishi tasvirlangan o`rinni toping.
Bu kabi topshiriqlar sinfdan sinfga o`tgan sari murakkablashib boradi. Bunda
o`quvchilaming asarni qanchalik idrok etganliklari tekshirilib borilishi zarur.Ichda
o`qishda o`qituvchi o`quvchilar o`qishidagi kamchiliklami aniqlay olmaydi. Bu
undan foydalanishni cheklab qo`yadi.

—Ichda o`qishning afzalliklari quyidagilar:
1. Bir vaqtning o`zida butun sinf o`quvchilari o`qiydi.
2. O`quvchilarda asar matni ustida mustaqil ishlash ko`nikmalari takomillashadi.
3. O`qituvchi har bir o`quvchining mustaqil ishlash jarayonida o`zlashtirish
darajasini aniqlaydi.
4. Ichda o`qishda ongli o`qishga talab va e`tibor kuchayadi.
—Ovozli o`qishning afzalliklari quyidagilar:
1.O`qituvchi o`quvchilaming xato va kamchiliklarini, o`qish ko`- nikmalarini
aniqlay oladi
2. Kichik yoshdagi o`quvchilar ovoz chiqarib o`qisalar, matn mazmunini tez
tushunib oladilar.
3. Ovozli o`qishdan kitobxon estetik zavq oladi.
4. Ovozli o`qishda ifodalilikka katta e `tibor beriladi.
5. Ovozli o`qish o`quvchilar lug`atini boyitish va nutqini o`stirishda katta
ahamiyatga ega.
Shivirlab (yarim ovozli) o`qish darsning tashkiliy qismlarida, 0`qituvchi sinf
jurnali bilan mashg`ul paytda yoki o`quvchilami darsga tayyorlash bosqichlarida
o`tkaziladi. Maktabda o`qishning bu uch turi almashtirib turiladi. 1- 2-sinflarda
ovozli va shivirlab (pichirlab) o`qishdan ichda o`qishga o`tilsa, 3-4-sinflarda ichda
o`qishdan ovozli o`qishga o`tiladi. 3-4-sinflarda o`qish turlaridan foydalanishda
chegara qo`yilmaydi. Boshlang`ich sinflarda o`qishning hamma turiga bir xil talab
qo`yiladi, ya`ni o`qish to `g `ri bo`lishi, tez, ongli va ifodali bo`lishi zarur.

1.2. Boshlang`ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilishning metodik shartlari.
Zamonaviy maktab oldiga qo`yilgan vazifalar, kichik maktab yoshidagi
o`quvchilar umumiy rivojlanishining o`sganligi, psixologiya va xususiy metodika
sohasidagi yutuqlar sinfda o`qish mazmuni va o`qitish metodlariga o`zgartirish
kiritishni talab etmoqda. Shularga bog`liq holda badiiy asarni tahlil qilish
metodikasi takomillashtira borildi: takroriy bayon qilish mashqlari kamaytirildi,
ijodiy va o`qilgan matn yuzasidan o`z fikrini bayon qilish ko`nikmasini
o`stiradigan mashqlar ko`paytirildi, asar qismlari ustida emas, balki yaxlit asar
ustida ishlanadigan bo`ldi, asar g`oyasi va obrazlarini tushuntirishda
o`quvchilaming mustaqilligi ortdi, matn ustida ishlashda xilma-xil topshiriq
turlaridan, ta `limda texnika vositalaridan va ilg`or pedagogik texnologiya
usullaridan ko`proq foydalanila boshlandi va hokazo. XX asrning 60-yillarida
yaratilgan maktab dasturida kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda
shakllantiriladigan matn ustida ishlash ko`nikmalari belgilab berildi, shuningdek,
1-4-sinflarda o`qish malakasiga qo`yilgan talablar ancha aniq ajratildi. XX asming
70-yillari boshlarida mazmuni va metodik apparati jihatidan hayotga
yaqinlashtirilgan o`qish kitoblari yaratildi. Mustaqillik tufayli ta `lim sohasida
ham katta islohotlar amalga oshirildi. 1999-yil boshlang`ich ta `limning ham
“Davlat ta `lim standart”i yaratildi, o`quv dasturlari yangilandi. 2005-yil tajriba-
sinov natijalari hisobga olinib, davlat ta `lim standartlari va o`quv dasturlari qayta
ko`rib chiqildi, “O`qish kitobi” darsliklari ham yangilandi. O`zbek maktablarida
taniqli rus metodist-olimlari T. G. Ramzayeva,M. S. Vasileva, V. G. Goreskiy, К.
T. Golenkina, L. A. Gorbushina,M. I.Omorokova, E. A.Nikitina, N. S.
Rojdestvenskiy, o`zbek olimlaridan A. Zunnunov, K. Qosimova, Q. Abdullayeva,
S.Matchonov, M.Yusupov, M.Umarova, X. G `ulomova kabilar ishlab chiqqan
takomillashgan sinfda o`qish metodikasidan ijodiy foydalanilmoqda.
Boshlang`ich sinflarda badiiy asar quyidagi muhim metodik qoidalar
asosida tahlil qilinadi:

1. Asar mazmunini tahlil qilish va to`g`ri, tez, ongli, ifodali o`qish malakalarini
shakllantirish bir jarayonda boradi (asarning mazmunini tushuntirishga oid
topshiriq o`qish malakalarini takomillashtirish topshirig`i ham hisoblanadi).
2. Asarning g`oyaviy asoslari va mavzusini, uning obrazlari, sujet chizig`i,
kompozitsiyasi va tasviriy vositalarini tushuntirish o`quvchilaming shaxs sifatida
umumiy kamol topishiga yaxshi xizmat qiladi, shuningdek, bog`lanishli nutqining
o`sishi (lug`atining boyishi va faollashishi) ni ta `minlaydi.
3. O`quvchilaming hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok
etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi.
4. Sinfda o`qishga o`quvchilaming bilish faoliyatini faollashtirish, atrof-muhit
haqidagi bilimlarini kengaytirish va ilmiy dunyoqarash asoslarini
shakllantirishning samarali vositasi sifatida qaraladi.
Asarni tahlil qilishda hisobga olish zarur bo`lgan muhim omillardan biri uning
o`quvchilarga hissiy ta`siridir. O`quvchilar muallifning asosiy fikrini tushunibgina
qolmay, muallif hayajonlangan voqeadan ham hayajonlansinlar. Matnni tahlil
qilish o`quvchida fikr qo`zg`atishi, hayotiy tajribasining muallif qayd etgan
dalillarga to`g`ri kelish-kelmasligini aniqlashi zarur. Tahlil davomida asarning
estetik qimmati, badiiy go`zalligi ham alohida qayd qilib o`tiladi. O`qish
metodikasi adabiyotshunoslik, psixologiya, pedagogika ishlab bergan nazariy
qoidalarga asoslanadi. Sinfda o`qishni to`g`ri uyushtirish uchun o`qituvchi badiiy
asarning o`ziga xos xususiyatlarini, ta `limning turli bosqichlarida o`qish
jarayonining psixologik asoslarini, kichik maktab yoshidagi o`quvchilaming
matnni idrok etish va o`zlashtirish xususiyatlarini hisobga olishi zarur. O`qish
darslari o`quvchilarda badiiy asarlarning bir-biridan farqini ajrata olish,
yozuvchining hayotiy voqealami qanday badiiy vositalar orqali aks ettirgani va
qanday obrazlar yaratganini aniqlay olish, mustaqil o`qish va asami tahlil qilish
malakasi sinfdan-sinfga o`tgan sari o`stirib boriladi. O`quvchilar adabiy
ma`lumotlami o`zlashtirish orqali badiiy asarning mazmuni, g`oyasi va

ahamiyatini anglab ola boshlaydilar. O`quvchilar adabiy tushunchalarni o`rganish
natijasida badiiy adabiyot san`atning bir turi ekanligi, uning hayot bilan
aloqadorligini bilib oladilar. Adabiy tushunchalarni shakllantirish bilan birga
o`quvchilaming nutqini o`stirish ham muhim o`rin tutadi. Boshlang`ich sinflarda
asar tahlilida adabiy janr turlari — ertak, hikoya, masal, she`r, doston, maqol,
topishmoq bilan birga badiiy til vositalari — sifatlash, o`xshatish, jonlantirish,
mubolag`a bilan ham amaliy ravishda tanishtiriladi. Badiiy asar tilini tahlil qilish
orqali o`quvchilarda o`z ona tiliga muhabbat hissi, badiiy asarni ongli o`qish
ko`nikmasi o`stiriladi, asar g`oyasini chuqur idrok etishga zamin hozirlanadi,
o`quvchilar nutqi rivojlantiriladi. Xalq og`zaki ijodida ertak janrining bolalar
tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o`qilishining sabablaridan biri ertak
tilining ta `sirchanligi, o `tk ir sujetliligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertak o`qib
bo`lingach, uning badiiy tili ustida ishlashga alohida ahamiyat berish zarur. 2-sinf
„O`qish kitobi“da keltirilgan “Kamaychi shoh” ertagida “yov qora bulutday
yopirilib kelayotgan ekan”, “Kuychi terak”ertagida “Terakning shoxlari xuddi
surnay chalgandek ovoz chiqarib, yaproqlari esa shildirab raqsga tushar ekan”,
“To`rg`aylar qo`shiq aytib, ularga jo`r bo`lar ekanlar”, “Oh, deb nola qilibdi terak”,
“Ustun ularning nag`malariga jo`r bo`lib, sho`x-sho`x kuy chalibdi” kabi badiiy
vositalar yordamida tasvirlangan manzaralar juda ko`p. Ular ustida ishlash
o`quvchi nutqini o`stirish bilan birga ularni fikr yuritishga, mulohaza qilishga ham
o`rgatadi. Ertaklarda o`xshatishlar, jonlantirish va mubolag`alardan foydalanilgan.
O`quvchilarga ularni izohlab berish, keyinchalik matndan toptirish, qayta
hikoyalashda ulardan nutqlarida foydalanishga o`rgatish zarur. Asar o`qib
bo`lingach, badiiy til vositalari ustida ishlanadi. Chunki ularning ma`nosi matndan,
asar mazmunidan anglashiladi. Ayniqsa,masallarda allegoriyani ochishda ko`chma
ma`noli so`zlardan ko`p foydalaniladi. Ular bolalarga masal mazmunini
tushunishga halal bergani uchun ayrim ko`chma ma`noda ishlatilgan so`zlar asami
o`qishdan oldin tushuntiriladi. 3-sinf “O`qish kitobi”dan o`rin olgan “Ayamajiz”
(Qudrat Hikmat)she`rida “Bo`ralar qor kapalak”, “Bog`lar sokin mizg`ishar, Misoli
oq kapalak”, “Muz oynalar sovuq yeb” misralarida o`xshatish, jonlantirish; “Saxiy

