O’qish savodxonligi darslarida maqollarni o‘rganish uslubiyoti (1-2-sinflar misolida) - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	26000UZS
Hajmi	566.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

31 Sotish

O’qish savodxonligi darslarida maqollarni o‘rganish uslubiyoti (1-2-sinflar misolida)

Sotib olish

O‘QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA MAQOLLARNI O‘RGANISH
USLUBIYOTI ( 1-2-SINFLAR MISOLIDA)
MUNDARIJA
KIRISH ...........................................................................................................3
I BOB. O‘ZBEK XALQ MAQOLLARINING LEKSIK-SEMANTIK
XUSUSIYATLARI
1.1. Maqol – xalqning borlig‘ini aks ettiruvchi ibratli so‘z………….……….…...6
1.2.O‘qish savodxonligi darslarida maqollardan foydalanishning ilmiy-nazariy
asoslari……………………………………………………………………….….. 24
II BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNI O‘RGATISH
USULLARI
2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarning leksik-semantik
xususiyatlarini o‘rgatish usullari ……………………………………..………..27
2.2. O‘zbek xalq maqollarining uslubiy imkoniyatlarini o ‘rgatish
usullari…………………………………………………………………………..35
XULOSA……………… ………………………...………………………….….47
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .. ……………..…………….……….50
~ 1 ~

KIRISH
Ma’lumki, maqollar xalqning ma’naviy madaniyati, urf-odati, kasbi, turmushi
bilanbevositabog‘liq bo‘lib, qisqa, ixcham, ma’no jihatidan salmoqdor birliklar
sifatida har bir davr ruhigamos keladi. Chunki hozirgi mustaqillik, milliy
qadriyatlarning tiklanish davri so‘zlovchidantilni,ayniqsa, davlat tili maqomiga ega
bo‘lgan o‘zbek adabiy tilini chuqur egallashni, fikrni ixcham,asosli, obrazli va
ta’sirchan shaklda ifodalashni taqozo etadi. Bu esa publisistikvabadiiymatnlarda
faol qo‘llanuvchi maqollarning lingvistik tadqiqiga oid ilmiy
tadqiqotlarninghozirgivaqtda dolzarb va muhimligidan dalolat beradi.
Х alqimiz mustaqillikka erishgach, o‘zbekona urf-odatlar, rasm-rusumlar,
asrlar davomidayaratilgan xalq og‘zaki durdonalari o‘zining haqiqiy bahosini
topdi. Mustaqillikning birinchi kunlaridanoq respublikamizda xalqimizning milliy
qadriyatlari, madaniyati, manaviyati hamdatil madaniyatiga katta e’tibor qaratila
boshlandi. Mustaqillikning ilk kunlaridanoq uzoq yillar davomida saqlanib, bizga
meros bo‘lib qolgan xalqimizning qadriyatlari va madaniyatimizning tiklanishiga
erishildi. Xalq о g‘zaki ijodi durdonalari o‘zining eng qadimiy va
betakrorligi,yuksak ijodiy salohiyatga ega ajdodolarimizning ko‘p asrlik
an’analari, turmush-tarzi, tarixi,dunyoqarashi, turli e’tiqodlari haqida teran va
mukammal ma’lumot beruvchi ma’naviy va madaniy oltin merosimiz hisoblanadi.
Maqollarni o‘rganmay turib, “xalqlarning kelib chiqishi va etnik tarixi,
dunyosivilizatsiyasining tarkibiy qismi bo‘lgan xalq, uning madaniyati va
turmushining o‘ziga xosliklarining shakllanishi haqidagi tarixiy fan “etnografiyani
chetlab o‘tish mumkinemas”.Hozirgi zamon tilshunoslik fanida maqollarning kasb-
hunar doirasidagi talqini deyarli o‘rganilmagan.
Maqol – jamiyat “parchasi”ning modelidir. Shu bois uni
o‘rganmasdanbirortadunyo jamiyatini tushunishning ma’nosi yo‘q. Bu noyob
durdonalarda xalqimizningyaratuvchilik, zukkolik, donolik kabi fazilatlari o‘z
ifodasini topgan. Maqollar xalq og‘zaki ijodining eng qadimgi va eng kuchli
shakllaridan biridir. Ular xalqningaxloqiyqadriyatlarini ifodalab, jamiyatda o‘zaro
munosabatlar, turli hayotiy holatlar, muammolarni hal etishda yo‘l-yo‘riq
~ 2 ~

ko‘rsatadi. Maqollarni yosh avlodga yetkazish, ularga axloqiy tarbiyaberish,milliy
qadriyatlarni singdirish uchun juda muhim vosita sifatida qaraladi. Maqollarni
o‘rganishyoshlarning turmushda o‘z o‘rnini topishiga, to‘g‘ri yo‘ldan borishiga
yordam beradi.
Bugungi kunda ta’lim tizimida boshlang‘ich sinflarda o‘qitiladigan fanlar
orasida o‘qish savodxonligi alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu fan orqali
o‘quvchilarda o‘qish, tushunish, mulohaza qilish, fikr bildirish, og‘zaki va yozma
nutqni rivojlantirish ko‘nikmalari shakllanadi. Ayniqsa, xalq og‘zaki ijodiga
mansub asarlar, jumladan maqollar, o‘quvchilarning til boyligini oshirish, axloqiy
tarbiyasini mustahkamlash va milliy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalashda
muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Maqollar o‘zining qisqalik, mazmundorlik, hikmatga boylik kabi xususiyatlari
bilan kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun ham tushunarli va esda qolarli bo‘ladi.
Shu sababli ularni o‘qish savodxonligi darslariga integratsiyalash orqali
bolalarning tafakkurini, nutq madaniyatini va dunyoqarashini rivojlantirish
mumkin.
Mazkur kurs ishida 1–2-sinf o‘quvchilariga mo‘ljallangan o‘qish savodxonligi
darslarida maqollarni o‘rgatishning metodik usullari, ulardan foydalanish
imkoniyatlari hamda amaliy tajribalar tahlil qilinadi.
Mavzuning dolzarbligi . Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqiy
rivojlanishi, tafakkuri va ma’naviy-axloqiy tarbiyasini shakllantirishda maqollar
muhim o‘rin tutadi. Maqollar xalq donishmandligining ifodasi bo‘lib, bolalarga
hayotiy saboq beradi, ularni fikrlashga va xulosa chiqarishga o‘rgatadi. O‘qish
savodxonligi darslarida maqollardan foydalanish o‘quvchilarning og‘zaki va
yozma nutqini boyitish, so‘z boyligini kengaytirish va milliy qadriyatlarga hurmat
bilan qarashga xizmat qiladi. Shu bois, ushbu mavzuni o‘rganish bugungi ta’lim
islohotlari jarayonida dolzarb hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi . 1–2-sinf o‘quvchilariga o‘qish savodxonligi
darslarida maqollarni o‘rgatishning samarali metodik yondashuvlarini tahlil qilish
va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
~ 3 ~

Kurs ishining vazifalari
1. Maqollarning o‘quvchilar nutqiy rivojlanishidagi o‘rnini aniqlash.
2. O‘qish savodxonligi darslarida maqollarni qo‘llashning nazariy asoslarini
o‘rganish.
3. Boshlang‘ich sinflarda maqollarni o‘qitish bo‘yicha mavjud metodik
tajribalarni tahlil qilish.
4. Amaliy mashg‘ulotlar asosida maqollarni o‘rgatishning samarali usullarini
ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti. Boshlang‘ich ta’lim jarayonidagi o‘qish savodxonligi
darslari.
Kurs ishining predmeti. 1–2-sinf o‘quvchilariga o‘qish savodxonligi
darslarida maqollarni o‘rgatishning uslubiy jarayoni.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2 bob, 4 bo‘lim, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan.
~ 4 ~

I BOB. O‘ZBEK XALQ MAQOLLARINING LEKSIK-SEMANTIK
XUSUSIYATLARI
1.1. Maqol – xalqning borlig‘ini aks ettiruvchi ibratli so‘z
Maqollar tilning ko‘rki hisoblanadi. Ulardagi ixcham ma’no va hajm xalq
ma’naviyati, zakovati mahsulidir. Maqollar – bu xalqning donoligini, millatning
ruhini, uning madaniyatini ko‘rsatadigan xalq og‘zaki ijodining gavharidir.
Maqollarni, xususan, xalq ijodiyotini o‘rganish, tadqiq qilish bugungi kunda juda
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu “gavhar” nafaqat tilshunoslar, balki boshqa
turli soha vakillarini ham qiziqtirib qo‘ygan: etnograflar, madaniyatshunoslar,
folklorshunoslar, adabiyotshunoslar, tilshunoslar, psixologlar, faylasuflar va
boshqalar.
Maqollar – bu xalq tajribasi, uning nafasi, yig‘isi, shodligi va sevinchi,
qayg‘usi va ovunchi, bu xalq haqiqati, uni to‘g‘ri yo‘lga eltuvchi mayoqdir. “Xalq
asrlar mobaynida to‘plagan hayotiy tajribasini turli vositalar yordamida kelajak
avlodlarga meros qilib qoldiradi. Maqollar ana shunday bebaho meros namunasi
hisoblanadi. Ular zamonlarosha xalq donishmandligining muhim manbai sifatida,
og‘izdan – og‘izga o‘tib, sayqallanib kelgan. Maqollar xalq og‘zaki ijodining
boshqa janrlari singari har bir xalqning milliy adabiy va madaniy boyligi
hisoblanadi. Ular xalqning milliy – madaniy xususiyatlari va uning qirralarini,
dunyoqarashi, axloqiy me’yor va prinsiplarini, millatning ruhiy holatini to‘liq
ifodalaydi”. O‘zbek maqollarining o‘rganilish tarixi: o‘zbek xalq durdonalarini,
o‘zbek xalq ijodining ommaviy janrlaridan biri bo‘lgan maqollarni to‘plash va
o‘rganish tarixi ham, ulardan yozuvchi va olimlarning o‘z asarlarida foydalanishi
ham uzoq davrlarga borib taqaladi. Xususan, XI asrning buyuk olimi M.
Koshg‘ariy o‘zining “Devonu lug‘atit turk” asarida turk tili oilasiga kiruvchi
xalqlarning maqollaridan keng foydalangan. Bu asar yolg‘iz o‘sha davr tilidagi
so‘zlarni izohlovchi kitobgina emas, balki shu vaqtda butun Markaziy Osiyo
doirasida, ya’ni, Yuqori Chindan tortib Movorounnahr, Xorazm, Farg‘ona,
Buxoroga qadar cho‘zilgan keng va katta hududda yashagan urug‘, qabila, xalqlar,
ularning tillari, o‘sha davr xalq og‘zaki ijodiy maqollari to‘g‘risida ham ma’lumot
~ 5 ~

