Oʻqish darslarida she'riy asarlarni oʻrganish uslubiyoti - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	101.6KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	02 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2023

163 Sotish

Oʻqish darslarida she'riy asarlarni oʻrganish uslubiyoti

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA” KAFEDRASI

“O qish darslarida she'riy asarlarni o rganish uslubiyoti” mavzusidagi
ʻ ʻ

KURS ISHI
Bajardi: ______ guruh talabasi
__________________________
Rahbar: “Pedagogika” kafedrasi
__________________________

TOSHKENT-2024

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………3
1. Boshlang ʻ ich sinflarda o qish darslarini tashkil qilish…………………...…..5ʻ
2. O qishning o ziga xos turlari …………………………………………...…...9
ʻ ʻ
3.She’r va uni o qitishning usullari …………………………………...….……19
ʻ
4. To g
ʻ ʻ ri o qish va o qitish katta san’at ………………………...…………….29 ʻ ʻ
XULOSA ………………………………………………………………….
…...33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
……………………………………..35

KIRISH
Bolalar tarbiyasi asosan ota-onalar va tarbiyachilar tomondan oshiriladi.
Hali o qish, yozish, chizishni bilmaydigan maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarʻ
dunyo sirlaridan mutloqo bexabar bo ladilar. Shunga qaramay, bizni qurshagan
ʻ
olamni tezroq bilib olishga uning sirlarni o rganishga intiladilar. Unda oilada
ʻ
ota-onalar, bog chalarda esa tarbiyachilar, maktabda esa o qituvchilar yaqinda
ʻ ʻ
yordam beradilar, ya’ni ular badiiy asarlardan parchalar o qishni, mazmun va
ʻ
mohiyatini tushunishni o rganadilar. Badiiy kitoblarning rasmlarini rang-barang
ʻ
harflarini o qish o rganishga muvaffaq bo ladilar. Ulg ayib ketayotgan yosh
ʻ ʻ ʻ ʻ
avlodni komil insonlar qilib tarbiyalashda kattalar adabiyotining ajralmas bir
bo lagi bo lgan bolalar adabiyotining ham ahamiyati katta. Bolalar adabiyoti oz
ʻ ʻ
oldiga kelajak avlodni jismonan baquvvat, ruhan pok, fikran sog lom, iymon-
ʻ
e’tiqodi butun, bitimi ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni
tarbiyalashdek katta va murakkab vazifani quyganligi bilan ajralib turadi.
Kadrlar tayyorlash milliy darsturda, «Ta’lim to g risida» qabul qilingan
ʻ ʻ
Qonunda ham xuddi ana shu masala ko ndalang qilib quyilgan. Zotan xalqning
ʻ
bir bo ladi sanalgan bu yosh avlod sal fursat ichida voyaga yetib ulg ayib qoladi.
ʻ ʻ
Shuning uchun ham bu avlodga alohida e’tibor va hurmat bilan qarash lozim.
Bolalar uchun yoziladigan har qanday badiiy asar ularning yosh xususiyatlariga,
saviyalariga mos bo lishi, ular qalbida chuqur uy-fikrlar uyg otishi, yorqin
ʻ ʻ
obrazlar va yuksak g oyalarga boy bo lishi, ularni ulkan va porloq ishlarga
ʻ ʻ
ilxomlantirishi zarur. Prezidentimiz I.A.Karimov alohida uqtirganidek, «Xalq-
bamisoli ulug sharafli yo ldan ilgarilab borayotgan karvon. Uni yo ldan
ʻ ʻ ʻ
chalg itishga urunuvchilar, payt poylab orqasidan hamda qiluvchilar hamisha
ʻ
bo lgan, bundan keyin ham bo lishi mumkin. Karvon bexatar bo lmas, degangap
ʻ ʻ ʻ
bejiz aytilmagan. Ammo xalq karvonini hyech qanday kuch ortga
qaytarolmaydi» 1
Xudi shu g oya maqsad va tushuncha «Kadrlar tayyorlash
ʻ
milliy dastur» hamda «Ta’lim to g risida» qonunda o z ifodasini topgan. demak,
ʻ ʻ ʻ
1
Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. Тошкент, «Маънавият» нашриёти. 2008 йил 172 бет
3

shunday ekan, tarbiyachilar, murabbiy va o qituvchi ustozlarning, shoir va adib,ʻ
olim va adabiyotshunoslarning oldida turgan eng asosiy vazifa yoshlarni
barkamol qilib tarbiyalashdir. Yoshlarda milliy g urur tushunchasini
ʻ
shakllantirish, tarix sahnasida chaqnagan ilm-fan, ma’rifat va ma’naviyat
yulduzlarining asarlarini o rgatish va shu e’tiqod asosida tarbiyalab voyaga
ʻ
yetkazish muhim ishdir. Biz, o zimizning mazkur bitiruv malakaviy ishimizda
ʻ
yuqoridagi buyuk ma’suliyatini chuqur anglagan holda boshlang ich sinflarning
ʻ
1-2-3-4 sinf «O qish kitobi» ga kiritilgan Safar Barnoyev, Miraziz A’zam
ʻ
Tursunboy Adashboyevlar ijodi namunalaridan kiritilgan asarlarni tahlil qilishni
lozim topdik. Bitiruv malakaviy ishining oldiga qo yilgan maqsad va vazifalari
ʻ
Kadrlar tayyorlash milliy dasturida alohida ta’kidlangan o rta umumiy ta’lim
ʻ
maktablarining boshlang ich sinf o quvchilariga, xususan 1-2-3-4 sinflarga
ʻ ʻ
beriladigan bilim va tushunchalar hozirgi davr talabalari nuqtai-nazaridan ishlab
chiqilmoqda. Shu nuqtai-nazardan, biz o z bitiruv malakaviy ishimizda
ʻ
boshlang ich sinf darsliklariga kiritilgan zamondosh shoirlar, yozuvchilar Safar
ʻ
Barnoyev, Miraziz A’zam Tursunboy Adashboyevlarning asarlarini tahlil
qilishni o z oldimizga maqsad qilib quydik. Darsda va darsdan tashqari
ʻ
vaqtlarda ham mazkur o qish uchun topshiriladi. Albatta bu o qishlarning
ʻ ʻ
boshida o qituvchi-murabbiylar turadi. Bolalarning o qishlariga rahbarlik qiladi.
ʻ ʻ
Shuning uchun bo lsa kerakki, Prezidentimiz I.A.Karimov alohida
ʻ
ta’kidlaganidek boshlang ich sinf o qituvchilarining bunday buyuk xizmatlarini
ʻ ʻ
ta’riflab degan edi: «Dunyoda nufuzli kasblar ko p, ammo ular orasida
ʻ
o qituvchilik kasbi alohida yuksak mavqyeiga ega. Ayni zamonda o qituvchi
ʻ ʻ
kasbiga nihoyatda katta talablar quyiladi, chunki biz murabbiy, muallimni
qo liga farzandlarimiz taqdirini ishonib topshiramiz»
ʻ 2

2
Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. Тошкент. «Ўзбекистон» нашриёти. 1998 йил, 146 бет
4

1.Boshlang ich sinflarda o qish darslarini tashkil qilishʻ ʻ
Boshlang ich sinf o qish darsliklarida yuzdan ortiq shoirlarning ko plab
ʻ ʻ ʻ
xilma-xil mavzulardagi she’rlari berilga. Albatta, ularning har biridan ulug
ʻ
maqsadlar ko zlangan. Chunki sh’er ham, avvalo, badiiy adabiyotdir.
ʻ
Adabiyotni o z mohiyatiga ko ra jo shqin daryoga qiyos qilsa bo ladi. Daryo
ʻ ʻ ʻ ʻ
suvlaridan dalalar, dov-daraxtlar gullab-yashnasa, adabiyot inson qalbiga
ezgulik urug ini sepadi, uni hayotda to g ri yashashga, ulug maqsadlar yo lida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kurashishga o rgatadi. Daryo irmoqlardan vujudga keladi. Adabiyotimiz
ʻ
irmoqlari esa adiblarimiz yaratgan asarlardan iborat. Daryolarning sersuvligi,
hayqirib oqishi irmoqlar suviga bog liq bo lgani singari, adabiyotning
ʻ ʻ
jo shqinligi, kurashchanligi – hayotda tutgan o rni undagi asarlarning sifatiga
ʻ ʻ
qarab belgilanadi. Shunga ko ra adabiyot ta’limi o z oldiga bir qator
ʻ ʻ
maqsadlarni qo yadi. Umumiy o rta ta’lim maktablaridagi adabiy ta’lim asosan
ʻ ʻ
sof ilmiy maqsadlarni emas, balki ma’naviyaxloqiy yo nalishlar ustuvorligini
ʻ
ko zda tutadi. Ular orasida eng muhimlari quyidagilar: · o quvchilarning yosh
ʻ ʻ
xususiyatlarini e’tiborga olgan holda, milliy va jahon adabiyotining eng munosib
namunalari bilan tanishtirish asosida ularning qalbida vatanparvarlik, ezgulik,
insonparvarlik singari yuksak insoniy fazilatlarga nisbatan rag bat, mehr va
ʻ
muhabbat uyg otish; · ularni fuqarolik va vatanparvarlik ruhida, adabiyotga,
ʻ
milliy, madaniy-ma’rifiy qadriyatlarga nisbatan hurmat ruhida tarbiyalash; ·
ularning boy ma’naviy dunyosini shakllantirish; · badiiy asar va uning poetik
xususiyatlarini o rganish asosida o quvchida tanqidiy fikrlashga oid ko nikma
ʻ ʻ ʻ
va malakalarni hosil qilish; · ulardagi mustaqil fikrlash, ijodkorlik
qobiliyatlarining shakllanishi va rivoji uchun imkoniyat yaratish; · ularda har
qanday ma’naviy xurujlarga nisbatan sog lom va baquvvat e’tiqodga
ʻ
tayanadigan immunitetni shakllantirish; · so z san’ati vositasida o quvchining
ʻ ʻ
individual va shaxslik fazilatlarini rivojlantirish. Kadrlar tayyorlash milliy
darsturda, «Ta’lim to g risida» qabul qilingan Qonunda bola tarbiyasi asosiy
ʻ ʻ
masala qilib qo yilgan. Bolalar tarbiyasi asosan otaonalar va tarbiyachilar
ʻ
tomonidan oshiriladi. Hali o qish, yozish, chizishni bilmaydigan maktabgacha
ʻ
ta’lim yoshidagi bolalar dunyo sirlaridan mutloqo bexabar bo ladilar. Shunga
ʻ
5

qaramay, bizni qurshagan olamni tezroq bilib olishga uning sirlarni o rganishgaʻ
intiladilar. Unda oilada ota-onalar, bog chalarda esa tarbiyachilar, maktabda esa
ʻ
o qituvchilar yaqindan yordam beradilar, ya’ni ular badiiy asarlardan parchalab
ʻ
o qishni, mazmun va mohiyatini tushunishni o rganadilar. Badiiy kitoblarning
ʻ ʻ
rasmlarini rang-barang harflarini o qish o rganishga muvaffaq bo ladilar.
ʻ ʻ ʻ
Ulg ayib ketayotgan yosh avlodni komil insonlar qilib tarbiyalashda kattalar
ʻ
adabiyotining ajralmas bir bo lagi bo lgan bolalar adabiyotining ham ahamiyati
ʻ ʻ
katta. Bolalar adabiyoti o z oldiga kelajak avlodni jismonan baquvvat, ruhan
ʻ
pok, fikran sog lom, iymon-e’tiqodi butun, bilimi ma’naviyati yuksak, mard va
ʻ
jasur, vatanparvar avlodni tarbiyalashdek katta va murakkab vazifani quyganligi
bilan ajralib turadi. Zotan xalqning bir bo ladi sanalgan bu yosh avlod sal fursat
ʻ
ichida voyaga yetib ulg ayib qoladi. Shuning uchun ham bu avlodga alohida
ʻ
e’tibor va hurmat bilan qarash lozim. Bolalar uchun beriladigan har qanday
badiiy asar ularning yosh xususiyatlariga, saviyalariga mos bo lishi, ular qalbida
ʻ
chuqur uy-fikrlar uyg otishi, yorqin obrazlar va yuksak g oyalarga boy bo lishi,
ʻ ʻ ʻ
ularni ulkan va porloq ishlarga ilxomlantirishi zarur. Yuqorida ta’kidlangan
fikrlarga hamohang g oya, maqsad va tushuncha «Kadrlar tayyorlash milliy
ʻ
dastur» hamda «Ta’lim to g risida» Qonunda o z ifodasini topgan. demak,
ʻ ʻ ʻ
shunday ekan, tarbiyachilar, murabbiy va o qituvchi ustozlarning, shoir va adib,
ʻ
olim va adabiyotshunoslarning oldida turgan eng asosiy vazifa yoshlarni
barkamol qilib tarbiyalashdir. Yoshlarda milliy g urur tushunchasini
ʻ
shakllantirish, tarix sahnasida chaqnagan ilm-fan, ma’rifat va ma’naviyat
yulduzlarining asarlarini o rgatish va shu e’tiqod asosida tarbiyalab voyaga
ʻ
yetkazish muhim ishdir. Mustaqillik yillari mamlakatimiz ta’lim tizimida
farzandlarimizni har tomonlama yetuk va barkamol qilib tarbiyalash maqsadida
“Talim to g risida” gi Qonun “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi.
ʻ ʻ
Ta’limning har bir bosqichida islohotlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda.
2004-yil esa Respublikamizda maktab ta’limini rivojlantirish bo yicha muhim
ʻ
xujjatlar qabul qilingan yil sifatida yodimizda qoldi. O zbekiston Respublikasi
ʻ
Prezidentining 2004-2009- yillarda maktab ta’limini rivojlantirish. “Davlat
Umummilliy Dasturi to g risi” dagi farmoni va ushbu farmon asosida qabul
ʻ ʻ
6