ona tabiat, quchog`ida havo sof`” misralarida metafora; “Ayamajiz izg`iydi,
Ko`chalarda tutoqib, Shox-shabbani tortqilar, Yalmog`izdek yutoqib» kabi
misralarda jonlantirish va o`xshatishlar qo`llangan. Bular ustida ishlaganda
quyidagicha savol-topshiriqlardan foydalanish mumkin:
1. Shoir qorni nimaga o`xshatadi? (oq kapalakka).
2. Ayamajizni nimaga o`xshatadi? (Yalmog`izga).
3. “Muz oynalar sovuq yeb” misrasini qanday tushunasiz? Oyna sovuq qoiadimi?
Darslikning “Kumush qish” bo`limida “Qish” matni berilgan.Ushbu matnda ham
ko`plab jonlantirishlar qo`llangan. Masalan,hamma yoqda sovuq izg`irin kezadi,
“Ingrar og`riq kabi qari tol, oynalarni bezar qish — gulkor”, “Daraxt kurtaklari
rohatlanib uxlamoqda”, “hozir urug`lar tinch uyquda” kabi. Matn tahlilida
Matnning birinchi qismini o`qing. Unda qaysi so`z o`z ma`nosidan boshqa
ma`noda qo`llangan?” yoki “Matnning ikkinchi qismida jonsiz narsalar jonlidek
tasvirlangan o`rinlarni topib o`qing”. Boshqa ma`noda qo`llangan so`zlarni o`z
ma`nosida qo`llab gap tuzing. Bu so`zlar qanday ma`noda qo`llanganda ta`sirchan
bo`ladi? kabi savol topshiriqlardan foydalanish mumkin. Maqol janrida ham
ko`chma ma`noli so`zlar ko`p qo`llanadi. Misol uchun “ Yurt boshiga ish tushsa,
Er yigit hozir” maqolida boshiga so`zi metafora yo`li bilan ma`nosi ko`chgan,
o`quvchilarga uning ma`nosi qanday usul bilan ko`chganligi aytilmaydi, faqat
boshqa ma`noda qo`llanganligi o`z ma`nosi bilan taqqoslangan holda
o`quvchilarga o`rgatiladi.Tarixiy asarlarda ham ta `sirchan, tasviriy-bo`yoqdor
so`zlar ko`p uchraydi. Jumladan, “Bobur va kabutar» asarida hazrat, a`yonlar,oliy
hazrat so`zlari qo`llangan.Asar matnida qadimiy davr bilan bog`liq
qo`shimchalarning qo`llanilishi ham asarga joziba bag`ishlaydi. Masalan: “Kabutar
ne deydur?” kabi. Mazkur asarda ikkinchi shaxs qo`shimchasi o`rnida hurmat
ma`nosidagi uchinchi shaxs qo`shimchasi qo`llangan: “Xatda: Oliy hazrat, qovun
ayni pishdi. Kelib qo`l urib bersalar”. Shu o`rindagi “qo`l urib bersalar” birikmasi
ibora hisoblanadi.Iboralar doim ko`chma ma`no ifodalab, nutqning ta’sirchanligini
oshiradi. Matndan iboralar aniqlangach, ma`nosini izohlashdan tashqari, ularga

ma`nodosh yoki qarama-qarshi ma`noli iboralarni toptirish ham yaxshi samara
beradi. Topishmoqlarda ham jonlantirish va o`xshatishlar juda ko`p. Masalan,
“Ayoz bobo nowot sotdi, Olgan edim, qo lim qotdi” topishmog`ida o`xshatish,
“Chiq-chiq” ishlab tolmaydi, tunda uxlab qolmaydi, topishmog`ida jonlantirish
qo`llangan. “Chumoli va tipratikan”, “o`jartoshbaqa” masallarida ham badiiy til
vositalari mavjud. Xususan, ularda “O`g`irlik mol aylar jonsarak”, “Bola ko`nglini
ko`tarar”, “Kosang joningga huzur”, “Senga qalqon usti-bosh”. “Parcha go`sht
bo`lib yurar”, “Jish Toshbaqa” kabi ibora, birikma va gapiar uchraydiki, ular ustida
ishlashda “Bunday majorolar qachon va kimlar orasida bo`lib o`tishi mumkin?”,
“Ularga hayotdan misollar keltiring” kabi topshiriqlar berish, ulardagi ma`noni
boshqacha yo`sinda bayon ettirish, o`zaro taqqoslash, ta`sirchanligidagi farqni
aniqlatish katta ta’limiy ahamiyat kasb etadi. Masalan: “Bola ko`nglin ko`tarar” —
Bolasiga yaxshi gapiar gapirar, “Kosang joningga huzur”— Kosang joningni,
sog`lig`ingni asraydi” kabi.O`qish kitoblarida turli janrdagi badiiy asarlar va ilmiy-
ommabop maqolalar berilgan. Istalgan asarning obyektiv mazmuni butun borliq,
mavjudot, uning turli tomonlari, dalillar va ularning bir-biriga ta `siri hisoblanadi.
Badiiy asarda hayot obrazlar orqali tasvirlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, badiiy
asar markazida inson, uning jamiyat va tabiatga munosabati turadi.Badiiy asarda
borliqni, voqelikni obrazlar vositasida tasvirlash, obyektiv mazmun va subyektiv
bahoni aniq materialda berish haqidagi qoidalar metodika uchun katta nazariy-
amaliy ahamiyatga ega. Birinchidan, badiiy asar ustida ishlashni tashkil qilishda
obrazlar va muallifning asarda tasvirlangan voqealarga munosabati o`qituvchining
diqqat markazida turadi. O`quvchilar voqelikni obrazlar orqali tasvirlashning
o`ziga xos xususiyatlarini tushuna boradilar.Ikkinchidan, har qanday badiiy asarda
aniq tarixiy davrdagi voqealar tasvirlanadi. Shuning uchun asarda tasvirlangan
voqealarga tarixiy yondashilgan taqdirdagina matnni to `g `ri o`qish,qatnashuvchi
shaxslarning xatti-harakati sabablarini tushunish, dalillar va voqealarni haqqoniy
baholash mumkin. Buni boshlang`ich sinflarga tatbiq etganda, awalo, bolalarni
asarda tasvirlangan davr bilan qisqacha tanishtirish, keyin o`quvchilarda
qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakatini ular yashagan davr va ijtimoiy omillarni

hisobga olgan holda baholashni o`stirish zarur. Uchinchidan, yozuvchining hayoti
va qarashlarini o`quvchilaming yoshlariga mos ravishda tanishtirish maqsadga
muvofiq. To`rtinchidan, badiiy asarni tahlil qilishda o`quvchilarni asarning
g`oyaviy yo`nalishini tushunishga o`rgatish muhimdir, bu asami to`g`ri idrok etish
uchun, matn ustida ishlash ko`nikmasini, o`quvchilaming dunyoqarashini
shakllantirish uchun zarur. Muallif badiiy asarda tasvirlangan hayotiy dalillarga,
ijtimoiy hodisalarga, jamiyatning u yoki bu tabaqasi vakillariga o `z munosabatini
ifodalashga harakat qiladi. Yozuvchining hayotiy materiallarga bahosi aniq dalillar
asosida yaratilgan badiiy asarning g`oyaviy mag`zini tashkil etadi. Asarning
g`oyaviy yo`nalishi yozuvchining dunyoqarashiga bog`liq. Asarning tabiyaviy
ahamiyati, o`quvchiga ta’sir kuchi uning g`oyaviy yo`nalishiga bog`liq. Badiiy
asar ustida ishlashni to`g`ri tashkil qilish uchun shakl va mazmun birligi haqidagi
qoida ham e`tiborga olinadi.

1.3.BADIIY ASAR USTIDA ISHLASH
Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy bosqichlarini belgilashda o`qituvchi
badiiy asarning san`at asari sifatida o`ziga xos xususiyatlari va
o`quvchilamintayyorgarlik darajasini nazarda tutadi.Badiiy asarda barcha qismlar
(g`oyaviy asos, kompozitsiya, sujet,tasviriy vositalar) o`zaro bog`liq bo`ladi. Sujet
rivoji asosida asar qahramonlarining yangi-yangi qirralari ochila boradi. Bu
xususiyatlar asar ustida ishlashda uni yaxlit o`qish va idrok etishni talab
etadi.O`quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o`rgatish ularda adabiyestetik
tahlil malakasini shakllantirish va o`stirish orqali ta’lim-tarbiya berishni nazarda
tutadi. Asar matnini tahlil qilish muallif fikrini, hissiyoti va xulosalarini
tushunishga yordam beradi, asarda ifoda etilgan voqealarga munosabat uyg`otadi.
Asar tahlili o`qituvchidan o`quvchilar faoliyatini ma`lum maqsadiga yo`naltirishni
taqozo qiladi. “Maktabda badiiy asarni tahlil qilishdan asosiy maqsad asarda
ifodalangan hayotiy voqeani yoritish orqali o`quvchilarni badiiy adabiyot olamiga
olib kirish, tasvirlanayotgan voqealarga nisbatan muallifning munosabati va
niyatlarini payqab olishga imkoniyat yaratishdan iboratdir. O`quvchilaming
yozuvchi oldinga surgan g`oya, muammolarni to`liq tushunishlariga erishmay
turib, adabiyotning yoshlami tarbiyalashdagi vazifasini amalga oshirib
bo`lmaydi” . O`quvchi asarning mazmuni bilan uni mutolaa qilish paytida tanishsa,
tahlil qilishda uning poetik vositalariga murojaat qiladi. Mutolaa hissiyotni boyitib,
aqlni peshlasa, tahlil asar zamiridagi ma`noni chuqur o`rganishga yordam beradi.
O`qituvchi badiiy asar ustida ishlashda quyidagi masalalarni hal qilishi lozim:
1. Asar ustida ishlashning maqsad va mazmunini aniqlab olishi.
2. Asarni tahlil qilish uchun dars bosqichlarini belgilab olishi.
3. Har bir asar tahlili uchun topshiriqlar tizimini ishlab chiqishi.
4. Asami qanday metodlar asosida o`rganishni aniqlashi.
5. O`quvchilar egallaydigan bilim, ko`nikma va malakalar doirasini belgilab olishi.
Boshlang`ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash uch asosiy bosqichga bo`linadi:

Birinchi bosqich (birinchi sintez). Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni yaxlit
idrok etish asosida asarning aniq mazmuni va tasviriy ifoda vositalari bilan
tanishtirishdan iborat.
Ikkinchi bosqich (analiz). Bu bosqichning vazifasi va ish mazmuni voqealar
rivojining bog`lanishini belgilash, ishtirok etuvchi shaxslarning xulq-atvori va
ularning asosiy xususiyatlarini aniqlash (nega shunday qildi va bu uning qanday
xususiyatini ochadi), asar kompozitsiyasini ochish (tugun, kulminatsion nuqta,
yechim), asarning aniq mazmunini tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish va
qahramonlar xulq-atvorini baholash (muallif nimani tasvirlagani, qanday
tasvirlagani, nima uchun u yoki bu dalilni tanlagani)dan iborat.
Uchinchi bosqich (ikkinchi sintez). Bu bosqichning ish mazmuni ishtirok
etuvchi shaxslarning muhim xususiyatlarini umumlashtirish, qahramonlami
taqqoslash va baholash, asarning g`oyasini aniqlash, badiiy asarni hayotni bilish
manbai va san`at asari sifatida baholash(qanday ma`lumotlarga ega bo`ldik, asar
nimaga o`rgatadi, muallif o`z fikri va taassurotlarini qanday qilib aniq-ravshan va
ta `sirli tarzda yetkazadi va hokazo)dan iboratdir. Ikkinchi sintezdan so`ng o`qilgan
asarga bog`liq holda ijodiy xarakterdagi ishlar o`tkaziladi. Asar maqsadga muvofiq
tahlil qilinsa, o`quvchilar faolligi ortadi, chunki asarni tahlil qilish ular uchun
ijodiy jarayondir.Badiiy asarni o`qishga tayyorgarlik Asarni o`qishga kirishishdan
oldin o`quvchilarni badiiy asarni o`qishga tayyorlash lozim bo`ladi. Chunki
o`quvchilar asar mazmunini to `g `ri idrok etishlari uchun hayot haqida ma`lum
tasawurga ega bo`lishlari zarur. Buning uchun tayyorgarlik ishlari
o`tkaziladi.Ma`lumki, sinfda o`qish asosida badiiy va ilmiy-ommabop matnlar
turadi. O`quvchilarni matn bilan tanishtirish o`qishga tayyorgarlik bosqichidan
boshlanadi.
Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar haqida ma`lumot berish,o`quvchilarni
asarda tasvirlanadigan voqea-hodisalami idrok qilish, asar pafosini his etish,
notanish va ko`p ma`noli so`zlar, murakkabroq tarzdagi obrazli ifodalami izohlash
kabi masalalarni o`z ichiga oladi. Agar asar yil fasllari haqida bo`lsa, tabiat

qo`yniga sayohat uyushtirish ham sinfda o`qish muvaffaqiyat ini ta `minlashga
xizmat qiladi.Matn bilan dastlabki tanishuvdan so`ng quyidagicha savollar bilan
murojaat qilish darsda o`quvchilaming faolligini oshiradi:
1. Hikoyadagi qaysi epizodni qiziqarli deb о `ylaysiz ?
2. Hikoya qahramontaridan qaysi birining xatti-harakaUni ma`qullaysiz?
Qaysi birining fe`l-atvori, o`zini tutishi sizga yoqmadi?
3. Hayotda shunday kishilami uchratganmisiz?
Tayyorgarlik ishlarining vazifalari quyidagilar:
1. O`quvchilaming asarda aks ettirilgan voqea-hodisalar haqidagi tasawurlarini
boyitish, matnni ongli idrok qilishga ta `sir etadigan yangi ma`lumotlar berish,
badiiy asarda tasvirlangan dalillarni o`quvchilaming o`z hayotida kuzatganlari
bilan bog`lay olishlariga sharoit yaratish.
2. Yozuvchining hayoti va ijodiga qiziqish uyg`otish. Masalan,
4-sinfda Zafar Diyorning hayoti va ijodi haqida quyidagicha ma`lumotlar berish
mumkin: Zafar Diyor Namangan viloyatining Chust tumanida tug`ilgan. Ota-onasi
dehqon bo`lgan. Ular kambag`allikda kun kechirishgan. Zafar Diyor to `rt yoshga
to`lganda uning oilasi Toshkentga ko`chib keladi. Onasi bosmaxonada ishlaydi.
Shoirning o`zi esa eski maktabda o`qiydi. Keyinchalik Toshkentdagi 7-bolalar
uyida tarbiyalanadi.Shoirning birinchi she`rlar to`plami 21 yoshida bosilib chiqadi.
3. O`quvchilarni asarni hissiy idrok etishga tayyorlash.
4. Asar mazmunini tushunishga xalal beradigan so`zlaming lug`aviy ma`nolarini
tushuntirish. Masalan, 4-sinf “O`qish kitobi”dagi “Xarita”matni ustida ishlaganda
so`z va iboralar lug`ati quyidagicha bo`lishi mumkin: O g`zing ochilib qolsin —
hayron bo `lib qolgin
Qolipdan chiqqan g `ishtdek — hamma tomoni birdek tekis
Loqayd — befarq

Kashfiyot — izlanishlar natijasida yaratilgan narsa; ixtiro
Ayilday botdi — qattiq tegdi, ranjitdi
Pisanda qilmoq ~ oldindan biror shart qo `ymoq; ta `kidlamoq.
Tayyorgarlik ishlarining ta `limiy shakllari xilma-xil bo`lib,o`qituvchi asar
mazmuni va sharoitga qarab ish turini tanlaydi. Tayyorgarlik davrida nimalar
haqida ma`lumot berish maqsad qilingan bo`lsa, awalo, o`quvchilaming o`zlaridan
ular haqida bilganlari so`rab aniqlanadi. Masalan, “Kitobga ixlos” asarini o`qishga
tayyorgarlikda o`quvchilaming dastlabki bilimlari quyidagicha aniqlanadi:
O`qituvchi: — Bugun biz Vatanimizning o `tmishiga sayohat qilamiz. Sayohatimiz
Buxoro shahriga bo`ladi. Sayohatchilar ikki guruhga bo`linadi. Buxoro darvozalari
ochilishi uchun bir necha tilsimlami yechishimiz zarur. Buning uchun har bir guruh
o`ziga berilgan savol-topshiriqlami bajarib, shohsupaga ko`tarilishi zarur.
1-guruh uchun savol-topshiriqlar:
1. Tarixda yashagan buyuk olimlar, shoirlar, yozuvchilar, sarkardalardan kimlarni
bilasiz?
2. Buxoroda qaysi buyuk shaxslar yashagan?
3. Buxorodagi tarixiy binolar, joylar nomini ayting.
2-guruh uchun ham shu tarzdagi savol-topshiriqlar beriladi yoki har ikkala guruh
uchun shu savol-topshiriqlar berilib, “Kim oldin shohsupaga etib boradi?” sharti
qo`yiladi. Xattaxtaga buyuk shaxslar portreti, tarixiy joylar tasvirlangan rasmlar
ilib qo`yiladi. Tayyorgarlik shakllaridan biri — ekskursiyadir. Bu ish turidan tabiat
tasviriga bag`ishlangan yoki ishlab chiqarish, qurilish, shahar, qishloq hayotiga,
kasbga doir mavzular va tarixiy asarlar o`rganilganda foydalanish mumkin.
Chunonchi, 2-sinfda “Metropoliten” kabi mavzularni o`rganishdan oldin
ekskursiya qilish maqsadga muvofiq. Ekskursiya o`quvchilaming asarda ifoda
etilgan hodisalarni aniq va ongli o`zlashtirishlariga yordam beradi, bilimlarini
chuqurlashtiradi, tabiat hodisalarini kuzatish va ularni aniq tasvirlash

ko`nikmalarini shakllantiradi.Ekskursiya bolalarda tabiatga mehr uyg`otadi, uni
sevish va tabiat ehsonlarini asrash hissini tarbiyalaydi.Ishlab chiqarish
korxonalariga, muzey va boshqa joylarga ekskursiyalar esa tarixiy voqealarni
to`g`ri idrok etishlarini ta `minlaydi,kattalar mehnati bilan tanishtiradi, o`quvchida
mehnatga muhabbat uyg`otadi, kasbga yo`naltiradi. Film namoyish qilish. Tarixiy
materiallarni, asar muallifi hayotini o`rganishdan oldin film namoyish qilinsa,
o`quvchilaming asami idrok qilishlari faollashadi. Masalan, 2-sinfda „Gulzorda»
hikoyasini o`qishda “Mehrobdan chayon” filmidan parcha ko`rsatilishi,3-
4- sinflarda Ibn Sino haqidagi asarlarni o`rganishda “Ulug`bek xazinasi”, Alisher
Navoiy haqidagi asarlar bilan tanishtirishda “Alisher Navoiy” filmi namoyish
etilishi mumkin.Kinofilm va diafilmlardan o`quvchilarni asarni o`qishga
tayyorlash davrida foydalaniladi. Ular o`quvchilaming tasawur qilishlariga,
tushunchalarini oydinlashtirishga, ongli o `qish va hissiy idrok etishlarigan yordam
beradi. O`quvchilaming film namoyishida tug`ilgan ayrim savollariga ulaming
o`zlari yangi o`qiydigan asarlardan javob topadilar.
Tayyorgarlik ishlarini bunday uyushtirish o`quvchilaming o`qishga bo`lgan
qiziqishlarini ham oshiradi.O`qituvchi hikoyasi. Bu metod asar muallifi haqida
ma’lumot berishda eng samarali hisoblanadi. Asar muallifi shoir va yozuvchilar
haqida so`zlab berilayotganda ulaming portretlari, bolalar uchun yozgan asarlari
namoyish etilsa, o`quvchilaming muallif ijodiga qiziqishlari ortadi. Boshlang`ich
sinfda shoir, yozuvchilarning o`z tilidan o`qigan asarlari yoki ular haqida boshqalar
aytgan fikrlami magnit tasmasidan eshittirilsa yoki video tasmadan ko`rsatilib,
unga o`qituvchi hikoyasi qo`shilsa, darsning samaradorligi yanada oshadi.
Masalan, 4-sinfda O`zbekiston Respublikasi Davlat madhiyasi aytilgach,
A. Oripovning o`zi aytgan “O`zbekiston” she`ri qo`yib eshittirilishi mumkin.
O`qituvchi yozuvchi va shoirlar haqidagi ma`lumotlami o`quvchilar saviyasiga
mos qilib, hayajonli qilib hikoya qilsa, o`quvchilaming badiiy asami o`qishga ichki
istagi kuchayadi, ularda kitob o`qishga muhabbat ortadi. Yozuvchi haqidagi
ma`lumot 1-sinfdan 4-sinfga borgunga qadar ko`paytirilib, chuqurlashtirilib
boriladi. Asami o`qishga tayyorgarlik bevosita o`quvchilaming mustaqil

