Oʻqish davrida ertak oʻqitish uslubiyati - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	198.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Aprel 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Joninek

Ro'yxatga olish sanasi 29 May 2024

21 Sotish

Oʻqish davrida ertak oʻqitish uslubiyati

Sotib olish

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О ‘ RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
«Himoyaga ru x sat etilsin»
“ B oshlang‘ich ta’lim” fakulteti
dekani ________I.U. Tadjibaev
«____» ________2022- y. « Himoyaga tavsiya etilsin»
“Boshlang‘ich ta’lim nazariyasi”
kafedrasi mudiri
_________Sh.I.Botirova
«____» ________2022 - y.
“Boshlang‘ich ta’lim” fakulteti
5111700 – “Boshlang‘ich ta’lim va sport tarbiyaviy ishi ” yо‘nalishi
19 / 22 -guruh talabasi
Imomova Navro‘zaning
“ Ona tili o‘qitish metodikasi ” fanidan
KURS ISHI
MAVZU: “ O’QISH DAVRIDA ERTAK O’QITISH USLUBIYATI (4-SINF) ”
Ilmiy rahbar: _______ «____» ________202 5 y.

CHIRCHIQ – 202 5
1

Chirchiq davlat pedagogika universiteti
Boshlang‘ich ta’lim fakulteti
“Boshlang‘ich ta’lim sport tarbiyaviy ishi ”
Sirtqi ta’lim yo‘nalishi 4 -kurs talabasi
Imomova Navro‘za ning
“ Ona tili o‘qitish metodikasi” fanidan
“ O’QISH DAVRIDA ERTAK O’QITISH USLUBIYATI (4-SINF) ”
mavzusidagi kurs ishiga
TAQRIZ
Mavzuning
dolzarbligi:______________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_______________________________________________________________
Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi :
Kurs ishi kirish , 2 bob 6 paragraf , xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yhatidan tashkil topgan. Ishning birinchi va ikkinchi bobi to`liq yoritilgan.
Kurs ishining kamchiliklari : Mavzu to`liq yoritilgan.
Taqrizchining yakuniy xulosasi
“ Sinfdan tashqari o’qish darslarida Shukur Sa`dulla ijodini
o’rganish ” mavzusidagi kurs ishini himoyaga tavsiya etaman.
Taqrizchi ____________________________________ ___________
(ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo)
“___” ___________ 202 5- y.
2

Chirchiq davlat pedagogika universiteti
Boshlang‘ich ta’lim fakulteti
“Boshlang‘ich ta’lim sport tarbiyaviy ishi ”
Sirtqi ta’lim yo‘nalishi 4 -kurs talabasi Imomova Navro‘za ning
“ Ona tili o‘qitish metodikasi” fanidan
“ O’QISH DAVRIDA ERTAK O’QITISH USLUBIYATI (4-SINF) ”
mavzusidagi kurs ishi
XULOSASI
Mavzuning
dolzarbligi: ______________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi :
Kurs ishining tarkibiy qismlari : kirish, asosiy qism, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro`yhatidan iborat. Kurs ishining tarkibiy qismlari
to`liq yoritilgan
Kurs ishining rasmiylashtirilishi:
Kurs ishi o‘zbek tili lotin yozuvida bayon etilgan bo ` lib, talab darajasida
rasmiylashtirilgan.
Ilmiy rahbarning yakuniy xulosasi:
Usmonova Saodat tomonidan bajarilgan ushbu kurs ishi tugallangan deb
hisoblayman va uni himoyaga tavsiya qilaman.
Ilmiy rahbari:
D.B.Toshpo‘latova
_______________________________ ___________________
(ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo)
“___” ___________ 202 5 y.
3

Mavzu: O’QISH DAVRIDA ERTAK O’QITISH USLUBIYATI (4-SINF)
REJA:
KIRISH.
Asosiy qisim.
I.BOB . O’QISH DAVRIDA ERTAK O’QITISH USLUBIYATI.
1.1. Sinfdan tashqari o’qish jarayonida bolalar adabiyotidan foydalanish.
1.2. O’qish davrida bolalarga ertak o’qitish metodikasi.
II.BOB. O’QISH DAVRIDA ERTAK O’QITISH USLUBIYATI 4-SINF
MISOLIDA O’RGANISH .
2.1. Boshlang‘ich sinflarda sinfdan tashqari o‘qish darslarini tashkil etishning
metodik asoslari.
2.2. Sinfdan tashqari o‘qish darslarida ertaklar ustida ishlashning ahamiyati va
usullari
XULOSA.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YATI.
4

MUNDARIJA:
KIRISH ………………………………………………………………...….……6
Asosiy qisim ……………………………………………………………….……8
I.BOB . O’QISH DAVRIDA ERTAK O’QITISH USLUBIYATI.
1.1. Sinfdan tashqari o’qish jarayonida bolalar adabiyotidan foydalanish… …...11
1.2. O’qish davrida bolalarga ertak o’qitish metodikasi……………..…………12
II.BOB. O’QISH DAVRIDA ERTAK O’QITISH USLUBIYATI 4-SINF
MISOLIDA O’RGANISH.
2.1. Boshlang‘ich sinflarda sinfdan tashqari o‘qish darslarini tashkil etishning
metodik asoslari……………………………………………………...…………18
2.2. Sinfdan tashqari o‘qish darslarida ertaklar ustida ishlashning ahamiyati va
usullari.................................................................................................................29
XULOSA ............................................................................................................36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YATI..........................................37
5

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Dunyo shiddat bilan o‘zgarib, barqarorlik va
xalqlarning mustahkam rivojlanishiga raxna soladigan turli yangi tahdid va
xavflar paydo bo‘layotgan bugungi kunda ma’naviyat va ma’rifatga, axloqiy
tarbiya, yoshlarning bilim olish, kamolga yetishga intilishiga e’tibor qaratish har
qachongidan ham muhimdir.
“Aynan ta’lim va ma’rifat bashariyat farovonligining asosiy omillaridan
hisoblanadi, insonlarni ezgulikka da’vat etadi, saxovatli, sabr-qanoatli bo‘lishga
undaydi.” 1
O‘zbekistonda mustaqil va kuchli davlat qurishdan asosiy maqsad inson,
uning huquq va erkinliklari oliy qadriyat hisoblanadigan va hurmat qilinadigan
adolatli jamiyat barpo etishdir.
Bu, avvalambor, ta’lim va ma’rifat tizimini takomillashtirish, mamlakatimiz
kelajagi bo‘lgan yoshlarni zamonaviy bilim olishga yo‘naltirish, barkamol
shaxsni tarbiyalash bilan bog‘liq ekanini biz yaxshi anglaymiz. 1997 yilda qabul
qilingan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va boshqa davlat dasturlarining
hayotga tatbiq
etilishi samarasida mazkur soha tubdan isloh qilindi, zamonaviy uzluksiz
ta’limtarbiya tizimi yaratildi. Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab
yurtimizda yoshlar haqida e’tibor va g‘amxo‘rlik ko‘rsatishga davlat
siyosatining eng asosiy va ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida qarab
kelinmoqda. Chunki yoshlar – bizning kelajagimiz. Bu sohadagi davlat
siyosatini yanada chuqurlashtirish uchun yaqinda O‘zbekiston Respublikasining
“Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi qonuni
yangi tahrirda qabul qilindi. Bularning barchasi bugungi kunda o‘z samarasini
bermoqda. Yoshlarimiz biznes, ilm-fan, madaniyat, san’at, adabiyot va sport
sohalarida olamshumul muvaffaqiyatlarga erishmoqda. Bu mamlakatimiz
istiqboliga, buyuk ajdodlarimiz boshlagan ezgu ishlarni kelajak avlodlar
munosib davom ettirishiga katta ishonch
6

bag‘ishlaydi. Har bir avlod oldida insoniyat yaratgan jamiki boyliklarni,
bilimlarni o’rganish, o’zlashtirish va rivojlantirish vazifasi turadi. Hayot
taraqqiyoti va jamiyat rivojini shusiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Ushbu vazifani
bajarish uchun yoshlarimiz ajdodlarimiz merosini ular qoldirgan manbalar orqali
o‘rganishlari, ko‘proq kitob
o‘qishga, bilimlarni asl manbalardan oliishga harakat qilishlari zarur.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan 2017 yilning
12 yanvar kuni “Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini
rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda
targ‘ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risida”gi farmoyishi 2 bu
mavzuning dolzarb ekanligini tasdiqlaydi.
Maktab o'quvchini o'qish malakasi bilan qurollantirish bilan bir
qatorda kitobni mustaqil o'qiy oladigan, uni tushunadigan, ma'lum bir
mavzuga oid kitoblarni tanlay oladigan, gazeta va jurnallarni ham mustaqil
o'qiydigan faol kitobxonni tarbiyalaydi. Shu jihatdan sinfdan tashqari o'qish
tarbiyaning asosiy quroli sifatida xizmat qiladi, ko'p narsani bilishga havasni
oittiradi. Sinfdan tashqari o‘qish darslarida o‘quvchilarni kitobga, badiiy
asarlarga qiziqishini uyg‘otish maqsadida, ularni ongli kitobxonlar bo‘lib
yetishishlari uchun turli janrdagi asarlar bilan tanishtirib boriladi. O‘zbek
xalqining boy madaniy me’rosi bo‘lmish xalq og‘zaki ijodi namunalari kichik
maktab yoshidagi kitobxonlar uchun ulkan ma’naviy-ma’rifiy manba
hisoblanadi. Xalq ertaklari bu o‘rinda alohida ahamiyatga ega. Mana shu asarlar
yordamida o‘quvchilarda tarbiyaviy jihatlarni takomillashtirib borish zarur.
Sinfdan tashqari o‘qish darslariga to‘laqonli dars sifatida qaralib, o‘tilgan
asar yuzasidan suhbat, viktorinalar o‘tkazish, asarni tahlil qilish, g‘oyasini ochib
berish, qahramonlarning hatti-harakatlarini muhokama qilish; bular asosida
vatanparvarlik, do‘stlik, mehnatsevarlik, insonparvarlaik g‘oyalarini o‘quvchilar
ongiga singdirib
borish zarurligi bizning mavzuimizning dolzarbligini belgilab beradi.
7