beruvchi noyob filologik asardir. Demak, bu qimmatli ilmiy va nodir asar xalq
og‘zaki ijodining butun yutuqlarini o‘zida mujassamlashtirgan, ayniqsa, xalq
maqollarini o‘rganuvchi ilmiy fikrlarni sharhlashda xalq maqollariga katta e’tibor
bergan, birinchi marta xalq maqollarini yig‘uvchi asar hamdir. Bu haqida M.
Koshg‘ariyning o‘zi shunday yozadi: “Men bu kitobni maxsus alifbo tartibida
hikmatli so‘zlar, saj’lar, maqollar, qo‘shiqlar, rajaz va nasr deb atalgan adabiy
parchalar bilan bezadim”[II.10. 45-b]. Demak, o‘zbek xalq maqollarini to‘plash va
o‘rganish XI asrda Mahmud Koshg‘ariy tomonidan boshlab berilgan. Uning
“Devoni lug‘otit turk” asarida 275 ta maqol keltirib o‘tilgan. Olimlar qadimgi
shohlardan Abbos Safoviyning amri bilan maqol va matallarimiz bir joyga
jamlangani haqida ma’lumot beradilar. Afsuski, bu majmua bugungi kungacha
yetib kelmagan. Bu o‘rinda adabiyotimiz tarixida maqollar asosida yaratilgan
asarlar ham mavjudligini ta'kidlab o‘tamiz. Masalan, Muhammad Sharif
Gulxaniyning «Zarbulmasal» asari tarkibida 300 dan ortiq o‘zbek xalq maqollari
bor. Yoki Sulaymonqul Rojiy o‘zining «Zarbulmasal» asarida 400 dan ortiq
maqolni she'riy vaznga solganligi ham e'tiborga loyiq hodisadir.
Xalq maqollarini ilm obyekti sifatida o‘rganish va to‘plash XX asr boshlariga
to‘g‘ri keladi. O‘zbek xalq maqollarini to‘plash va nashr qilishda missioner
N.G.Ostroumovning xizmati katta.
Bir necha o‘zbek olimlari tomonidan maqollarni tahlil qilishga e’tibor
qaratilgan. Sh.Shorahmedov, X.Sharafiddinov va X.Abdurahmonovning
maqollarning til xususiyatini yorituvchi tadqiqoti yuzaga keldi. Maqollarning
yangi nashrlari bilan shug‘ullangan tadqiqotchilar sifatida B.Sarimsoqov,
K.Imomov, va X.Abdurahmonovlarning ishlari ham diqqatga loyiq. B.A.Soatov
[II.26.53-b] o‘zbek xalq maqollarining janr xususiyatlari va she’riy xususiyatlarini
aniqlagan. X. Sharafiddinova o‘zbek xalq maqollarining tuzilishidagi qofiya va
uning funksional-uslubiy xususiyatlariga e’tibor qaratgan. I. Begmuratov, R. A.
Latipova, E. V. Ivanovalarning ilmiy tadqiqotlarida folklor aloqalari, jumladan
maqol va matallar qiyosiy planda ko‘rib chiqilgan.
~ 6 ~

Xalq tajribasi ma’naviy qadriyatlarning yaratilishida favqulodda muhim rol
o‘ynaydi. “Insonlarda xotiralar tufayli tajriba paydo bo‘ladi: ayni bir narsa,
predmet haqidagi bir qator xotira, nihoyat, bir tajriba ahamiyatiga ega. Tajriba esa
fan va san’at bilan deyarli bir xildir. Fan va san’at, gapga esa insonlar tajriba
tufayli erishadilar. Chunki, V.Pol aytganidek, tajriba san’atni yaratgan va to‘g‘ri
aytgan, tajribasizlik – hodisa”.
N. Barlining tasdig‘iga ko‘ra, “maqolni unga o‘xshagan boshqa turdosh
shakllar bilan munosabat kompleksidan alohida ko‘rib chiqish mumkin emas”. Har
bir xalqning maqollar zaxirasi o‘ziga xosdir. O‘zbek xalq maqollari o‘zbek xalqi
donishmandligining hosilasi hisoblanadi. O‘zbek maqollari tasnifi masalasi
bugungi kunda o‘z yechimini kutayotgan mavzu hisoblanadi. Ikki jildlik “O‘zbek
xalq maqollari” akademik to‘plamida maqollar alifbo tartibida berilgan. “Alfavitli
tasnif” to‘plamda “Balandparvoz so‘zlar” deb qabul qilingan. Tuzuvchilar
Sh.Shomaqsudov va Sh.Shorahmedovlar o‘zlarining “Ma’nolar maxzani”
to‘plamida ham maqollarni alifbo tartibida joylashtirganlar. To‘plam 20 ming
maqolni o‘z ichiga oladi. Unda maqollarning etimologiyasi va muqobillari
keltirilgan.
Boshqa to‘plamlarda, asosan, maqollarning predmetli-mavzuli tasnifidan
foydalanilgan. Masalan, “O‘zbek xalq maqollari” to‘plamida 30 predmetli mavzu
guruhi taqdim etilgan:
1) Vatan va vatanparvarlik haqida;
2) mehnat va mehnatsevarlik haqida;
3) kollektivizm;
4) do‘stlik va kelishmovchilik haqida;
5) fan va san’at haqida;
6) donolik va johillik haqida;
7) mardlik va insoniylik haqida;
8) jasorat va qo‘rqoqlik haqida;
9) hushyorlik va ehtiyotkorlik haqida;
10) oila va yaqinlar haqida;
~ 7 ~

11) sevgi va sadoqat haqida;
12) kattalarni e’zoz qilish haqida;
13) kamtarinlik va tarbiya haqida;
14) qadr-qimmat haqida;
15) mehmon va mehmondorchilik haqida;
16) yaxshi so‘z va ezgulik haqida;
17) rostgo‘ylik va samimiylik haqida;
18) ehtiyotkorlik va uquvsizlik haqida;
19) tejamkorlik haqida;
20) sabr qanoat, matonat haqida;
21) soflik, poklik haqida;
22) ishonch va umidsizlik haqida;
23) maqtanchoqlik va kibr haqida;
24) ochko‘zlik haqida;
25) hayvonot haqida;
26) nasihat haqida;
27) majoziy maqollar;
28) pand-nasihat moqollari;
29) kambag‘allik va muhtojlik: tarixiy o‘tmish haqidagi maqollar;
30) haqsizlikka qarshi yo‘naltirilgan maqollar.
Maqollar folkloristik nuqtayi nazaridan folklorshunos olimlar tomonidan
tadqiq etilgan. Xalq og‘zaki ijodi bo‘lgan maqollar to‘planib, tasniflangan va kitob
holida nashr qilingan. Maqollarning o‘rganilishi o‘zbek millatining boy tarixini
ko‘rsatish bilan birga milliy madaniyatini ham o‘zida namoyon etadi.
Til kishilar o‘rtasidagi aloqaning eng muhim vositasi, fikrni boshqalarga
yetkazuvchi quroldir. Til milliy madaniyatning oynasi, uni saqlovchi xazina
hamdir. Har bir xalq yashayotgan joyining tabiati, u xalqning iqtisodiy tuzumi,
og‘zaki ijodiyoti, badiiy adabiyoti, san’ati, fani, urf-odatini o‘zida aks ettirib,
to‘plab, avloddan-avlodga yetkazib berish tilning milliy-madaniy semantik asidir.
~ 8 ~