izlanishlari asosida ham tashkil etiladi. Masalan, “Kitobga ixlos” (4-sinf) asarini
o`qishga tayyorgarlikda o`quvchilaming o`tmishda yashagan tarixiy shaxslar
haqidagi tushunchalari aniqlangach, o`quvchilar xayolan sayohatga olib chiqiladi.
O`qituvchi o`quvchilarni Buxorodagi tarixiy muzeyga taklif etadi. Muzeyda
o`quvchilar Abu Ali ibn Sino portretini kuzatadilar, u haqdagi yozuvlami
o`qiydilar (Muzey uchun sinfning biror qismi ajratiladi).
Abu Ali ibn Sino - ma`rifatparvar alloma
Abu Ali ibn Sino — buyuk hakim
Men kechalari kam uxlar, kunduzlari ham ilmdan boshqa narsa bilan
shug`ullanmas edim. (Ibn Sino) Bir kuni shohdan kutubxonasiga kirishga va u
yerda tibga oid kitoblarni mutolaa qilishga ruxsat so`radim. Shoh menga ruxsat
berdi. (Ibn Sino) Ibn Sino dorivorlar tayyolash, yurak kasalligi, jarrohlik va boshqa
sohalarga doir 400 dan ziyod asar yozgan o`quvchilarni mustaqil izlanishga
o`rgatishning yana bir usuli o`quvchilarga oldindan yozuvchi yoki asar yozilgan
davr haqida kitoblar, manbalar tavsiya etib, ulardan ma`lumotlar to`platish,
albomlar tayyorlatish, so`ng o`quvchilar o`zlari aniqlagan ma`lumotlami o`qib,
so`zlab berishidir. Sinfdan sinfga ko`chish bilan yozuvchi hayoti va ijodi haqidagi
o`quvchilar bilimi ortib boradi. Asar muallifi bilan tanishtirishga qo`yilgan talablar
ham ko`payadi. O`qituvchi qisqa ma`lumot berishdan yozuvchi hayoti bilan
to`liqroq tanishtirishga o`tadi. Bunda u kichik maktab yoshidagi o`quvchilaming
yoshiga mos imkoniyatlarni, ular yozuvchi bilan qay darajada tanish ekanligi va
uning asarlaridan nimalarni o`qiganligini hisobga oladi.
Asar bilan tanishtirish:Tayyorgarlik davridan so`ng 1-bosqich amalga
oshiriladi. Bu bosqichning asosiy vazifasi asar mazmuni bilan tanishtirishdir.
Badiiy asarni yaxlit idrok etish muhim bo`lgani uchun maktab tajribasida asar
ustida ishlash shu asar yoki uning bir darsda o`rganishga mo`ljallangan qismi
yaxlit o`qish usulida tanishtiriladi. Hikoya, masal, she`ming mazmunini to`g`ri
idrok etish, shuningdek, matnning hissiy ta`sirini oshirish uchun ifodali o`qish kata

ahamiyatga ega. Asar matni bilan tanishtirishning bir necha usullari mavjud. Ular
quyidagilar:
I. Matn o`qituvchi tomonidan ifodali o`qib beriladi (ba`zan asar matni
magnitafon orqali ham eshittirilishi mumkin). O`quvchilar matn mazmuni bilan
tanishtirilgach, o`qituvchi ularga boshlang`ich taassurotlarini aytishni talab
qiladigan savollar beradi. Masalan, “Hikoyaning qaysi o `rni sizga yoqdi?”, “
Qahramonlardan qaysi biri sizga ayniqsa yoqdi?”, “Hikoya o`qilganda siz qaysi
o`rinda juda xursand bo`Idingiz?” kabi va hokazo. Kirish suhbati, birinchidan,
asarning o`quvchilarga qanday ta `sir qilganini bilish, ikkinchidan, bolalami asar
matnini tahlil qilishga qiziqtirish, darsda o`quvchilar faolligini oshirish maqsadini
ko`zda tutadi.
2. Yaxshi o`qiydigan o`quvchiga o`qitish. O`quvchini oldindan o`qituvchi o`qish
yo`llari bilan tanishtiradi va uning o`qishini o`zi kuzatadi, xato va kamchiliklami
bartaraf etadi. Shundan so`ng tayyorlangan o`quvchi sinf jamoasiga o`qib beradi.
3. Og`zaki qayta hikoyalab, so`zlab berish. Bu o`qituvchidan alohida
tayyorgarlikni talab etadi. Chunki asar matniga yaqinlashtirib, badiiy vositalarini
to`liq saqlagan holda hikoyalash zarur, aks holda o`quvchilaming badiiy asarni
o`qishga bo`lgan qiziqishi susayadi.
4. Yoddan ifodali aytib berish. She`riy asarlar yoddan aytib berish orqali
tanishtirilsa, o`quvchi o`qituvchining mahoratini yuqori baholaydi.O`zida ham yod
olishga qiziqish paydo bo`ladi.
5. Asarning muhim dialogli o`rinlarini yoki butun asami sahnalashtirish orqali
tanishtirish.
6. Asarning bir qismini (muammoli o`rnini) o`qituvchining o`qib berishi, qolgan
qismini o`quvchilaming ichda mustaqil o`qishi.
7. Asar bilan tanishtirishda texnika vositalaridan ham unumli foydalanish.
8. Asarni musiqa sadolari ostida o`qib berish.

Bu asaming ta`sirini kuchaytiradi, o`quvchilaming estetik didini tarbiyalaydi,
ularni toliqishdan saqlaydi.Umuman olganda, asaming janriy xususiyati hisobga
olingan holda u bilan tanishtirishning o`ziga xos usullarini tanlash lozim. Badiiy
asar matni ustida ishlash Boshlang`ich sinflarda to`g`ri, tez, ongli va ifodali
o`qishga o`rgatish vazifasi o`quvchilarda asami tahlil qilish ko`nikmasini
shakllantirish bilan birga amalga oshiriladi. O`qish malakalarini shakllantirish
bilan matn ustida ishlashning o`zaro bog`liqligi asami tahlil qilishga qanday
yondashishni belgilab beradi. Badiiy asar ustida ishlashning 2-bosqichi asar
tahlilidir. Asami tahlil qilishning asosiy yo`nalishi matnning aniq mazmuni
(voqealar va uning rivojlanishi)ni, kompozitsiyasini, ishtirok etuvchi shaxslarning
axloqi va xarakterli xususiyatlarini, asarning g`oyasini aniqlash hisoblanadi. Asami
tahlil qilishning metodik shartlaridan biri asar mazmunini uning tasviriy-ifodaviy
vositalari bilan bog`liq holda qarashdir. Yana bir asosiy qoida asar ustida ishlash
jarayonida ta `lim-tarbiyaviy vazifalarni umumiy ravishda amalga oshirish
hisoblanadi. Bu qoidalar asar ustida ishlashning asosiy yo`nalishini belgilaydi,
shuningdek, matnni tahlil qilish jarayonida o`quvchilar bajaradigan topshiriqlami
va muhokama qilish uchun ularga beriladigan savollarning xarakterini aniqlab
olishga yordam beradi. Asar tahlili jarayonida matn ustida ishlashning quyidagi
turlaridan foydalaniladi:
1. Tanlab o`qish . Bunda o`quvchi matnning berilgan vazifaga mos qismini
o`qiydi. Vazifa asaming mazmunini oydinlashtirish, sababnatija bog`lanishini
belgilash, badiiy xususiyatini ochish, o`qilgan matnga o `z shaxsiy munosabatini
ifodalashdan iborat bo`lishi mumkin. Masalan, 4-sinfda “Oltin kuz” matnidan
“Tabiatdagi o`zgarishlar berilgan qismlarni topib o`qing”, “Baqa va taqa”
ertagidagi “Taqachining nasihati berilgan joyni topib o`qing” kabi topshiriqlar
berilishi mumkin. Tanlab o`qish matn ustida ishlashning eng samarali usulidir.
Tanlab o`qishdan matn ustida ishlashning barcha bosqichlarida turli xil
qiyinchilikda, murakkablikda foydalaniladi. U o`quvchilarda yaxshi o`qish
sifatlarini o`stirish bilan birga ulaming ijodiy tasawuri, nutqi va zehnini o`stirishga
yordam beradi. Eng oddiy tanlab o`qish asar mazmuni yuzasidan bo`ladi. Masalan,

4-sinfda “Toshkentnoma” (M.Shayxzoda) asari yuzasidan tanlab o`qish uchun
quyidagi topshiriqlar beriladi:
— She`rdan o`zbek xalqining mehmondo`stligi tasvirlangan o`rinni topib o`qing.
— Yoz faslining zo`rligi tasvirlangan o`rinni topib o`qing.
“Dehqonbobo va o`n uch bolakay qissasi” (A.Oripov) asari matni yuzasidan
“Matndan Dehqonboboning Vatan haqidagi gaplarini topib o`qing” kabi topshiriq
berilishi mumkin.Tanlab o`qishning yana ham murakkabroq turlari matndan sabab-
natija munosabati bilan bog`langan dalillarni taqqoslashni,umumlashtirishni talab
qiladigan o`rinlarini topib o`qish hisoblanadi.Masalan, “Xarita” (N. Norqobilov)
hikoyasi yuzasidan topshiriqlar quyidagicha bo`lishi mumkin:
— Sinf rahbari Rasulni nima uchun Samadga biriktirib qo`ydi? Shu o`rinni topib
o`qing.
— Samadning Rasuldan arazlash sababi ifodalangan o`rinni topib o`qing.
Bunda o`quvchi biror qatnashuvchi shaxs o`zini qanday tutishini, nima uchun u
shundayligini tasdiqlash uchun matndan material tanlab o`qiydi.Tanlab o `qish
ongli va ifodali 0`qish malakasini shakllantirishni matn ustida ishlash ko`nikmasini
shakllantirish bilan birga q o `shib olib borishga, bolalaming ijodiy tasavvurini,
nutqi va zehnini o`stirishga imkon beradi. Shuning uchun undan o `qish darslarida
keng foydalaniladi. Tanlab o`qish matn rejasini tuzishda (matn qismiga lining
mazmunini ifodalaydigan gapni, ya`ni reja qismini topishda) qahramonga tavsif
berish (matndan qahramonning muayyan bir xususiyatini, harakatini tavsiflovchi
materiallar tanlash)da, asar g`oyasini aniqlash (g`oyani anglatgan o`rinni topib
o`qish)da tatbiq etiladi.
2. O`quvchilarning berilgan savol va topshiriqlarga o`z so`zlari bilan javob
berishi. Mashqning bu turi o`quvchilarda o`qilganlar yuzasidan muhokama
yuritish ko`nikmasini o`stirishga, asarda qatnashuvchi qahramonlarni baholashga,
muallif tasvirlagan hayotiy lavhalar bilan asar g`oyasi o`rtasidagi bog`lanishni