Kurs ishning maqsad va vazifalari. Xalq ertaklari
mazmunida ijtimoiy, iqtisodiy maishiy hayotning hamma masalalari o’z
ifodasini topadi, desak xato bo’lmaydi. Boshlang‘ich sinflarda bu janrda
yaratilgan asarlarni o‘rganish, g‘oyasi, ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatini o‘quvchi
ongiga chuqurroq singdirish uchun o‘qish darslari bilan chegaralanib qolmay,
balki sinfdan tashqari o‘qish darslarida ham ishlash zarur. Sinfdan tashqari
o‘qqish darslarida ertaklarni ustida ishlashni ko‘rsatib bitiruv malakaviy
ishimizning maqsadi hisobanadi.
Qo‘yilgan maqsadga erishishda quyidagi vazifalar belgilandi:
- boshlang‘ich sinflarda sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlarining
maqsadi, vazifalari va ahamiyatini o‘rganish;
- sinfdan tashqari o‘qish darslarining hajmi va ularga qo‘yilgan talablar
bilan tanishish;
- sinfdan tashqari o‘qish darslarini tashkil etish usullari va shakllarini
o‘rganish;
- sinfdan tashqari o‘qish darslarida ertaklar ustida ishlash tizimi va
usullarini
ko‘rsatib berish;
- ertak janri va ertaklarning turlarini o‘rgani;
- boshllang‘ich sinflarda ertak ustida ishlash tizimini ko‘rsatish;
- sinfdan tashqari o‘qish darslarida ertaklar yordamida o‘quvchilarda
vatanparvarlik, do‘stlik, mehnatsevarlik, insonparvarlaik tuyhularini
shakllantirish.
Kurs ishining predmeti: boshlang‘ich sinflarda sinfdan
tashqari o‘qish darslarini samarali tashkil etish.
Kurs ishining obyekti: sinfdan tashqari o‘qish darslarida
ertaklar ustida ishlash .
Kurs ishining metodologik asosi: O`zbekiston
Respublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash
Milliy dasturi”, davlat hujjatlari, shuningdek, boshlang`ich ta`lim bo`yicha
8

Davlat ta`lim standartlari, “Boshlang`ich ta`lim konsepsiyasi”, ona tilidan o`quv
dasturlari, maktab darsliklari, boshlang`ich sinflarda maktab darsliklarini
yaratish mezonlari,
pedagogika, psixologiya va ona tili o`qitishning nazariy asoslarini tashkil
etadi.
Kurs ishining metodlari: boshlang‘ich sinf sinfdan tashqari
o`qish darslarida ertaklarni tahlil qilishga doir nazariy va metodik
adabiyotlarni o`rganish va ular asosida darslarni tashkil etish ..
Mavzuning ilmiy-amaliy ahamiyati shundan iboratki, mavzuni yoritish
jarayonida sinfdan tashqari o‘qish darslarining maqsadi va vazifalarini,
tizimini, davlat ta’lim standartlari tomonidan sinfdan tashqari o‘qish darslariga
qo‘yilgan talablarni o‘rganib chiqdik va o‘z ishimizda bayon etdik. Shuningdek,
sinfdan tashqari o‘qish darslarida darsliklarda va turli to‘plamlarda berilgan
ertaklar yordamida o‘quvchilar ijlbiy fazilatlarni tarbiyalashni bayon etdik.
Ishda bayyon etilgan fikrlar qo‘llanma sifatida sinfdan tashqari o‘qish darslarida
ishlatilishi mumkin.
Kurs ishining tarkibi . Ishning tarkibi kirish,2 bob va xulosa qismlaridan
iborat.
9

I.BOB . O’QISH DAVRIDA ERTAK O’QITISH USLUBIYATI.
1.1. Sinfdan tashqari o’qish jarayonida bolalar adabiyotidan foydalanish.
Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari o’qishga kichik yoshdagi
o’quvchilarni ona tilini puxta o’zlashtirishga tayyorlashning ajralmas qismi,
ta’lim jarayonoda ularni ahloqiy-estetik tarbiyalashning muhim vositasi sifatida
qaraladi. Sinfdan tashqari o’qishning maqsadi-kichik yoshdagi o’quvchilarni
bolalar adabiyoti va xalq og’zaki ijodining xilma-xil namunalari bilan
tanishtirish, ularda kitobxonlik madaniyatini tiklab tarkib toptirishdir.
Sinfdan tashqari o’qish dasturining mazmuniga ko’ra ta’limning har bir
bosqichida ikki asosiy bo’lim ajratiladi:
1-bosqichda o’qish doirasi, ya’ni o’qitiladigan kitoblar va ularni qaysi tartibda
o’qish bilan tanishtirish yuzasidan o’quvchilarga ko’rsatma beriladi.
2-bosqichda shu o’quv materiallari asosida bilim, ko’nikma va malakalar
shakllantiriladi.Umumiy o’rta ta’limning Davlat standartlari va o’quv dasturiga
ko’ra 1-sinfda sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotlarida savod o’rgatish
darslarida hosil qilingan ko’nikma va malakalar asosida bolalarning ona-vatan,
istiqlol, milliy qadriyatlar haqidagi tasavvurlar-tushunchalari kengaytiriladi,
boyitiladi.Sinfdan tashqari o’qish va qiroatxonlik saboqlari 1-sinfda haftada 1
marta saboq o’rgatish darslarining 20 daqiqasida bolalar badiiy adabiyoti bilan
tanishtiriladi. Maqsad kichik yoshdagi bolalarda kitobga mehr uyg’otish,
mustaqil uquvlarini paydo qilishdir. Asosan bu sinf o’quvchilariga kitob bilan
muomala qilish, kitob o’qish qoidalari, kitobni asrash, asar qahramonlarining
hatti harakatini kuzatish, ijobiy tomonlarini o’rganish, obrazli qilib qayta hikoya
qilib berish bilim, ko’nikma va malakalar shakllantiriladi. Bu sinf o’quvchilari
uchun asosan rasmlarga boy kitoblar olinadi. O’qituvchi bolalarning his-
tuyg’ularini o’stiradigan kitoblarni o’qib berish orqali mustaqil mamlakatimiz,
uning go’zal shaharlari, qishloqlari, milliy urf-odatlari, qadriyatlari, o’tmishi,
insonlarning orzu-istaklari bilan tanishtiriladi. Ularda bilimga havas
uyg’otadi. 2-sinfda o’quvchilar kichik hajmdagi asarlarni o’qituvchining
10

yordami va topshirig’i asosida mustaqil o’qishga o’tadilar. Bu sinfda 2 haftada
bir marta sinfdan tashqari o’qish darsi o’tkaziladi. Ona – Vatan va ota-bobolar
jasorati, o’simliklar, qushlar hamda hayvonlar haqidagi asarlarni o’qituvchi
topib, tanlab o’quvchilarga o’qishga tavsiya etadi.3 va 4-sinflarda sinfdan
tashqari o’qish mashg’ulotlarida o’quvchilarning mustaqil o’qishlari uchun
kishilarning hayoti, yorqin tasvirlangan, ularning ma’naviy-ahloqiy turmush
tarzi aks ettirilgan badiiy va ilmiy-ommabop asarlar tavsiya etiladi. 3-4 sinflarda
sinfdan tashqari o’qish darslari ikki haftada bir marta o’tkaziladi. Bu sinflarda
o’qituvchi sinf kutubxonasida kerakli bo’lgan o’quvchilar yoshiga mos
kitoblarni to’plashni davom ettiradi. Sinfdan tashqari o’qish burchagi turlicha
bezalishi mumkin. Bunda o’qituvchi va o’quvchi hamkorlikda ish olib boradi.
Badiiy va ilmiy-ommabop asarlar mustaqil ravishda va izchil o’qib borilsagina
o’quvchilarning dunyoqarashini kengaytirishga, shakllantirishga xizmat
qiladi.Sinfdan tashqari o’qish bolalarda ezgulikka muhabbat, yovuzlikka nafrat
uyg’otish, bog’lanishni, nutqni o’stirish, adabiy – estetik tafakkurni
yuksaltirishga xizmat qiladi.Bolalar adabiyoti avvalo o’zining qiziqarli
mazmuni, badiiy obrazlarining go’zalligi, tilning ifodaliligi, she’riy so’zlarning
musiqaviyligi bilan bolalarga quvonch baxsh etadi. Ayni vaqtda u bolalarga
tarbiyaviy ta’sir ham ko’rsatadi.bolalar adabiyoti o’quvchiga jonajon o’lka
tabiatini, kishilarning mehnati, hayoti, ularning qilayotgan ishlari va
ko’rsatayotgan qahramonliklarini, bolalar hayotidan olingan voqealarni,
bolalarning o’yinlari, ertaliklari, orzu istaklarini hikoya qilib beradi. Bu borada
ertaklar katta ahamiyatga ega. Xalqimizning tarixi, uning urf odatlari, moddiy va
ma’naviy boyliklari barcha orzu istaklari ming yillar davomida yaratilgan
ertaklarda saqlanib kelmoqda. Kishilar o’z orzu havaslariniyosh avlodda o’g’il-
qizlarida ko’rishni istaydilar. Shu sababdab ham o’quvchilarga ertaklarni
o’qishga tavsiya qilinadi. Ertak o’qigan bola qiyinchilikni yengishga, botir, jasur
bo’lishga intiladi. O’quvchi yer yuzidagi barcha insonlarning men bir
bo’lagiman, men o’z xalqimga qilayotgan ishlarim bilan ularga munosib bo’lib
ulg’ayishim kerak,desagina o’z xalqini munosib farzandi bo’la oladi. Ertaklar
11

yosh avlodni ana shu ruhda tarbiyalaydigan baynalminal badiiy quroldir. “Uch
og’ayni botirlar”, “Zumrad va Qimmat”, “Egri va to’g’ri” kabi bir qator ertaklar
o’quvchilarning sevimli ertaklaridir. O’quvchilar bu ertaklardan kishi o’z
mehnatiga ishonib yashashi kerakligini, birovning boyligiga hasad bilan
qaramaslik kerak degan hayotiy xulosalarni o’qituvchi yordamida tushunib
yetadilar. “ Ur to’qmoq” ertagining bola harakterining shakllanishida alohida
o’rni bor: ertak yaxshiga-yaxshi, yomonga yomon bo’lish kerak degan muhim
qoidani o’rtaga tashlaydi. Haqiqatan ham xalqning “Qayna xumcha”, “Ochil
dasturxon”larini zo’ravonlik bilan tortib oladigan shaxslarga nisbatan “Ur
to’qmoq”larni ishlatish zarurligini uqtiradi.Sinfdan tashqari o’qish
mashg’ulotlari o’qish darslari bilan bog’lab olib boriladi. O’quvchilar o’ituvchi
rahbarligi ostida avval mavzuga oid bir nechta kitob bilan tanishsalar,
so’ngrabolalarning qiziqishlariga mos, ruhiyatlariga yaqin har xil mualliflarning
bir mavzuga doir kitoblarini mustaqil tanlab o’qishga o’tadilar. Bunda asosan
o’qituvchi o’quvchilarni maktab kutubxonasiga, 3-4 sinflardan boshlab tuman
yoki shahar kutubxonasiga sayohat uyushtirib, bolalar adabiyoti bilan muntazam
tanishtirib boradi. Shuningdek bolalar gazeta va jurnallari ham o’quvchilarga
ertak, hikoyalar o’qishga yordam beradi.
Sinfdan tashqari o’qish, o’qish samaradorligini ijobiy tomonga ta’sir qilishning
eng qulay usuli. Demak maktab kutubxonasi, bolalar gazeta va jurnallari bilan
hamkorlik qilishdir.Sinfda va sinfdan tashqari o’qish boshlang’ich sinflarda
o’qitiladigan barcha predmet dasturlarining bolimlari bilan bevosita bog’liq. O’z
navbatida grammatika va to’g’ri yozuv, tabiatshunoslik, tasviriy san’at,
musiqani o’rganishda olingan bilim va hosil qilingan ko’nikmalar o’qish
darslaridan o’qish darslarida foydalaniladi. O’qish darslarida o’tilgan mavzular
asosida badiiy kitoblar axtarish, asar qahramonlarining nomlarini yozish, ularni
tasvirlab berish, ijodiy rasm ishlash, fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod
olish o’quvchini ijod qilishga undaydi. Har bir sinfda sinfdan tashqari o’qilgan
barcha asrlar o’quvhilarga mos ravishda biror voqeani sahnalashtirish mumkin.
Bu boladagi nitqni rivojlantirishga, lug’at boyligini oshirishga yordam beradi.
12