Milliy madaniy semantika tilning hamma qatlamlarida: leksikasida ham,
grammatikasida ham, hatto fonetikasida ham mavjud. Ammo milliy-madaniy
semantika tilning harakatdagi birliklarida juda ham aniq namoyon bo‘ladi. Bunday
til birliklari – so‘zlar, frazemalar va paremalardir.
Paremiologiya so‘zi grekcha paroimia (hikmat v a logos (fan) so‘zlaridan
olingan bo‘lib , ma’lum bip tildagi maqol, matal, aforizm kabi hikmatli iboralar
sistemasini o‘rganadigan fandir.
Demak, paremiologiya koinot qonuniyatlarini kuzatish, turmush
tajribalariga suyanish asosida chiqarilgan xulosalarni ifodalovchi , xalqning
jamiyatga munosabati, ruhiy holati, etik va estetik tuyg‘ulari, ijobiy fazilatlarini
mujassamlashtirgan, avloddan-avlodga og‘zaki formada ko‘chib yuruvchi,
ixcham va sodda, qisqa va mazmundor mantiqiy umumlashma sifati da paydo
bo‘lgan maqol, matal, aforizm kabi hikmatli iboralarni — paremalarni o‘rganadi.
Paremiologiyada quyma fikrni ifodalovchi eng mayda birlik parema deb
ataladi. Paremiologiya tildagi maqol, matal, aforizm kabi hikmatli iboralarni ikki
planda o‘rganadi.
1. Paremalar avloddan-avlodga faqat og‘zaki holdagina o‘tib kelganligi,
xalq og‘zaki ijodining mahsuli bo‘lganligi uchun adabiyotshunoslik fanining
o‘rganish obyektidir, chunki bu hikmatli iboralarning ko‘pchiligy ko‘proq she’riy
formaga o‘xshaydi va ularda o‘xshatish (istiora, tashbeh, metafora), taqqoslash
(antiteza), parallelizm, anafora, qofiyalash, evfonik vositalar (alliterasiya,
assoians), kinoya, piching, kesatiq kabi badiiy tasvir vositalari qo‘llangan bo‘ladi.
2. Paremalar so‘zlardan tuzilib, ma’lum bir fikrni ifodalovchi gaplardan
iborat bo‘lgani uchun tilshunoslikning ham o‘rganish obyektidir, chunki ular
so‘zlardan hosil bo‘lishiga ko‘ra oddiy gaplarga o‘xshasa ham, mazmuni,
strukturasi, intonatsiyasi va boshqa grammatik xususiyatlari jihatidan o‘ziga
xosliklarga ega.
O‘zbek tilida hikmatli iboralarni umuman maqol deb atashadi [II.31.5-b] .
Ammo bu tushunchani ifodalash uchun yigirmadan ortiqroq terminlar qo‘llanadi:
maqol, matal, masal, naql, hikmat, tanbeh, zarbulmasal, hikmatli maqol, xalq
~ 9 ~

iborasi, xalq so‘zi, qadimgilar so‘zi, donishmandlar so‘zi, donolar so‘zi, yaxshilar
so‘zi, burungilar so‘zi, ulusning so‘zi, avomunnos masali, hikmatli so‘z va
bosh qalar. Badiiy adabiyotda, publisistik adabiyotlarda, vaqtli matbuotda ham bu
terminlar deyarli farqlanmaydi. Tilshunoslikka oid adabiyotlarda esa idiomatik
ibora, qayroqi ibora, aforizm, ko‘chma ma’noli turg‘un birikma, frazeologik
birikma, frazema kabi terminlar bilan yuritiladi.
Paremalarning qachon paydo bo‘lganligini aniqlash qiyin, lekin shunisi
aniqki, ularning ko‘pchiligi juda qadim zamonlarda yara tilgan va ular o‘zini ijod
qilgan xalq bilan birga yashab kelmoqda. Har qanday hikmatli ibora ham
ommalashib ketavermaydi, faqat jamiyatdagi ko‘pchilik xalqning orzu- umidini,
istagini, hayoti va fikrini aks ettirgan hikmatli iboralargina ommalashadi,
avloddan-avlodga o‘tadi, asrlar osha yashaydi — paremalarga aylanadi.
Har bir maqol va matal — xalq hukmi. Ular biror narsani lo‘nda qilib
tasdiqlaydi yoki inkor qiladi, ya’ni haqiqatni ifodalay di. Masalan: Nima eksang —
shuni o‘rasan. Arpa eksang — arpa o‘rasan, bug‘doy eksang — bug‘doy o‘rasan.
Besh qo‘l baravar emas. It xuradi, karvon o‘tadi. Bu maqollarning o‘z ma’nosi
ham, ko‘chma ma’nosi ham haqiqatdir.
Har bir parema ma’lum bir davrning mahsuli sifatida tug‘iladi, yashaydi va
ma’lum bir davrga kelib, iste’moldan chiqib ketadi. Paremalar davrlarning o‘tishi
bilan silliqlanadi, sayqal topadi, ma’lum q olipga tushadi. Bora-bora ma’lum bir
formada «qotib», quyma holatda qo‘llanadigan bo‘lib qoladi, ya’ni tayyor holdagi
til birligi sifatida ishlatiladi.
Paremalar ham tilning boshqa elementlari kabi ma’lum qonuniyatlarga
bo‘ysunadi. Paremalar so‘zlardan hosil bo‘ladi hamda ma’lum bir fikrni (ba’zan
ikki fikrni: to‘gri va ko‘chma) bildiradi, bu fikr (yoki fikrlar) esa o‘sha tilda
so‘zlashuvchilar uchun tushunarli bo‘ladi, bunday so‘zlar kompleksi ham uzoq
davrlar mobaynida xizmat qiladi. Demak, paremalar ham affikslar, so‘zlar kabi
nutqda emas, tilda mavjud bo‘ladi.
Tildagi so‘zlar har xil tovushlardan hosil bo‘lib, bir tushunchani bildiradi. Bu
tushuncha esa dunyodagi ko‘pchilik tillarda ham mavjud bo‘ladi: Masalan: odam,
~ 10 ~

non, suv, xotin, yemoq, ichmoq va boshqalar. Bu so‘zlar orqali ifodalangan
tushunchalar hamma tillarda ham bor, faqat boshqacha tovush kompleksi bilan
talaffuz qilinadi.
Demak, tushuncha – so‘zning ichki tomoni dunyodagi ko‘pchilik tillar
uchun umumiy bo‘lib, so‘z ning tashqi tomoni – tovushlar orqali ifodalanishi esa
har bir tilning o‘ziga xos xususiyatidir. An a shunday umumiy va xususiy
ho disalar tilning barqaror hikmatli iboralari ( “Hikmatli ibora” terminini
paremalarning faqat bir qismiga — maqol, matal, xalq aforizmlariga nisbatan
qo‘lladik) – paremalarga ham xos bo‘lgan xususiyatdir. Masalan:
so‘roqlab-so‘roqlab har qanday joyni topish mumkin degan mazmunni
anglatuvchi parema turli xalqlarda turli so‘zlar orqali ifodalanadi: ruslar “ Язык
до Киева доведет” deyishsa, fransuzlar «qui langue a, a Rome va» deyishadi,
o‘zbeklar esa “So‘rab-so‘rab Makkani topibdi” deb aytishadi. Yoki o‘zbeklar,
tojiklar «Sukut — alomati rizo» deyishsa, ruslar “Молчание – знак согласия”
deydi. Demak, bu paremalar orqali ifodalangan fikr uning ichki tomoni bo‘lib,
qanday so‘zlar bilan ifodalanishi esa tashqi tomonidir. Demak, paremalar ichki
tomonining bir xil bo‘lishi shu xalqlarning yashash sharoitlariga ham bog‘liq,
chunki hamma xalqlar ham o‘z vatanlarini sevadi, mehnatkash xalq esa hamma
yerda ham yalqovlarni yomon ko‘radi, qo‘rqoqlardan jirkanadi. O‘zlarining ana
shu tuyg‘ularini esa qisqa, ixcham paremalarda ifodalaydi.
“Hislar reallikni, fikr va so‘z umumiylikni ko‘rsatadi, tilda faqat umumiylik
bor”- deyilganidek, hikmatli iboralar orqali bildirilgan fikr ham tilda faqat umumiy
bo‘ladi. Paremalar biror voqea, holat va situatsiyasiz esga ham kelmaydi. Ularni
qo‘llab ham bo‘lmaydi. Demak, paremalarning ma’nosi kontekstdan tashqarida
reallashmaydi, faqat umumiy bo‘ladi. Paremalarning mazmun va stilistik
xarakteristikasi faqat konkret tekstdagina oydinlashadi. Paremalar orqali
ifodalangan quym a fikr, mazmun – uning ichki tomoni umuminsoniy hodisa –
ko‘pchilik tillarga xos hodisa, chunki tafakkur qonuniyati internatsional xarakterga
ega.
~ 11 ~