qilingan qarorlarida maktablarimizning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash
hamda uzluksiz ta’limining yagona tizimini shakllantirish bilan bog liq ustuvorʻ
vazifalar belgilab berildi. Bugun ushbu farmon talablarini bajarish bo yicha
ʻ
joylarda keng ko lamli sa’y-harakatlar olib borilmoqda. Ta’lim tizimi islohotiga
ʻ
doir chiqarilgan farmon va qarorlar xalq ta’limi hodimlari, jumladan
boshlang ich ta’lim mutahassislariga ham ma’sulyatli vazifalarni yukladi.
ʻ
Boshlang ich ta`limni takomillashtirish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan
ʻ
biri xisoblanadi. Ma’lumki, boshlang ich ta’lim fanlari orqali o quvchilarning
ʻ ʻ
umuminsoniy va axloqiy ko nikmalari, dastlabki savodxonlik malakalari
ʻ
shakllantiriladi. Ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish
salohiyatini, aqliy rivojlanishini dunyo qarashini, o z-o zini anglash, jismoniy
ʻ ʻ
sog lom bo lishga, milliy urf-odatlarni o zida singdirishga, mamlakatimiz
ʻ ʻ ʻ
boyliklarini ko z-qorachig iday asrashga, tabiatga ongli munosabatda bo lishga
ʻ ʻ ʻ
o rgatadi. O quvchi maktabga kelgan dastlabki kunidan boshlaboq o qishga
ʻ ʻ ʻ
havas qo yishi savodli o qishi, dastlabki amallarni to g ri bajarishga o rgatishi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kerak O qish inson hayotida muhim ahamiyatga ega. O qishni bilmagan
ʻ ʻ
odamning ko zi ojiz kishidan farqi yo q. O qish faoliyati boshlang ich sinflarda
ʻ ʻ ʻ ʻ
barcha fanlar tarkibida amalga oshiriladi., lekin o qishga o rgatish o qish
ʻ ʻ ʻ
darslarining asosiy vazifasidir. Kichik yoshdagi o quvchini o qishga o rgatishda
ʻ ʻ ʻ
ularning umumiy rivojlanishini, psixologiyasini hisobga olish zarur. Ta`limga
ilg or pedagogik texnologiyalarni olib kirish va eng zamonaviy, takomillashgan
ʻ
o qitish usullarini qo llagan holda yuqori samaraga erishish bugungi kunning
ʻ ʻ
oldidagi dolzarb vazifalaridan biridir. O quvchilarni qiziqarli topshiriqlar
ʻ
asosida o qitish o qishga o yin tusini beradi. Bola o ynab charchamaganidek,
ʻ ʻ ʻ ʻ
o qib charchaganini sezmaydi. O qishga qiziqmaydigan, darslarga kelib-
ʻ ʻ
kelmaydigan o quvchilar ham o yinga qiziqadi. Darslarda turli o yin
ʻ ʻ ʻ
mashg ulotlarini tashkil etish bu o quvchilarda ham qiziqish uyg otadi. O quv
ʻ ʻ ʻ ʻ
materiali hajmini oshirib yuborish, tinmay bir maromdagi o qishni tashkil etish,
ʻ
bolani o qish mashg ulotidan bezdiradi. Natijada o quvcilarda bo sh
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zlashtirush va ulgirmovcilik sabablari yuzaga keladi. O qish fanlaridan bo sh
ʻ ʻ ʻ
o zlashtiruvchi o quvchilar bilan ishlash samaradorligini oshirish uchun
ʻ ʻ
7

nimalarga alohida e`tibor qaratish lozim? -Darslarda yangi pedagogik,
zamonaviy texnalogiyalar, noan`anaviy usullardan keng qo llash; -Ko rgazmali,ʻ ʻ
didaktik, test, tarqatma materiallaridan keng foydalanish; -O quvchilarga
ʻ
do stona munosabatda bo lish; -O qish sifati va samaradorligiga e`tibor berish; -
ʻ ʻ ʻ
O quvchilarni erkin va mustaqil fikrlashga orgatishda turli mashqlardan
ʻ
foydalanish; -Nutq o stirishga alohida e`tibor qaratish; -Yanga axborot
ʻ
texnalogiyalardan foydalanish; -Lug at ustuda ishlashga o rgatish; -Xalq og zaki
ʻ ʻ ʻ
ijodidan foydalanish; -“She`riyat gulshani”, “Ifodali o qish” kabi to garaklar
ʻ ʻ
tashkil etish; -Bo sh vaqtlarda ulgurmovchi o quvchilar bilan alohida, yakka
ʻ ʻ
tartibda ish olib borish; - Fanlar a`robogjiqlikka ahamiyat berish. O quvchilar
ʻ
bilishini nazorat qilib borishda albatta past o zlashtirgan o quvchiga alohida
ʻ ʻ
e`tibor qaratish lozim.
8

2.O qishning o ziga xos turlari.ʻ ʻ
Boshlang ich sinflarda o quvchilarni o qishning bir necha turlari yani,
ʻ ʻ ʻ
ongli, tez, to g ri va ifodali o qishga o rgatib boriladi. O qituvchi ongli tez,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
to g ri, ifodali o qishga o rganishda ulgurmayotgan o quvchilar bilan qanday
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ishlar olib borish kerak? To g ri o qish tushinarli qilib xatosiz o qishdir.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ma`lumki ayrim o quvchilar ko pincha ba`zi xarflarni tushurib, bog inlar,
ʻ ʻ ʻ
so zlarning o rnini o zgartirib o qiydilar. Bunday xatolarga yo l qo ymasliklari
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun qiynalib o qiydigan o quvchilarga katta xajmdagi matnlarni qismlarga
ʻ ʻ
bo lib o qishni tavsiya qilish anchagina yengillik yaratadi. To g ri o qishga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o rgatish uchun quyidagi ishlarni amalga oshirish mumkin: -dastlab 3-4
ʻ
bo g inli so zlarni o qish , 5-6 bo ginli so zlarni esa bo g inlarga bo lgan xolda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o qish; -tanish matnlarni o qitishda o qish surati biroz oshiriladi. Shunday
ʻ ʻ ʻ
qilinganda bolalar notanish matnlarni ham tutilmay o qish malakasiga ega
ʻ
bo ladilar; -to g ri o qishni bo sh o zlashtiruvchi o quvchilar o zlashtirishi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun tovush, bo g in va so zlarni to g ri, aniq, sof talaffuz etish katta ahamiyat
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kasb etadi. Masalan, talaffuzda p yozuvda esa b yoziladigan so zlarni to g ri
ʻ ʻ ʻ
o qushga o rgatish (oftob,serob); r tovushini l, y deb (bayroq,-bayloq,o rtoq-
ʻ ʻ ʻ
o ytoq) talaffuz etishlarining oldini olish uchun bunday so zlar yo zilgan
ʻ ʻ ʻ
ko rgazmalardan foydalanish maqsadga muvofiq. O qish tezligini oshirish ancha
ʻ ʻ
murakkab jarayonlarini o z ichiga oladi. Bola tez o qiyman deb
ʻ ʻ
shoshiladi,natijada xatolarga yo l qo yadi. O qituvchi bo sh o zlashtiruvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o quvchilarda yaxshi kayfiyat uyg ota olishi, sinfda yaxshi muhit yaratishi, har
ʻ ʻ
bir bolada “To g ri va ravon o qiy olaman” degan ishonchni uyg otishi lozim.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ongli o qish jaroyonida o qilayotgan matnni tushunib, asosiy maqsadni uqib,
ʻ ʻ
asardagi ayrim o z va ko chma ma`noli so zlarni izohlash, bunday so zlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishtirokida gaplar tuzish, tuzilgan gaplarni mazmun tomondan jamlab, kichik
hikoya hosil qilish, matnning tugallangan qismidagi asosiy fikrni topish
mashqlarini tez-tez o tkazish, matndagi tabiat tasvirini, insonlarning yaxshi-
ʻ
yomon odatlarini misollar yordamida, asardagi voqealarga bog lab gapirib
ʻ
berish maqsadga muvofiq. Qaysi ishlar yaxshi va ularga ergashish mumkin,
9

qaysilari yomon, ulardan nafratlanish kerakligini izohlab berishni o quvchilargaʻ
topsjiriq tariqasida tavsiya etish mumkin. O quvhilar to g ri, ongli, tez o qishni
ʻ ʻ ʻ ʻ
egallagan taqdirdagina ifodali o qiy oladilar. Ifodali o qishga o rgatish, o qishga
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rgatish bilan bir paytda amalga oshiriladi. Ifodali o qishga ulgurmayotgan
ʻ ʻ
o quvchilarga kichik misrali she’rlardan yod olishga topshiriq berish, kichik
ʻ
misradagi she’rdagi ohangga, tinish belgilariga alohida e`tibor bilan yod olish
aytiladi. Mustaqil faoliyat faollikni oshiradi. bo sh o zlashtiruvchi o quvchilarni
ʻ ʻ ʻ
mustaqil ishlashga o rgatish yaxshi samara beradi.Mustaqil faoliyat insonni
ʻ
ziyrak va hozirjavob qiladi. Bu faoliyat kichik yoshdagi maktab o quvchilarida
ʻ
uyg un holda rivojlanishi kerak. Buning uchun, avvalo, o quvchilarni mustaqil
ʻ ʻ
faoliyatga ruhan tayorlash, ularda biror ishni qila olishga va shu ishni sifatli qilib
bajarishga ishonch hosil qilish lozim. Mustaqil ish turlari qanday turlari bo lishi
ʻ
kerak? Avvalo, ish turlari o qituvchi tomonidan puxta o ylangan, ta`lim
ʻ ʻ
maqsadiga asoslangan va surunkali bo lishi kerak. Bunda har bir o quvchining
ʻ ʻ
imkoniyati hisobga olinishi, ularning yosh xususiyati, nimalarga qiziqishi ham
e`tibordan chetda qolmasligi kerak. O quvchilarni aqliy rivojlantirishning
ʻ
sitatlaridan biri topshiriqlarni to la “eslab qolib”bajarishlaridir. Bunda
ʻ
bajariladigan ishning maqsadini tushungan (tasavvur qilgan) holda, uning
rejasini belgilash va ish usulini tanlash, yo l qo yilgan xatolarni mustaqil topa
ʻ ʻ
olish va uni tuzata bilishlariga alohida e`tibor beriladi. O quvchilarning
ʻ
topshiriqlarni tez, to g ri bajarishlari uchun qulay usullarni tanlash, uni tashkil
ʻ ʻ
etish uchun doimiy yetakchi savollar berib, tayanch so zlar tavsiya etish
ʻ
foydalidir. O quvchilarda mustaqil ishlarni sifatli qilib bajarishda qiyinchiliklar
ʻ
paydo bo lishi tabiiy. Chunki hali ularning tasavvurlari yorqin, so z boyligi
ʻ ʻ
yetarli emas. Tajribalar shuni ko rsatadiki, bolalar o qituchi rahbarligida
ʻ ʻ
ishlaganda tez mushohada qiladilar. Bu holga o rganib qolmasliklari uchun
ʻ
ko proq ularning o zlarini mustaqil fikrlashga da`vat etish lozim. O quvchilar
ʻ ʻ ʻ
e`tiborini jalb etish maqsadida matndagi voqealarni eslatib:Nega?Nega shunday
bo ldi?Seningcha qanday bo lishi kerak edi? kabi savollar berib, uning fikrini
ʻ ʻ
ma`qullab, yana o ylasang topasan, juda yaxshi, juda soz! kabi
ʻ
rag batlanttiruvchi so zlarni ishlatish foydalidir. Masalan, “O roq va Kombayn”
ʻ ʻ ʻ
10