Shuningdek sahnalashtirilgan asarni tomosha qilgan o’quvchining diqqati oshib
xotirada saqlash qobiliyati o’sadi. Hatto sahnalashtirisho’quvchini har
tomonlama yo’naltiradi, ya’ni aktyorlik qobiliyatini rivojlantiradi, suxandonlik,
rejissorlik kabi kasblarga ilk tasavvurlarni o’rgata boshlaydi. Asarni
sahnalashtirish davrida albatta o’qituvchi rahbarlik qiladi. O’quvchilar ifodali,
obrazli, shuningdek qahramonlar harakatini to’g’ri bajarishlari, o’qishlari
o’quvchilarda zavq-shavq uyg’otib kitobga, badiiy asarga havas, uni o’qib
o’rganishga intilish uyg’otadi. Sinfdan tashqari o’qish darslarida o’qituvchi
o’quvchilarni bolalar yozuvchilari va shoirlari bilan tanishtirib borishi lozim.
Q.Muhammadiy, P.Mo’min, Z.Diyor, A.Obidjon kabi yozuvchi va shoirlarning
asarlari o’quvchilarda katta qiziqish uyg’otadi. Shuning uchun har bir maktab,
ta’lim muassasasi o’quvchilar o’rtasida turli mavzularda ijod ahli bo’lgan shoir
va yozuvchilar bilan uchrashuvlar tashkil etib turishi shart. Bunday uchrashuvlar
o’quvchilarni vatanni madh qilishga uni sevib ardoqlashga chaqiradi. Kitobni,
asarni qanday paydo bo’lishini, uni hurmat qilish asrab-avaylashni o’rgatadi.
Shunday qilib badiiy adabiyot, bolalar adabiyoti voqelikni haqqoniy aks
ettirishi, yorqin obrazlar yaratishi bilan bolalarda estetik did va ahloqiy sifatlarni
mujassamlashtiradi. Ularda hayot go’zalligini idrok etishga o’rgatadi. So’z
san’ati badiiy asarda o’z ifodasini topadi. Xalq badiiy so’zning yosh avlod
tarbiyasidagi kuch-qudrati va jozibasiga qadim zamonlardanoq e’tibor berib
kelingan. Badiiy so’z xalqning barcha madaniy boyliklarini abadiylashtirgan.
Buning uchun esa o’quvchi albatta xalq og’zaki ijodini yaqindan o’qishi lozim.
Ertaklar- yaxshilikka yetaklar deganlariday o’quvchi ettaklar bilan tanishar ekan
mard, jasur vatanparvar, mehribon bo’lishga, topishmoqlar o’qir ekan, topog’on,
bilimdon, zukko bo’lishga intiladi.Kelajagimiz bo’lgan yosh avlodni milliy
qadriyatlarimazni bilgan holda aqlan yetuk, jismonan sog’lom qilib tarbiyalash
biz murabbiylar, ustozlar zimmasidadir. Shunday ekan mashaqqatli ammo
sharafli kasbimizni sidqidildan bajarishda izlanuvchan ijodkor bo’lishimiz
zarurdir. Chunki yurtboshimiz aytganlaridek “Farzandlarimiz bizdan ko’ra
kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo’lishlari shart”.
13

Mavzu: Inson odobi bilan.
Darsning maqsadi: Odob inson ko’rki ekanligi, odobli bola elga manzur
bo’lishini bir so’z bilan aytganda, odob xulq atvorlar yugindisi ekanligini
o’quvchilar onggiga cingdirish va shu orqali ularni odobsizlikdan, noo’rin xatti-
harakatlardan o’zlarini saqlashdan iborat.
Darsni jihozlanishi:
1. Alisher Navoiyning rangli rasmi.
2. Plakat va ko’rgazmalar. Kitob jurnallardagi odobli
bolalarning suratlari.
3. Xalq maqollaridan namunalar.
Darsning borishi:
O’qituvchi:
Odob insonning oily fazilatidir. Xazrat A.Navoiy ham o’z asarlarida shu
jumladan “Hayratul abror” dostonida odobni to’la tushuntirib beradi. Yoshi
ulug’larga samimiy hurmat-izzat keltirish har kimning holatiga qarab bo’lishi
kerak. Agar yosh bolaga tik turib salom berilsa, uni odob demaydilar. Gadoning
oldida sajda qilish kerak emas, unga bir tiyin berilsa shu karam bo’ladi. Bolalar
Navoiy bobomiz nihoyatda kamtar bo’lganlar. Hozir sinfdoshlaringiz
Alisherning odobi bilan bog’liq bir voqeani namoyish qilishadi. (Oldindan
tayyorlangan 7nafar, biri Sh.A.Yazdiy rolida, biri Alisher, qolganlari uning
o’rtoqlari qiyofasida chiqishadi) O’qituvchi (izoh beradi): A.Navoiy 1447 yili
Taft shahrida mashhur tarixchi olim Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashib
qolibdi.Sahnada bir mo’ysafid xayolga cho’mib o’tiribdi. Shu payt bir to’da (5-
6) nafar bolalar quvalashib o’ynay boshlaydilar. Ularni kuzatib o’tirgan
mo’ysafid bolalarni yoniga chorlaydi. -Qani bolalarim buyoqqa kelinglarchi,
bolalarning mo’ysafidning ovozini eshitib tarqab ketishadi. Faqat 5-6 yoshlar
chamasidagi bola qoladi. Uning boshida oq sallacha, egnida yupqa matodan
tikilgan ixcham kamzul, oyog’ida etikcha. U yugurib kelib, qo’llarini ko’ksiga
qo’ygancha salom beradi.
14

-O’g’lim oting nedur?-deb so’radi mo’ysafid.
-Alisher, dedi bola.
-Maktabga qatnaysanmi?
-Qatnayman. Qur’onning taborak surasigacha o’qiganman.
-Men chaqirganimda o’rtoqlarining qochib ketdi. Sen esa huzurimga kelding.
So’roqlarimga yaxshi javob qilding. Shuning uchun senga rahmat. Umring uzoq,
boshing omon bo’lsin. Olim, fozil bo’lib, yaxshi obro’ga erishgaysan,-mo’ysafid
uni duo qiladi.
Bu sahna ko’rinishidan keyin bo’lib o’tgan voqealar bolalar bilan tahlil qilinadi.
Alisherning yoshi ulug’ kishilarga salom berishi, o’zini tutish, odobli ekanligi
uqtiriladi.
Shuningdek, insonga xos odatlardan biri kulgu haqida ham A.Navoiyning
fikrlaridan foydalanish mumkin.
O’qituvchi: Kulgu-insonga xos odatlardan biri, boshqacha aytganda, kulgi orqali
odamning qanday ekanligini bilish mumkin. Hozir tengdoshlaringiz bu haqda
Navoiy ijodidan namunalar keltiradi.
1-o’quvchi:
Bo’lmas odobsiz kishilar arjumand,
Past etar ul xaylini charxi baland.
O’qituvchi: (izoh beradi) Har bir kishining izzat hurmati odobi orqali keladi.
2-o’quvchi:
Tarki odobdin biri kulgu durur,
Kulgu odob tarkiga belgu durur.
O’qituvchi: Adabsizlikning bir ko’rinishi noo’rin va beo’xshov
Kulgudir. Demak, bo`lar-bo`lmasga irjayish yoki bo`lmasa ho`mrayib yurish
insonning zebi-ziynati emas.
3-o’quvchi:Izzati haddan kam esa xo`p emas ,
Haddan ortuq dog`I marg`ub emas.
O`qituvchi : O`zga kishilar to`g`risida ,kichikka shavqatda bo`lishi kerak.. O`rta
kishilarga esa o`rtacha kishilarga esa o`rtacha muomala qilish lozim deydi.
15

Darvoqe, bolalar, Payg`ambarimiz Rasulolloh Alayhis Salom ‘Hadis’ da ‘Ko`p
kulmang, ko`p kulish dilni o`ldiradi’ deb nasihat qilgan ekanlar.
Endi bolajonlar mana bu rasmga A. Navoiy portretiga ishora qilib. / qaranglar
undan qanday ma`noo`qiyapsiz?
4-o’quvchi: Bobomizning yuzlari tiniq ekan.
5- o’quvchi: Yuz- ko`zlaridan odobli ekanliklari bilinib turbidi.
O`qituvchi: Barakallo, juda ham to`g`ri angladinglar. Demak, biz odobni
ko`proq kimdan o`rgansak bo`lar ekan?
O`quvchilar: Navoiy bobomizdan. SHundan so`ng mashg`ulot yakunlanadi.
Navbatdagi mavzu e’lon qilinib, o`quvchilarga odob-ahloqqa oid 4-5 maqollarni
o`rganib kelish topshiriladi.
II.BOB. O’QISH DAVRIDA ERTAK O’QITISH USLUBIYATI 4-SINF
MISOLIDA O’RGANISH.
16