aniqlashga imkon beradi. Ishning bu turida beriladigan savollar ma`lum maqsadga
yo`naltirilgan va muayyan izchillikda bo`lishi, o`quvchilarni mustaqil fikrlashga
undashi lozim. Boshlang`ich sinf o`qish darslarida savol va topshiriqlar qaysi
maqsadga yo`naltirilganiga ko`ra quyidagicha tasnif qilinadi:
1. Asar mazmunini o`zlashtirish va qayta hikoyalashga doir savoltopshiriqlar.
2. Asar tilini o`rganish va o`zlashtirishga doir savol-topshiriqlar.
Sabab-natija tarzidagi savollardan ham foydalaniladi. Agar o `q ituvchi asar
g`oyasini tushunishda o`quvchilarga yordam berishni ko`zda tutsa, savol sabab-
natija tarzida bo`ladi. Anvar Obidjonning “Odobli bo`lish osonmi?” ertagi (4-sinf)
g`oyasi o`quvchilarni salomlashish odobi bilan tanishtirish, ularda muomala
madaniyatini tarbiyalashdir. Ertakdagi asosiy fikrni aniqlash uchun o`qituvchi
“Anvar Obidjon aytmoqchi bo`lgan salom berish mavridlarini o`zso`zingiz bilan
aytib bering”, “Nima uchun echki sichqonga nasihat qildi?”, “Toshbaqaning
sichqoncha haqidagi fikrini gapirib bering” kabi savol-topshiriqlardan
foydalanishi mumkin. Qambar O`tayevning “Non qayerdan keladi?”(4-sinf) she`ri
asosida esa “Non nima? Uni t a`riflang”, “Non qayerdan kelar ekan?”, “Nonni
nima uchun qadrlash kerak?” kabi savol topshiriqlardan foydalanish katta
ahamiyat kasb etadi. Boshlang`ich sinflarda savol-topshiriqlarga javob berishga
kata o`rin berilgan. O`qituvchining vazifasi ana shu savol-topshiriqlar ustida
ishlash usullarini oldindan belgilab olishdir. Ijodiy xarakterdagi savollar
o`quvchilarni mustaqil fikrlashga undaydi. 4-sinf “O`qish kitobi”dan o`rin olgan
“Qodir bilan Sobir” matni yuzasidan o`quvchilarni o`z fikrini aytishga undovchi
“Sobir o`qishdan kechikish sababini ochiq aytib to`g`ri qildimi?”, “Uning
o`mida siz bo`lganingizda nima qilardingiz?” kabi savollar o`quvchilaming
fikrlash qobiliyatlarini, og`zaki nutqini o`stiradi va matnni yaxshi
o`zlashtirishlariga yordam beradi. Asardagi voqealar tizimiga oid savol-
topshiriqlar tuzish va undan tahlil jarayonida ijodiy foydalanish ham katta
ahamiyatga ega. Masalan, 4-sinf “O`qish kitobi”dagi Qudrat Hikmatning “Bahor”
she`ri asosida “She`rda dastlab nimalar haqida gapiriladi?”, “She`rdagi fikr

yuritilgan narsalarni ketma-ket aytib berin”, “Shoir bahomi tasvirlashda qanday
tasvir usullaridan foydalangan?” kabi savol-topshiriqlardan foydalanish
o`quvchilar faolligini oshiradi. Savol-topshiriqlar ustida jamoa, juft va yakka
tartibda ishlash mumkin.
3. O`quvchilarni savol tuzishga o`rgatish . O`quvchilarni savol tuzishga o`rgatish
matn ustida ishlashda yaxshi natija beradi. Metodist olimlarning fikricha, to`g`ri
berilgan savolda yarim javob tayyor bo`ladi. O`quvchilar matnni ongli o`zlashtira
olsalargina, matn yuzasidan savol bera oladilar.
O`quvchilarga savol tuzishni o`rgatishni 2-sinfdan boshlash maqsadga
muvofiqdir. O`quvchilarni ongli ravishda savol tuzishga o`rgatish uchun o `q
ituvchi matnga o`zi tuzgan yoki „O`qish kitobi“da berilgan savollarni tahlil qiladi.
Tahlil uchun “Nega и yoki bu savol qo`yilgan?”, “Unda kim yoki nima haqida
gap boradi?”, “Savol ko`proq qaysi so`zlar bilan boshlanadi?” kabi savollarni
ishlatadi va matndan foydalangan holda bu savollarga javob berishni o`rgatadi.
Ikkinchidan, o`qituvchi o`quvchilar e`tiborini matnga savol tuzish yo`liga qaratadi
va savol tuzishdan oldin matnni diqqat bilan o`qish, qatnashuvchi shaxslami
ko`rsatish, savol tuziladigan qismni ajratish kerakligini tushuntiradi. Savol tuzishga
o`rgatishning boshlang`ich bosqichida bu mashq jamoa bo`lib bajariladi va ta
`limiy xarakterda bo`ladi; buning uchun qulayroq savol ajratilib, nima uchun u
qiziqarli ekani yoki, aksincha, noqulay bo`lsa nima uchun noqulayligi
tushuntiriladi. Masalan, 3-sinfda “Ahillik ulug` baxt” ertagida “Odamlarning
cholning bolalari haqidagi fikri yuzasidan savol tuzing” topshirig`i berilgach,
o`quvchilar “Odamlar aqlli cholning bolalari haqida nima deyishdi?” kabi savol
tuzishlari mumkin. 4-sinfda “Qovun sayli” (Sh. Sa`dulla) hikoyasi yuzasidan
quyidagicha savol tuzish topshirig`i beriladi:
— Hikoyadagi birinchi xatboshini o`qing va shu qism yuzasidan savol tuzing—
Hikoyadagi birinchi xatboshida qo`llangan so`zlaming ma`nosini izohlash
bo`yicha savol-topshiriqlar tuzing. ( Bejirim, serto`r so`zlarining ma`nosini
izohlang) — Hikoya qahramonlari yuzasidan savollar tuzing.

Keyinchalik o`quvchilar muhokama va ijodiy savollar berishni ham o`zlashtirib
oladilar.
4. Matnni tasvirlash . Matnni tasvirlash matn ustida ishlashda katta ahamiyatga
ega bo`lib, o`quvchilaming ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi, undan to`g`ri
foydalanish esa asarda yozuvchi tasvirlagan hayotiy manzaralarni o`quvchilar aniq
tasawur qilishlari uchun qulay imkoniyat yaratadi. Matnni ikki xil tasvirlash
mumkin: 1) so`z bilan tasvirlash; 2) grafik tasvirlash.
So`z bilan tasvirlash o`ziga xos murakkab ish turi bo`lib, unda manzarani so`z
yordamida aniq qayta tiklash talab etiladi. So`z bilan tasvirlash, shuningdek, grafik
tasvirlash uchun ham o`quvchi matnni, undagi voqea sodir bo`lgan vaziyatni,
qatnashuvchilarning tashqi ko`rinishini, xarakterli xususiyatlarini yaxshi bilishi
zarur. So`z bilan tasvirlashda so`zlarni aniq tanlash talab qilinadi, bu esa
o`quvchilar nutqini rivojlantirishda foydali vositalardan biri hisoblanadi.
Tasvirlashdan o`qituvchi turli maqsadlarda, chunonchi, reja tuzishga asos sifatida,
qayta hikoyalashga tayyorlashda, voqea yuz bergan sharoitni aniqlashda
foydalanadi. Tasvirlashdan mustaqil ish sifatida ham foydalaniladi: o`qituvchi
matnning ma`lum qismidan o`quvchilarga juda ma`qul bo`lgan manzarani so`z
bilan yoki grafik tasvirlashni, unga muallif so`zini tanlashni hamda turli tabiat
manzaralarini, qatnashuvchi kishilarning tashqi ko`rinishini, voqea sodir bo`lgan
joylarni tasvirlashni topshiriq qilib berishi mumkin. Matnni so`z bilan tasvirlashga
o`rgatishni darslikda berilgan rasmni matndagi shu rasmga mos qism bilan
taqqoslab tasvirlashdan boshlash kerak. So`z bilan tasvirlash bosqichma-bosqich,
maxsus tayyorgarlikdan so`ng amalga oshiriladi:1. Matndan manzara, vaziyat yoki
qahramonlaming tashqi ko`rinishi tasvirlangan o`rinlar aniqlanadi. 2. Nisbiy
tugallangan o`rinlar ajratiladi.3. Tasvirlashga leksik-uslubiy tayyorgarlik ko`riladi,
ya`ni yozuvchi,shoir qo`llagan lug`aviy birliklarga o`quvchilar diqqati tortiladi va
ular tahlil qilinadi. Tasvirlashda so`zni aniq tanlashga yordam beriladi; 4. So`z
bilan tasvirlashga o`rgatishning dastlabki paytida xattaxtaga foydalaniladigan

so`zlar yozib qo`yilishi zarur. So`z bilan tasvirlash qayta hikoyalashga aylanib
qolmasligi lozim.
Grafik tasvirlash ko`proq uyda bajariladi. Buning uchun o`quvchilar
tasvirlanadigan matn qismini ajratadilar, uni diqqat bilan o`qib chiqadilar,
mazmunini o`zlashtiradilar va unga mos rasm chizadilar. Bunda o`quvchilar bilan
qanday ranglardan foydalanish, ranglar ifodalaydigan ma`nolar bo`yicha suhbat
o`tkaziladi. Rasmlar ko`rgazmasi tashkil etiladi. Har bir rasm muallifi o`zi chizgan
rang tasvirini izohlab beradi. Kompyuterlashtirilgan sinflarda grafik tasvirlash
sinfda ham bajartirilishi mumkin. Bunda o`quvchilaming ijodiy yondashuvlariga
imkon beriladi. O`quvchilar asar voqealari rivojini seriyali rasmlar asosida
muayyan izchillikda tasvirlashlari ham, har bir rasm seriyasi ostida shu qismda
ifoda etilgan muhim fikrlami yozib qo`yishlari ham mumkin. Bular asar matnini
to`liq qayta hikoyalash, shuningdek, o`qilgan hikoya, maqolaning rejasini tuzish,
matn mazmunini, uning tasviriy vositalarini bilib olishga yordam beradi. 5. Asar
rejasini tuzish. Reja matn mazmunini ongli va chuqur tushunishda, asosiy fikrni
ajratishda, voqealarning izchilligini belgilashda, matn qismlarining o`zaro
bog`lanishini tushunishda o`quvchilarga yordam beradi. Reja ustida ishlash
o`quvchilar nutqi va tafakkurini o`stiradi. Ular matnni mazmunan tugallangan
qismlarga bo`lishga va har bir qismning asosini topishga, ularga qisqa va aniq
sarlavha topishga, uni reja qismi sifatida shakllantirishga o`rganadilar.Reja
tuzishga tayyorgarlik ishlari savod o`rgatish davridayoq boshlanadi.Tayyorgarlik
mashqining eng oddiy turi berilgan sarlavhalardan kichik matn mazmuniga mosini
topib qo`yish hisoblanadi. Bunday mashqqa o`rgatishda o`qituvchi sarlavha asosiy
fikrni ifodalashini ta` kidlaydi, bolalar topgan sarlavhani tahlil qilib, u yoki bu
sarlavha nima uchun mos yoki mos emasligini tushuntiradi. Reja tuzishga
tayyorgarlik ishining ikkinchi turi o`qituvchi rahbarligida tanlab o`qish
hisoblanadi, bolalar matndan o`qituvchi bergan savolga javob bo`ladigan o`rinni
topib o`qiydilar. Reja tuzish oddiydan murakkabga» tamoyili asosida asta-sekin
murakkablashtirilib, muayyan izchillikda o`tkazib boriladi. O`quvchilar 1 -sinfda
o`qilgan kichik matnga o`qituvchi rahbarligida so`roq gap tarzida sarlavha