masalasi yuzasidan: O roq nega afsuslanadi? Kombayn unga nima dedi? Kabiʻ
savollar berib, har ikkisini solishtirish orqali texnikaning kuch-quvvatiga bolalar
e`tiborini tortiladi, har bir texnika asbobining hayotimizdagi ahamiyatini
baholashga o rgatiladi. Dastlabki bajargan mustaqil ishdan bola mamnun bo lsa,
ʻ ʻ
uning qiziqishlari ortib, yangi-yangi ish turlarini amalga oshirishga kirishadi.
Mustaqil ish natijalarini hamisha tekrishish lozim. Tekshirish og zaki yoki
ʻ
yozma tarzda bo lishi mumkin. Bola yozishidan oldin o ylaydi, fikrini og zaki
ʻ ʻ ʻ
jamlaydi, so ng uni yozishga kirishadi. O z fikrini bayon qilish, yo l qo yilgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
biror savol yoki masala yuzasidan mushohada yuritish uchun jiddiy fikrlaydi. Bu
jarayon (og zaki) nutq asosida paydo bo ladi va mustahkamlanadi. Masalan,
ʻ ʻ
o quvchi o z fikrini yozma ifodalashdan ilgari o ylaydi. Pichirlab allanimalar
ʻ ʻ ʻ
haqida o z-o zicha gapiradi (pedagogikada bu faol faoliyat hisoblanadi). Insho
ʻ ʻ
yozishning dastlabki shakllari ana shunday ishlardan boshlanadi. Bola matnni
o qib, og zaki tahlil qiladi, sarlavhalar o ylab topib, qanday rasmlar ishlash
ʻ ʻ ʻ
lozimligini rejalaydi. O quvchilarni mustaqil faoliyatga o rgatishda
ʻ ʻ
quyidagilarga amal qilishi lozim: -beriladigan har bir topshiriq o quvchilarning
ʻ
imkoniyatlariga mos bo lsin va qiziqish uyg ota olsin; -ish osondan qiyinga,
ʻ ʻ
soddadan murakkabga qarab yo naltirilsin, o quvchiga tushunarli bo lsin; -ishni
ʻ ʻ ʻ
bajarishda bolalarda o ziga ishonch hissi uyg onsin, ishga kirishishda ular
ʻ ʻ
o zlarida dadillik sezsin; -mustaqil bajariladigan topshiriqlar yakkama-yakka
ʻ
tarzda amalga oshirilsin (hamma o quvchi uchun bir xil topshiriq berish bu
ʻ
mustaqil faoliyat emasligini eslatamiz), albatta bunda bo sh o zlashtiruvchi
ʻ ʻ
o quvchiga e‘tibor berish kerak. -topshiriqlarni doimo navbatlashtirib, turini
ʻ
almashtirishga alohida ahamiyat berish kerak; -topshiriqlarni hamma bir vaqtda
boshlab, ma`lum vaqtda tugatishi kerakligini eslatib, bo sh o zlashtiruvchi
ʻ ʻ
bolalarni shu talabni bajarishga ko niktirish lozim; -ish joyi hamisha qulay,
ʻ
saramjon-sarishta bo lishi (parta ustida ortiqcha narsalar bo lmasligi) kerak; -
ʻ ʻ
topshiriqlar darsning turli bosqichida bajarilishi mumkin; -darslik, didaktik
materiallar bilan ishlashda uzviylik bo lishi maqsadga muvofiqdir. Uyga
ʻ
beriladigan vazifalar ham mustaqil ishning bir turidir. Bolalarga, iloji boricha,
sinf sharoitida asosiy bilim va malakalarni singdirish, uyga vazifalar berishni
11

me`yorlash kerak. Bolalar darsdan keyin (og ir, mashaqqatli mehnatdan keyin)ʻ
tiniqib dam olsalar, ko proq ochiq havoda bo lib, harakatli o yinlar, sayr,
ʻ ʻ ʻ
kuzatishlar bilan vaqtlarini o tkazib, tunda osuda uxlab, ertangi kungi darslarga
ʻ
yaxshi kayfiyat bilan kelsalar, darsni o zlashtirish yaxshi bo ladi. Shuning uchun
ʻ ʻ
uy vazifalari oson bo lishi, asosan, bolalarni kuzatishlarga undashi lozim.
ʻ
Boshlang ich ta’limning asosiy vazifalaridan biri o quvchilarning so z zahirasini
ʻ ʻ ʻ
boyitishdir. Bunda lug at ustida ishlashga e’tibor qaratishimiz, lozim. Ona tili
ʻ
bilan o qish fanlarini doimo bog lab borish maqsadga muvofiq. Bo sh
ʻ ʻ ʻ
o zlashtiruvchi o quvchilar bilan ishlashda testlar bilan ishlash ham yaxshi natija
ʻ ʻ
beradi. Ma’lumki respublikamizda o quvchilar bilimini baholashda test
ʻ
sinovlaridan unumli foyalanilmoqdalar. Masalan asarni o zlashtirishga
ʻ
ulgurmayotgan past o zlashtiruvchi o quvchilarga yozma yoki og zaki holda
ʻ ʻ ʻ
quyidagicha testlar bilan murojaat etish mumkin. “Ochko z boy” ertagining
ʻ
salbiy qahramoni kim? a) o tinchi chol b) kampir c) boy Hiylagarning jazosi
ʻ
xalq og zaki ijodining qaysi turi hisoblanadi? a) maqol b) ertak c) afsona
ʻ
Bundan tashqari xalq og zaki ijodiyoti turlaridan foydalanib ham bo sh
ʻ ʻ
o zlashtiruvchi o quvchilarni o zlashtirish foizlarini oshirish mumkin. Ma’lumki
ʻ ʻ ʻ
boshlang ich sinf oquvchilari ertaklarga juda ham qiziqadilar ulardan foydalanib
ʻ
bo sh o zlashtiruvchi o quvchilarni faolliklarini oshirish ,erkin mustaqil
ʻ ʻ ʻ
fikrlashga o rgatish nutq boyliklarini oshirish maqsadga muvofiq bo ladi.
ʻ ʻ
Xulosa qilib aytganda bo sh o zlashtiruvchi o quvchilar bilan ishlash ancha
ʻ ʻ ʻ
murakkab jarayon. O qituvchining pedagogik mahorati zamonaviy dars o tish
ʻ ʻ
usullaridan foydalanishi bo sh o zlashtiruvchi o quvchi bilan yakka tartibda ish
ʻ ʻ ʻ
olib borishi natijasida uning oldini olishga imkon yaratadi. Jahon- keng
Dunyoda mamlakat kop, lekin bu olamda betakror ona yurtimiz O zbekistonimiz
ʻ
yakka-yu yagona. O zbekistonning kelajakdagi ravnaqi bugungi yosh avlodning
ʻ
to la qonli ta’lim va tarbiyasiga ko p jihatdan bog liqdir.Ana shularni
ʻ ʻ ʻ
kelajagimiz poydevori bo lmish boshlang ich sinf o qiuvchilari diliga jo etib
ʻ ʻ ʻ
hayotlari mazmuniga aylantirishimiz ona Vatanga muhabbat ruhida
tarbiyalashimiz lozim. Agar o qituvchi 3 sinf «O qish kitobi1»da berilgan badiiy
ʻ ʻ
asarni bola qalbini hayajonga soladigan tarzda mohirlik bilan tushuntira olsa,
12

ya’ni asar o quvchida xayrixohlik, noxushlik kabi qator tuyg ularni uyg otsa, uʻ ʻ ʻ
holda o qituvchi shu yo l bilan bolada estetik tuyg ularni uygotgan va
ʻ ʻ ʻ
rivojlaitirgan, tasvirlangan voqyeaga estetik munosabat hosil qilishda unga
ko maklashgan bo ladi. Adabiy asarlarni estetik idrok qilishning
ʻ ʻ
emosionalligiga suyanish ijtimoiysiyosiy va axloqiy tasavvurlarni
o zlashtirishga yordam beradi. Vatanga muhabbat, do stlik, mehnat, burch kabi
ʻ ʻ
axloqiy tushunchalarni o quvchilar emosional his qilgandagina anglab oladilar
ʻ
Muhabbat Umarova, Sharofat Hakimovalar 3-sinf uchun darslikda (To ldirilgan
ʻ
tuqqizinchi nashri. Toshkent «Cho lpon» nashriyoti, 2010 yil) yosh shoir va
ʻ
yozuvchilarning bolalarbop she’r va hikoyalaridan berilgan. Jumladan, Tohir
Qahhor, Ullibibi, M.Yusuf, Toshpo lat Xolmatov, Zohir A’lam, Sulton Jabbor,
ʻ
Yoqutxon Raximova, Abdusalom Umarov, Rahmat Azizxodjayev, Mirzo
Karim, Xoji Abdurazzoq Yunus singari ijodkorlar asarlaridan namunalar,
parchalar keltirilgan. Biz, mazkur bitiruv malakaviy ishimizda 3-sinf «O qish
ʻ
kitobi»da berilgan. Shoir va yozuvchilardan: Miraziz A’zam Tursonboy
Adashboyev, haqida va ularning asarlari haqida fikr yuritamiz. Dastlab, mazkur
yozuvchi va shoirlarning tarjimai holi, undan so ng esa ularning asarlarini
ʻ
umumta’lim o rta maktablarida o tish usullari haqida fikr yuritamiz. She’rlarida
ʻ ʻ
olg a surilgan g oyada bola qo pollik bilan emas, muloyimlik va
ʻ ʻ ʻ
xushmuomalalik bilan tevarak-atrofdagilarning o ziga nisbatan yaxshi
ʻ
muomalada bo lishiga sazovor bo ladi. Bolalar she’r qahramoniniig
ʻ ʻ
muvaffaqiyatsizliklariga achinadilar va sehrli so z yordamida erishgan
ʻ
yutuqlaridan quvonadilar. Agar bolalar o qituvchining she’r qahramoniga
ʻ
bo lgan munosabatidan mamnun bo lsalar, o qituvchi she’r g oyasining estetik
ʻ ʻ ʻ ʻ
jihatdan idrok qilinishini ta’minlagan bo ladi. O quvchilarning xayolini
ʻ ʻ
tarbiyalashda adabiy asarning estetik idrok qilinishini to g ri tashkil etish va
ʻ ʻ
tekstni ifodali o qish muhim ahamiyat kasb etadi. O qituvchi adabiy asarning
ʻ ʻ
idrok qilinishini tashkil etar ekan, bolalar diqqatini asarda aks ettirilgan narsa va
hodisalarning go zalligini payqashga, ularga nisbatan o z munosabatini
ʻ ʻ
aniqlashga qaratmog i kerak. Shuning uchun o qituvchining so zlari, uning
ʻ ʻ ʻ
o quvchiga bergan savollari katta ahamiyat kasb etadi. Bunda bolalarga
ʻ
13

emosional xarakterdagi, masalan, «Hikoyani o qiyotganingda qayeridaʻ
qo rqding?», «Qayeri kulgili ekan?», «Qayerida quvonding?» savollar berish
ʻ
yaramaydi. Bunday savollar bolani chalg itib qo yadi, kitobni o qiyotganda bola
ʻ ʻ ʻ
qo rqmagan, kulmagan, quvonmagan bo lsa-da, kitobning shunday o rinlarini
ʻ ʻ ʻ
borligini u taxmin qila boshlaydi. O qituvchining savoli o quvchining o qilgan
ʻ ʻ ʻ
asarga nisbatan munosabatini, ya’ni kitobning qayeri uni hayratlantirganini,
hayron qoldirganini, quvontirganini, qo rquv, sevinch, nafrat va boshqa
ʻ
tuyg ular uyg otganini aniqlashga undashi kerak. «Biror munosabat»ga bog lab
ʻ ʻ ʻ
berilgan savollar asarni estetik idrok qilishga yordam bermaydi. Masalan,
dalaning yozgi ko rinishi haqidagi she’r o qilganda, dala qanday rangda edi,
ʻ ʻ
unda qanday gullar o sib yotardi kabi savollar yosh kitobxonni yoz tabiatining
ʻ
rango-rang bo yoqlaridan zavqlanishga, ya’ni she’rni estetik idrok qilishga
ʻ
rag batlantirmaydi. Badiiy asarga nisbatan savollar qo yilayotganda savollarning
ʻ ʻ
xarakteri, ularning izchilligi haqida o ylash va bolalarga asarni o qish jarayonida
ʻ ʻ
tug ilgan fikr va mulohazalarini, o zlarini hayajonga solgan tuyg ularni
ʻ ʻ ʻ
ifodalashga imkon berish lozim. O zi o qigan asar uyg otgan tuyg ular haqida
ʻ ʻ ʻ ʻ
to liq gapirib bera olmaydi. Ularda tuyg ular asosan: yoqdi — yoqmadi,
ʻ ʻ
qiziqarli- qiziqarli emas shaklida paydo bo ladi. Bu tuyg ular aksari asarda
ʻ ʻ
ifodalangan odamlarning ayrim sifatlari, kishilarning o zaro munosabatlari,
ʻ
xulq-atvorlari, ijtimony hayot hodisalari va tabiatga bo lgan munosabatni ochib
ʻ
beradigan asar mazmuni orqali uyg onadi. Boshqa so z bilan aytganda, yosh
ʻ ʻ
kitobxonning tuyg ulari har bir asarda mudom mavjud bo ladigan «axloqiy
ʻ ʻ
masala»ga mansubdir. Estetik va axloqiy idrok birligining asoslari xuddi mana
shundan iboratdir. S.Barnoyev, M.A’zam, T.Adashboyevlar ijodi haqida
gapiradigan bo lsak, bola esini taniganidan boshlab, tevarak-atrofidagi muhitga
ʻ
qiziqib qaraydi. Uning sirlarini, umuman, hayot haqiqatini bilishga intiladi. Bu
intilish bora-bora taqlidchilikni tug diradi. Darhaqiqat, yaxshilikka, yangilikka
ʻ
taqlid qilish bolalarning azaliy odati. Shu ma’noda bolalarga o rnak bo larli
ʻ ʻ
darajadagi lirik qahramon yaratish-boshqa janrlar kabi bolalar she’riyatining
ham doimiy talabidir. Bolalar poeziyasida jozibali, kurashchan xarakterlar
yaratish borasida katta yutuqlar qo lga kiritildi. Bunday qahramonlar obrazi
ʻ
14