2.1.Boshlang‘ich sinflarda sinfdan tashqari o‘qish darslarini tashkil
etishning metodik asoslari.
Sinfdan tashqari o‘qishning maqsadi o'qish malakalarini
takomillashtirish, kitob tanlay oladigan, muntazam kitob o'qiydigan,
o'qilgan kitobni to'g'ri baholay oladigan ongli kitobxonni tarbiyalashdir.
Maktablarda 1959-yildan boshlab maxsus sinfdan tashqari o‘qish
darslari tashkil etilgan. Sinqdan tashqari o‘qish darslari 1-2-sinfda haftada
1 marta, 3-4-sinfda 2 haftada 1 marta o'tkaziladi. Savod o'rgatish jarayonida esa
haftadagi oxirgi alifbe darsining 17—20 daqiqasi ajratiladi3. Sinfdan tashqari
o'qish o'quv dasturi bilan chambarchas bog'liq bo'lib, unda ko'zda tutilgan
maqsad va vazifalarni amalga oshirishda yaqindan yordam beradi. Buning uchun
o'quvchilarda kitobxonlik madaniyatini tarbiyalash, ularni oddiy kitobxondan
ijodkor kitobxon darajasiga ko'tarish talab etiladi. O'quvchilarda kitobga havas
uyg'otishda har bir bolaga yakka tartibda yondashish, shaxsiy qizi-qishlarini
hisobga olish zarur. Bolalarda kitob ustida ishlash malakasini shakllantirish
ularda kitobxonlik madaniyatini tarbiyalashning muhim omilidir. Bunda o'qish
uchun ajratilgan soatlardan foydalaniladi. Badiiy va ilmiy-ommabop asarlar
mustaqil ravishda va izchii o'qib borilsagina, o'quvchilarning dunyoqarashini
shakllantirish va kengay-tirishga
xizmat qiladi. Sinfdan tashqari o'qish tanish bo'lmagan mualliflarning
kitoblari muqovasi, titul varag'i, kirish so'zi. mundarijasi va suratlariga qarab
asarning tahminiy mazmunini aniqlashga o'rgatish vazifasini amalga oshirishga
xizmat qiladi.
Sinfdan tashqari o'qish darslarining asosiy vazifasi o'quvchida badiiy
kitoblarni o'qishga havas uyg'otish, o'qigan kitoblari yuzasidan kundalik
yurita olishga o'rgatish, bolalar adabiyotining mashhur adiblari hayoti va
ijodi bilan elementar tarzda tanishtirish hisoblanadi.
Bolalarda ezgulikka muhabbat, yovuzlikka nafrat uyg'otish, ularning
17

bog'lanishli nutqini o'stirish, adabiy-estetik tafakkurini yuksalti-rish sinfdan
tashqari o'qish darslarining ham tub mohiyatini tashkil etadi.
Sinfdan tashqari o‘qish darslarining muhim vazifalaridan biri mustaqil
o'qish malakalarini tarbiyalash hisoblanadi. Buning uchun mustaqil bajarish
uchun topshiriqlar berish, qiziqarli mashq turlaridan foydalanish, eng yaxshi
insholarni, taqrizlarni, yozuvchi haqida to'plangan ma'lumotlarni o'qitish, “Tez
aytish”, “Topishmoqlar topish”, “Ifodali o'qish”, “Maqollar aytish musobaqasi”,
„Ertak to'qish”, „Bilimdonlar anju-mani” kabi ko'rik tanlovlar tashkil qilish,
muayyan mavzular bo'yicha savol-javoblar uyushtirish, o'yin tarzidagi ish
turlaridan foydalanish zarur. O'qilgan asarlar yuzasidan suhbatlar
o'tkazish , „Kitob hafialigi” tashkil etish, asarlar asosida kichik insholar
yozishni mashq qilish yaxshi samara beradi. Sinfdan tashqari o‘qish sinfda
o'qish bilan uzviy bog'liq ravishda uyushtiriladi. Sinfda o'qish STO' uchun zarur
bo'lgan o'qish malakalarini
shakl-lantiradi, o'quvchilarning o'qigan asarini tushunishga o'rgatadi,
lug'atini boyitadi. Sinfdan tashqari o‘qish qiziqarli va o'ziga jalb etadigan
faoliyat bo'lib, bolalarning bilim doirasini boyitadi, qiyoslash uchun material
beradi. Sinfda o'qish - hayotga tayyorlash vositasi, sinfdan tashqari o'qish esa
hayotning o'zidir. Hozirgi paytda boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun sinfdan
tashqari o'qishga mo'ljallangan „Kitobim - oftobim" (l-3-sinflar uchun) nomli
qo'llanmalar ham chop etilgan.
Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari o’qishga kichik yoshdagi
o’quvchilarni ona tilini puxta o’zlashtirishga tayyorlashning ajralmas
qismi, ta’lim jarayonida ularni axloqiy-estetik tarbiyalashning muhum vositasi
sifatida qaraladi. Sinfdan tashqari o’qishning maqsadi kichik yoshdagi
o’quvchilarni bolalar adaboyoti va xalq o’gzaki ijodining xilma-xil namunalari
bilan tanishtirish, ularda kitobxonlik madaniyatini tiklashdan iboratdir. Sinfdan
tashqari o‘qishga rahbarlikning asosiy shakli maxsus sinfdan ashqari o‘qish
darslaridir. Sinfdan tashqari o’qish darslari erkin dars hisoblanadi; bunday
18

maxsus darslarda bolalarning kitobxonlik qiziqishlari, bilim doirasi, estetik
taassuroti, badiiy obrazlarni idrok etishi, ijodi rivojlanadi; faol kitobxonlar
ushun zarur ko’nikma va malakalar shakllanadi.
Sinfdan tashqari o’qish darslari o’quvchilarning faolligini oshirishga
qaratiladi, shuning ushun ularning qurilishi juda xilma – xil bo’ladi. Har bir
dars o’qituvchi bilan o’quvchining ijodi hisoblanadi; darsda qanchalik xilma –
xillikka, hayotiylikka erishilsa, o’qituvchi o’z sinfida shunchalik katta
muvaffaqiyatga erishadi. Shularga qaramay, sinfdan tashqari o’qish darslari o’z
oldiga qo’yilgan vazifalarni bajarish ushun ma’lum talablarga
bo’ysunadi.Sinflan tashqari o‘qishning asosiy vazifalari:
1. O‘quvchilarning o‘qish va nutq o‘stirishdan olgan bilim va hosil qilgan
malakalarini mustahkamlash, takomillashtirish va ularni yuksak axloqiy
ruhda tarbiyalash.
2. O‘quvchilarning sinfda olgan bilimlarini kengaytirish.
3. O‘quvchilarni kutubxonadan kerakli kitobni, kitobdan esa kerakli
ma’lumotni topishga o‘rgatish.
4. O‘quvchilarning kitobga va bilim olishga havasini tarbiyalash.
5. O‘quvchilarning kitob bilan mustaqil ishlash malakasini
takomillashtirish.4 Sinfdan tashqari o‘qish darslari ma’lum talablarga
bo‘ysunadi:
1.Har bir darsda bolalar o’qigan kitoblar hisobga olinadi. Ular o’qigan yoki
o’qiyotgan kitoblarini sinfga olib kelib ko’rsatadilar, ikki-uch o’quvchi o’qigan
kitoblari haqida qisqacha gapirib beradi. O’qituvchi darsda o’zaro fikr almashish
holati yaratadi, darsdan tashqari vaqtda ham fikr almashish davom etishi
mumkin.
2.Har bir darsda yangi kitoblar tavsiya qilinadi. Tavsiya shakllari turlicha
bo’lib, ular fikr almashuv, kitobni ko’rsatib, to’g’ridan – to’g’ri tavsiya
qilish, sinfda kishik tematik yoki muallifga tegishli ko’rgazma tashkil etish,
o’quvshilarni qiziqtirish ushun tavsiya qilinadigan kitobdan biror parchani o’qib
berish, rasm ko’rsatish, diapozitiv yoki parchasini namoyish qilishdan iborat.
19

3.Har bir darsda o’quvchilar hikoya, ertak, she’r o’qiydilar; hajmi kichik
asarni yaxlit, hajmi katta bo‘lsa, ikki – ush dars davomida o’qiydilar,
sinfdagi barcha o’quvchilar o’qigan kitobidan biror parchani o’qib beradilar.
Ko’proq ovoz chiqarib o’qiydilar, bundan tashqari, darsda ichda o’qishdan ham,
she’r yodlashdan ham, rollarga bo’lib o’qishdan ham foydalaniladi.
4.Har bir darsda o’qilgan asarni suhbat, ya’ni o’qituvshi savoliga javob
berish, erkin hikoyalab tahlil qilish elementi bo’ladi. Erkin hikoya qilish
uchun savol umumiy tarzda beriladi: «Senga nimalar juda ham yoqdi?», «Bu
kitob haqida sen nimalarni ayta olasan?» kabi tahlil jarayonida bolalarni axloq-
odob ruhida tarbiyalashga alohida ahamiyat beriladi.
5.Har bir darsda ma’lum bir yangi kitobxonlik ko’nikmasi hosil qiladi:
mallif haqida ma’lumot topish, kitob nomiga qarab nima haqida ekanini
bilish, ko’rgazma tuzish, kitob haqida taqriz yozish yoki kitobxon kundaligi
yuritish kabi.
6.Har bir dars kirish suhbati bilan boshlanadi va sinfda o‘qish darslarida
qo‘llanadigan barcha usullardan foydalaniladi.
Sinfdan tashqari o’qish darslarida an’anaviy usullar (qayta hikoyalash,
lug’at ishi, suhbat kabi)dan zarur o’rinlardagina foydalanish tavsiya etiladi,
lug’at ishi bunday darslarda yordamshi rol o’ynaydi: ayrim qiyin so’zlar
tushuntiriladi, o’quvshilar diqqati esda saqlab qolish lozim bo’lgan aniq, qulay
nutq oborotlariga qaratiladi. Barsha qiyin so’zlarni tushuntirish imkoni bo’lgani
ushun bolalar tegishli bet tagida berilgan ayrim so’zlar izohini o’qishga
o’rgatiladi.
Sinfdan tashqari o‘qish darslarida qayta hikoyalashning ijodiy shakllari
bo’lgan o’qilganlarga so’z bilan yoki grafik rasm chizish, aplikatsiya,
adabiy – muzikali kompozitsiya, rasmlar, portretlar, diafilmlardan foydalanishga
sharoit yaratadi. O’qilganlar asosida insho, gazetaga maqola yozish kabi ijodiy
ishlardan ham foydalanish mumkin.
Sinfdan tashqari o’qish darslarida suhbat o’qilgan kitobni muhokama
20