Paremalar mantiqiy fikrlashning mahsuli bo‘lishi jihatidan umuminsoniy
hodisa bo‘lsa ham, har bir xalqning o‘ziga xos yashash sharoiti, tarixiy rivojlanishi,
dunyoqarashi bilan bog‘liq holda yuzaga kelgan bu mantiqiy xulosalarning ifodasi
bo‘lmish paremalar mazmuni, intonatsiyasi, tuzilishi, ifodalanishi jihatidan milliy
xususiyatga ham ega bo‘ladi.
Demak, tildagi har qanday elementning ikki tomoni mavjud: ichki va tashqi .
Ana shu ikki tomon tilning dialektikasini tashkil qiladi, narsa va hodisalarni faqat
dialektik birlikda, shakl va mazmun birligida o‘rgangandagina uning mohiyatini
to‘liq, ilmiy tushunish mumkin.
Paremalarning kelib chiqishi, tarixiy taraqqiyoti va ma’nolarini o‘rganuvchi
paremiologiya frazeologiya bilan o‘zaro chambarchas bog‘liq. Paremiologiya tilda
turli xarakterdagi barcha iboralarni o‘rganadi, frazeologiya esa uning bir qismi
sifatida – faqat ko‘chma ma’noli turg‘un birikmalarni o‘rganadi. Bu ularning
o‘zaro farqlovchi tomonlaridir. O‘rganish obyektining birligi, ya’ni bir necha
so‘zdan tuzilgan barqaror birikmalarni tekshirish ularning o‘xshash, umumiy -
tomonlaridir. Frazeologiyaning fan sifatida shakllanishida paremiologiyaning roli
katta.
O‘zbek tilshunosligida ham, boshqa tillardagi kabi, frazeologiyaning
o‘rganish obyekti keng va tor ma’noda tushuniladi. Frazeologiyaning o‘rganish
obyektini tor ma’noda tushunuvchilar frazeologik iboralarni maqol va matallardan
ajratib, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini, ularni bir-biridan farqini ilmiy jixatdan
izohlamoqdalar 1
.
Paremiologik birliklar ham tildagi boshqa birliklar singari diaxronik va
[II.18.30-31, 56-b] sinxronik taraqqiyot qonunlariga ega. Bu esa uning sistemali
xarakterga ega ekanligini ko‘rsatadi.
Paremiologik birliklar nutqda emas, tilda tayyor holda mavjud bo‘lganligi
uchun ular til hodisasi sifatida leksikografik, semantik, fonetik va grammatik
jihatdan eidigina o‘rganilmoqda. O‘zbek tilining sintaksisini, fonetikasini
o‘rganishda paremalarning o‘ziga xos xususiyatlariga e’tibor berish, ularni maxsus
va sistemali tekshirish zarur. Masalan, ba’zi paremalardagi komponentlarning bir-
~ 12 ~

biriga munosabati hozirgi tilimizdagi so‘zlarning leksik-semantik, grammatik
birikishiga (grammatik normaga) to‘g‘ri kelmaydi: Ahmoqqa – to‘qmoq. Tanimas-
ni — siylamas. Bermasning oshi pishmas. Hozirgi o‘zbek tilida sifatdoshning -ma
+ s affikslari bilan hosil bo‘lgan bo‘lishsiz formasi kelishiklar bilan turlanmaydi.
Bu n o r m a o‘rnida -ma+gan shaklidagi sifatdosh formasi qo‘llanadi va bunday
qo‘llash norma hisoblanadi.
Paremiologiyaning o‘rganish obyekti juda keng bo‘lganidek paremalarning
tiplari xam juda xilma-xil. Ularning hammasi hakida fikr yuritish ham ancha
mushkul. Shuni xisobga olib, bu kitobda paremiologik birliklarning faqat bir qismi
— maqol-matali tipidagilari haqida fikr yuritilib, ularning o‘ziga xos xususiyatlari
haqida ma’lumot berildi.
O‘zbek tilida maqol-matal tipidagi paremiologik birliklarni uch turga bo‘lish
mumkin:
1. Maqollar – grammatik jihatdan tugallangan fikrni bildiruvchi, kichik,
ixcham, o‘tkir mazmunli, ko‘chma ma’noda yoki ham ko‘chma ma’noda, ham o‘z
ma’nosida qo‘llanadigan hikmatli xalq iboralaridir: Shamol bo‘lmasa, daraxtning
shoxi qimirlamas. Chumchuq so‘ysa ham, qassob so‘ysin. Qizim, senga ayta-man,
kelinim, sen eshit. Sulaymon o‘ldi, dev-lar qutuldi. Bolta tushguncha, kunda dam
oladi kabilar.
2. Matallar – tarbiyaviy, pand-nasihat ma’nolarini ifodalovchi, grammatik
jihatdan to‘liq gap shaklida bo‘lgan, faqat o‘z ma’nosida – to‘g‘ri ma’noda
qo‘llanadigan, qisqa, ixcham xalq iboralaridir: Kattaga, hurmatda bo‘l, kichikka
izzatda bo‘l! Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod qoladi. Odam olasi ichida, mol
olasi tashida kabilar.
3. Aforizmlar — umumlashtirilgan fikrni ifodalovchi lo‘nda, hikmatli
iboralar. Aforizmlar ikki turli bo‘ladi: nutqiy aforizmlar va til aforizmlari. Nutqiy
aforizmlar ma’lum bir shaxsga oid bo‘ladi, til aforizmlari esa hamma uchun
tushunarli va ular ommaviy qo‘llanadi. Masalan: A. Navoiyning Odami ersang
demagil odami, Onikim yo‘q xalq g‘amidin g‘ami hikmatli iborasi nutqiy aforizm.
Ammo uning: Aytur so‘zni ayt, aytmas so‘zdin qayt. Bilmaganni so‘rab o‘rgangan
~ 13 ~

— olim va orlanib-so‘ramagan — o‘ziga zolim. Sihat tilasang, ko‘p yema, izzat
tilasang, ko‘p dema kabi hikmatli iboralari til aforizmiga aylanib, hamma
tomonidan qo‘llanib, umumxalq iborasiga o‘tib ketgan.
Paremalarda grammatik zamon, mayl, nisbat, shaxs-son kategoriyalari:
ularning intonatsiyasi ham odatdagi gaplardan farq qiladi. Masalan, bunday ibora -
lar shaklan qaysi zamonni ko‘rsatishiga qaramasdan, har doim umumiy zamonni
ifodalaydi, bu iboralarning kesimi II yoki III shaxsni ko‘rsatsa ham, mazmunan
umumga qaratilgan bo‘ladi va shaxsi umumlashgan gaplarni hosil qiladi.
Paremalar ko‘chma ma’noni bildirishi yoki bildirmasligidan qat’iy nazar
ularning ma’nosiii izohlash zarur, chunki har bir parema qanday vaziyatda va
qanday situasiyada qo‘llanishiga qarab, umumiy ma’noga ega bo‘lsa ham, biror
ma’nosi farqlanadi. Paremalar tugallangan gap shaklida bo‘lganligi uchun ular
faqat kengaytirilgan gaplar orqali izohlanadi.
Tilimizdagi maqol-matal tipidagi paremalarni to‘plash, o‘rganish juda
qadimiy tarixga ega. Mashhur turkolog M. Koshg‘ariy XI asrdayoq turkiy
xalqlarning hikmatli iboralaridan 400 ga yaqinini o‘zining «Devon»iga kiritib,
ularning qanday situatsiyada, qaysi mazmunda qo‘llanishini arab tilida izohlagan.
Shulardan 250 dan ortiqrog‘i mazmun jihatidan ham, shakli jihatidan ham hozirgi
o‘zbek tilida bugungidek yangrab tu ribdi. Masalan: Arslon qarisa, sichqon inini
poylar . Besh barmoq barobar e mas . Bor – mis, yo‘q – oltin . Yo g‘ochni uzun kes,
temirni qisqa kes . Ko‘k ka tupursa, yuzga tushar . Suv ko‘r maguncha, etik yechma .
Qo‘sh qilich qiniga sig‘mas kabilar.
XIX asrnyng boshlarida o‘zbek xalqining zab ardast masalchisi Gulxaniy 200
ga yaqin hikmatli iboralarni to‘plab, ularni bir syujet ipiga tuzib, «Zarbulmasal»
nomli badiiy asar yaratgan. Gulxaniy M. Koshg‘ariyni bilmagan, uning
«Devon»ini o‘qimagan bo‘lishi ham mumkin. Lekin ba’zi maqollar Koshg‘ariyda
ham, Gulxaniyda ham o‘xshash; M. Koshg‘ariy Teshik inju yerda qolmas desa,
Gulxaniy Teshik munchoq yerda qolmas deb ishlatadi. Bunday hodisadar maqol-
matal tipidagi paremalarning juda qadimiyligidan dalolat beradi.
~ 14 ~

Mashhur sharqshunos N. Ostroumov ham XIX asrning oxirlarida o‘zbek
xalqining bir mingdan ortiq maqol-matal tipidagi paremalarini to‘plab, nashr
qildiradi va rus, nemis tillariga tarjima ham qiladi [II.6.4-17-b].
Maqol, matal va aforizmlar tipidagi paremalarni to‘plash, ularning o‘ziga xos
xususiyatlarini ochib berish ham adabiyotshunoslik, ham tilshunoslik fanlarining
zimmasiga tushadi. Adabiyotshunoslar o‘zbek tilidagi maqol-matal, aforizmlarni
faqat tematik jihatdangina klassifikasiya qilishadi. Masalan, «O‘zbek xalq
maqollari» to‘plamida 1800 ta maqol-matal 31 temaga ajratib klassifikatsiya
qilingan. Ularni R. Jumaniyozov 22 temaga, A. Xolmuhamedov esa 56 temaga
ajratadi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, maqol-matal tipidagi paremalarni
tematik jihatdan klassifikasiya qilishda ma’lum bir qonuniyat yo‘q, shunint uchun
ularni ko‘plab temalarga ajratib klassifikasiya qilish mumkin. Paremalar badiiy
tasvirlash vositalariga ko‘ra ham klassifikasiya qilinsa bo‘ladi, ya’ni qofiyasiga,
evfon ik vositalariga ko‘ra, o‘xshatishni (metafora), taqqoslashni (antiteza),
parallelizm, anafora, kinoya, piching, kesatiqni ifodalashiga ko‘ra ham turlarga
ajratish mumkin.
Tilshunoslik nuqtayi nazaridan ham maqol-matal tipidagi paremalar bir necha
xil klassifikatsiya qilinadi: a) strukturasiga ko‘ra; b) semantik xususiyatiga ko‘ra.
Strukturasiga ko‘ra paremalar ikki turga bo‘linadi: s o d d a paremalar va
m u r a k k a b paremala r.
Sodda paremalar. Bunday paremalar bir komponentli 2
bo‘ladi. Bir
komponentdan tuz ilgan paremalar ham necha elementdan (gan bo‘lagidan) hosil
bo‘lishiga qarab, yana o‘z navbatida 6 turga bo‘linadi: ikki elementdan, uch
elementdan, to‘rt elementdan va shu kabilar. Paremalar odatda ikki elementdan
besh elementgacha bo‘ladi, besh elementdan ortiqlari juda kam uchraydi (Qo‘shma
gap tarkibiga kiruvchi nisbiy sodda gaplarni «komponent» termini bilan atash
keng tarqalgan. Shuningdek, har bir komponentni tashkil qilgan gap bo‘lаklariga
nisbatan, shartli ravishda, «element» termini qo‘llandi).
Demak, paremalar tuzilishi jihatidan eng kami ikki elementdan (gap
bo‘lagidan) bo‘ladi va tugallangan fikr bildiradi. Bu fikrni bildiruvchi gap
~ 15 ~