bolalarda ona-Vatanga muhabbat, dushmanta nafrat, ilmga, mehnatga ishtiyoq,
sadoqat kabi ezgu histuygularni tarbiyalashga xizmat qilmoqda.
Kichkintoylarning katta dunyosini badiiy «kashf» etish, umuman intellektual
lirik qahramon yaratishda har bir shoirning o ziga xos, izdividual uslubi bor.ʻ
Shunga muvofiq, qahramonlar bir tomondan o zaro farqlansa, ikkinchi
ʻ
tomondan, mushtarak xususiyatlarga ham ega. Ayniqsa bu o ziga xosliklar yosh
ʻ
shoirlar ijodida ham yaqqol kuzga tashlanadi. Chunonchim, Safar Barnoyev
she’rlarining qahramoni-kurashchan obraz-o qishda a’lochiligi, jamoat ishlarida
ʻ
ilg orligi, tabiat sirlariga qiziquvchanligi, hayotda jasurligi bilan sadoqatli do st
ʻ ʻ
va qadrdon o rtoq sifatida alohida ajralib turadi. Uning hayot haqida o z
ʻ ʻ
falsafasi bor. Bizni kurshagan olam qahramon nazarida sirli bir jumboq bo lib
ʻ
gavdalanadi. Lekin jumboq jumboqligicha qochib ketavermaydi. Shoir uning siri
va sababini bolalar dunyoqarashiga mos tarzda badiiy psixologik tahlil qilish
orqali ocha boradi. Lirik qahramon bugungi farovon turmushimizning tub
mohiyatini o ylar ekan, uning osonlik bilan qo lga kiritilmaganligini qalbdan his
ʻ ʻ
etadi. Otalar ishidan faxrlanish uning qalbida iftixor tuyg ularini uyg otadi:
ʻ ʻ
Dadamning ko llari miltiq ham ushlagan, Gulni ham ekkandir dadamshshg
ʻ
qo llari. Otalar yaratgan totli hayot nash’asi o z navbatida uni sevishga,
ʻ ʻ
ardoqlashga burchli qilib qo yadi. Buning uchun, avvalo, o qish, mehnatga
ʻ ʻ
muhabbat bog lash lozim. O qish va mehnat jarayonida esa boshqalar bilan
ʻ ʻ
qudratli do stlik rishtalari bog lanadi. Shoirning lirik qahramoni tor hayot
ʻ ʻ
qobig iga o ralib qolgan emas, aksincha, ertangi kunga jiddiy boqadi. Undan
ʻ ʻ
yangicha ma’no, yetuklik izlaydi: Umrning yo li-yu, mazmuni, Kaftimda
ʻ
sanoqsiz chiziqlar. Kaftimning so qmog i, yo llari. Bekorchi damlarga
ʻ ʻ ʻ
qiziqmay, Quyoshga cho zganman qo llarim. Shunisi diqqatga sazovorki,
ʻ ʻ
qahramon o z baxtini, taqdirini xalq va Vatan taqdiri bilan bog laydi. Uning
ʻ ʻ
uchun ona va Vatan mushtarak tushunchalar bo lib, ular oldida o zini qarzdor
ʻ ʻ
his etadi. Chunki ona unga jon baxsh etgan bo lsa, Vatan o z quchog ida
ʻ ʻ ʻ
avaylab o stirmoqda. «Shu tufayli ona, yurt, bizga doim suyuksiz», deydi u. Shu
ʻ
tariqa konkretlikdan umumiylikka qarab boriladi, muhim ijtimoiy xulosalar
chiqariladi, hayot haqiqatini badiiy tasdiqlaydigan yorqin obrazlar qiyofasi
15

tavdalantiriladi. Buni shoirning «Yuz dona lola», «Tinchlik qo shig i», «Onaʻ ʻ
madhi», «Samarqand bilan quyosh», «Dadamning qo llari», «Dedi-dedi fosh
ʻ
bo ldi»
ʻ щ ye’rlarida qo rsa bo ladi. Yaxshi she’r she’rxonlar qalbiga hyech ʻ ʻ
qanday vositasiz o zi oqib kiradi, tillardan tushmay qoladi. Yosh shoir
ʻ
S.Barnoyev bolalarga o rnak bo larli darajadagi lirik qahramon yaratish ustida
ʻ ʻ
samarali ijod etgan. Uning she’rlarining qahramoni, shoirning o zi e’tirof
ʻ
etganidek, qo zichoq, qo ng iroq va qo g irchoq doirasidagi tor muhitda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o ralashib yurmaydi. U hayotni, tabiatni, ona-Vatanni jon-dilidan sevuvchi
ʻ
o spirin bo lib, ilmga chanqoq, olam oirlariiing mag zini chaqishga harakat
ʻ ʻ ʻ
qiladi. Borliqni dialektik birlikda kuzatadi: Biri-biriga monand, Biri-biriga
payvand. Birlashgan butun olam, Quchoqlashgan tog lar ham. Bu birlik
ʻ
shunchaki qayd qilinmaydi, balki uning zamirida do stlik iplari bor degan
ʻ
yuksak ijtimoiy ma’no chiqariladi: Quyosh bobo himmati, Daryolarning qudrati,
Shamolning harakati, Ona yerning mehnati Ulkan do stlik hurmati. Qahramon
ʻ
hayot va taraqqiyot haqida falsafiy fikr yuritib, butun olam ijodkori insondir,
degan haqqoniy xulosaga keladi: Inson qo li — besh barmoq, Besh qit’ani zabt
ʻ
etgan. Muz-tog larni eritgan. Olam inson kaftida. Inson-ijodkor. U tabiatni o z
ʻ ʻ
mehnati bilan bo ysundirib, unga chiroy baxsh etadi. Olam go zalligidan
ʻ ʻ
zavqlanadi. Hayotga, tabiat va Vatanga bo lgan muhabbat tuyg usi ana shunday
ʻ ʻ
shakllanadi. Bu shoirning «Bahs», «Kech kuz», «Yur, dalalar qo yniga»,
ʻ
«Tog lar bayrami», «Yurt mehri» singari she’rlarida ravshan ko rinadi. Odam va
ʻ ʻ
olam, zamin va zamon o rtasidagi doimiy aloqa, insonning hukmronlik roli
ʻ
Qambar O tayevning «Qizil galstuk», «Tog boshidagi lola», «Soat», Mashrab
ʻ ʻ
Boboyevning «Qaldirg och nima deydi?», «Yangra gornim!» kabi jajji
ʻ
kitobxonni o ylashga majbur etadigan she’rlarida o zining yaxshigina ifodasini
ʻ ʻ
topgan. Bolalar uchun jon kuydirib qalam tebratayotgan Miraziz A’zam,
Tursunboy Adashboyev manzumalarining qahramoni kichik maktab yoshidagi
bolalar bo lsa ham, ziyrakligi tufayli tabiat jumboqlarini yechishga urinadi,
ʻ
insoniy munosabatlarni sinchkovlik bilan kuzatadi. M. A’zam «Azizning
orzulari», «Yo lchilar qo shig i», «Tong bilan birga turdik», «Yerga dovrug
ʻ ʻ ʻ ʻ
olamiz» hamda «Bir cho ntak yong oq» turkum she’rlarida g oyaviy niyatini
ʻ ʻ ʻ
16

to laroq ochish maqsadida so z o yinidan takrordan foydalansa, T. Adashboyevʻ ʻ ʻ
she’rlarida yumoristik talqin asosiy o rin tutadi. Ularda qadrdon qishloq dalalari,
ʻ
keng vodiylar tarannum etiladi. M. A’zam qo liga qalam tutar ekan,
ʻ
o quvchisining kimligini bir daqiqa ham unutmaydi, qahramon bilan birga
ʻ
o ylaydi, uning uchqur xayollariga sherik bo ladi. Bu — tizginni qahramon
ʻ ʻ
qo liga tutqazib qo yadi, degan so z emas, albatta. Balki jo shqin tuyg ularini,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qaynoq ehtirosini bosh maqsadga bo ysundirishi samarasidir. Buni she’rlaridagi
ʻ
har bir so zga katta mas’uliyat bilan yondoshishida, so zlarni o z o rnida
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishlatishida, bolalar psixikasiga mos o ynoqi ruh baxsh eta olishida ko rishimiz
ʻ ʻ
mumkin. Shoir xuddi shu yo l bilan sovet xalqi o rtasidagi qudratli do stlikni
ʻ ʻ ʻ
ulug laydi. Bizlar o n besh bolamiz, Oqmiz, sariq, qoramiz. Oramizdan o tmas
ʻ ʻ ʻ
qil, Garchi bizda har xil til. Tursunboy Adashboyev ijodida qishloq yoshlari
hayoti badiiy tadqiq qilinadi. She’rlarining lirik qahramoni oddiygina qishloq
bolasi. U qayerda bo lmasii, tug ilib o sgan qishlog ini, sevimli diyorini
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo msaydi, unga muhabbati jo sh uradi. Qishloqning har bir qarich yeri unra
ʻ ʻ
to tiyo. Chunki olam jamoliga ilk bor o sha yerdan bokqan. Inson mehrini o sha
ʻ ʻ ʻ
yerda tuygan. «Do ngliklardan mis laganda sirpanib», bolalik zavqini surgan. Bu
ʻ
holni shoirning «Qishlog im», «Yaylovda», «Zira» kabi she’rlari misolida
ʻ
ko rish mumkin. «Hisob darsida», «Qatiq», «Oy», «Dazmol» singari qator
ʻ
she’rlarida esa asosny g oyani yengil yumor vositasida ifodalaydi. Mazkur
ʻ
muloqazalarimiz yoshlar she’riyati faqat zafar quchyapti, u yuksak taraqqiyot
bosqichida, degan fikrni tug dirmasligi kerak. Chunki ular izlanish pallasidadir.
ʻ
Bu davrda ba’zan kamchiliklarning ro y berishi hchm tabiiy. Asarning tematik
ʻ
doirasi, mavzu ulug vorligi hamda g oyaviy mundarijasi uning estetiktarbiyavny
ʻ ʻ
qimmatini tayin qilolmaganidek, ma’lum g oya atrofida ortiqcha takror
ʻ
jimjimadorlik, taqlidchilik, quruq didaktika ham fikrning o quvchiga to liq yetib
ʻ ʻ
borishiga monelik qilishi sir emas. Bunday qusurlar M. A’zamning «Onam ishga
ketganda», S. Barnoyevning «Shirinlik», G. Jo rayevaning «Inoq oila», R.
ʻ
Tolipovning «Derlar: baxting qo lingda» singari she’rlarida ko zga tashlanadi.
ʻ ʻ
Davrimiz yuksalish davri. Kashf etilgan biron bir yangilik hali hayotga singib
ketmasdan, ikkinchisi vujudga keladi. Yutuqlarimiz jasorat va kurash
17

samarasidir. Bugungi kunda qahramonlikni hayotning o zi tug dirmoqda.ʻ ʻ
Davrimizda qahramonlik an’anaga aylanib qoldi. Buni kattalar hayotida emas,
balki o quvchi bolalar hayotida ham ko rish mumkin. Yosh grajdanlar kattalar
ʻ ʻ
mehnatiga o z ulushlarini qo shmoqdalar, tonnalab paxta termoqdalar. Turli
ʻ ʻ
hunar o rganmoqdalar. Mehnat desantlari tashkil qilmoqdalar. Xullas, ularning
ʻ
o qishi, mehnati, intilishi doston va balladalar yozishga arziydi. Afsuski bolalar
ʻ
shoirlari bu ishga qalam urmayotirlar. Katta janrlar e’tibordan chetda qolmoqda.
Bu hol bolalar prozasiga nisbatan bolalar poeziyasida ochiq-oydin ko zga
ʻ
tashlanadi. Shularni hisobga oladigan bo lsak, ba’zi shoirlarimiz juda jo n
ʻ ʻ
ganlarni she’rga solayotganga o xshaydi. Pand-nasihatdan nariga o tilmaydi.
ʻ ʻ
Bolalar she’riyati rivojiga mavzu torligi, bir xilligi ham sezilarli salbiy ta’sir
qilmoqda. Ba’zi she’rlarda a’lochi va jamoatchi o quvchilar sha’niga quruq
ʻ
maqtovlar yog iladi. Ularning ishi hamisha «besh». Kiyim-boshi toza, kattalarpp
ʻ
hurmat qiladi, uy ishlarida ota-onasiga dastyor. Bular, so zsiz yaxshi sifatlar.
ʻ
Qachonki, ichki mohiyati ochib berilsa ma’qul. Afsuski, his-tuyg udan yiroq,
ʻ
badiiylikdan mahrum bunday asarlarda farishta qahramonlar obrazi yaratilib,
ularga hayotda yashashning tayyor sxematik «resepti» qo sh qo llab topshiriladi.
ʻ ʻ
Sxematizm, quruq didaktika D. Matjonning «Tuzatib ol», J. Rahimning «Buzoq
nega qalampirdan xafa?», «G ishtlar qo shig i», S. Jabborning «Shirin» kabi bir
ʻ ʻ ʻ
talay she’rlariga xos xususiyatdir. Kichkintoylarning ma’naviy dunyosi
ijodkordan g oyatda noziklik va ehtiyotkorlik bilan yondoshishni talab etadi.
ʻ
Hayot - murakkab. Tabiat va jamiyat voqyea-hodisalarga boy bo lib, ijodkorga
ʻ
istagancha material berishi mumkin. Ammo ularni tanlamasdan qalamga
olaverish ko zlangan natijani beravermaydi.
ʻ
18