qilishda ham, yangi kitob tavsiya qilishda ham qo’llaniladi; suhbat
elementlari o’qilgan asardan asosiy mazmunni ajratish ushun, vokealar
izshilligini, bo’lgan vaqti va o’rnini, bog’lanishini belgilashga yordam beradi.
Suhbat ushun savol tuzishda o’quvchilarning mustaqilligi, hayotdan, o’qilgan
boshqa kitoblardan qo’shimcha javob berishi hisobga olinadi. Boshqa
darslardagi kabi, bunday darslarda ham kirish suhbati,
umumlashtiruvchi, yakunlovchi suhbatlar bo’ladi. Ko’pgina sinfdan
tashqari o’qish darslari umumlashtiruvshi darslar kabi quriladi. Masalan, «Vatan
haqidagi kitoblar» mavzusidagi sinfdan tashqari o’qish darsi umumlashtiruvchi
dars kabi uyushtiriladi. Odatda, bunday darslarning qurilishida umumlashtirish
elementlari bo’ladi. Metodik
vositalarni tanlash, dars qurilishi (asosiy mazmunni ajratish, taqqoslash,
xulosalash, qo’shimsha materialni qo’shishni talab qiladigan savollar kabi)
umumlashtirishning vazifasini belgilaydi. Umumlashtirishga ko’rgazma ham,
albom tuzish ham, rasmlarni tatbiq etish ham yordam beradi. Sinfdan tashqari
o’qish darslarida qiziqarli mashqlarga alohida o’rin beriladi. Bunday darslarda
adabiy musobaqa (bir mavzu ustida savol-javob o’yini), eng yaxshi insholar,
rasmlar, topishmoq topish, bellashuvlar o’tkazish, topishmoqlar albomini tuzish,
tayyorgarliksiz jamoa bilan yoki yakka ravishda ertak to’qib aytish, o’quvshilar
hayoti haqida, yozuvshilarning chuqur ma’noli gap (hikmatli so’z)lari va
maqollar, latifalar aytish mumkin. Ba’zan o’qituvchilar
bunday darslarda «Hazil minuti», «5 sekund o’ylash ushun»,
«Topishmoqlarni top», «Bilimdonlar klubi» kabi qiziqarli mashg’ulotlarni
doimo o’tkazib turadilar. Sinfdan tashqari o’qish darslarini o’tqazish rejasini
o’quv yilining yarmi
yoki butun o’quv yili ushun tuzib, darslar sistemasini belgilab olish tavsiya
etiladi. Bunday planlashtirish darslarni xillashtirishga, ularning izshil va o’zaro
bog’liq bo’lishiga, shuningdek darslarda ish turlarini taqsimlashga, bolalarga
ta’lim tarbiya berish, bayramlar ulug’ kunlar, fasllarga mos ravishda mavzularni
taqsimlashga imkon beradi.
21

Sinfdan tashqari o’qish darslarining tizimi dasturda belgilab berilgan
bilim, ko’nikma va malaka bilan o’quvchilarni qurollantirishga qarab
belgilanadi.
Bunday darslar sistemasini ishlab shiqishda kishik yoshdagi o’quvshilarda
mustaqil o’qish malakalarini shakllantirish bosqishlarini ajratish muhim
ahamiyatga ega. Bu bosqishlar va o’quvchilarning har bir bosqichidagi
vazifalarini, sinfdan tashqari o’qish metodikasini metodist olima
N.N.Svetlovskaya
ishlab bergan.
1.Tayyorlov bosqichi. Bu l-sinfning savod o'rgatish davriga to'g'ri
keladi. Unga darsning bir qismi - 17-20 daqiqasi ajratilgani uchun „STO'
mashg'uloti" deb yuritiladi. Uning o'ziga xos xususiyatlari shundaki,
o'qituvchi asarni o'zi tanlaydi. asarning kichik hajmda bo'lishiga va boshqa
kitob tanlash tamoyillariga e'tibor beradi. Asarni o'qituvchining o'zi o'qib
beradi. O'quvchilar asarni eshitis-hga, eshit-ganlarini idrok etishga, ularga
soddagina baho berishga, asar mazmuni bilan sarlavhasining mosligini
aniqlashga, asar mazmunini hikoya qilib berishga o'rgatiladi. Bu bosqichda
o'quvchilar o'qish gigiyenasi va kitobga qanday munosabatda bo'lish bilan
tanishadilar.
2. Boshlang'ich bosqich. Bu l-sinfning 2-yarim yilligiga to'g'ri keladi.
Bu bosqichda haftada 1 marta 45 daqiqalik dars uyushtiriladi. Asarni
o'qishdan oldin o'quvchilar asar nomi va uning muallifi bilan tanishadilar,
rasmlarini tomosha qiladilar, daftarlariga u haqda soddagina qilib asar
muallifini va nomini yozadilar. Asar elementar tarzda tahlil qilinadi.
Tanlangan asar (kitob) yaxshi o'qiydigan o'quvchiga maxsus
tayyorgarlikdan
so'ng o'qitiladi. Asarning oson o'qiladigan o'rinlarini bo'sh o'qiydigan
o'quvchilarga o'qitish ham mumkin. Bu ularda o'qishga qiziqish uyg'otadi.
Bu bosqichda o'quvchilar har xil tezlikda bo'g'inlab o'qiydilar. Shuning uchun
22

o'qituvchi bu jarayonda har bir o'quvchiga individual yondashishi, kichik
kitobxonni kitobni mustaqil o'qishga o'rgata borishi lozim.
Boshlang’ich bosqichda sinf ushun umumiy bo’lgan kitob sinfdan
tashqari o’qish darsida o’qib beriladi; uyga vazifa har bir o’quvchiga
individual yondashgan holda topshiriladi. Darsda o’qish uchun beriladigan
vazifalar ham individuallashtiriladi: «bo’sh» o’quvchilar gap qurilishi sodda,
notanish so’zlari bo’lmagan kichik bir qismni o’qiydilar. Boshlang’ich
bosqichning oxirida o’quvchilarning o’qish malakalari ancha stabillashadi.
Bolalar so’zlarni sintetik
o’qishga, ayrim o’quvchilar tekis va ifodali o’qishga o’tadilar. O’quvchilar
o’rtasidagi individual farq ancha kamayadi. Bolalarning o’quv ishidagi tajribasi
ortadi. Bularning hammasi bolalarni keyingi bosqichga o’tishga imkoniyat
yaratadi.
3. Asosiy bosqich. Bu bosqich 2-4-sinflarga to'g'ri keladi. Bu davrda
o'quvchilarning o'qish malakalari mustahkamlanadi. Bunda o'quvchilarning
sinfdan tashqari o'qiganlari baholanadi. Baholashda dastur talablariga
asoslaniladi: o'qigan kitoblarining sifat o'zlashtirishiga, miqdoriga, o'qigan
kitobiga munosabat bildira olishiga e'tibor beriladi. Bunda o'quvchilar muayyan
mavzuga doir bir necha asarlarni o'qib keladilar, ularning ayrim o'rinlarini
ifodali o'qib beradilar, o'qigan asarlarini o'zaro taqqoslaydilar. Sinfdan tashqari
o‘qishning bosqichiari, dastur talablari, tarbiyaviy vazifalari o'quvchilarning
qiziqishiari bilan belgilanadi. Masalan, tayyorlov bosqichida kichik hajmdagi
asarni o'qituvchi o'qib bersa, o'qilganlar yuzasidan suhbat, qayta hikoyalash
o'tkazilsa, boshlang'ich bosqichda butun sinf o'quvchilari bir xil kitob bilan
ta'minlanadi, barcha o'quvchilar bitta matn ustida ishlaydilar. Bunda bitta
yozuvchi yoki bir mavzudagi asarlar ko'rgazmasi tashkil qilinadi. Asar ichda
o'qishga topshirilishi, albomlar tayyorlanishi, kinofilm va diafilmlardan parcha-
lar ko'rsatilishi, musiqiy daqiqalar o'tkazilishi hamda asar mazmuni yuzasidan
ijodiy rasmlar chizdirilishi ham mumkin. Bu jarayonda kitobni saqlash
23

maqsadida uni yamash, o'rash o'rgatiladi, „Ertaklar bayrami", „Ifodali o'qish
tanlovi" o'tkaziladi.
Asosiy bosqichda sinfdan tashqari o’qishga baho qo’yiladi (salbiy baho
qo’yish tavsiya etilmaydi). Baho qo’yishda, birinchidan o’quvchining
sinfdan tashqari o’qish dasturi talablarini qanchalik egallagani, ikkinchidan,
umumiy sinf ishlariga faol qatnashishi, ushinchidan mustaqil o’qigan
kitoblarining soni va sifati,
o’qiganlarini tushunib yetish ko’nikmasi, kitobxonlik bilim doirasi va
o’qigan kitoblari yuzasidan muhokama yurita olishi nazarda tutiladi.
Asosiy bosqich oxirida kichik yoshdagi o’quvchilar faol kitobxon uchun
zarur bo’lgan yaxshi o’qish ko’nikma va malakalarini egallashlari, eng
muhimi, kitobni va mustaqil o’qishni sevishlari zarur.
Sinfdan tashqari o’qishga rahbarlikning yordamchi shakllari ham bo’lib,
bular barcha ishlarni izchil uyushtirishni ta’minlaydi, sinfdan tashqari
o’qish darslari uchun sharoit yaratadi. Bular:
1. Kitobni tashviqot qilish. Sinfdan tashqari o’qish uchun tavsiya etilgan
adabiyotlar ro’yxati maktabga va sinfga osib qo’yilib vaqt-vaqti bilan
yangilanib, to’ldirilib turiladi. Kutubxona yoki o’qituchi tomonidan yangi nashr
etilgan kitoblar
yoki bayram kunlari, shuningdek ayrim yozuvchilar yubileyiga
bag’ishlangan ko’rgazmalar tashkil qilinadi va hokazo. Maktab yoki sinf devoriy
gazetasida o’quvshilarning o’zi o’qigan kitobi haqidagi taqrizi bosiladi,
yozuvshi ijodi haqida va biror mavzudagi kitoblar haqida montaj tayyorlanadi.
Kitob o’qishga kutubxonachining sinfdagi suhbati, o’qituvchining o’quvchilar
bilan shaxsiy suhbati orqali ham tashviq qilinadi.
2. Individual yordam va kundalik nazorat. O’quvchi bilan u o’qiyotgan
yoki o’qigan kitobi haqida suhbat, fikr almashish, rasmlarini muhokama
qilish,
o’qigan kitoblari haqida yozganlarini ko’rib chiqish darajasi, o’qigan kitobi
haqidagi
24