bo‘laklari, odatda, bosh bo‘laklar bo‘ladi, lekin bosh bo‘laklar: ega yoki kesim
paremada ifodalanmasligi ham mumkin. Bosh bo‘laklarning bo‘lishi yoki
bo‘lmasligiga qaramasdan, har bir paremada ikki element (gap bo‘lagi) bo‘lishi va
ular ikki intonatsion markazga bo‘linishi shart. Masalan, Tegirmon navbati bilan
paremasida kesim ifodalanmagan bo‘lishiga qaramasdan, egadan keyin pauza
qilinib, shu so‘zning oxirgi bo‘g‘ini cho‘zibroq talaffuz qilinib, keyingi bo‘lak —
hol alohida intonatsiya – kesim (predikativ) intonatsiyasi bilan talaffuz etilmoqda
va tugallangan fikrni bildirmoqda. Paremalarda ega tarkibi ifodalanmaganda ham,
yuqoridagidek ikki qismga ajralish hodisasi ro‘y beradi: Bo‘lmagan-ga bo‘lishma,
Suymaganga / suykanma.
Demak, paremani eng kami ikki mantiqiy markaz hosil qiladi. Bu mantiqiy
markazni tashkil qiluvchi so‘zlar bosh bo‘lak vazifasida kelishi ham, kelmasligi
ham mumkin: Bolalik — podsholik. Pokliging — sog‘lig‘ing. Ehtiyot — shart. Til
suyaksiz. Axtargan topar. Oltan chirimas kabi paremalar ega va kesimdan tashkil
topgan bo‘lsa, Sanamay /sakkiz dema. Yetimni yig‘latma. Tanimasni siylamas kabi
paremalar faqat bir bosh bo‘lak — kesim tarkibidan tashkil topgan, lekin shunga
qaramasdan bularda ham ikki mantiqiy markaz mavjud. Ahmoqqa / to‘qmoq.
Xizmatga / tuhmat kabi paremalarda esa ega ham, kesim ham bo‘lmasligiga
qaramasdan ikki mantiqiy markaz va ikki intonatsion markaz mavjud.
Sodda paremalarni necha elementdan ho s il bo‘lishiga ko‘ra quyidagicha
klassifika siya qilish mumkin:
a) ikki e lementli paremalar: Davlating — ota-onang. Ishlagan — xor
bo‘lmas. Erta — ermak. Tekinxo‘r — haromxo‘r kabi;
b) uch elementli paremalar: O‘ qiganning oshigu olchi. So‘raganning / aybi
yo‘q. Ken gashli to‘y / tarqamas. Botirning mushti ham ya rog‘ kabilar;
v) to‘rt elementli paremalar: Yurtdan ayrilganni yov chopadi. Xalq ishi — haq
ish. Yurti boyning / o‘zi boy kabilar.
g) besh elementli paremalar: Minnatlik oshdan beminnat musht yaxshi. Quruq
savlatdan quruq savat yaxshi. Kunda kelgan mehmonning qadri yo‘q kabilar;
~ 16 ~

d) olti elementli paremalar: Bir tomchi suv chumoliga daryo ko‘rinar. Qorni
to‘qning qorni ochdan xabari yo‘q kabilar;
ye) yetti va undan ortiq elementli parema lar : Qirqida qo‘liga soz olgan
qiyomatda qulog‘ini burar. Birovning mis qozonidan o‘zingning qora qozoning
yaxshi. Past ko‘chadan topilgan do‘stdan rost ko‘chadan topilgan dushman
yaxshi. Jo‘n charmdan tikilgan keng etik qimmatbaho tor etikdan afzal kabilar.
Murakkab paremalar. Bunday paremalar ikki va undan ortiq komponentdan
tuzilgan bo‘ladi, O‘zbek tilidagi paremalarning ko‘pchiligi ikki yoki to‘rt
komponentdan hosil bo‘ladi. Besh va olti komponentdan hosil bo‘lganlari esa juda
kam uchraydi. Murakkab paremalardagi har bir komponent tuzilishi jihatidan
sodda paremalarga o‘xshaydi, lekin murakkab paremalarda besh va undan ortiq
elementdan hosil bo‘lganlari deyarli uchramaydi. Murakkab paremalardagi
komponentlar asosan ikki, uch va to‘rt elementdan hosil bo‘ladi. Murakkab
paremalarni necha komponentdan tuzilishiga ko‘ra quyidagicha gruppalarga
ajratish mumkin:
a) ikki komponentdan tuzilgan paremalar: Ahmoqning o‘zi bilmas, bilganning
so‘ziga kirmas. Ma’raka mardniki, to‘y xalqniki. Yov qochsa, botir ko‘payar
kabilar;
b) uch komponentdan tuzilgan paremalar: Uroqda yo‘q, moshoqda yo‘q,
xirmonda hozir. Yolg‘iz otning changi chiqmas, changi chiqsa xam, dong‘i
chiqmas. Osilsang, baland dorga osil, oyog‘ing yerga tegmasin. Gilam sotsang,
qo‘shningga sot, bir chekkasida o‘zing ham o‘tirasan kabilar;
v) to‘rt komponentdan tuzilgan paremalar: Qozonga yaqin yursang, qorasi
yuqar, yomonga yaqin yursang, balosi yuqar. Oltovlan ola bo‘lsa, og‘zidagini
oldirar, to‘rtovlan tugal bo‘lsa, ko‘kdagini undirar. Elga bersangoshingni, erlar
silar boshingni, itga bersang oshingni, itlar g‘ajir boshingni kabilar;
g) besh komponentdan tuzilgan paremalar: Bog‘ni boqsang, bog‘ bo‘ladi,
botmon-dahsar yog‘ bo‘ladi, boqimsiz bog‘ tog‘ bo‘ladi, yurak-bag‘ring dog‘
bo‘ladi. Mulladan non so‘rama, ilondan oyoq so‘rama, chumolidan ko‘z so‘rama,
kotibdan kog‘oz so‘rama, xindudan surma so‘rama kabilar;
~ 17 ~

d) olti komponentdan tuzilgan paremalar: Tog‘ni baland dema, talab qilsang,
chiqasan, yovni kuchli dema, g‘ayrat qilsang, yiqasan kabi.
Semantik xususiyatiga ko‘ra paremalarning turlari. Maqol, matal, aforizm
xarakteridagi paremalarni semantik xususiyatiga ko‘ra klassifikasiya qilishda ulardagi
ma’noning k anday ifodalanishi — ko‘chma ma’noga ega buli sh-bo‘lmasligi asos qilib
olinadi. Bu xugusiyatiga ko‘ra o‘zbek tilidagi paremalarni quyidagicha uch gruppaga
bo‘lish mumkin:
1. Faqat ko‘chma ma’noda qo‘llanadigan paremalar: Sichqon sig‘mas iniga,
g‘alvir bog‘lar dumiga kabi. Faqat ko‘chma ma’noda qo‘llanadigan paremalar
sintaktik jihatdan gap bo‘laklariga ajratib tahlil qilinmaydi . Agar gan bo‘laklariga
ajratilsa, ularn ing ko‘chma ma’nosi yo‘qolib, oddiy gapga – erkin birikmaga aylanib
qoladi, natijada «bir qaynovi ichida» gaplar hosil bo‘ladi.
2. Ham o‘z ma’nosida, ham ko‘chma ma’noda q o‘llanadigan paremalar:
Shamol bo‘lmasa, Daraxtning boshi (uchi) qimirlamaydi. kuli qimirlaganning og‘zi
kimirlar. Arg‘amchiga qil quvvat. Ignachining ming urgani, temir chining bir urgani
kabilar. Bunday paremal ar o‘z ma’nosida qo‘llanganda, oddiy gap lardek–erkin
birikmalardek tahlil qilin adi, lekin ko‘chma ma’noda qo‘llanganda, ran bo‘laklariga
ajratilmaydi.
3. Faqat o‘z ma’nosida qo‘llanadigan pa remalar: Ilmni mehnatsiz egallab
bo‘lmas. So‘raganning aybi yo‘q. Aql bozorda sotilm as kabilar. Bunday
paremalarning grammtik jihatdan erkin birikmalardan farqi yo‘q.
O‘zbek tilining paremiologik lug‘atini — maqol-matal tipidagi hikmatli iboralar
lu g‘atini tuzish xuddi frazeologik lug‘at, aforizmlar lug‘ati kabi leksikografik ish.
Maqol-matal tipidagi paremalar tuzilishi jihatidan yopiq, tugallangan bo‘lganligi
uchun ma’no va intonasion jihatdan ham tugallangan, sintaktik jihatdan
bo‘laklarga bo‘linadigan (agar o‘z ma’nosida — to‘g‘ri ma’noda qo‘llangan
bo‘lsa), predikativ va modal kategoriyalarga ega bo‘lgan, birlikdir. Paremalarda
asosiy fikr, diqqat qaratilgan so‘zlar logik urg‘u berib, alohida talaffuz qilinadi.
Paremiologik lug‘atning maqollar to‘plamidan farqi quyidagicha: maqollar
to‘plami adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan tuziladi, ya’ni maqol va matallar
~ 18 ~