3.She’r va uni o qitishning usullariʻ .
Ma’limki, o qish kitoblaridagi aksariyat mavzularni she’rlar qamrab
ʻ
olgan. Quyidagi she’r nomlari va mualliflarining ro yxatiga e’tibor beraylik:
ʻ
O qish 1-sinf She’r:
ʻ
1. Vatan – bu… Po lat Mo min, 5-bet.
ʻ ʻ
2. O zbekiston askarlari. Odil Abdurahmon, 8-bet.
ʻ
3. Ota rozi – Vatan rozi. Eson Rahimov, 9-bet.
4. Qish. Tursunboy Aashboyev, 11-bet.
5. Oy allasi. Odil Abdurahmon, 13-bet.
6. Vatan. Miraziz A’zam, 1-bet.
7. Quyoshdan erta turib. Yo ldosh Sulaymon, 17-18-bet.
ʻ
8. Bahor kelgach. Tursunboy Adashboyev, 36-bet.
9. Lola. Hamid Olimjon, 37-bet.
10.Mehribon oyijonim. Po lat Mo min, 39-40-bet.
ʻ ʻ
11.Bekinmachoq. Anvar Obidjon, 41-bet.
12.Navruz. Rauf Tolib, 44-bet.
13.Maktab – oftob qo shig i. Quddus Muhammadiy, 47-bet.
ʻ ʻ
14.Kitob, mening do stim. Zafar Diyor, 49-bet.
ʻ
15.Yaxshi niyat. Anvar Obidjon, 53-bet.
16.Maslahat. Ikandar Rahmon, 74-75-bet.
17.Yer nima der? Po lat Mo min, 87-bet.
ʻ ʻ
18.O zbek elim. Odil Abdurahmon, 96-bet.
ʻ
19.Ming yashang. Yo ldosh Sulaymon, 99-100-bet.
ʻ
20.Ulug bek bobom. Po lat Mo min, 103-bet.
ʻ ʻ ʻ
19

21.Boychechak. Muhtarama, 104-bet.
22.Ota – ona. Tolib Yo ldosh, 105-bet. ʻ
23.Qushcha. Abdulla Oripov, 106-bet.
24.Oftob va odob. Po lat Mo min, 107-bet.
ʻ ʻ
25.Dil so zlari. Habib Rahmat, 110-bet.
ʻ
26.Ochiq gap. Nurllo Oston, 112-bet.
27.Oltin quyosh. Miraziz A’zam, 119-bet.
28.Turnalar. Ilyos Muslim, 121-bet.
O qish 2-sinf She’r:
ʻ
1. O zbekiston. Abdulla Oripov, 4-bet.
ʻ
2. O zbekistonim. Hamza Imonberdiyev, 5-bet.
ʻ
3. Istiqlol. Jumaniyoz Jabbor, 6-7-bet.
4. Humo qushi. Po lat Mo min, 7-bet.
ʻ ʻ
5. O lka. Erkin Vohidov, 11-bet.
ʻ
6. Sohibqiron bobomiz. Muxtor Xudayqulov, 14-15-bet.
7. Vatan. Narimon Orifjonov, 15-bet.
8. Yur tog larga. Usmon Nosir, 17-18-bet.
ʻ
9. Tilagim. Yo ldosh Sulaymon, 18-19-bet.
ʻ
10. Kuz. Kavsar Turdiyev, 21-bet.
11. Olma. Erkin Vohidov, 22-bet.
12. Gilos. Erkin Vohidov, 22-bet.
13. Bog da. Qambar ota, 24-bet.
ʻ
14. Dehqonga ta’zim. Tursunboy Adashboyev, 25-bet.
15. Kuzda. Habib Rahmat, 26-bet.
16. O quvchiga esdalik. Quddus Muhammadiy, 28-bet.
ʻ
17. Kitob deydi. Quddus Muhammadiy, 29-bet.
18. Orzular Rauf Tolib, 30-31-bet. Bu ro yxatni uchunchi hamda
ʻ
to rtinchi sinf darslilaridagi she’rlar hisobiga yanada kengaytirish mumkin.
ʻ
Ammo shulardan ham ko rinib turibdiki, she’r ilmi – jiddiy ilmdir. Albatta,
ʻ
darslikda berilgan har bir mavzu o quvchilarning ongi va tushunchasi darajada
ʻ
20

berilib, mavzuning g oyaviy-badiiy xususiyatlarini qanchalik idroq qila olishlariʻ
hisobga olinishi zarur. Prezidentimiz I.A.Karimov o zining «Barkamol avlod
ʻ
o rzusi» nomli kitobda «Farzandlarimiz bizdan ko ra bilimli, kuchli dono va
ʻ ʻ
albatta baxtli bo lishlari kerak» deb ta’kidladanidek, yosh o sib kelayotgan
ʻ ʻ
avlod yoshligidanoq tarbiyali, o qimishli qilib tarbiyalanishi kerak. Kadrlar
ʻ
tayyorlash Milliy dasturi hamda «Ta’lim to g risida» Qonun ham shu maqsadga
ʻ ʻ
qaratilgan. Boshlang ich sinflarning o qish darslari o z mohiyati, maqsad va
ʻ ʻ ʻ
vazifalariga ko ra ta’lim tizimida alohida o rin tutadi. Negaki uning zaminida
ʻ ʻ
savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham
boshqa predmetlar ta’limini o qish ta’limisiz tasavvur qilib bo lmaydi. O quvchi
ʻ ʻ ʻ
matnni to g ri, tez, tushunib o qish, mazmunini o zlashtirish bilan ilk bor o qish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
darslarida yuzlashadi. O qish darslari orqali o quvchilarning Davlat ta’lim
ʻ ʻ
standartli (DTS) talabalari bo yicha o zlashtirishlari ko zda tutilgan o quvbiluv
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko nikma-malakalari hamda bilimlari egallashlariga yo l ochiladi. Aynan o qish
ʻ ʻ ʻ
ta’limida insonning, avvalo, o zligini, qolaversa olamni anglashga bo lgan
ʻ ʻ
intilishlariga turtki beriladi. Shu maqsadda «O qish kitobi» darsliklariga ona
ʻ
tabiat, atrofimizni o rab turgan olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi,
ʻ
kattalar va bolalar hayoti, mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma’naviy
qadriyatlar, xalqlar do stligi va tinchlik kabi turli mavzular bo yicha atroflicha
ʻ ʻ
tushunchalar berishga mo ljallangan badiiy, axloqiy-ta’limiy, ilmiy-ommabop
ʻ
asarlar kiritiladi. O qish darslari savod o rgatish davrida o quvchilarni bo g in,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
so z va gaplar bilan tanishtirish va ularni o qish, rasmlar asosida hikoya qilish
ʻ ʻ
tarzida uyushtirilsa, o qish texnikasi egallangandan so ng o qish muayyan
ʻ ʻ ʻ
mavzular bo yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop matnlar yuzasidan olib
ʻ
boriladi. Boshlang ich sinf «o qish kitobi» darsliklariga kiritilgan muayyan
ʻ ʻ
mavzular o quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib Kirishi,
ʻ
dunyoqarashlarini milliy istiqlol mafkurasi asosida to g ri shakllantirishga
ʻ ʻ
qaratilishi bilan belgilanadi. shunga ko ra, o qish darslarining yetakchi
ʻ ʻ
xususiyati o quvchilarning savodxonligini ta’minlash bilan birga, o quvchilarni
ʻ ʻ
milliy mafkura asosida yuksak axloqiy qadriyatlarruhida tarbiyalashga
qaratiladi. Boshlang ich sinflarning o qish darslarida o rganiladishgan
ʻ ʻ ʻ
21

asarlarning mavzu doirasi ancha keng bo lib, ular ona tabiat yil fasllari, xalqʻ
og zaki ijodi, mehnatga muxabbat, asosiy bayram sanalari, milliy istiqlol va
ʻ
ma’naviyat kabi umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan. O qish darslari
ʻ
uchun tanlangan mavzular o quvchilarga kundalik hayot, mustaqillikni
ʻ
mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo yicha ham bilim va tarbiya berishni
ʻ
ko zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma’naviyat va tabiat mavzular alohida
ʻ
ajralib turadi. ulardan ko zlangan maqsad o zlikni anglash, istiqlol, vatan va
ʻ ʻ
tabiat bilan bog liq tuyg ularni uyg otishdir. Vatanparvarlik, atrofimizdagi olam.
ʻ ʻ ʻ
mehnatsevarlik kabi mavzular o qish darsliklaridagi keng qamrovli mavzulardan
ʻ
bo lib, 2 sinf «O qish kitobi»dagi «Ona yurtim-oltin beshigim» bo limiga
ʻ ʻ ʻ
kiritilgan «O zbekistonim» (H.Imonberdiyev), «Istiqlol» (J.Jabborov), «O lka»
ʻ ʻ
(E.Voxidov), «Yur tog larga» (U.Nosir), 3-sinfda «Ona bita, Vatanyagona»
ʻ
bo limidagi «Vatan haqida she’r» (A.Avloniy), «O zbegim» (E.Voxidov),
ʻ ʻ
«Vatan mo tabirdir» (X.Davron), «Bilib qo yki, seni Vatan kutadi» (T.Malik),
ʻ ʻ
4-sinfda «O zbekiston» - Vatan manim bo limidagi «Serquyosh o lka»
ʻ ʻ ʻ
(Z.Diyor), «Iqboli buyuksan» (A.Oripov), «Toshkentnoma» (M.(Shayxzoda),
«Xarita» (N.Norqobil) kabi asarlar misolida atroflicha tahlilga tortiladi. Ijtimoiy-
tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor
ʻ
kurashi, ilug siymolar tomonidan amalga oshirilgan ishlar, tarixiy sanalar
ʻ
to g risida muayyan tasavvur beradi. Beruniy, amir Temur, Alisher Navoiy,
ʻ ʻ
Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi matnlar shular jumlasidandir. Bu xildagi
asarlar o quvchilarni faqat o tmishimiz bilan tanishtirib qolmasdan, vatan
ʻ ʻ
oldidagi farzandlik burchi va masuliyatini teran anglashga ham yordam beradi.
ularda Vatanga muxabbat tuyg usi shu tariqa shakllanadi. Vatanimiz o timishi
ʻ ʻ
haqida hikoya qilingan asarlar bilan tanishish va ularni tahlil qilish jarayonida
o quvchilar o tmish bilan bugungi kunni taqqoslash imkoniga ega bo ladilar,
ʻ ʻ ʻ
jamiyat taraqqiyoti xususida qisqacha bo lsa-da, tushuncha hosil qiladilar.
ʻ
O quvchilarning bog lanishni nutqini va adabiy-estetik tafakkurini o stirish.
ʻ ʻ ʻ
O quvchilarning xayolot olamini boyitish. Elementar adabiy tasavvurini
ʻ
shakllantirish. Shuni unutmaslik kerakki, har bir ta’limiy vazifani bajarishning
aniq va ilmiy metodik usullari mavjud bo lib ular zamonaviy o qitish usullari
ʻ ʻ
22