insho-taqrizini tahlil qilish, uy kutubxonasi bilan tanishish, o’qishi haqida
ota-onasi bilan suhbat kabilar.
3. Sinfdan tashqari o‘qish yuzasidan ommaviy ishlar. Adabiy ertaliklar,
viktorinalar, yozuvchilar, jurnalistlar, adabiyot o’qituvchilari bilan
ushrashuv, adabiy ekskursiyalar. Bu ommaviy ishlarni tayyorlashda
o’quvchilarning o’zlari qatnashadilar (so’zga tayyorlanadilar, montaj
chiqaradilar, ko’rgazma tashkil qiladilar, mehmonlarni kutib oladilar, turli
o’yinlar uyushtiradilar). Ommaviy ishlarni tayyorlashga yuqori sinf o’quvchilari
ham jalb etiladi, ota-onalar taklif qilinadi.
4. Kutubxonaga yozilish. 1-sinf o’quvshilari o’qish malakalarini
egallashlariga qarab o’qituvchining ruxsati bilan kutubxonaga yoziladilar.
O’quv yilining ikkinshi yarmidan boshlab barcha o’quvchilar kutubxonaga a’zo
bo’lishlari
mumkin. O’qituvchi har oyda bir-ikki marta o’quvchilar kartotekasini
tekshirib, kutubxonachi bilan suhbatlashadi.
5. O’quvchilarning o’qiganlarini hisobga olish. Bunda uiarning
kitobxonlik kundaligidan foydalaniladi. l-sinf o'quvchilari 2-yarim
yillikdan boshlab kitobxonlik kundaligiga yozuvchining ismi, familiyasi va
kitob nomini, 2-sinfda esa unga nashr etilgan joyi va yilini qo'shib yozadilar. 3-
4-sinf!arda o'qigan kitobining qisqacha mazmunini yozib, unga taqriz va o'z
mulohazalarini ham qo'shishlari mumkin. O'quvchilarning o'qigan kitoblari
og'zaki tarzda ham hisobga olinadi: ular o'qiganlari yuzasidan sinfdan tashqari
o'qish va sinfda o'qish darslarida,
yakka tartibdagi suhbatlarda gapirib beradilarSinfdan tashqari o’qish
darslarining xususiyatlari, birinshidan, sinfdan tashqari o’qish sistemasining
bosqichlari bilan, ikkinchidan, o’quv vazifalari, ya’ni dastur bilan, uchinchidan,
o’qituvchining oldiga qo’yilgan tarbiyaviy vazifalar bilan, to’rtinshidan,
o’quvchilarning qiziqishlari bilan belgilanadi. 1-sinfda o’quv yilining birinshi
yarmida – tayyorlov bosqichida yangi matnni o’qituvchi o’qib beradi; ikkinchi –
boshlang’ich bosqichdagi sinfdan tashqari o’qish darslarida yangi kichik hajmli
25

kitobni o’quvchilar o’qiydilar, ammo bu vaqtda o’quvshilarda mustaqil o’qish
malakasi hali o’smagan bo’ladi. Tayyorlov bosqichida o’tkaziladigan 20
minutlik sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotida 1-sinf o’quvchilari saviyasiga
mos va qiziqarli bo’lgan, 5-6 minutda o’qishga mo’ljallangan hikoya, ertak,
she’rlar tanlanadi; o’qilganlar yuzasidan
suhbat, mazmunini qayta hikoya qilish, kitob muqovasini, rasmlarni
ko’rishga ham vaqt ajratiladi.
1-sinfda o’quv yilining ikkinshi yarmida o’tkaziladigan mustaqil o’qishga
rahbarlikning asosiy turi sinfdan tashqari o’qish darslaridir. Bunday darslarda
o’qituvshi kishik hikoyacha yoki she’rni o’qib beradi, so’ng o’qilganlar va
o’quvchilar oldin o’qiganlari yuzasidan suhbat o’tkaziladi, qisqa
umumlashtiriladi, kitob muallifi bilan tanishtiriladi. Keyin o’quvchilar yangi
kitob bilan tanishadilar va uni o’zlari mustaqil ichida o’qiydilar; suhbat
o’tkaziladi. Boshlang’ish bosqish
davomida sinfdan tashqari o’qish darslarida bir necha marta mavzuga
qaratilgan yoki bir muallif yozgan kitoblar ko’rgazmasi tashkil qilinadi. Albom
yoki montaj tayyorlanadi, konkurs o’tkaziladi, sinf kutubxonasi tashkil qilinadi,
ertalik tayyorlanadi. Yordamshi vosita sifatida 2-3 darsda diafilm yoki
kinofilmdan parsha ko’rsatiladi; 3 – 4 dars muzika eshittirish bilan, 4 – 5 dars
o’qilganlarga rasmlar chizdirish bilan o’tadi. Bir dars kitobni qanday saqlash,
uni yamashni o’rgatish maqsadida kutubxonada o’tkaziladi. Har bir sinfdan
tashqari uqish darsida kitobning
muqovasi, nomi rasmlariga qarab, unda taxminan nima haqida yozilganini
aytish mashq qilinadi.
“Ur to’qmoq”7 ertagining bola harakterining shakllanishida alohida o’rni
bor: ertak yaxshiga-yaxshi, yomonga-yomon bo’lish kerak degan muhim
qoidani o’rtaga tashlaydi. Haqiqatdan ham xalqimizning “Qaynar
xumcha”,”Ochil dasturxon”larini zo’rovonlik bilan tortib oladigan shaxslarga
nisbatan “Ur to’qmoq”larni ishlatish zarurligini uqtiradi.
Sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotlari o’qish darslari bilan bog’lab olib
26

boriladi. o’qituvchi rahbarligi ostida avval mavzuga oid bir necha kitob
bilan tanishsalar,so’ngra bolalarning qiziqishlariga yaqin har xil mualliflarning
bir
mavzuga doir kitoblarini mustaqil tanlab olishga o’tadilar. Bunga asosan
o’qituvchi o’quvchilar bilan maktab kutubxonasiga, 3-4- sinflardan boshlab
tuman yoki shahar kutubxonasiga sayohat uyushtirib, bolalar adabiyoti bilan
muntazam tanishtirib boraradi. Shuningdek bolalar gazeta va jurnallari ham
o’quvchilarga ertak,hikoyalar o’qishga yordam beradi.
Sinfdan tashqari o’qish darslari, o’qish samaradorligini ijobiy tomonga
ta’sir qilishning eng qulay usulidir. Sinfda va sinfdan tashqari o’qish darslari
boshlang’ich sinflarda o’tiladigan barcha predmet dasturlarining bo’limlari bilan
bevosita bog’liq. O’qish darslarida o’tilgan mavzular asosida badiiiy kitiblar
axtarish,asar qahramonlarining nomlarini yozish,ularni tasvirlab berish,ijodiy
rasm ishlash,fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod olish o’quvchini ijod
qilishga undaydi. Har bir sinfda sinfdan tashqari o’qilgan barcha asarlarni
o’quvchilarga mos
ravishda biror voqeani sahnalashtirish mumkin. Bu boladagi nutqni
rivojlantirishga, lug’at boyligini oshirishga yordam beradi. Shungdek
sahnalashtirilgan asarni
tomosha qilgan o’quvchilarning diqqatilari oshib xotiralarida saqlash
qobiliyati o’sadi. Hatto sahnalashtirish o’quvchini har tomonlama kasbga
yo’naltiradi, ya’ni aktiyorlik qobiliyatini rivojlantiradi, suhandonlik, rejissorlik
kabi kasblarga nisbatan ilk tasavvurlarni o’rgata boshlaydi. Asarni
sahnalashtirish davrida albatta o’qituvchi rahbarlik qiladi. O’quvchilarni ifodali
kitob o’qishlari, o’quvchilarda zavq-shavq uyg’otib kitobga, badiiy asarga
havas, uni o’qib o’rganishga intilish
uyg’toadi. Sinfdan tashqari o’qish darslarida o’qituvchi o’quvchilarni
bolalar yozuvchilari va shoirlar bilan tanishtirib borishi lozim. Q.Muhammadiy,
P.Mo’min, Z.Diyor, A.Obidjon kabi yozuvchi va shoirlarning asarlari
o’quvchilarda katta qiziqish uyg’otadi. Shuning uchun har bir maktab, ta’lim
27

muassasasi o’quvchilar o’rtasida turli mavzularda ijod ahli bo’lgan shoir va
yozuvchilar bilan uchrashuvlar
tashkil etib turishlari kerak. Bunday uchrashuvlar o’quvchilarni vatanni
madh qilishga uni sevib ardoqlashga chaqiradi. Kitobni, asarni qanday paydo
bo’lishini, uni hurmat qilish, asrab-avaylashni o’rgatadi. Shunday qilib badiiy
adabiyot, bolalar adabiyoti voqelikni haqqoniy aks ettirish, yorqin obrazlar
yaratish bilan bolalarda estetik did va ahloqiy sifatlarni mujassamlashtradi.
Ularda hayot go’zalligini idrok etishga o’rgatadi. So’z san’ati badiiy asarda o’z
ifodasini topadi. Xalq badiiy so’zning yosh avlod tarbiyasidagi kuch-qudrati va
jozibasiga qadim zamonlardanoq
e’tibor berib kelishgan. Badiiy so’z xalqning barcha madaniy boyliklarini
abadiylashtirgan.Buning uchun esa o’quvchilar albatta xalq og’zaki ijodni
yaqindan o’rganishlari lozim. Ertaklar-yaxshilikka yetaklar deganlariday
o’quvchilar ertaklar bilan tanishar ekan mard, jasur, vatanparvar, mehribon
bo’lishga, topishmoqlar o’qir ekanlar, topog’on, bilimdon, zukko bo’lishga
intiladilar. Shu bilan bir qatorda
sinfdan tashqari o’qish darslarini samaradorligini o’stirishda “Sinfdan
tashqari o’qish” burchagini yuritish juda katta ahamiyatga ega. Chunki “Sinfdan
tashqari o’qish burchagi turlicha bezatilishi mumkin. Bu ishlar o’qituvchilarning
ilg’or pedagogik mahoratiga va ijodkorligiga bog’liqdir. “Sinfdan tashqari
o’qish burchagi” qanday bezatilmasin, u yerda topshiriq, rasm va shu kabilarni
ishlab ilib
qo’yish uchun taxta yoki kitob javoni bo’lishi shart. 150x100 kattalikdagi
stend devorga qistirilib, uning tepa qismiga “Sinfdan tashqari o’qish burchagi”
deb yozub
qo’yiladi. O’quvchilar navbatdagi sinfdan tashqari o’qish darsigacha
o’qishlari uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar ro’yxati unga joylashtirilishi
mimkin. Masalan:
“Do’stlik” mavzusida sinfdan tashqari o’qish burchagi tashkil qilsak ishni
28

quyidagicha bajaramiz: O’quvchilar ikki xafta davomida kitoblar bilan
tanishadilar. O’zlariga
yoqqan asar qaxramonlarining rasmlarini chizadilar, aplikatsiyalar bilan
bezatilgan rasmlar ham tayyorlashlari mumkin. Xafta yakunida o’qigan kitoblari
asosida sahna ko’rininshlari tayyorlaydilar, monolog va diologlar o’qiydilar.
Savol-javob, test
uslublaridan foydalanadilar. Kelajagimiz bo’lgan yosh avlodni milliy
qadriyatlarimizni bilgan holda aqlan yetuk, jismonan sog’lom qilib tarbiyalash
biz murabbiylar, ustozlar zimmasidadir. Shunday ekan mashaqqatli, ammo
sharafli kasbimizni bajarishda izlanuvchan ijodkor bo’lishimiz zarurdir.
2.2. Ertaklarning janr xususiyatlari va ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati
Hammamiz bolaligimizdan turli-tuman ertaklar tinglab katta bo‘lganmiz.
Ba’zilarimiz balog‘at yoshiga yetganda ham ertak kitoblar o‘qish, film-
ertaklar, multfilmlar ko‘rish ishtiyoqini saqlab qolganmiz. Bu – ertaklarning
sehrli olami g‘oyat maftunkor ekanidan, albatta. Ertak – hikoya tarzidagi xalq
og‘zaki ijodi asari bo‘lib, eng qadimiy, ommaviy va keng tarqalgan janr.
Yurtimizning turli
hududlarida ertak xalq orasida matal, ushuk, varsaqi, cho‘pchak, o‘tirik,
tutal kabi nomlar bilan ham ataladi.
Ertaklar turmushdagi biror qiziq voqeni yoki xayoliy va hayotiy uydirma
asosiga qurilgan ibratli g‘oya asosida ajoyibu g‘aroyib tarzda, jozibali,
ixcham va mukammal holda aks ettirishi bilan kishida zavq uyg‘otadi.
O‘zbek xalq ertaklarini shartli ravishda hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli
ertaklar, hayotiy-maishiy ertaklar sifatida farqlash mumkin. «Bo‘ri bilan tulki»,
«Hiylagar bedana», «Chivinboy» kabi ertaklarning bosh qahramonlari
hayvonlar, qushlar,
hasharotlardir. «Yalmog‘iz», «Semurg‘», «Zumrad va Qimmat» ertaklari
sirli va sehrli voqealar asosiga qurilgan. «Uch og‘a-ini botirlar», «Malikai
Husnobod», «Ayoz» kabi ertaklarda barkamol shaxslarning ibratli hayoti va
sarguzashtlari haqida hikoya qilinadi. Shoir va yozuvchilar ham o‘z xalqining
29