tanlashlari, 2-sinfda kichik maqolaning rejasini o`qituvchi rahbarligida so`roq yoki
darak gap tarzida tuzishlari, 3-sinfda o`qilgan matn rejasini jamoa bo`lib tuzishlari,
4-sinfda mustaqil reja tuza olishlari kerak. Rejaning eng oddiy shakli rasmli reja
hisoblanadi. Buning uchun awal bolalar kitobda berilgan rasmlardan matn qismiga
mosini tanlashga va uni nomlashga o`rgatiladi, keyin matn qismiga tayyor rasm
berilmaydi, uni bolalaming o`zlari so`z bilan tasvirlaydilar. Hikoya o`qiladi va
qismlari bo`yicha tahlil qilinadi, so`ng o`quvchilar matnning 1-qismini o`qiydilar,
o`qituvchi ulardan qanday rasm chizish mumkinligini so`raydi. Qolgan qismlari
ustida ham ishlar shu tarzda ishlanadi.O`quvchilar chizgan rasmlariga nom
(sarlavha) qo`yadilar. Ular qo`ygan nom sarlavha xattaxtaga reja qismi tarzida
yozib boriladi.O`quvchilar rasmli reja tuzishdan mantiqiy reja tuzishga
o`tadilar.Bunday reja tuzish quyidagi izchillikda o`rgatiladi:
1. O`qituvchi qismlarga bo`lingan matnga tanlab reja tuzadi va matn rejasining
o`rnini almashtirib, sarlavha tarzida xattaxtaning chap tomoniga yozib qo`yadi.
O`quvchilar matnning 1-qismini o`qiydilar, shu qism mazmuniga mos sarlavhani
topadilar, uni o`qituvchi xattaxtaning o`ng tomoniga yozadi. Ana shu tarzda
xattaxtada o`qilgan matnning rejasi hosil bo`ladi. 2. Matn qismlarini tahlil qilish
jarayonida o`quvchilar o`qituvchi rahbarligida har bir qismdagi asosiy g`oyani
aniqlaydilar va unga sarlavha topadilar, o`qituvchi sarlavhalarni reja tarzida
xattaxtaga yozib boradi. 3. Qismlarga bo`linmagan matn tanlanadi, sarlavhalar
matn rejasi tartibida xattaxtaga yoziladi. O`quvchilarga berilgan sarlavhalardan
foydalanib, matnni qismlarga bo`lish topshiriladi. Ular matnni o`qishadi va
sarlavhalarga tegishli qismni ajratadilar. 4. Qismlarga bo`linmagan matn tanlanadi,
sarlavhalar aralash tarzda xattaxtaga yoziladi. O`quvchilarga yuqoridagiday
qismlarga bo`lish topshiriladi. O`quvchilar matnni o`qib, nisbiy tugallangan qismni
ajratadilar va unga mos sarlavhani xattaxtadan tanlaydilar. Ish shu tarzda davom
ettirilib, matn rejasi tuziladi. O`quvchilarda reja tuzish ko`nikmasi hosil bo`lgach,
3-4-sinflarda ular matnni mustaqil ravishda qismlarga bo`ladilar, har bir qismga
reja tuzadilar. Rejani darak va atov gap tarzida shakllantiradilar, unda har bir qism
bir turdagi gapiar shaklida bo`lishi lozim.0`quvchiIar lug`atini boyitish, nutqining

hissiy ta`sirini kuchaytirish, badiiy vositalardan foydalanish ko`nikmasini
shakllantirish, nutq madaniyatini o `stirish maqsadida asardagi badiiy vositalar
ustida ishlanadi. Masalan, 4-sinf “O`qish kitobi” 1-sinf darsligidagi “Kitobga
ixlos”matnidagi badiiy vositalar ustida quyidagicha ishlash mumkin:Kartonga
ko`chma ma`noli so`zlar yozib qo`yiladi. Ularning ma`nosini izohlash bo`yicha
quyidagicha savol-topshiriqlar beriladi:— Birikmalarni о `qing. Tagiga chizilgan
so `zlarning ma `nosiga diqqat qiling. Ulaming qaysi ma `noda qo `llanganini
izohlashga harakat qiling.olovning qip-qizil tillari — gurullab yonayotgan
olovning yuqoriga bo`ralab-bo`ralab ko`tarilishi; olovning ... tillari osmonni va lar
— baland ko`tarilar ; o `zini o `tga urmoqchi — olovning ichiga kirmoqchi.
o`quvchilarga yordam berish maqsadida shu so`zlarni o`z ma`nosida qo`llab,
taqqoslash uslubidan foydalanish mumkin: olovning tili — odamning tili; odam tili
bilan y a la y d i — olov tili bilan osmonni yalaydi; o `tga urmoqchi — bolani
urmoqchi.Qaysi birikmada ,”til” , “yalaydi”, “uradi” so`zlari o `z ma`nosida, qaysi
birikmada ko`chma ma`noda qo`llanganligi aniqlanadi.O`xshatishlar ustida
quyidagicha ishlanadi: gapiar oldindan xattaxtaga yoki kartonga yozib qo`yiladi va
ular yuzasidan topshiriq beriladi: — Gapni o`qing. Alanga nimaga
o`xshatilyapti?... yong`in borgan sari kuchayar, qimmatli kitoblarni ajdahodek
yutayotgan alanga quturib, hujra eshigidan tutun aralash chiqib turar edi.—
Parchani о `qing. Suv alangaga qanday ta `sir qildi? Nima uchun ? ...Chelaklab
sepilgan suv unga kor qilmas, aksincha, moydek ta`sir qilayotgandek edi. —
Quyidagi parchada Ibn Sinoning holati nimaga o`xshatilyapti? ...Ibn Sino xuddi
yaqin kishisini ko`rib, qabristondan qaytgan kishidek boshini quyi solib, yarim-
yorti kuygan bir necha kitobni qo`ltiqlagan holda uyiga jo`nadi... So`ngra iboralar
ustida ishlanadi. Bunda quyidagicha topshiriqlar beriladi: — Berilgan gaplarni о
`qing, tagiga chizilgan iboralaming ma `nosiga diqqat qiling. Ularni bir so`z
bilan almashtirish mumkinmi? Yoki ularning ma `nosini boshqa so`z bilan
ifodalash mumkinmi? 1. Askarlaming suroni quloqni qomatga keltiradi — qattiq
eshitiladi.2. Kechasi uyqusi kelib, ko`ziga qum tiqila boshlaganda ... — ko`zi
og`riy boshlaganda, uyqusi kela boshlaganda. 3. Ba`zilar mehnati bekorga

ketayotganini ko`rib, qo `Ilarini qo `Itiqqa urdilar — ishonchini yo`qotdilar. 4. ...
ko`pchilikning hafsalasipir bo`ldi — ... ishini to `xtatdi. 5. ... kiyimi bilan o `zi
yonib ketishi turgan gap edi — aniq edi. 6. Oxiri baxayr bo`lsin — yaxshilik bilan
tugasin. 7. ...nima to `g`risida bosh qotirayotganini bilib turibman —
O`ylayotganini; 8. Bu yerda qolsam bir kuni meni chaqirib, oyog`imga bolta
uradilar — yo`q qiladilar va shu kabilar. Hozir maktab tajribasida izohli o `qish,
ijodiy o `qish, adabiy o`qish usulidan, muammoli o `qitish metodlaridan, ilg`or
pedagogic texnologiya, interaktiv metodlardan keng foydalanilmoqda. Masalan, A.
Qodiriyning “Chin do`st” hikoyasini o`rganishda izohli o`qish metodidan
foydalanish mumkin. Chunki bu asar matnida o`quvchilarga lug`aviy ma`nosi
tushunarsiz bo`lgan so`zlar uchraydi. Masalan, hikoyadagi saboqdosh, mirzaboshi,
havolanmas, asrandi, g `arq, holda,mahdum, marsiya, xun, hamnishin, dildor,
notavon, g`urbat kabi so`zlar izoh talab etadi.Metodik adabiyotlarda badiiy asar
matnini tahlil qilishning uch usuli: badiiy asami yozuvchiga ergashib yaxlit
o`rganish, obrazlar vositasida o`rganish, mavzuli-muammoli o`rganish alohida
ajratibko`rsatiladi.Boshlang`ich sinflarda, asosan, matn asosidagi tahlildan
foydalaniladi,ya`ni, o`qituvchi asarni tahlil qilishda asar matniga asoslanadi.Uni
o`zgartirmagan holda undagi ma`noni, jozibani o`quvchilarga yetkazib
beradi.Boshlang`ich sinflarda muammoli tahlil usulidan ham foydalanish mumkin.
Masalan, “Bobur va Humoyun” hikoyasini o`rganishda o`quvchilarga
“Boburning aytgan gaplari o `rinlimi?”, „Hikoyadagiday holat sodir bo`lishi
mumkinmi?” kabi muammoli savollar berish o`rinli bo`ladi. O`quvchilar asarni
ichda o`qiydilar, jamoa bo`lib fikr almashadilar, bahslashadilar. Bahs davomida o
`quvchilar ma`naviy olamida ham, aqliy dunyosida ham muayyan o`zgarishlar,
rivojlanishlar sodir bo`ladi. Asar tahlilida qo`llanadigan tanlab o`qish, unga
munosabat bildirish, munosabatlarning turli xilda bo`lishi ham munozarani keltirib
chiqaradi. Munozarali o`rin muammoni yuzaga keltiradi. Endi o `quv jarayoni
oldida muammoni to`g`ri hal etish vazifasi turadi.Shunday qilib, boshlang`ich
sinflarda ham badiiy asar matnini tahlil qilishda, umuman, badiiy asarlarni
o`rganishda o`quvchi shaxsiga kuchli ta `sir qiluvchi, ularning saviyasiga mos,

bilimlaming o`zlashtirilishini ta `minlovchi metod va usullardan, tahlil turlaridan
foydalanish mumkin.

II BOB . Badiiy asarlarning janriy xususiyatlariga ko`ra o`rganish.
2.1. Hikoyani o`qish metodikasi.
Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo`lib, unda kishi hayotidagi ma`lum bir
voqea, hayotning muhim tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi. “Hikoya ko`pincha
kishi hayotida bo`lgan bir epizodni tasvir etadi.Uning mazmuni ertakdagidan
ortiqroq hayotiydir” Hikoya mazmunan boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun mos
janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi o`quvchilarni qahramonlaming xattiharakati,
tashqi ko`rinishi, portret tasviri, voqea-hodisalar haqidagi hikoyalar ko`proq
qiziqtiradi. Shuning uchun bolalami hikoya bilan tanishtirish uning sujetini
tushuntirishga bog`lab olib boriladi.Boshlang`ich sinflarda hikoyani o`qishga
bag`ishlangan izohli o`qish darslarida o`qilgan hikoya mazmunini ochish, lug`at
ustida ishlash, o`qilgan matnni qayta hikoyalash kabilar asosiy ish turlaridan
hisoblanadi. Hikoya mazmuni odatda savollar asosida tahlil qilinadi. So`roqlardan
ikki maqsadda: hikoya mazmunini tahlil qilish hamda dalillar, mulohazalar,
xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xattiharakat o`rtasidagi bog`lanishlami
aniqlash va umumlashtirish uchun foydalaniladi. Hikoyani o`qish darsida
o`quvchilar tushunmaydigan so`z va iboralar ma`nosini tushuntirish ham muhim,
aks holda ular hikoya mazmunini tushuna olmaydilar. Hikoyani o`qishda uning
mazmunini tahlil qilish va shu asosda o`quvchilar nutqini o`stirish markaziy o`rin
egallaydi. Hikoya o`qib bo`lingach, o`quvchilar o`ylashi, o`z mulohazalarini
aytishi uchun tayyorlanishga vaqt berish kerak. O`qilgan asar yuzasidan
beriladigan dastlabki savollardan maqsad hikoya bolalarga yoqqan-yoqmaganligi,
undagi qaysi qahramonning xarakteri bolaga ta `sir etganini bilishdan iborat.
Shundan keyingina hikoya sujeti, voqeaning yo`nalishini ochishga, personajlar
xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy g`oyasini bilib olishga yordam
beradigan savollardan foydalaniladi. Badiiy asarni tahlil qilishda sujetni to`liq
tushuntirishga berilib ketib, qahramonlarga tavsif berish, asar qurilishi va tilini
tahlil qilish kabi ish turlari e `tibordan chetda qolmasligi lozim. Ertak janriga xos
matnlar jozibadorligi bilan bolani o`ziga tortadi. Lekin hikoya janri ham