bilan boyitib borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o zaro bog liq holda vaʻ ʻ
sinfdan tashqari o qish mashg ulotlari jarayonida hal qilinadi. «Kadrlar
ʻ ʻ
tayyorlash Milliy dasturi»da ta’lim berishning ilg or pedagogik
ʻ
texnologiyalarini, zamonaviy o quv-uslubiy majmualarini yaratish kabilar
ʻ
umumiy o rta ta’limning asosiy vazifalaridan biri sifatida ta’kidlangan. Ilg or
ʻ ʻ
pedagogik texnologiya usullaridan foydalanish o qituvchi va o quvchi faoliyati
ʻ ʻ
doirasini aniq belgilab beradi. Inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo lgan
ʻ
o qish faoliyati barcha predmet darslarida amalga oshiriladi. Lekin o qishga
ʻ ʻ
o rgatish yo l-yo riqlarini o qish metodikasi ishlab chiqadi. O qish metodikasi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kichik yoshdagi o quvchilarning umumiy rivojlanishi, psixologiya, xususiy
ʻ
metodika sohasidagi yutuqlar asosida takomillashtirilib boriladi. O qish
ʻ
darslarining samaradorligi ko p jihatdan ta’lim metodlarining to g ri
ʻ ʻ ʻ
tanlanishiga bog liq. Binobarin, fanning o zi kabi o qish metodlari ham doimiy
ʻ ʻ ʻ
rivojlanishga bo ladi. Masalan, eski maktablarda o qish quruq yod olish metod
ʻ ʻ
asosida o rgatilgan bo lsa, hozir izohli o qish asosida olib boriladi. Yod olish
ʻ ʻ ʻ
metodida matndagi so zlarga izoh berishga, ma’nosini tushuntirishga, o qilganni
ʻ ʻ
qayta hikoyalashga, umuman olganda, o qishning ongli bo lishga mutlaqo
ʻ ʻ
e’tibor berilmagan. Ularda ko proq to g ri talaffuz, qiroat bilan o qish ifodali
ʻ ʻ ʻ ʻ
o qish nazarda tutilgan. Hozir maktablarda o qish izohli o qish metodi asosida
ʻ ʻ ʻ
olib borilayotgan ekan, quyidagicha savol tug iladi: Izohli o qish nima? Izohli
ʻ ʻ
o qishga XIX asrning 60-70 yillarida rus pedagogi K.D. Ushinsikiy asos solgan,
ʻ
u o qishga o quvchilarni «ongli tushunib, o ylab o qishga» o rgatishni alohida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ta’kidlaydi va uni «Izohli o qish» deb nomlaydi. Izohli o qish K.D.Ushinskiy
ʻ ʻ
ishining davomchilari yangiliklar kiritdilar. Korf va Vaxterev izohli o qish
ʻ
o quvchilarga real bilim berish vositasi desa, Vodovozov va Bunakov
ʻ
o quvchilarga o qish jarayonida bilim badiiy asar tahlili va asarning tarbiyaviy
ʻ ʻ
xarakteri bilan bog liq holda beriladi, degan fikrni ilgari suradilar. Professor
ʻ
Asqar Zunnunov o qitishning mazmuni va usullari haqida fikr yuritib,
ʻ
o quvchilarning oldin bilimlarini o zlashtirishga, so ng yod olishlariga e’tibor
ʻ ʻ ʻ
berilishi ta’lim jarayonida izohli o qish deb nomlanganini ta’kidlaydi. Demak,
ʻ
izohli o qish deb o ylashga, his qilishga, asarni to liq idrok qilishga,
ʻ ʻ ʻ
23

o qilganning mazmunini o zlashtirishga olib keladigan o qishga aytiladi. Izohliʻ ʻ ʻ
o qish asar mazmunini tushunishni, asardagi muhim fikrni, yozuvchi ilgari
ʻ
surayotgan qoyani anglashni ta’minlaydi. Izohli o qish quyidagi tamoyillarga
ʻ
to liq amal qilingandagina muvaffaqiyatli bo ladi: 1. O qishni hayot bilan
ʻ ʻ ʻ
bog liq holda tashkil etish. 2. O qishning ongli va ta’sirchan bo lishi uchun
ʻ ʻ ʻ
o quvchilarning hayotiy tajribalariga, taassurotlariga asoslanish. 3. O qishni
ʻ ʻ
ko rgazmali tashkil qilish, tabiatga, tarixiy joylarga ekskursiyalar uyushtirish,
ʻ
hayvonot olami va o simliklar dunyosini kizatish, rasmlar, jadvallar, predmetlar
ʻ
bilan tanishtirish hamda matnni o quvchilarning ifodali o qishi tarzida olib
ʻ ʻ
borish. Boshlang ich sinf o qish darslarida asosan she’rlar, masallar, ertaklar,
ʻ ʻ
hikoyalar, afsonalar, maqol va topishmoqlar, ilmiy-ommabop asarlar o qib
ʻ
o rganiladi. Tabiyki ularning har biri o ziga xos shakl, uslub va mazmunda
ʻ ʻ
yaratiladi. Shuning uchun ham har bir janrga mansub asarlarni o ziga xos usulda
ʻ
o qib o rganish taqozo qilinadi. Badiiy asarni izohli o qishga yaqin bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
metodlardan biri ijodiy o qishlardir. Atoqli emetodist olim N.I.Kudryashov
ʻ
ijodiy o qish metodi tarkibiga quyidagi ish usullarini kiritadi: a)
ʻ
o qituvchilarning badiiy matnni sharhlab o qishi hamda o quvchilarning asarni
ʻ ʻ ʻ
to g ri va imkon qadar yanada chuqurroq, emosional idrok etishlarini t’minlash
ʻ ʻ
maqsadini ko zda tutuvchi so zi; b) o qilgan asardan o quvchilarning bevosita
ʻ ʻ ʻ ʻ
olgan taassurotlarini chuqurlashtirish maqsadida ega bo lgan va ularning
ʻ
diqqatini matnning muhim g oyaviy va badiiy xususiyatlari sari yo naltirilgan
ʻ ʻ
suhbat uyushtirish yoki o qilgan asardan kelib chiqadigan badiiy, axloqiy,
ʻ
ijtimoiy-siyosiy muammoning qo yilishi; d) o qituvchining asar o qilganidan
ʻ ʻ ʻ
keyin o quvchilarning asarni tadqiq etish jarayonida tug ilgan badiiy
ʻ ʻ
kechinmalarini faollashtirish maqsadini ko zda tutuvchi so zi. Ko rinadiki,
ʻ ʻ ʻ
ijodiy o qish izohli o qishdan farqli o laroq, to g ridan-to g ri matn mohiyatini
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ochishga ijodiy yondashini taqoxzo etadi. Masalan, 4-sinfda A.Oripovning
«Dehqonbobo va o n uch bolakay qissasi» asarini ijodiy o qish metodi asosida
ʻ ʻ
o rganish jarayonida matn mazmuni va shoir qoyaviy niyatidan kelib chiqib
ʻ
Vatanimiz hududlaridagi aholining yashash tarzi bilan bog liq milliy
ʻ
xususiyatlar haqida ham atroflicha tushuncha beriladi. 2-sinfda «O tinchi yigit»,
ʻ
24

3- sinfda O tkir Xoshimovning «Xazonchinak», 4-sinfda S.Anorboyevningʻ
«Qo rqoq» asarlarini ham ijodiy o qish metodi asosida o qitish ijobiy o qish
ʻ ʻ ʻ ʻ
metodi asosida o qitish ijobiy samaralar beradi. Avvalo, o qituvchi shunday
ʻ ʻ
temani bir butun holda tasavvur qilishi zarur, ya’ni turmushni bilish nuqtai
nazaridan bu tema o quvchilar uchun qanday yangiliklar berishi, bu tema bolani
ʻ
axloqiy-estetik jihatdan qanday tarbiyalashi, badiiy mahoratni tushunish va
o quvchilarning nutqini o stirish kabi masalalar o qituvchining diqqat markazida
ʻ ʻ ʻ
turishi zarur. Mana shunday umumiy vazifalar aniqlangandan so ng, adabiy
ʻ
materiallarni har bir darsga bo li zarur. Har bir dars metod va usul tomonidan
ʻ
xilma-xil bo lishi mumkin va o quvchilarning qiziqishlarini so ndirmaslik,
ʻ ʻ ʻ
ularning asardan olgan taassurotlarini zaoiflashtirmaslik lozim. Har bir dars
tamomlangan bo lishi va o tgan dars bilan, kelgusi yangi dars bilan bog lanishi
ʻ ʻ ʻ
zarur. O qituvchi dars planini tuzayotgan vaqtida sinfning ahvoli uning diqqat
ʻ
markazida turishi kerak. Agar darsga kirgan ilmiy bo lim mudiri yoki biror ona
ʻ
tili va adabiyot o qituvchisi asarni murakkab va zerikarli deb topsa, dars planini
ʻ
qaytadan tuzish va materialga ijodiy munosabat bo lish zarur. Materialni
ʻ
takrorlash asosida yangi materialni o zlashtirish darsi tashkil qilinadi (takrorlash
ʻ
o quvchilarning bilimini tekshirish va baholash bilan bog lanmaydi). O qituvchi
ʻ ʻ ʻ
rahbarligida o quvchilarning yangi materialni o zlashtirishlari va ayni vaqtda
ʻ ʻ
ularning o zlashtirganliklarini tekshirish. Bilimni mustahkamlash asosida
ʻ
o quvchilarning mustaqil ishlari. Boshqa dars materiallari asosida uzoq
ʻ
o tilganlarni takrorlash. Darsning hamma bosqichlarida o quvchilarning
ʻ ʻ
bilimlarini aniqlash. Jurnalga baho qo yish. Boshlang ich sinf o quvchilarga
ʻ ʻ ʻ
ifodali o qish ham boshlang ich ta’lim tizimida mantiqiy o qish (matnni to g ri,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tushunib, tez (me’yorida) o qish) va adabiy o qish mukammal
ʻ ʻ
o zlashtirilganidan so ng ifodali o qishga o tiladi. U yod olingan she’riy
ʻ ʻ ʻ ʻ
asarlarni ifodali o qishni ham o z ichiga oladi. Ifodali o qishning muvaffaqiyati
ʻ ʻ ʻ
o quvchilarning asar mazmuni, g oyaviy-badiy xususiyatlari haqida muayan
ʻ ʻ
tushunchaga ega bo lishi bilan bog liq. Ohang va intonasiya she’riy asarlarni
ʻ ʻ
ifodali o qishga qay darajada muhim bo lsa, nasriy asarlarni o qishga ham
ʻ ʻ ʻ
muhim talablardan biridir. Nasriy asarlarni ifodali o qishdan oldin unda qanday
ʻ
25

g oya ilgari surilayotganini aniqlash zarur. Masalan, 4-sinfdaʻ
X.To xtaboyevning «Xatosini tushungan bola» hikoyasini ifodali o qishdan
ʻ ʻ
oldin o quvchilarga xatosini tushungan bola kim ekanligi, uning xatosi
ʻ
nimalardan iborat bo lganligi, maqtanchoqlikning illat ekanligi to g risida
ʻ ʻ ʻ
tushuncha beriladi. Ifodali o qish oldiga qo yilgan bu talab
ʻ ʻ
M.Abdurashidxonovning «Har kim ekkanini o rar», Sh. Sa’dullaning «Laqma
ʻ
it», A.Oripovning «Dehqonbobo va o n uch bolakay qissasi» kabi she’riy
ʻ
hikoyalarini o qishga ham xosdir. Boshlang ich sinflarning 3-4 sinlarida badiiy
ʻ ʻ
o qish katta ahamiyatga ega. Badiiy o qish ifodali o qishning yuksak bosqichi
ʻ ʻ ʻ
hisoblanadi. Unda so z san’atining barcha komponentlari ishtirok etadi. U
ʻ
o quvchidan asar ruhiga batamom kirishi, san’atkorona o qishni talab etadi.
ʻ ʻ
Badiiy o qishga asar qahramonlarining ruhiy holat, kechinmalari to la anglab
ʻ ʻ
etilgandagina ta’sirchanlikka erishish mumkin. Badiiy o qishga tayyorgarlik
ʻ
ko rishda aktyorlarning audio-video tasmalarga yozilgan ijrolaridan foydalanish
ʻ
yaxshi samara beradi. Boshlang ich sinflarning 3-4 sinlarida badiiy o qishning
ʻ ʻ
muvaffaqiyatini ta’minlaydigan omillardan biri tanlab o qishdir. Masalan, 3-
ʻ
sinfda X.To xtaboyevning «Xassa» hikoyasi bilan tanishish jarayonida Qobil
ʻ
boboning savollariga Shavkatning javoblari yoki S.Anorboyevning «Bahs»
hikoyasidagi bolalarning bahslashish epizodi yuzasidan o qituvchi topshirig iga
ʻ ʻ
ko ra mazkur o rinlarni tanlab qayta o qilishi natijasida ushbu asarlarning badiiy
ʻ ʻ ʻ
estetik qimmatini chuqurroq o zlashtirishga erishiladi. Boshlang ich sinflarning
ʻ ʻ
3-4 sinlarida voqyea va tafsilotlar asosida o quvchilarga savol-topshiriqlar
ʻ
tuzishda, qaxramonlarga baho berishda keng qo llaniladigan usuldir. O qish
ʻ ʻ
darslarida reproduktiv metod keng qo llaniladi. Masalan, o qituvchi dastlabki
ʻ ʻ
darslarda o zi asar matnini qismlarga bo ladi, yozuvchi yoki shoirning
ʻ ʻ
aytmoqchi bo lgan muhim fikriga o quvchilar diqqatini jalb qiladi, uni aniqlab
ʻ ʻ
ko rsatadi, o quvchilar bilan birga tasivr vositalariga yuklatilgan ma’noni ochib,
ʻ ʻ
o quvchilariga ko maklashadi.Bularning bari o quvchilar uchun bir ko rsatma
ʻ ʻ ʻ ʻ
vazifasini o tadi. Shundan so ng o quvchilar o qituvchilarning ko rsatmalari
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yordamida yuqorida ko rsatib o tilgan vazifalarni o zlari mustaqil ravishda
ʻ ʻ ʻ
bajaradilar. Yuqorida ta’kidlangan metodlardan tashqari, boshlang ich sinf
ʻ
26