tematik xususiyatiga qarab: ilm va hunar haqida, donolik va nodonlik haqida,
botirlik va qo‘rqoqlik. haqida kabi gruppalarga bo‘lib joylashtiriladi.
Paremalarni o‘rganish faqat adabiyotshunoslikka xos bo‘lib qolmay, balki
tildagi boshqa leksik va frazeologik birliklar kabi til birligi sifatida tilshunoslikda
ham o‘rganilishi zarur. Chunki paremalar ham tilning boshqa birliklari kabi
ma’lum bir qolipda qo‘llanadi, o‘z ma’nosining motivirovkasiga ega bo‘ladi,
ularning sinonim va antonimlari ham bo‘ladi. Paremiologik lug‘atda ham
paremalar qat’iy alfavit tartibida joylashtiriladi. Bunday lug‘atda paremalarning
variantlari: leksik variantlari, formal variantlari, leksik-grammatik variantlari,
struktura variantlari, ularning to‘liq va qisqargan holda ishlatilishi, elliptik
tushirish, ekspressiv qisqartish kabi hodisalar ham o‘z aqsini topadi.
Paremiologik lug‘at tuzilishi jihatidan ikki xil bo‘ladi:
I. Oddiy paremiologik lug‘at — izohsiz paremiologik lug‘at, ya’ni ma’lum bir
tildagi paremalarning alfavit tartibidagi lugati. Bunda paremalarning yozilishi,
ularda tinish belgilarining ishlatilishi, logik yrgu olgan qism, paremalarning to‘liq
va kiskargan shakllari, kesimlardagi — hukmni ko‘rsatuvchi bo‘laqdagi grammatik
elementlarning variantlari o‘z aksini topgan bo‘ladi.
Ba’zan paremadagi biron so‘zni o‘shanga o‘xshash boshqa so‘z bilan
grammatik ko‘rsatkichlarni variantlari bilan almashtirish natijasida uning yangi
varianti kelib chikadi. Paremalarning quyidagi kabi variantlari bo‘ladi: a) so‘z
almashtirish natijasi hosil bo‘ladigan leksik variantlari, b) so‘z yasash
elementlarini almashtirish natijasida hosil bo‘lgan variantlari, v) grammatik
ko‘rsatkichlarni almashtirish natijasida hosil bo‘ladigan variantlari va g) struktura
variantlari. Paremalarning yangi variantlari uning asosiy mazmunidan keskin
farqlanmaydi. Bu jihatdan variantlar sinonimlardan farqlanadi. Masalan,
toshkentliklar Ahmoqqa To‘ytepa nima yo‘l deyishsa andijonliklar Ahmoqqa Quva
bir tosh deyishadi. Bu paremadagi so‘zlarni almashtirish bilan uning dialektal-
leksik varianti hosil qilingan. Ehtimol bu paremaning Xorazmda, Buxoroda va
Surxondaryoda boshqa variantlari ham bo‘lishi mumkin.
~ 19 ~

Umumxalq paremalarining variantlarini individual-avtor variantlaridan
farqlash kiyin xamda paremaning avtor tomonidan qanday ishlanganini aniqlab
bo‘lmaydi. Paremalarning variant yoki variant emasligini aniqlashda quyidagilarga
e’tibor berish kerak:
a) umumxalq paremasidagi biror so‘z sinonim bo‘lmagan boshqa so‘z bilan,
shuningdek, uning bir necha so‘zi almashtirilgan bo‘lsa, so‘zlarning o‘rinlari
qismlar orasida almashtirilsa yoki grammatik formalar, fe’l zamonlari
almashtirilgan bo‘lsa,. bunday paremalar avtor tomonidan o‘zgartirilgan variant
deb qarash kerak;
b) agarda umumxalq paremasidagi biror so‘z sinonimi bilan almashtirilsa,
parema tarkibidagi olmoshlar almashtirilgan bo‘l-sa, ba’zi grammatik formalar
o‘zgartirilsa, paremadagi qismlar orasida bog‘lovchilar ishlatilsa, so‘zlarning
tartibi almashgan bo‘lsa, paremaning biron qismi elliptik tushish yoki ekspressiv
(o‘zgarishga) sisqa-rishga uchragan bo‘lsa, bunday paremalar umumxalh
paremalar variantlari bo‘ladi.
2. Izohli paremiologik lug‘at – ma’lum bir tildagi paremalarning ma’nosini
izohlab, badiiy adabiyotdan, yozma manbalardan misollar keltirib, uning
kontekstual va situativ stilistik xususiyatlarini tahlil ki lib beruvchi, uning har xil
variantlarini, sinonim va antonimlarini ko‘rsatuvchi, diaxronik va sinxronik planda
ma’nolarini izohlab beruvchi lug‘at.
Bu lug‘atlarning birinchisini tuzmasdan turib, ya’ni o‘zbek, tilidagi hamma
maqol-matal tipidagi paremalarni bir yerga to‘plamasdan turib, ikkinchisini —
izohli lug‘atni yaratib bo‘lmaydi.
O‘zbek tilidagi paremalar va palemiologik variantlarni aniqlash uchun, eng
avvalo, o‘zbek tilidagi barcha paremalarning variantla rini qamrab olgan to‘plamini –
pare miologik lug‘atni yaratshi kerak. Bu lug‘at orqali paremalarning qaysi
variantlari, sinonimlari, antonimlari bor-yo‘qligini bilib olish va .yangilarini
to‘plash imkoniyatiga ega bo‘linadi. Muallif larning bu lugatni tuzishdan asosiy
maqsadi ham ana shunday qo‘llanma yaratishdir. Bu lug‘atda o‘zbek
~ 20 ~

paremalarining e’lon qilingan va e’lon qilinmaganlaridan o‘n mingga yaqini qat’iy
alfavit tartibida joylashtirildi.
Lug‘atdan namunalar:
Agar oyog‘imda etik tor bo‘lsa, dunyo kengligidan nima foyda bor?
Adabning yaxshisi: kattani siyla
Adanda joy topilsa, to‘rda na gap bor?
Adashgan aqldan ozar.
Adashgan yo‘lini topsa, ayb emas.
Adashganni barcha kechirar.
Adashganni yo‘lga sol!
Adashganning aybi yo‘q, qaytib yo‘lini topsa.
Adashganning aybi yo‘q, qaytib uyini topsa.
Adashganning oldi yo‘l.
Adashgan tosh terar.
Adashmoqlik ayb emas, qaytib yo‘lini topsa .
Adovatli uy yorishmaydi.
Adovat emas, adolat yengadi.
Baxilni o‘z saxiylig i n g bilan uyaltir.
Baxil topsa – bosib yer.
Baxil to‘ymas, o‘gri boyimas.
Baxil ehsonda n q o char, xasis – mehmondan.
Baxil g‘alvirga su v solib, arqonga un bosib qo‘yadi.
Baxtash tavakkal
Baxt belgisi – bilim.
Baxt bilan baxtsizlik doim yetaklashib yuradi.
Baxt garovi – do‘stlik.
Bemehr qondoshdan mehribon qardosh (do‘st) yaxshi> Bemor bemor
emas, bemor boqqan bemor. Bemordan seskangan tabib tabib emas. Bemor
tuzalgisi kelsa, tabib o‘z oyog‘i bilan kelar.
Bemor dardini dori, odam ko‘nglini odam oladi.' Bemor oshi – bezor oshi.
~ 21 ~

Bemor oshi — xo‘rda osh .
Benomusga kunda to‘y, kunda bayram.
Benuqson do‘st axtargan do‘stsiz qolar.
Berarmonga – beshov ko‘p, olarmanga – oltov oz.
Bergan – betga boqar, bermagan – kimga yoqar? (Ta rixiy:)
Bergan boyga (biyga) yoqar, bermagan kimga yoqar? (Tarixiy-)
Berganga bitta ham ko‘p, olganga o‘nta ham oz. (Tarixiy.)
Berganning betiga qarama, uzumini ye, bog‘ini so‘rama! (Tarixiy.)
«Berdi»siyai aytguncha, belimni bukma!
«Berdi»sini aytguncha, urib o‘ldirma!
Berishingda bir sina, olishingda ikki sina!
Bermaganga berib uyaltir!
Bermaganni berib uyaltir. (N. 0.)
Umuman olganda maqol –bu xalqning uzoq yillik tajribasini, madaniyatini,
ma’naviyatini, uzoq o‘tmishini o‘zida aks ettirib, o‘sha xalqning borlig‘ini o‘zida
mujassamlashtiruvchi noyob manba, qimmatli topilma hisoblanadi. Maqollar –bu
tilning ko‘rki, xalqning boyligi hisoblanadi. Maqollar, bilamizki, o‘z-o‘zidan
paydo bo‘lib qolmasdan yillar davomidagi kuzatishlar, tajribalar asosida paydo
bo‘ladi. Shuning uchun ham u tarbiya vositasi sifatida muhim ahamiyat kasb etadi.
Maqol ta’sir jihatidan ham muhim bo‘lib, o‘z o‘rnida topib qo‘llanilgan maqol
kishi ongiga tezda ta’sir qiladi, tarbiyalaydi. Maqollar – ibrat manbai.
E’tibor beradigan bo‘lsak, ulardagi mavzular ham xilma-xil bo‘lib, deyarli
ko‘pgina sohalarni, hayotimizda uchratishimiz mumkin bo‘lgan ko‘plab
hodisalarni qamrab olgan. Chunki, maqollar yuqorida ta’kidlaganimiz kabi
xalqning uzoq yillik tajribasi asosida yuzaga kelgan, sayqallangan. Maqollar
insonlar uchun, ularni tarbiyaga chorlash uchun yaratilgan bo‘lsa ham, bilamizki,
ularda asosan turfa xil ramzlardan foydalanilgan. Bunda turli xil hayvon, qush,
parranda obrazlaridan mohirona foydalanilgan.
~ 22 ~