hayotiyligi bilan o`ziga xos. Hikoyada voqealar tez rivojlanib boradi. Unda inson
hayoti, u bilan bog`liq hayotiy lavhalar bayon etiladi. O`quvchilar
qahramonlaming xarakteri, ulardagi xususiyatlar bilan qiziqadilar. Masalan, 3-sinf
„O`qish kitobi“dagi “Dadam qurgan dengiz” (Hakim Nazir), “Olma” (Malik
Murodov), “Ilmli mingyashar” (Nurmat Maqsudiy), “Xazonchinak” (O`.
Hoshimov), “Qo`sh- terak“ (A. Irisov), “Mehnatkash qiz” (Oybek) va boshqa
qiziqarli hikoyalar berilgan. Ular mavzu jihatdan xilmaxil bo`lib, qahramonlarining
xarakter-xususiyatlari bilan ham farq qiladi. Hikoya biror bir davr bilan bog`liq
bo`ladi. O`quvchilar qahramonlaming ma`naviyatiga bo`lgan qiziqishlari tufayli
hayotning nurli va qorong`i tomonlari xususida muayyan tushunchaga ega bo`la
boshlaydilar.Ularda go`zallik va nafosatga muhabbat, yovuzlikka nisbatan nafrat
tuyg`usi hikoyalar bilan tanishish va uni tahlil qilish davomida shakllanib boradi.
Masalan, 3-sinfda “Jaloliddin Manguberdi” hikoyasida Chingizxon va uning
qo`shinlariga nisbatan nafrat uyg`otilsa, Jaloliddin Manguberdining xatti-harakati
misolida ona-Vatanga mehrmuhabbat uyg`otiladi, uning taqdiri orqali o`z
ajdodlaridan faxrlanish tuyg`usi paydo bo`ladi. Hikoya tahlili adabiy tur sifatida
o`ziga xos xususiyatlari va vazifasidan kelib chiqib ish ko`rishni taqozo etadi.
Undagi har bir so`z, ibora, gap yozuvchining fikrini ifodalashga xizmat qiladi.
Hikoya matni uning mazmunini yoki badiiy xususiyatlarini o`rganishdagina emas,
tahlilning ifodali, adabiy, shartli yoki ijodiy o`qish, muammoli usullardan
foydalanish uchun ham manba bo`lishi lozim. Boshlang`ich sinflarda hikoya sujeti,
kompozitsiyasi, qahramonlarini o`rganish bo`yicha turli tahlillar matn ustida
ishlash asosida olib boriladi. Bunda o`quvchining ijodiy faolligi ortadi, ijodiy
fikrlash doirasi kengayadi. “Jaloliddin Manguberdi” hikoyasi qahramonlarini,
ularning xatti-harakatlarini o`rganish va tahlil qilishni matnga tayangan holda
quyidagi reja asosida amalga oshirish mumkin:
1. Chingizxonning hiyla ishlatgan o`rnini matndan topish. Uning o`quvchilarda
qanday taassurot qoldirganligini aniqlash.

2. Jaloliddin Manguberdining Eron va Afg`onistonda mo`g`ullarga qarshi kurashib,
erishgan g`alabasi tasvirlangan o`rinni topib o`qish.
3. Lashkarboshilarning o`lja taqsimlashi oqibatida nima yuz berganini aniqlash. Bu
o`rinni matndan topish.
4. Jaloliddin Manguberdining jasorati yana qaysi o`rinda ko`ringani naniqlash.
5. Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga nima uchun tan berganini aytish.
Shundan so`ng o`quvchilar Jaloliddin Manguberdi haqida ongli fikr yuritadilar.
Chingizxon bilan Jaloliddin Manguberdining xattiharakatlarini taqqoslab,
farqlaydilar.Hikoya mazmunini o`zlashtirish bo`yicha matn asosida quyidagicha
ishlar amalga oshiriladi:
1. Matn mazmuni yuzasidan o`qituvchi savollariga javob berish.
2. Hikoya matni asosidagi savol-topshiriqlami bajarish.
3. Hikoya mazmuni yuzasidan o`quvchilaming savollar tuzishi.
4. Hikoya mazmuniga mos rasmlar chizish.
5. Hikoya matnini qismlarga bo`lish.
6. Har bir qismga sarlavha topish.
7. Hikoyaga reja tuzish.
8. Reja asosida qayta hikoyalash (to`liq, qisqartirib va ijodiy qayta hikoyalash).
9. Reja asosida bayon yozish.
Tahlilda o`qilayotgan hikoya matnining tushunarliligi hal qiluvchi ahamiyatga
ega. Tushunarlilik deganda yozuvchi yaratgan badiiy olamning o`ziga xosligi,
obrazli tasvirning o`quvchi hayotiy tajribasi, bilim darajasiga muvofiqligi nazarda
tutiladi. Hikoyani o`rganishda savollarni, odatda, o`qituvchi beradi, ammo asar
mazmuni, qatnashuvchi shaxslarning xulq-atvorini ochish yuzasidan o`quvchilarga
ham savol tuzdirish juda foydali. Bu usul bolalarga juda yoqadi va ishni

jonlantiradi, asar mazmunini yaxshi tushunish, o`z fikrini izchil bayon qilish
malakasini egallash, mazmun va voqealar orasidagi bog`lanishni to`liq esda saqlab
qolishda o`quvchilarga yordam beradi. Hikoyani izohli o`qish darsini quyidagicha
reja asosida olib boorish mumkin:
1. Hikoyani o`qishga tayyorlash (hikoyadagi kabi odamlar hayoti va davrga
xarakteristika berish va boshqa.).
2. Hikoyani o`qish (bunda to `liq va m a `no jihatdan tugal qismni o`qituvchi yoki
oldindan tayyorlangan o`quvchi ifodali o`qishi mumkin).
3. Lug`at ustida ishlash.
4. Idrok etishni tekshirish (qatnashuvchilarning xatti-harakatlari, shaxslar va
voqealar o`rtasidagi munosabatlar, badiiy vositalar yuzasidan qisqacha suhbat).
5. Hikoyani qayta o`qish (qismlarga bo`lib, rollarga bo`lib o`quvchilarga o`qitish).
6. Hikoyaning har bir bo`limi (qismi) yuzasidan suhbat uyushtirish, hikoya rejasini
tuzish.
7. Reja asosida qayta hikoyalash.
8. Hikoya asosida ijodiy va mustaqil ishlar.
9. Hikoyani ifodali o`qishga yoki sahnalashtirishga tayyorlanish(sinfda yoki uyda).
10. Hikoyani ifodali o `qish va ifodali qayta hikoyalash.

2.2. Hikoya o`tish darsi namunasi.
Sinf: 2-sinf
Fan: O`qish
Mavzu : Amir Temur haqida hikoya. (Bo`riboy Ahmedov)
Darsning maqsadi: ta`limiy: DTS talablari asosida dars o`tish .O`quvchilarni
to`g`ri va ifodali o`qishga o`rgatish. Markaziy Osiyo mutafakkir va
ma`rifatparvarlarining asarlaridagi hikmat, o`git va nasihatlarni o`rgatib, ularga
amal qilishni uqtirish; Mavzuni tushunarli qilib yoritib berish. O`quvchilarga odob-
axloq, do`stlashish qoidalarini tushuntirish.
Tarbiyaviy: O`quvchilarda Amir Temur bobomizning ibrati orqali yaxshi
xislatlarni hosil qilish. Barkamol avlodga xos odoblilik san`ati va madaniyatini
o`rgatish: o`zbek xalqining milliy urf-odat, an`ana va qadriyatlarini amalda
qo`llash malakalarini shakllantirish.
Rivojlantiruvchi: Har bir o`quvchining ifodali o`qish ko`nikmalarini va lug`at
boyligini rivojlantirish.
O`quv jarayoniga oid kompententsiya: TK2 o`quv fanlarini o`rganish va bir-
biridan farqlash; TK2 mehnatsevarlik, to`g`rilik, hurmat qilish kabi sifatlarga ega
bo`lish; FK1 matnlarning mazmunini qisqartirib va darslikdagi rasm va
illyustratsiyalarga qarab fikrini og`zaki bayon qila oladi
Dars jarayoni va texnologiyasi
Ishning nomi Bajariladigan
ish mazmuni Metod Vaqt
1-bosqich Tashkiliy qism Tez javob
didaktik o`yin 2 daqiqa
2-bosqich O`tilgan
mavzunu Zanjir ,
ortiqchani top 5 daqiqa

so`rash
3-bosqich Yangi mavzuni
tushuntirish Kollaj o`yini,
savol javob
muammoli
savol 20 daqiqa
4-bosqich Yangi mavzuni
mustahkamlash ,maqollar
bilimdoni
musobaqasi 15 daqiqa
5-bosqich Dars yakuni
uyga vazifa
berish Nominatsiyalar
eng faol ,
bilimdon 3 daqiqa
Darsning turi: Yangi bilim beruvchi dars.
Darsning metodi: ifodali o`qish, suhbat, tushuntirish, izlanish.
Darsning jihozi: Amir Temur surati Amir Temur o`gitlaridan namunalar yozilgan
tarqatma materiallar.
Darsning borishi:
I.Tashkiliy qism . Salomlashish, davomatni aniqlash, o`quvchilarni darsga
tayyorgarligini tekshirish.
II. O`tgan darsda berilgan uyga vazifani tekshirish va o`quvchilarni baholash.
O`qituvchi tashkiliy qismni bajaradi. O`tilgan mavzu-ni o`quvchilarga o`qitib,
mazmunini so`zlattiradi. O`quvchilar uyda yozib kelgan bilim egallash haqidagi
maqollarini o`qib, izohlaydilar.
Tez javob
didaktik o`yin
Zanjir ,
ortiqchani top

Kollaj o`yini,
savol javob
muammoli
savol
O`qituvchi ularni to`ldiradi, o`quvchilar fikrini umumlashtiradi va xulosalaydi.
III. Yangi mavzuning bayoni: O`qituvchi yangi mavzuni e`lon qiladi.