o qish darslarida zamonaviy pedagogik texnologiya usullaridan «Aqliy xujum»,ʻ
«Tarmoqlash», «Guruhlar bilan ishlash», «Blis texnologiyasi» kabilardan ham
foydalanish yaxshi samara beradi. Shuni ta’kidlab o tish kerakki, har bir darsda
ʻ
qanday metoddan foydalanish, darsda qanday usullarni qo llash o qituvchi
ʻ ʻ
tomonidan oldindan belgilab olinishi va ruxta ishlab chiqilishi kerak. O qish
ʻ
malakalari va ularni takomillashtirish usullari. Dastur talablarini to liq bajarish
ʻ
va amalga oshirish uchun, birinchi navbatda, o qish ko nikmalarini to g ri va
ʻ ʻ ʻ ʻ
puxta egallash va takomillashtirilib borish zarur. O qish ko nikmalari savod
ʻ ʻ
o rgatish jarayonida shakllanadi, o qitishning keyingi bosqichlarida
ʻ ʻ
takomillashadi. O qish malakalari deganda badiiy asar matnini to g ri tez, ongli
ʻ ʻ ʻ
va ifodali o qish tushuniladi. O qish darslarida o quvchilarning o qish
ʻ ʻ ʻ ʻ
malakalari shakllantiriladi va takomillashtiriladi. O qish malakasining sifatlari
ʻ
o zaro bog liq bo lib, ularningasosi ongli o qish hisoblanadi. O quvchi matnni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tez va to g ri o qisa-yu. anglab o qimasa yoki uning tez o qishi natijasida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqalar matn mazmunini tushunmasa, to g ri o qisayu, o ta sekin o qisa, nutq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
birliklari orasida to xtamlarga e’tibor bermasa, matnda ifoda etilayotgan fikr
ʻ
tushunilmaydi. Muayyan tezlikda va to g ri o qish ongli o qishga xizmat qiladi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
to g ri, tez va ongli o qish esa ifodali o qishning asosi hisoblanadi. O qish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
malakalarini egallash maktabda o qitiladigan barcha predmetlarni
ʻ
muvaffaqiyatli o zlashtirishning muhim sharti xisoblanadi. 3-sinf «O qish
ʻ ʻ
kitobi» darsligida berilgan Miraziz A’zamning bir talay she’rlari oddiy haqiqatni
lo nda qilib berishga bag ishlangan. Masalan, Miraziz A’zamning «Yer
ʻ ʻ
aylanadi» she’rini olib qaraylik. Bu bir oddiy gap, axir necha ming asrdanberi u
aylanadi, yana aylanavereradi, bu haqda jozibali eshe’r bo lishi mumkin emas,
ʻ
degan tushuncha xayolingizdan o tadi. Lekin she’rni o qiydigan bo lsanshgiz
ʻ ʻ ʻ
sizning tasavvuringiz butunlay o zgaradi. Murg ak qalb u yoqda tursin biz
ʻ ʻ
kattalar ham yerning aylanishi, onlarning o tishi, shamolning esib turishi bidlan
ʻ
o sib-ulg ayishimiz, kamodl topishimiz, bunyodkorlik ishlarimiz ko z
ʻ ʻ ʻ
o ngimizdan o tadi. Qilgan yaxshi-yomon ishlarimizni o ylaymiz. «Yer
ʻ ʻ ʻ
aylanadi» - xuddi shu haqda bahs yuritadi:
Asta-asta shamol esadi,
27

Asta-asta yer aylanadi.
Asta-asta odam o sadi, ʻ
Asta-asta aylanadi.
Asta-asta ulg ayar aql,
ʻ
Asta-asta yer aylanadi.
Asta-asta yetilar naql,
Asta-asta yer aylanadi…
Boshlang ich sinf o quvchilari, xususan, 3-4 sinflar hayot murakkabligidan
ʻ ʻ
unchalik xabardor emas. Ular o qituvchilarning ko magida, o zlari tinglagan
ʻ ʻ ʻ
badiiy asarlar yordamida olam mujizalari, va turmush bilan tanishib boradilar.
O qish faoliyatning asosiy turi bo lib, o quvchilarni g oyaviy-siyosiy, aqliy,
ʻ ʻ ʻ ʻ
estetik va nutqiy tomondan rivojlantirish uchun juda katta imkoniyat yaratadi.
Bu jarayon esa o qish malakalarini o stirish va takomillashtirish ustida tizimli va
ʻ ʻ
maqsadga muvofiq ishlashni talab qiladi. O qish malakasini egallash ancha
ʻ
murakkab bo lib, uni shakllantirish uzoq vaqtni talab etadi. Ruhshunos olim
ʻ
T.G.Yegorov o zining «Ocherki psixologii obucheni detey chteniyu» nomli
ʻ
asarida o qish malakalarini shakllantirish jarayonini ish bosqichiga ajratadi:
ʻ
analitik bosqich, sintetik bosqichi va avtomatlashgan bosqich.
28

4. To g ri o qish va o qitish katta san’at.ʻ ʻ ʻ ʻ
To g ri o qish so zning uzun-qisqaligiga, o quvchining so z boyligiga,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ya’ni so zning leksik ma’nosini qanchalik bilishishga hamda so zning bo g in va
ʻ ʻ ʻ ʻ
morfemik tarkibiga bog lik. O quvchilar ko pincha quyidagi sabablarga ko ra
ʻ ʻ ʻ ʻ
xatoga yo l qo yadilar: 1. So zni talaffuz qilish bilan uning ma’nosini tushunish
ʻ ʻ ʻ
o rtasida ruxta sintez bo lmagani uchun bola so zning oldin tovush tomonini
ʻ ʻ ʻ
ko radi, uni talaffuz qilishga oshiqadi. So zning ma’nosini esa e’tiboran chetda
ʻ ʻ
qoldiradi. 2. So z ko p bo g inli bo lib, bola uni oldin eshitmagan bo lsa, xatoga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yo l qo yadi. 3. So zning ma’nosini bilmaslik tufayli xatoga yo l qo yadi. 4. Tez
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o qiyman deb xatoga yo l qo yadi. 5. To g ri o qish yorug likka va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yorug likning tushishiga ham bog liq. 6. Undosh tovush so zning o rtasida va
ʻ ʻ ʻ ʻ
oxirida kelgan yopiq bo g inli so zlarni o qishga qiynaladilar. Xato o qishning
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
oldini olish uchun quyidagilar e’tiborga olinadi: 1. Matnni o qitishdan oldin
ʻ
undagi o qilishi qiyin so z, birikma va gaplarni aniqlash va ular ustida ishlash
ʻ ʻ
usullarini belgilab olish. Tuzilishi murakkab so zlarni bo g inlab o qilishini
ʻ ʻ ʻ ʻ
mashq qildirish. 2. Matnni o qishdan oldinuning mazmunini tushunishni
ʻ
qiyinlashtiradigan so zlarning lug aviy ma’nosini tushuntirish. So z ma’nosini
ʻ ʻ ʻ
izohlash usullarini aniqlash. 3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish. 4.
Matnni diqqat-e’tibor bilan o qishlari uchun sharoit yaratish. 5. Oldin ichda
ʻ
o qitish, so ng ovoz chiqarib o qitish. 6. O qitishda o quvchilarning individual
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
29

xususiyatlarini hisobga olish, ya’ni matnni oson, o rtacha qiynlikda va qiyinʻ
o qiladigan o rinlarini belgilab olib, unga kuchli yetadigan o quvvchilarga
ʻ ʻ ʻ
oldindan taqsimlab berish. 7. O quvchilarning o qishini muntazam tekshirib
ʻ ʻ
turish. 8. Xatoning xarakteriga qarab, uni metodik tomondan to g ri tuzatish
ʻ ʻ
yo lini aniqlash. 9. O quvchilarni xato qilish mumkin bo lgan o rindan
ʻ ʻ ʻ ʻ
ogohlantirib turish. 10. Xatchupdan foydalanish. 11. Xato o qish o quvchining
ʻ ʻ
shaxsiy ko ruv sezgisiga bog liq bo lsa, bu jihatni ham xisobga olish.
ʻ ʻ ʻ
O qituvchining tuzilishi murakkab so zlarni oldindan xat-taxtaga yoki kartonga
ʻ ʻ
bo g inlarga bo lib yozib qo yib, o quvchilarga ovoz chiqarib birgalikda o qitish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yaxshi natija beradi. O quvchilar yo l qo ygan xato ikki xil yo l bilan tuzatiladi:
ʻ ʻ ʻ ʻ
1. O quvchi so z oxirdagi qo shimchani noto g ri o qisa, uni o qishdan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
to xtatmasdan xatoni to g rilash mumkin. 2. Xato o qish bilan gaplarning
ʻ ʻ ʻ ʻ
mazmuni buzilsa, qayta o qitish usulidan foydalaniladi. Bunda o quvchiga
ʻ ʻ
o qigan matni yuzasidan savol berilsa, o quvchi e’tiborli bo lib qayta o qiydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Tez o qish me’yoriy tezlikda o qish bo lib, bunda o qish sur’at matning
ʻ ʻ ʻ ʻ
mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi kerak. O qish tezligi matnni
ʻ
tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o sib borishi lozim. O qilayotgan asar
ʻ ʻ
mazmunini o zlashtirishni, matn mazmunini ongli idroq etishni ta’minlaydigan
ʻ
o qish tez o qish deyiladi. O qish sifatlarini eyaxshi o zlashtirgan holda
ʻ ʻ ʻ ʻ
o quvchilarning o qish sur’ati bir-biridan farq qiladi. Bu dastur talablarini
ʻ ʻ
bajarmadi, degan gap emas. Og zaki nutq tempiga to g ri keladigan o qish sur’at
ʻ ʻ ʻ ʻ
normal tezlik hisoblanadi. Chunki o ta tez ham, sekin o qish ham matn
ʻ ʻ
mazmunini o zlashtirishni qiynlashtiradi. O qish tezligi bir daqiqada o qiladigan
ʻ ʻ ʻ
so zlar soni bilan belgilanadi. 2005 yilda e’lon qilingan o qish dasturida 1-
ʻ ʻ
sinfning 2-yarim yiligida o qish sur’at 20- 25 so z (notanish matnni o qish
ʻ ʻ ʻ
tezligi ham 20-25 so z); o quv yili oxirida 25-30 so z; 2-sinfning 1-yarim
ʻ ʻ ʻ
yilligida matnni o qish tezligi 30-35 so z; 2-yarim yilligida 40-50 so z; 3-
ʻ ʻ ʻ
sinfning 1-yarim yilligida 60-70 so z; 2-yarim yilligida 70- 80 so z; 4-sinfning
ʻ ʻ
1-yarim yilligida ichida ovozsiz 110-130 so z, ovozli o qishga 90-100 so z deb
ʻ ʻ ʻ
belgilangan. Tajribalar shuni ko rsatadiki, bir daqiqada bol 250 so zli matnni
ʻ ʻ
o qisa, undagi 200 ta so zni eslab qolar ekan. Agar harflab, bo g inlab o qisa,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
30

uning diqqat markazida so z emas, bo g in bo ladi. Natijada u so zlarni eslabʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qola olmaydi. Bu 4-sinf o quvchilarning o qish tezligiga tatbiq etilsa, 125
ʻ ʻ
so zdan 100 so zni eslab qoladi. Bu esayuqori ko rsatkichlarga erishish imkonini
ʻ ʻ ʻ
beradi. 4-sinfda bir daqiqada 170-180 ta so z o qiydigan o quvchilar ham bor.
ʻ ʻ ʻ
O qish tezligi to rt davomida to g ri va ongli o qish bilan bog liq holda asta
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ortib boradi. O qish tezligini tekshirganda o qituvchi o qiladigan materialning
ʻ ʻ ʻ
xarakterini, ya’ni g oyaviy-mavzuviy marakkabligini, so z va gaplarning
ʻ ʻ
tuzilishini, ularning bolalar nutqida qay darajada ishlatilishini, o qishning to g ri
ʻ ʻ ʻ
va ongli bo lishini hisobga oladi. O quvchilarning o qish tezligi har xil bo ladi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
albatta. O qituvchining vazifasi barcha o quvchilarning o qish tezligini, iloji
ʻ ʻ ʻ
boricha bir xillikka keltirishdan iborat. O qish san’atini oshirishga tez aytishlari,
ʻ
maqollarni yod oldirish va matnni ovoz chiqarib o qishni mashq qilish kabilar
ʻ
samarali usullardan xisoblanadi. Inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo lgan
ʻ
o qish faoliyati barcha predmet darslarda amalga oshiriladi. Lekin, o qishga
ʻ ʻ
o rgatish yo l-yo riqlarini o qish metodikasi ishlab chiqaradi. O qish metodikasi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kichik yoshdagi o quvchilarning umumiy rivojlanishi takomillashtrib boradi.
ʻ
Ongli o qish yaxshi o qishning asosiy sifati xisoblanadi. Ongli o qish o qilgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
matnning aniq mazmunini asarning g oyaviy yo nalishini, obrazlarni va badiiy
ʻ ʻ
vositalarning rolini tushunib o qish, shuningdek, asarda tasvirlangan voqyea-
ʻ
hodisalarga o z munosabatini ifodalay olishdir. Ongli o qish o z navbatida,
ʻ ʻ ʻ
o quvchilarning zarur hayotiy tajribasiga, so zning leksik ma’nosini, gapda
ʻ ʻ
so zlarning bog lanishini tushunishga va bir qator metodik shartlarga bog liq.
ʻ ʻ ʻ
Hozirgi ongli o qish atamasi adabiyotlarda va maktab tajribasida ikki ma’noda:
ʻ
birinchidan. O qish jarayonini egallashga nisbatan o qish texnikasi ma’nosida,
ʻ ʻ
ikkinchidan, keng ma’nodagi o qishga nisbatan o qish texnikasi ma’nosida,
ʻ ʻ
ikkinchidan, keng ma’nodagi o qishga nisbatan o qish sifatlaridan biri
ʻ ʻ
ma’nosida qo llanadi. Matnni ongli o qish uchun o quvchilar to g ri, me’yorida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o qishni egallangan bo lishlari va o qish jarayonida qiynalmasligi talab etiladi.
ʻ ʻ ʻ
O quvchilar matnni ongli o qishlari uchun matn mazmuni va badiiy vositalari
ʻ ʻ
jihatidan tahlil qilinadi. Tursunboy Adashboyevning yuqorida keltirilgan
she’rlari ongli o qish uchun namuna bo la oladi. Ongli o qishning muhim sharti
ʻ ʻ ʻ
31