1.2. O‘qish savodxonligi darslarida maqollardan foydalanishning ilmiy-
nazariy asoslari
Boshlang‘ich ta’limda o‘qish savodxonligi fani o‘quvchilarning nutqiy, fikrlash va
axloqiy tarbiyasini shakllantirishga xizmat qiladi. Bu jarayonda xalq og‘zaki ijodi
namunalari, xususan maqollar, muhim o‘rin tutadi. Maqollar xalqning asrlar
davomida to‘plagan tajribasi, donishmandligi, hayotiy kuzatuvlari asosida
yaratilgan bo‘lib, ular tarbiyaviy, estetik va tilshunoslik ahamiyatiga ega.
Pedagogik nazariyalar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilarning til boyligini oshirishda,
fikrlash faoliyatini rivojlantirishda obrazli ifodalarning o‘rni beqiyosdir. Maqollar
qisqa, mazmunli, ko‘p ma’noli bo‘lib, o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va xulosa
chiqarish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu bois ular o‘qish savodxonligi
darslarida matn mazmunini chuqur tushuntirish, mavzuni mustahkamlash yoki
darsni yakunlashda qo‘llanilishi mumkin.
Psixologik nuqtai nazardan, 7–8 yoshli bolalar obrazli va qisqa shakldagi axborotni
oson qabul qiladi. Maqollar aynan shunday xususiyatlarga ega bo‘lganligi sababli,
ularni dars jarayonida qo‘llash o‘quvchilarning eslab qolish qobiliyatini
kuchaytiradi, diqqatini jalb etadi hamda ular bilan muloqot qilishga undaydi.
Metodik adabiyotlarda maqollarni o‘qish savodxonligi darslariga kiritish quyidagi
maqsadlarda tavsiya etiladi:
 Matn mazmuniga mos maqol orqali asosiy g‘oyani mustahkamlash;
 O‘quvchilarni erkin fikr yuritishga undash;
 Til boyligini oshirish va og‘zaki nutqni shakllantirish;
 Milliy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash.
Demak, maqollar o‘qish savodxonligi darslarining didaktik va tarbiyaviy
imkoniyatlarini kengaytiradi. Ulardan to‘g‘ri va maqsadga muvofiq foydalanish
darsning samaradorligini oshiradi, o‘quvchilarni o‘z fikrini to‘g‘ri, aniq va lo‘nda
ifodalashga o‘rgatadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga dunyoviy bilimlar berish faqat ona tili
darslari bilan chegaralanib qolmasdan, o‘qish darslari davomida ham o‘rgatib
boriladi. Ayniqsa, xalq og‘zaki ijodidan, maqollar, tez aytishlar,
~ 23 ~

topishmoqlarni o‘rgatish katta ahamiyatga ega. Bunda amaliy ishlar orqali nazariy
bilimlar hosil qilib boriladi. Maqollar odamlarning hayoti va turmushi jarayonida
to‘plagan tajribalari, dunyoqarashi, o‘zi yashab turgan ijtimoiy hayotga bo‘lgan
munosabati, o‘tmish hayoti va uning ibratli saboqlari, shaxsning ruhiy holati,
umid va orzularini ifodalaydi. Shning uchun ham ular bola tarbiyasida, xususan
axloq va odobiga ijobiy ta’sir etishda samarali natija ko‘rsatishga qodir. Maqol-
xalq og‘zaki ijodining juda ihcham, ammo chuqur mazmunga ega bo‘lgan
janrlaridan biri bo‘lib, u ko‘p asrlar davomida xalqning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy
va madaniy tajribalari asosida yuzaga keladi. Maqollar o‘zlarining ijtimoiy
funktsiyalariga ko‘ra, asosan keng xalq ommasining, ayrim xollardagina ba’zi
ijtimoiy guruhlarning dunyoqarashini ifodalaydi.
Mana shuning uchun ham maqollarning tematik ko‘lami juda keng bo‘lib, bu
ko‘lamni juz’iy, hayotiy voqelik bilan chegaralabbo‘lmaydi. Ijtimoiy hayotning
hech bir sohasi yo‘qki, u maqol janrida aks etmagan bo‘lsin. Umumiyroq qilib
aytganda, maqol ham makoniy, ham zamoniy jihatdan voqelikdagi har qanday
sabab-oqibat munosabatlarini o‘zida to‘liq aks ettiradi. Maqollar fikrni lo‘nda, aniq
ifodalashda o‘quvchining nutqi uchun juda zarur bo‘lgan vosita hisoblanadi.
Binobarin, xalqning ko‘p asrlik ijtimoiy tajribasida ming martalab tasdiqlanib
kelgan ibratli fikrlar har kun, har soat nutqimizga mazmuniy salmoq, o‘ziga
xos jilo baxsh etib kelmoqda.
Maqol xalq hayotini, maishiy turmushini, dunyoqarashi va intilishlarini ko‘p asrlik
tajribalarini aks ettirishi orqali katta g‘oyaviy tarbiyaviy maqsadni ko‘zlash
jihatidan eng faol janr hisoblanadi.
Uning tarbiyaviy ahamiyati shundaki, maqolda aks etgan voqea va xodisa asosida
shu voqea yoki hodisaga nisbatan izchil munosabat, yo tasdiq yo inkor yotadi.
Demak, u yoki bu maqolni eshitgan kishida albatta, u yoki bu voqea hodisa
yoki narsaga nisbatan aniq munosabat yuzaga keladi. Xalq maqollari asosan,
hayotdan, ayniqsa, mamlakatimizda keyingi yillarda sodir bo‘lgan voqealar bilan
bog‘lanib keladi.
~ 24 ~

Maqollar orqali o‘quvchilarning og‘zaki nutqi rivojlantiriladi. Eslab qolish
qobiliyati ya’ni, xotirasi tiklanadi, bilim, ko‘nikma va malakasi oshiriladi.
Maqollar orqali o‘quvchilar ongiga o‘tmishdagi ajdodlarimizni urf-odatlari,
an’ana va qadriyatlari chuqur singdiriladi. Maqollar o‘quvchilarda Vatanga
muhabbat, kattalarga hurmat, kichiklarga izzat, ota-onaga nisbatan hurmat va
muhabbat kabi muqaddas tuyg‘ularni shakllantiradi. Shuningdek, ular
do‘stlikka, halollik va to‘g‘rilikka, sixat-salomatlikka, yaxshilikka, ilm va
hunarga,mehnatsevarlikka o‘rgatadi. Maqollar ko‘pincha qofiyalangan yoki
radivli qofiyalar bilan ta’minlangan bo‘ladi. Ba’zan esa tovushlar uyg‘unligi
zaminida ohangdoshlashtiriladi. Bu ayni vaqtda ularning esda qolishini
osonlashtiradi. O‘zbek tili maqollarga juda boy. Bu maqollar asrlar qanotida
avloddan avlodga, og‘izdan-og‘izga o‘tib, sayqal topib, yana jilolanib bizning
davrimizgacha yetib kelgan.
O‘zbek xalq maqollardan namunalar:«Bugungi ishingni ertanga qo‘yma»;«Baxt
qushini ushlamoq uchun, baxt oviga chiqmoq kerak»;«Odam Vatanni sevar,
bulbul chamanni», degan maqollar ham borki, bular bilan: Baxt-tilakda emas,
bilakda. «Kishining baxti-bel, bilaging bilan baxtga erisholmaysan, bilagingni
ishga sol, mehnat qil», demoqchi bo‘ladilar. Birni kessang o‘nni ek. Xalqimizning
bu va bu singari bir turkum maqollarida ko‘chat ekish, bog‘ qilishga targ‘ib etiladi:
«Bir daraxtdan o‘n bo‘lur, o‘ntasidan-o‘rmon»; «bir tup tok eksang, bir tup tol ek»,
«Bog‘bonning tol ekkani-o‘ziga nom ekkani».
Xalq og‘zaki ijodiyotida bolalar intizomi, ma’suliyatining dastlabki saboqlarini
oladilar. Mavjud tartibga bo‘ysunadilar. Biroq bu ham bolalarning mustaqilligi va
tashabbusi, ongining o‘sishiga aslo monelik qilmasligi kerak.Boshlang‘ich sinf
“O‘qish kitobi “ darsliklarida maqolni quruq o‘zigina keltirilmasdan, balki unga
mos rivoyat va ertaklar beriladi.
Boshlang‘ich ta’limda 2-sinf o‘quvchilari “Navoiy hikmatlari”ni o‘rganadilar.
Masalan: “ Olamdan g‘amsiz o‘tay desang, ilmu hunar o‘rgan “, “Sabr bila ko‘p
bog‘liq ish ochilur, ishda oshiqqan ko‘p toyilur”.Maqollar va hikmatli so‘zlar
ikkinchi , uchinchi, to‘rtinchi sinf “O‘qish kitobi” da mavzularni yakunlovchi,
~ 25 ~