O`quvchilarga A.Temur haqida ma`lumotlar beriladi , slayddan ko`rsatiladi
Hiko ya o`qituvchi tomonidan ifodali o`qib beriladi va tushuntiriladi. O`quvchilar
matnni qismlarga bo`lib, navbat bilan o`qiydilar. Topshiriq bilan o`qish. Hikoya
bandlarga bo`lib o`qitiladi va har bir bandning mazmunini tushuntirish talab
qilinadi. O`qituvchi o`quvchilarni 5 guruhga bo`ladi va vazifa beradi. Amir Temur
yoshligida qanday bo`lgan ekan? Katta bo`lganda-chi?
O `quvchilar Amir Temurning yoshligi suratini so`z
bilan chizadilar va A
4 formatdagi qog`ozga
yozadilar.Har bir guruhdan bir o`quvchi chiqib, o`zlari
yozganlarini o`qib beradi. O`quvchilar o`zaro fikr
almashadilar. O`qituvchi ularning fikrini to`ldirib
boradi.O`qituvchi guruhlarga Amir Temur o`gitlari yozil gan qog`ozlarni tarqatadi
va o`qib, ma`nosini izohlash topshirig`ini beradi.

Guruh o`quvchilaridan biri o`gitni o`qib, ma`nosini izohlab beradi. Darslikdagi
mavzuga doir qo`shimcha materiallar bilan ishlanadi.
Bo`rtboy Ahmedov Temurbek ziyrak, hamma narsani bilishga intiluvchan bolib
o`sdi. To`rt yoshga to iganida, otasi uni qishloq maktabiga olib borib, Ibodulla
domlanmg qo`liga topshirdi.
Tarag`ay bahodir qo`l qovushtirib:
- Bolamning savodini chiqarib bering, - dedi.
Ibodulla domla soddadil va xushfe`l bu odamni yaxshi bilardi. Shuning uchun ham
uni ochiq chehra bilan kutib oldi. Qo`lidagi tugunini olib, bolasini maktabga qabul
qildi.Tarag`ay bahodir chiqib ketganidan keyin domla uning o`g`lini oldingi
qatorga o`tqizdi. Keyin murojaat qildi:
- Qani, o`g`lon, tur o`rningdan. Isming ne?
Yangi talaba dast o`rnidan turdi va
«Temur», deb javob berdi.
- Barakallo, Temurbek, maktabimizga kelib yaxshi ish qilibsan. Yaxshi o`qisang,
mulloyi zabardast bo`lursan. Sho`xlik qilib, kamhafsala bo`lsang, o`zingdan
ko`r.Temurbek boshini quyi solganicha qo`l qovushtirib, indamay
turardi.Temurbek to`rt yil Ibodulla domlaning qo`lida o`qidi. Savodi chiqqanidan
keyin Tarag`ay Bahodir o`g`lini Shahrisabzdagi madrasaga berdi. U maktabdagi
singari madrasada ham yaxshi o`qidi.Mamlakatni boshqarish ilmini esa otasidan
o`rgandi. Buni otasi kechqurunlari tur mush tashvishlaridan xoli bo`lgan paytlarida
o`rgatdi. Temurbek ustozi va otasining pand-nasihatiarini butun vujudi bilan
tinglardi. Keyin bularga bir umr rioya qildi.
IV. Yangi mavzuni mustahkamlash.

Kuch- adolatdadir
Amir Temur o`gitlaridan na`munalar aytiladi
1. Hikoya kimning yoshligi haqida ekan?
2. Temurbek qanday ilmlarni o`rganibdi?
3. U o`rgangan bilimlaridan hayoti davomida qanday foydalandi?
4. Amir Temur haqida yana nimalarni bilasiz? So`zlab bering.
Amir Temur haqidagi o`quvchilar fikrlari umumlashtirilib , darsdan tarbiyaviy
xulosa chiqariladi va yakunlanadi.Ota-bobolarimiz qadimdan insonlarni odob-
axloqli bo`lishga chorlab kelishgan. Chunki inson odob-axloqi bilan go`zaldir.
Sohibqiron Amir Temur shunday deydi: “Ochiq yuzlilik, rahm-shafqat bilan xalqni
o`zimga rom qildim. Adolat bilan ish yuritib, jabr-zulmdan uzoqroqda bo`lishga”.
intildim

Bo`ladigan bola boshidan ma`lum.
Qurilishga terak kerak,

Demak, ekmoq kerak terak!
Ро lizda а koptok bo`lib,
Dumalab yotar, to`pmas.
Dehqon bobom avaylab
Oziq, suv berar, tepmas.
V. Dars jarayonida faol qatnashgan o`quvchilarni rag`batlantirish va
baholash.
O`quvchilarning darsdagi ishtiroki va ijodkorligi, faolligi, topshiriqlarni bajarish
darajasi, to`g`ri va ravon o`qishi o`qituvchi tomonidan baholab boriladi. Dars
yakunida umumiy ballar e`lon qilinadi va faol, bilimdon o`quvchilar
rag`batlantiriladi.

VI. Uyga vazifa. Hikoyani o`qib kelish.
XULOSA

Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo`lib, unda kishi hayotidagi ma`lum bir
voqea, hayotning muhim tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi. „Hikoya ko`pincha
kishi hayotida bo`lgan bir epizodni tasvir etadi. Uning mazmuni ertakdagidan
ortiqroq hayotiydir». Hikoya mazmunan boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun mos
janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi o`quvchilarni qahramonlam ing xatti-harakati,
tashqi ko`rinishi, portret tasviri, voqea-hodisalar haqidagi hikoyalar ko`proq
qiziqtiradi. Shuning uchun bolalami hikoya bilan tanishtirish uning sujetini
tushuntirishga bog`lab olib boriladi. Boshlang`ich sinflarda hikoyani o`qishga
bag`ishlangan izohli o`qish darslarida o`qilgan hikoya mazmunini ochish, lug`at
ustida ishlash, o`qilgan matnni qayta hikoyalash kabilar asosiy ish turlaridan
hisoblanadi. Hikoya mazmuni odatda savollar asosida tahlil qilinadi. So`roqlardan
ikki maqsadda: hikoya mazmunini tahlil qilish hamda dalillar, mulohazalar,
xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xatti-harakat o`rtasidagi bog`lanishlarni
aniqlash va umumlashtirish uchun foydalaniladi. Hikoyani o`qish darsida
o`quvchilar tushunmaydigan so`z va iboralar m a`nosini tushuntirish ham muhim,
aks holda ular hikoya mazmunini tushuna olmaydilar. Hikoyani o`qishda uning
mazmunini tahlil qilish va shu asosda o`quvchilar nutqini o`stirish markaziy o`rin
egallaydi. Hikoya o`qib bo`lingach, o`quvchilar o`ylashi, o`z mulohazalarini ay.
tishi uchun tayyorlanishga vaqt berish kerak. O`qilgan asar yuzasidan beriladigan
dastlabki savollardan maqsad hikoya bolalarga yoqqan-yoqmaganligi, undagi qaysi
qahram onning xarakteri bolaga ta`sir etganini bilishdan iborat. Shundan keyingina
hikoya sujeti, voqeaning yo`nalishini ochishga, personajlar xarakterini
tushunishga, nihoyat, asarning asosiy g`oyasini bilib olishga yordam beradigan
savollardan foydalaniladi. ―Yoshlikda olingan bilim toshga o‘yilgan naqsh
kabidir – degan edi buyuk allomalarimizdan biri. Shunga ko‘ra, boshlang‘ich‖
sinfda egallangan bilimni kelgusidagi bilimlar uchun poydevor deb atasak,
noto‘g‘ri bo‘lmaydi. Poydevor qanchalik mustahkam bo‘lsa, qurilajak imorat ham
shunchalik ko‘p yil, balki asrlarga ham asqotadi.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga
ta‘lim- tarbiya beruvchi o‘qituvchiga juda ko‘p narsa bog‘liq bo‘ladi.Hozirgi
zamon boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi erkin fikrli keng dunyoqarashli, izlanuvchan,

intiluvchan, yangiliklarni tezda ilg‘ab oluvchi va innovatsion texnologiyalardan
boxabar bo‘lishi lozim.Shundagina u ko‘zlagan maqsadiga yetishadi.Ona tili
darslarida imloviy bilimlarni takomillashtirishning samarali metod va usullarini
tanlay bilish hozirgi kun tilshunoslik ta‘lim tizimi oldida turgan eng muhim
vazifadir. Umuman olganda, o‘zbek tilining asosiy imlo qoidalariga rioya qilish,
nafaqat o‘quvchilarning, balki shu yurt tuprog‘ida yashayotgan, jozibali tilimizda
biyron-biyron so‘zlayotgan har bir fuqaroning burchidir. Imlo qoidalari biz uchun
xuddi yo‘l belgilaridek bo‘lishi lozim. Buning uchun o‘quvchilarni bolalikdanoq
bilimli, salohiyatli va aqli raso qilib tarbiyalash lozim. Shundagina, har qadamda,
bot –bot duch keladiganimiz – imloviy xatoliklarning birmuncha oldi olinardi, deb
o‘ylayman.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Kosimova K. “Boshlang ` ich sinflarda ona tili о ` qitish metodikasi”.-T.,1985
2. B. Ma’qulova, T. Adashboyev. Kitobim - oftobim (1 -sinf uchun sinfdan
tashqari o'qish kitobi). — Т.: “O'qituvchi”, 1999.
3. B. Ma’qulova, S. Sa’diyeva. Sinfdan tashqari o'qish mashg'ulotlaii (1-sinf
o'qituvchilari uchun metodik qo'llanma). — Т.: ,”O`qituvchi”,1997.
4. B. Ma’qulova, S. Matchon. Kitobim-oftobim (2-sinf uchun sinfdan tashqari
o'qish kitobi). — Т.: “O'qituvchi”, 2000.
5. В. Ma’qulova, D. Nasriddinova. Kitobim — oftobim (1-sinfdan tashqari o ‘qish
kitobi). — Т.: “O`qituvchi” NMIU, 2008.
8.Boshlang'ich maktab darsliklarini yaratish mezonlari / Tuzuvchilar: Q.
Abdullayeva, M. Ochilov, K. Nazarov, S. Fuzailov, N. Bikboyeva. —Т.: 1994.
9. J. G‘. Yo'ldoshev, S. A. Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari.— Т.:
“O'qituvchi”, 2004.
10. Y. Abdullayev. Eski maktabda xat-savod o'rgatish. - Т. “O‘qituvchi", 2005.
11. K. Qosimova. Boshlang'ich sinflarda imlosi qiyin so'zlarni o'rgatish. — Т.:
2002
12. К. Qosimova, S. Fuzailov, A. N e’matova. Ona tili (2-sinf uchun darslik). —
Т.: Cho'lpon, 2005.
13. K. Qosimova, A. Ne’matova. 2-sinfda ona tili darslari. — Т.:Cho'lpon, 2004.
14. M. Xudoyberganova, M. Muxtorova. 3-sinfda ona tili darslari. —Т.:
“O‘qituvchi", 2005.
15. M. Umarova, Sh. Hakimova. O'qish kitobi (3-sinf uchun darslik).— Т.:
Cho'lpon, 2008.

o`qish darslarida hikoya o`tish usuliyoti

Sotib olish