asar qurilishi va mazmunini tushunish xisoblanadi. O qituvchi ongli o qishniʻ ʻ
matnni ifodali o qishga (agar ovoz chiqarib o qilsa) va asar mazmuni yuzasidan
ʻ ʻ
berilgan savollarga javobning to g riligiga, asar voqyealari va kahramonlarning
ʻ ʻ
xatti-harakatiga bildirilgan munosabatiga qarab baholaydi. Ongli o qish va
ʻ
ifodali o qish bir-birini taqozo qiladi, ammo bir-biriga aynan o xshamaydigan
ʻ ʻ
o qish sifatlaridir. Ifodali o qish intonasiya – ohang yordamida asarningg oyasi
ʻ ʻ ʻ
va jozibasini to g ri, aniq yozuvchi niyatiga mosravishda ifodali bilishdir.
ʻ ʻ
«ifodali o qish adabiyotni aniq va ko rgazmali o qitishning dastlabki va asosiy
ʻ ʻ ʻ
shaklidir», deb ta’kidlaydi metodist olima M.A.R ы bnikova. Demak, «Ifodali
o qishning asosiy vazifasi asarning mazmunini va emosionalligini intonasiya
ʻ
orqali o quvchilarga ko rgazmali qilib ko rsatishdir. Ifodali o qishning asosiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
tamoyili o qiladigan asar g oyasi va badiiy qimmatini chuqur tushuntirishdir».
ʻ ʻ
Boshlang ich sinf o quvchilariga dars jarayonida intonasiyaning ham roli katta
ʻ ʻ
ekanligini e’tiborga olish lozim, intonasiya og zaki nutqning birgalikda harakat
ʻ
qiluvchi elementari: urg u, nutq yempi va ritmi, pauza, ovozning
ʻ
pastbalandligining yig indisidir. Bu elementlar bir-biriga ta’sir etadi va hammasi
ʻ
birgalikda asarning mazmunini, g oyasini, qahramonlarning turli kayfiyatini,
ʻ
ichki kechinmalarini ifodalaydi. O quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari
ʻ
uchun muhim shartlar quyidagilardan iborat: 1. Nutq jarayonida nafasni to g ri
ʻ ʻ
olish va to g ri taqsimlay bilish. 2. Har bir tovushning to g ri artikulasiyasi va
ʻ ʻ ʻ ʻ
aniq diksiya (burro gapirish) malakasini egallash. 3. Adabiy talaffuz
me’yorlarini egallash Bu shartlar faqat ifodali o qishgagina emas, balki ifodali
ʻ
nutqa, ya’ni hikoya qilishga ham taalluqlidir. O quvchining har qanday og zaki
ʻ ʻ
hikoyasi ifodali bo lishi zarur. Ifodali o qishning asosiy vositalaridan biri
ʻ ʻ
ovozdir. Ovoz nafas bilan uzviy bog lanadi. Shuning uchun o qituvchi
ʻ ʻ
bolalarning ifodali nutqi ustida ishlashni talaffuz qilayotganda o z nafasini
ʻ
boshqara olish va ovozdan to g ri foydalanishga o rgatishdan boshlaydi. Ovoz
ʻ ʻ ʻ
kuchi balan-pastlik, uzun-qisqalik, tezlik (temp), yoqimli-yoqimsizlik
xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O quvchilar matn mazmuniga qarab, baland
ʻ
yoki past ovozda o qish (gapirish)ga, nutqda tez, o rtacha yoki sekin tempni
ʻ ʻ
tanlashga, biror tuyg uni ifodalashga o rganadilar. Ifodali o qishga o rgatishga
ʻ ʻ ʻ ʻ
32

o quvchilar pauza va logik urg u bilan ham tanishtiriladi. Ifodali o qishgaʻ ʻ ʻ
tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo linadi: 1. Asarning aniq
ʻ
mazmunini tushunish, unda qatnashgan shaxslarning xatti-harakatini tahlil
qilish, asarning g oyasini belgilash, ya’ni sarning g oyaviymavzuviy asosini,
ʻ ʻ
uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda tushunish. 2. Matnning
qaysi joyda to xtam (pauza) qilishni, mantiqiy urg uning o rnini, o qish tempini
ʻ ʻ ʻ ʻ
belgilab olish. 3. O qishni mashq qilish, muallif fikrini, uning tasvirlangan
ʻ
voqyeahodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan ifodali
olish matnni qayta o qish. 4. Asrning mazmuni va g oyaviy yo nalishini tahlil
ʻ ʻ ʻ
qilish ifodali o qishga o rgatish bilan bog lab olib boriladi. Ifodali o qishga
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rgatishda matn mazmunini tushunish, muallif hikoya qilgan voqyealarga o z
ʻ ʻ
munosabatini bildirish asosiy vazifa hisoblanadi.
XULOSA
Ma’lumki, malakaviy bitiruv ishni yoritish o ziga xos qiyinchiliklarga
ʻ
ega. Biz imkon qadar o z oldimizga qo ygan rejalarni uddalashga intildik. Zero,
ʻ ʻ
bolalar tarbiyasi asosan ota-onalar va tarbiyachilar tomondan oshiriladi. Hali
o qish, yozish, chizishni bilmaydigan maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar
ʻ
dunyo sirlaridan mutlaqo bexabar bo ladilar. Shunga qaramay, bizni qurshagan
ʻ
olamni tezroq bilib olishga uning sirlarni o rganishga intiladilar. Unda oilada
ʻ
ota-onalar, bog chalarda esa tarbiyachilar, maktabda esa o qituvchilar yaqinda
ʻ ʻ
yordam beradilar, ya’ni ular badiiy asarlardan parchalar o qishni, mazmun va
ʻ
mohiyatini tushunishni o rganadilar. Badiiy kitoblarning rasmlarini rang-barang
ʻ
harflarini o qish o rganishga muvaffaq bo ladilar. Ulg ayib ketayotgan yosh
ʻ ʻ ʻ ʻ
avlodni komil insonlar qilib tarbiyalashda kattalar adabiyotining ajralmas bir
bo lagi bo lgan bolalar adabiyotining ham ahamiyati katta. Bolalar adabiyoti oz
ʻ ʻ
oldiga kelajak avlodni jismonan baquvvat, ruhan pok, fikran sog lom, iymon-
ʻ
e’tiqodi butun, bitimi ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni
tarbiyalashdek katta va murakkab vazifani quyganligi bilan ajralib turadi.
«Kadrlar tayyorlash milliy dastur» hamda «Ta’lim to g risida» qonunda o z
ʻ ʻ ʻ
ifodasini topgan. demak, shunday ekan, tarbiyachilar, murabbiy va o qituvchi
ʻ
33

ustozlarning, shoir va adib, olim va adabiyotshunoslarning oldida turgan eng
asosiy vazifa yoshlarni barkamol qilib tarbiyalashdir. Yoshlarda milliy g ururʻ
tushunchasini shakllantirish, tarix sahnasida chaqnagan ilm-fan, ma’rifat va
ma’naviyat yulduzlarining asarlarini o rgatish va shu e’tiqod asosida tarbiyalab
ʻ
voyaga yetkazish muhim ishdir. Bolalar adabiyoti oz oldiga kelajak avlodni
jismonan baquvvat, ruhan pok, fikran sog lom, iymon-e’tiqodi butun, bitimi
ʻ
ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni tarbiyalashdek katta va
murakkab vazifani quyganligi bilan ajralib turadi. Kadrlar tayyorlash milliy
darsturda, «Ta’lim to g risida» qabul qilingan Qonunda ham xuddi ana shu
ʻ ʻ
masala ko ndalang qilib quyilgan. Zotan xalqning bir bo ladi sanalgan bu yosh
ʻ ʻ
avlod sal fursat ichida voyaga etib ulg ayib qoladi. Shuning uchun ham bu
ʻ
avlodga alohida e’tibor va hurmat bilan qarash lozim. Bolalar uchun yoziladigan
har qanday badiiy asar ularning yosh xususiyatlariga, saviyalariga mos bo lishi,
ʻ
ular qalbida chiqir uy-fikrlar uyg otishi, yorqin obrazlar va yuksak g oyalarga
ʻ ʻ
boy bo lishi, ularni ulkan va porloq ishlarga ilhomlantirish zarur. Biz
ʻ
o zimizning mazkur bitiruv malakaviy ishimizda yuqoridagi buyuk
ʻ
ma’suliyatini chuqur anglagan holda boshlang ich sinflarning 1-2-3-4 sinf
ʻ
«O qish kitobi»ga kiritilgan Anvar Obidjon, Safar Barnoyev, Miraziz A’zam,
ʻ
Tursunboy Adashboyevlar ijodidan namunalardan kiritilgan asarlarni tahlil
qilishni lozim topdik. Albatta, boshlang ich ta’lim maktablarining 1-2-3-4 sinf
ʻ
«O qish kitobi» darsliklariga kiritilgan mavzular, xususan Anvar Obidjon, Safar
ʻ
Barnoyev, Miraziz A’zam Tursunboy Adashboyev asarlarini, she’rlarini o qish
ʻ
va o rganish, mustaqil ishlar tashkil qilish o qituvchi tomonidan uning rahbarligi
ʻ ʻ
ostida o tkaziladi. Bu o z navbatida, o qituvchi tomonidan puxta o ylangan,
ʻ ʻ ʻ ʻ
rejalashtirilgan, ma’lum sistemaga solingan va mazmunli bo lishi talab qilinadi.
ʻ
Darhaqiqat, Anvar Obidjon, Safar Barnoyev, Miraziz A’zam, Tursunboy
Adashboyevlarning asarlarini, she’rlarini dars jarayonida o qish ishlarini, tahlil
ʻ
qilish, shuningdek, mustaqil o qish ishlarini tashkil etish o z e’tibori bilan
ʻ ʻ
yangilik sanaladi.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Boshlang ich ta’lim bo yicha Yangi tahrirdagi davlat ta’lim standarti //ʻ ʻ
«Boshlang ich ta’lim». Jurnali. Toshkent, 2005. - №5.5,6.
ʻ
2. Boshlang ich ta’lim bo yicha Yangi tahrirdagi o quv dasturi //
ʻ ʻ ʻ
«Boshlang ich ta’lim». Jurnali. Toshkent, 2005. - № 5.
ʻ
3. Karimov I.A. O zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –
ʻ
Toshkent, O zbekiston, 2011-yil.
ʻ
4.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –Toshkent,
Ma’naviyat,2008-yil.
Ma’qulova, B. Adashboyev. T. Kitobim – oftobim (1-sinf uchun sinfdan
tashqari o qish kitobi). Toshkent.: «O qituvchi», 1999.
ʻ ʻ
5. Ma’qulova, B., S.Sa’diyeva. Sinfdan tashqari o qish mashg ulotlari (1-
ʻ ʻ
sinf o qituvchilari uchun metodik qo llanma). Toshkent. «O qituvchi», 1997.
ʻ ʻ ʻ
6. Ma’qulova, B., S.Matchonov. Kitobim-oftobim (2-sinf uchun sinfdan
tashqari o qish kitobi). Toshkent. «O qituvchi», 2000.
ʻ ʻ
7. Ma’qulova, B. , D.Nasriddinova. Kitobim – oftobim (1-sinfdan tashqari
o qish kitobi). Toshkent. «O qituvchi» NMIU, 2008.
ʻ ʻ
35

8. Zunnunov. A va boshqalar. Adabiyot o qitish metodikasi. Toshkentʻ
«O qituvchi», 1992.
ʻ
9.Umumiy o rtata’limning davlat standartlari va o quv dasturi //
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining Axborotnomasi, 7-maxsus
ʻ
son. Toshkent. «Sharq», 1999.
10. G ulomov. A ona tili o qitish prinsiplari va metodlari. Toshkent.
ʻ ʻ
«O qituvchi», 1992.
ʻ
Internet manbalar
12. Arxiv.uz
13. Fayllar.org
14. Kitob.uz
_______________________________________________ ta’lim yo nalishi
ʻ
talabasi ______________________________________________________ning
____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil
yoritilganligi, mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________
ʻ
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Ishdagi
kamchiliklar_____________________________________________________
________________________________________________________________
_______________________________________________________________
36

Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kursʻ
ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni (yoritib berishi,
ʻ
tushunchasi, savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar
ʻ
chiqara olishi)
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________

Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi
ʻ ʻ
(kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
Jami ball_______________________
37

Komissiya raisi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi ____________________
____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi _____________________
____________________
(FISH) (imzo)
38

Oʻqish darslarida she'riy asarlarni oʻrganish uslubiyoti

Sotib olish