eng chiroyli, ta’sirchan ertaklari asosida adabiy ertaklar, dostonlar, qissa va
xayoliy hikoyalar yaratadilar. Ertaklar asosida badiiy va multiplikatsion filmlar
olinadi, sahna asarlari qo‘yiladi. “Ertaklar – yaxshilikka yetaklar”, deydi
xalqimiz. Oilada ota-onalar tomonidan farzandlarga hayot haqida bilim berish,
o‘git-nasihat qilish, nutq o‘stirish, mehru e’tiborini amalda ifodalash uchun
ertaklar aytiladi. Bola ulg‘aya
borgan sari ertaklarning hajmi kengayib, mazmuni va mundarijsi
murakkablashib boradi. Ertaklar ta’sirida farzandlarda hayotga muhabbat,
oilaga, ota-onaga mehr,
do‘stu yorga sadoqat, kelajakka umid, yaxshilik va adolat tantanasiga
ishonch hislari kamolga yetadi. Ota-onasi, buvi va bobolaridan, donishmand
keksalardan
eshitgan, kitoblaridan o‘qigan ertaklarini eslab qolib, ularni qiziqarli va
ta’sirchan qilib hikoya qilib beradigan odamni ertakchi deyish mumkin.
Ertakchilar har bir ertakni tinglovchining diaqqtini tortib, uni mahliyo
qiladigan holda taqdim etish uchun maxsus kirish, boshlama va
tugallamadan foydalanadilar. Kirish qism ertakchi mahoratini namoyish qiladi,
boshlama va tugallama esa ertakning yaxlitligini ta’minlash bilan birga unga
sirlilik va an’anaviylik baxsh etadi.
Ertakchi: “Ertagimning eri bor, yetti qavat yeri bor, yetti qavat yerida dumi
kalta bo‘ri bor.”, “Bor ekan-da, yo‘q ekan, och ekan-da to‘q ekan. Qarg‘a
qaqimchi ekan, chumchuq chaqimchi ekan. G‘oz karnaychi ekan, o‘rdak
surnaychi ekan. Toshbaqa torozigar ekan, qurbaqa undan bir tanga qarzdor ekan.
Uzoq o‘tgan zamonlarda bir podsho bo‘lgan ekan...”. Tugallanmada esa
ko‘pincha: “Shunday qilib, hammalari murod-maqsadlariga yetishibdi” deyiladi.
Xalq og’zaki ijodiyoti, xususan, ertaklar bilan shug’ullanuvchi olimlar
o’zbek xalq ertaklarini mavzu jihatidan bir-birlaridan farqli tarzda tasnif
qilganlar.
Ammo ko’pchilikka ma’qul bo’lgan tasnif quyidagichadir:
Hayvonlar haqidagi ertaklar.
30

Sehrli-fantastik ertaklar.

Hayotiy-maishiy ertaklar.
Bundan tashqari, satirik ertaklar ham mavjud. Ammo hajviyot elementlari
boshqa turdagi ertaklarda ham ko’p yoki ozroq darajada uchrab turadilar.
Qisqaroq
hajmli, kulgili ertaklar toifasi borki, ularni yumoristik ertaklar deyish
mumkin.
Hayvonlar haqidagi ertaklar o’z ichida olib tahlil qilinsa, sof hayvonlar
haqidagi ertaklar va hayvonlar va odam ishtirokidagi ertaklarga bo’linishi
mumkin.
Sof hayvonlar haqidagi ertaklar ayrim jihatlari bilan, ya’ni ixchamligi va
ibrtaliligi
bilan masallarga ham o’xshab ketadilar. Aynan mana shunday xarakterdagi
kichik
hikoyalar Sharq xalqlari orasida ko’p uchrashligini bir qator olimlar
ta’kidlab o’tganlar.
Uzoq asrlar davomida xalqimiz o’zining badiiyatga bo’lgan ehtiyojinining
katta bir qismini ertaklar aytish va tinglash orqali qondirib kelgan. Uzun
qish
kechalarida ertaklar aytilmagan oilani topib bo’lmagan. Bu bilan
aytmoqchimizki,
ertaklar folklor janrlari orasida eng ommaboplaridan biri bo’lgan.
Ertak aytuvchilar vaziyatga, auditoriyaga qarab, ya’ni tinglovchilarning
kimlar ekanligiga qarab, ertakning voqeasini bir oz o’zgartirib, tarbiyaviy
maqsadlarda o’zgarishlar kiritib hikoya qilganlar.
Fantastikasiz ertak yo’q. Ertakchi doimo haqiqatni bo’rttirib, voqealarni
o’ta fantastik liboslarda bayon etadi. Bizning nazarimizda, tasvir ob’ekti
me’yoridan oshirilib, buzib berilayotgandek tuyulishi mumkin. Aslida
bunday emas. Ertaklarda hayot voqeligi fantastik libosda beriladi. Bunday libos
31

xalqimiz uchun istalgan maqsad va g’oyalarni ilgari surish uchun qulayliklar
tug’diradi.
Ertaklarni o’qir ekanmiz, biz ajoyib va g’aroyib o’lkalarga safar qilamiz,
devlar va ajdaholar, sehrgar va jodugarlarni uchratamiz. Ammo ertak nihoyasiga
yaqinlashib borar ekan, biz hayotiy voqealarga qaytamiz. Ertak qahramonlari
barcha yovuz kuchlar ustidan g’alaba qilganligi bizni quvontiradi, yengil nafas
olamiz. Ertaklarning qiziqarli va ta’sirli bo’lishini ta’minlashda boshqa
janrlarning o’rni va ahamiyati katta bo’ladi. Chunki ertaklar bag’ridan
qo’shiqlar,
topishmoqlar, tez aytishlar, maqol va matallar o’rin olar ekan, ertaklar
tag’in ham mazmunli va tarbiyaviy ahamiyat kasb etuvchi asarlar bo’ladilar.
Masalan, ayrim ertaklarda maqollar ko’p qo’llaniladi, hatto maqollar ertakning
nomiga aylanishi
ham mumkin. «Botir echki» ertagida «o’zingni bil, o’zgani qo’y»,
“Qambarjon» ertagida «Itining fe’li egasiga ma’lum», «Hasan va Zuhra»
ertagida; «Qush tilini qush biladi» maqollari ertakning badiiyligini oshirib
qolmasdan, balki uning g’oyasini ham oydinlashtirgan.8
Ertaklarning qiziqarli va o’qimishli bo’lishida topishmoq janrining ham
hissasi bor. Ertaklarning qahramonlari sehrli vositalarni qo’lga kiritish
uchun yoki
malikaga uylanish uchun topishmoqning javobini topishlariga to’g’ri
keladi. Masalan, «Baliqchi va Malika» ertagining qahramoni sehrli kavushni
qo’lga kiritish uchun sehrgarning uchta topishmog’ini topishi kerak edi.Bular
quyidagilar: «Qanday narsa suvdan chiqadi-yu, qaytib suvga tushmaydi?»
(Baliq); «Qanday narsa suvga tushadi-yu, qaytib chiqmaydi?» (Yomg’ir);
«Qanday narsa suvga tushadi-yu, yana qaytib chiqadi, ammo hech yeriga suv
tegmaydi?» (Oy) Ko’rinib turibdiki, topishmoqlarning ertak tarkibida uchrashi,
bu ertaklarning o’quvchilarini tag’in ham qiziqtiradi, o’ylantiradi, fikr qilishga
majbur
32

qiladi. Ular javoblarni bilib olganlaridan keyin qoyil qoladilar, ularning
zehni ortadi, saviyasi yuqorilashib boradi.
Ertaklarda maqol, matal, topishmoq, qo’shiqlarning uchrashi ertaklarning
badiiyligini oshiradi, o’quvchining dunyoqarashini kengaytiradi, qisqasi,
ertakning o’quvchi ongiga oson singishiga yordam beradi.
Madaniy-ma’naviy, badiiy ozuqa olishning imkoniyatlari ko’p bo’lgan
bizning davrimizda ham ertaklar o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Hozir
ham bolalar bor oilalarda kunda bir-ikki ertak aytiladi. Radio va televidenie
orqali ertaklar hikoya qilinadi yoki ular asosidagi filmlar namoyish qilinadi.
Bolalarning eng sevimli asarlari ham ertaklarga to’g’ri keladi.
Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslarida garchi ilmiy jihatdan
bo‘lmasada,
amaliy jihatdan turli janrga mansub asarlar o‘qib o‘rganiladi. O‘qish
darsliklarga, asosan, hikoya, she’r, ertak, masal, maqol, doston, rivoyat va
topishmoq kabi janrdagi asarlar kiritilgan. Bulardan tashqari, ilmiy-
ommabop asarlar ham o‘qitiladi. Turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi, uslubi
jihatidan o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning o‘quvchilarga ta’siri ham
har xil bo‘ladi. Tabiiyki, har bir janrga oid asar matni lingvistik jihatdan ham
o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, she’riy asarlar matni hikoya matnidan,
ertak matni she’r matnidan, ilmiy-ommabop maqola matni masal janriga taaluqli
asarlar matnidan tubdan farq qiladi. Topishmoq predmet, voqea-hodisalar
o‘rtasidagi o‘xshashlikni taqqoslash orqali o‘zlashtirilsa, maqollar mazmuni
hayotiy misollar vositasida sharhlashni taqozo etadi. Shunga ko‘ra, turli janrdagi
badiiy asarlarni o‘qishda o‘qituvchidan unga mos usullar tanlash talab etiladi.
Xalq og‘zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib,
qiziqib o‘qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta’sirchanligi, o‘tkirligi,
ma’nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklarning ko‘pchiligida real hayot
tasviri sarguzasht elementlar bilan qo‘shilib ketadi. Ertakning o‘tkir maroqli
syujeti, voqea rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyat bolalarni maftun qiladi,
undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qahramonlar, ertakning
33

g‘oyaviy yo‘nalishi, unda ezgulik kuchining - yaxshilikning doimo g‘alaba
qilishi bolalarni o‘ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish shakli bir xil
so‘z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi,
ohangdorligi, tilining ta’sirchanligi, ifoda vositalarining jonliligi, bolalar
uchun juda qiziqarlidir. Ertakda qatnashuvchilar ko‘pincha rahmdil, saxiy,
adolatli hamda ularning aksi bo‘lgan yovuz, baxil, ochko‘z obrazlarga bo‘linadi.
Ertakning pedagogik qiymati shundan iboratki, o‘quvchilar unda to‘g‘rilik,
halollik g‘alaba qilganidan, kambag‘al kishilar qiyinchilikdan qutilganidan,
ya’ni yaxshilik, ezgulik ro‘yobga chiqqanidan va yomonlik, yovuzlik
mahkumlikka
uchraganidan quvonadilar. Ular hayotda ham doimo shunday bo‘lishini
istaydilar.
Masalan, «Halollik» ertagida (3-sinf) asosiy fikr kambag‘allarga yordam
ko‘rsatish, o‘z mehnati bilan hayot kechirish bo‘lib, bu hatto butun xalq
istagi ekanligi g‘oyasi ilgari surilgan bo‘lsa, «Hiylagarning jazosi» ertagida (4-
sinf) soddadilning to‘g‘riligi hiylagarning makri ustidan g‘olib kelishi, xiyonat
jazosiz qolmasligi g‘oyasi ilgari surilgan. Har ikki ertak ham to‘g‘riso‘zlilikning
g‘alabasi
bilan yakunlanadi. Bunday g‘alaba maishiy ertaklardan tashqari, sehrli
ertaklarda ham ifodalangan. Ertak bolalarda qahramonlarning xatti-harakatini
muhokama qilib, baholash ko‘nikmasini o‘stirishi bilan birga yaxshilikning
doimo g‘alaba qozonishiga ishonch uyg‘otadi. O‘quvchilar ertakni tahlil qilish
jarayonida «Kishilardagi qanday sifatlar sizga yoqdi? (yoki yoqmadi?) Nima
uchun?», «... nima uchun jazolandi? (yoki rag‘batlantirildi?)», «Nima uchun
ertakdagi ba’zi
qahramonlarga hatto tabiat kuchlari ham yordam beradi? (yoki ba’zilaridan
yuz o‘giradi?)» kabi savollarga javob topish jarayonida mushohada qiladilar,
muhokama qilib, xulosaga keladilar.
Boshlang‘ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko‘proq o‘qitiladi.
34

«Bo‘rining tabib bo‘lgani haqida ertak» (Anvar Obidjon), «Ko‘zacha bilan
tulki», «Olapar, Mosh, Musicha» kabi ertaklar aniq hayotiy hikoyalar tarzida
o‘qitiladi va
tahlil qilinadi. Ertak matni ustida ishlashda tanlab o‘qish, savollarga javob
berish, o‘quvchilarning o‘zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob
berishlari, reja tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish,
qahramonlarni grafik
tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bunday ertaklarda
hayvonlarning odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga
taqqoslash tavsiya qilinmaydi. Maktab tajribasidan ma’lumki, kichik yoshdagi
o‘quvchilar ertakdagi hayvonlar gapirmasligini, tulki va turna bir-birinikiga
mehmonga bormasligini
yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul
qiladilar. Ertakni o‘qib tahlil qilganda, barcha ishlar uning mazmunini yaxshi
idrok etishga,
35

XULOSA
Maktab o'quvchini o'qish malakasi bilan qurollantirish bilan bir
qatorda kitobni mustaqil o'qiy oladigan, uni tushunadigan, ma'lum bir
mavzuga oid kitoblarni tanlay oladigan, gazeta va jurnallarni ham mustaqil
o'qiydigan faol kitobxonni tarbiyalaydi. Shu jihatdan sinfdan tashqari o'qish
tarbiyaning asosiy quroli sifatida xizmat qiladi, ko'p narsani bilishga havasni
oittiradi. Sinfdan tashqari o‘qish darslarida o‘quvchilarni kitobga, badiiy
asarlarga qiziqishini uyg‘otish maqsadida, ularni ongli kitobxonlar bo‘lib
yetishishlari uchun
turli janrdagi asarlar bilan tanishtirib boriladi. Sinfdan tashqari o‘qishning
maqsadi o'qish malakalarini takomillashtirish, kitob tanlay oladigan, muntazam
kitob o'qiydigan, o'qilgan kitobni to'g'ri baholay oladigan ongli kitobxonni
tarbiyalashdir. Sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotlari o’qish darslari bilan
bog’lab olib
boriladi. o’qituvchi rahbarligi ostida avval mavzuga oid bir necha kitob
bilanm tanishsalar, so’ngra bolalarning qiziqishlariga yaqin har xil
mualliflarning bir mavzuga doir kitoblarini mustaqil tanlab olishga o’tadilar.
Bunga asosan o’qituvchi
o’quvchilar bilan maktab kutubxonasiga, 3-4- sinflardan boshlab tuman
yoki shahar kutubxonasiga sayohat uyushtirib, bolalar adabiyoti bilan muntazam
tanishtirib boraradi. Shuningdek bolalar gazeta va jurnallari ham o’quvchilarga
ertak, hikoyalar
o’qishga yordam beradi. Xalqimizning tarixi, uning urf-odatlari, moddiy va
ma’naviy boyliklari, barcha orzu istaklari yillar davomida yaratilgan ertaklarida
saqlanib kelmoqda. Kishilar o’z orzu havaslarini yosh avlodlarda, izlarida
ko’rishni istaydilar. Shu sababdan ham o’quvchilarga ertaklarni o’qishga tavsiya
qilinadi. Ertak o’qigan
bolalar qiyinchilikni yengishga, botir, jasur bo’lishga intiladilar.
O’quvchilar yer yuzidagi barcha insonlarning men bir bo’lagiman, men o’z
xalqimga qilayotgan ishlarim bilan ularga munosib bo’lib ulg’ayishim kerak
36

desalargina o’z xalqini munosib farzandlari bo’la oladilar. Ertaklar yosh avlodni
ana shu ruhda tarbiylaydigan baynalminal badiiy quroldir.
Ertak matni ustida ishlashda tanlab o‘qish, savollarga javob berish,
o‘quvchilarning o‘zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob
berishlari, reja tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish,
qahramonlarni grafi tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Ertak bolalarda
personajlarning xatti - harakatini muhokama qilib, baholash ko’nikmasini
o’stiradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ijobiy fazilatlarni tarbiyalashda ham
ertaklardan foydalanish eng yaxshi usuldir. Chunki bolalar ertaklarni sevadilar,
katta qiziqish bilan tinglaydilar, ertak qahramonlariga o‘xshagilari keladi.
O‘zlari yoqtirgan qahramonlarga o‘xshashni xohlagan bolajonlar albatta bu
qahramonlarning yaxshi xulq-atvorlariga, mard va jasurligiga, aqlli va
farosatliligiga, mehnatkash va uddanburonligiga ham ahamiyat beradilar,
bu fazilartlarni o‘zlarida tarbiyalashga harakat qiladilar.
Sinfdan tashqari o’qish darslari, o’qish samaradorligini ijobiy tomonga
ta’sir qilishning eng qulay usulidir. Sinfda va sinfdan tashqari o’qish darslari
boshlang’ich sinflarda o’tiladigan barcha predmet dasturlarining bo’limlari bilan
bevosita bog’liq. O’qish darslarida o’tilgan mavzular asosida badiiiy kitoblar
axtarish, asar qahramonlarining nomlarini yozish,ularni tasvirlab berish, ijodiy
rasm ishlash, fikrni
yakunlash uchun mos maqollar yod olish o’quvchini ijod qilishga undaydi.
Har bir sinfda sinfdan tashqari o’qilgan barcha asarlarni o’quvchilarga mos
ravishda biror voqeani sahnalashtirish mumkin. Bu boladagi nutqni
rivojlantirishga, lug’at boyligini oshirishga yordam beradi. Shungdek
sahnalashtirilgan asarni
tomosha qilgan o’quvchilarning diqqatilari oshib xotiralarida saqlash
qobiliyati o’sadi. Hatto sahnalashtirish o’quvchini har tomonlama kasbga
yo’naltiradi, ya’ni aktiyorlik qobiliyatini rivojlantiradi, suhandonlik, rejissorlik
kabi kasblarga nisbatan ilk tasavvurlarni o’rgata boshlaydi. Asarni
sahnalashtirish davrida albatta o’qituvchi rahbarlik qiladi.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1. Karimov I.A. O‘zbekiston – kelajagi buyuk davlat.– T.: O‘zbekiston, 1998.
2. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. - T.: Sharh nashriyot-matbaa konserni,
1999.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti vazifasini bajaruvchi Shavkat
Mirziyoevning Islom hamkorlik tashkiloti Tashqi ishlar vazirlari kengashi 43-
sessiyasining ochilish marosimidagi nutqi.
4. Afzalov M., Rasulov X., Husanov Z. O’zbek xalq ertaklari. - T.: 1963.
5. Aql bilan davlat. Xalq ertaklari to’plam. – T.: O’qituvchi, 1995.
6. Jumaboyev M. O’zbek va jahon bolalar adabiyoti. – T., 1996.
7. Jumaboyev M. Kichkintoylarning katta adabiyoti. – T., 2002.
8. Ziyodova T. O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish. – T.: O’qituvchi,
9. Ziyomuhammedov B. Yangi pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. –
Chinoz ENK, 2002.
10. Ikki oy, ikki yulduz. O‘zbek xalq ertaklari. – T.: Meros, 1992.
11. Imomov K., Mirzaev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O‘zbek xalq
og‘zaki poetik ijodi. - T.: O‘qituvchi, 1990.
12. Yunusov Q. Ona tili o’qitish metodikasi. Ma’ruza matnlari. Andijon,
2008.
13. Yusupov M. Boshlang’ich sinf o’qish darslarining o’ziga xos xususiyatlari.
Toshkent, 1992.
14. Yusupova Sh. Noan’anaviy dars – davr talabi. Andijon, 2002.
15. Luqmoni hakim. O‘zbek xalq ijodi. – T.: G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot
va san’at nao‘riyoti, 1990.
16. Matchon Safo. Kitob o’qishni bilasizmi. – T.: O’qituvchi , 2004.
17. Masharipova U. “Badiiy asarlarni idrok etishga tayyorlash”. // Boshlang`ich
ta'lim, 2010, №4.
38

Kurs ishi

Sotib olish