uning g‘oyaviy mazmunini o‘qivchi xotirasida uzoq saqlovchi janr sifatida
berilgan. Undan tashqari 3-sinf o‘quvchilari, “Xalq og‘zaki ijodi “ ruknida berilgan
do‘stlik, ahillik, ilm –fan va hunar haqidagi xalq maqollarini o‘rganadilar.Xulosa
qilib shuni aytish mumkinki, xalq og‘zaki ijodidan foydalangan holda
o‘quvchilarga mustaqil topshiriq berish ularning mavzuni keng
qamrovlio‘zlashtirishlariga imkon yaratadi. Bundan tashqari, shu tarzda tashkil
etilgan darslar qiziqarli va samarali bo‘ladi. Qolaversa, dars jarayonida manbalarda
mavjud bo‘lgan va o‘qituvchi tomonidan saralab olinib, o‘quvchilarga
foydalanishlari uchun tavsiyaetilgan ma’lumotlardan izchil foydalanish,
o‘quvchilar ijodiy tafakkurining shakllanishi va dunyoqarashining kengayishiga
yaqindan yordam beradi. Xalq maqollarini yod olish o‘quvchilar tafakkurini
o‘stiradi,nutqini boyitadi, hayotidagi inkor etib bo‘lmas turmush tajribalarini
o‘zlashtirishga yordam beradi.
~ 26 ~

II BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNI O‘RGATISH
USULLARI
2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarning leksik-semantik
xususiyatlarini o‘rgatish usullari
Bilamizki, boshlang‘ich ta’lim (1-4-sinflar) ta’lim tizimimizning eng asosiy
tayanch bosqichi hisoblanadi. Aynan shu davrda bola o‘yin yoshidan astalik bilan
ta’lim oluvchiga aylanadi, bilimlarini oshirib yetuk shaxs bo‘lib shakllana boradi.
Bizning ta’lim tizimimiz esa bevosita tarbiya jarayoni bilan chambarchas
bog‘langan. Hech qachon bu ikki tushunchani bir-biridan ajratib bo‘lmaydi.
Ta’lim sifati albatta, yuksak tarbiya natijasi hisoblanadi.
O‘quvchilarga tarbiya berishning ko‘plab usullari mavjud. Shulardan biri bu
xalq og‘zaki ijodiyoti hisoblanadi. Ya’ni bunda turli xil ertaklar, afsona-yu
rivoyatlar, maqollarning ahamiyati katta.
Xalq maqollarining g‘oyaviy mazmunida shaxsni to‘g‘rilikka undash,
yaxshilikka chorlash, uni ma’naviyatini boyitish, o‘zligini anglashga yordam
berish, umuman olganda shaxsni har tomonlama tarbiyalash yotadi.
Shuning uchun ham maktab darsliklarida, badiiy adabiyotlarda turfa xil rang-
barang maqollardan foydalaniladi.
Xalq maqollari boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi”
darsliklaridan keng o‘rin olgan bo‘lib, o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda
asosiy qurol vazifasini bajaradi. Bunda o‘quvchilarga maqollardan ko‘zlangan
asosiy mazmunni anglatib, ularni tushungan holda qo‘llay olishlari uchun eng
avvalo, maqollarning leksik-semantik xususiyatlarini o‘rgatish maqsadga
muvofiq hisoblanadi. Maqollarning leksik-semantik xususiyatlarini boshlang‘ich
sinf o‘quvchilariga o‘rgatishda, eng avvalo, ularning yosh toifasi, bilim
saviyasi e’tiborga olinadi. Dastlab 1-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi”
darsligida soddaroq maqollardan, tushunish osonroq bo‘lgan maqollardan
~ 27 ~

keltirilgan. Bunda ham maqolni to‘g‘ri tahlil qila olish uchun, albatta, undagi
leksik komponentlarning semantic ma’nolariga e’tibor qaratiladi.
Maqollardan o‘rinli foydalanish uchun, o‘z o‘rnida topib qo‘llash uchun
ularning leksik-semantik xususiyatlarini bilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Maqollar barqaror birikmalar bo‘lgani uchun ham ular yaxlit holatda ma’no
ifodalaydi. Shuningdek ushbu yaxlit ma’noni ifodalashda maqollar tarkibidagi
komponentlar ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Xalq og‘zaki ijodining ko‘pgina janrlarida, jumladan, maqollarda jamiyatdagi
munosabatlar, holat va hodisalarni soddaroq, oydinroq ifodalamoq maqsadida
tabiatdagi o‘z xususiyatlari bilan shunga mos keladigan turli narsalar (qushlar,
hayvonlar, o‘simliklar, ularning mevalari, jismlar, uy jihozlari, ish qurollari,
mehnat mahsulotlari va hakozolardan) obrazli ustalik bilan foydalaniladi. Ana shu
narsalarning har birini timsol qilib olib, ular vositasida muayyan sifatlarga (xoh
ijobiy, xoh salbiy) ega bo‘lgan kishilarning obrazi gavdalantiriladi.
Maqollarda turli xil komponentlardan, jumladan, shaxs, o‘simlik, qush,
hayvon, kundalik hayotdagi turli xil jonli va jonsiz narsa-predmetlar nomlaridan
unumli foydalanilgan bo‘lib, bu komponentlarni maqolda qo‘llashda ularning
xususiyatlariga alohida e’tibor qaratilgan. Masalan, tulki –ayyor; chumoli –
mehnatkash; it –vafodor; tuya –sabrli, chidamli; eshak –ahmoq; toshbaqa –
imillagan, sekin; ot –ziyrak; to‘tiqush –mahmadona,sergap va hakozo.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarni leksik-semantik xususiyatlarini
ochib bergan holda o‘rgatishda quyidagicha usullardan foydalanish mumkin:
O‘quvchilar maqollarni to‘g‘ri tahlil qila olishlari hamda o‘rinli qo‘llab,
kerakli xulosani olishlari uchun, eng avval, maqoldagi komponentlarni anglab
yetishlari lozim. Bunda maqollar doim ham o‘z ma’nosida qo‘llanilavermasligini
inobatga olish lozim. Maqollarda qatnashgan komponentlar kundalik hayotda
ifodalagan belgilariga ko‘ra semantik ma’no ifodalab kelgan. Masalan, Bulbulga
bog‘ yaxshi, Kaklikka –tog‘/ maqolidagi komponentlarni tahlil qiladigan bo‘lsak,
bulbul –sayroqi qush; bulbul leksemasi bilan odatda chamanzor, bog‘-u bo‘ston
atamalari birga qo‘llaniladi.
~ 28 ~

Kaklik –yovvoyi qush bo‘lib, u asosan tog‘da yashaydi. Endi maqolga
qaytadigan bo‘lsak, bulbulga bog‘ yaxshi deyilyapti. Demak bu yerda bulbulning
sayroqilik xususiyatiga emas, yashash hududiga e’tibor qaratilgan. Xuddi
shunday, kaklikka tog‘ (yaxshi) –bu yerda ham kaklikning yashash hududiga
e’tibor qaratilmoqda. Demak, ushbu maqoldan shunday xulosa qilish mumkin:
“Har qaysi jonivorga o‘z yashash joyi yaxshi, afzal”. Ya’ni maqoldan shunday
xulosa qilinadi, kishilarga yashash joyi, tug‘ilib o‘sgan maskani –Vatani yaxshi
ekan.
Ushbu maqol, yoki shu kabi boshqa maqollar o‘quvchilarga o‘rgatilyotganda
ularning leksik-semantik tarkibiga ahamiyat berish, hamda umumiy xulosa
chiqarish kerak bo‘ladi.
Shuningdek, o‘quvchilarga maqollarni ularning leksik-semantik xususiyatlari
asosida o‘rgatishda turli xil didaktik o‘yinlardan ham foydalanish mumkin.
Masalan, turli xil boshqotirmalar, topshiriqlar, rasmli didaktik o‘yinlar kabi.
Boshlang‘ich ta’lim darsliklarida ona tabiat va uni ko‘z qorachig‘idek asrash,
Vatanimiz tarixi, buguni, kelajagi, turfa insonlar hayoti, mehnatsevarlik, milliy
qadriyatlar, xalqlar do‘stligi va tinchliktotuvlik kabi turli mavzular bo‘yicha
atroflicha tushunchalar berishga mo‘ljallangan she'rlar, masallar,ertaklar,
hikoyalar, afsonalar, maqol va topishmoqlar, ilmiy-ommabop asarlar o‘qib
o‘rganiladi, ularning har biri o‘ziga xos shakl, uslub va mazmunda yaratiladi.
Shuning uchun ham har bir janrga mansub asarlarni o‘ziga xos usulda o‘qib
o‘rganish taqozo qilinadi. 4-sinf “O‘qish kitobi”dagi barcha mavzular
o‘quvchilarga ta'lim-tarbiya berish bilan birga, ularning lug‘atini boyitishga,
og‘zaki hamda yozma nutqini to‘g‘ri shakllantirish va nutq madaniyatini
o‘stirishga qaratiladi. Buni har bir mavzudan so ng berilgan savol va topshiriqlar,ʻ
maqol va hikmatli so zlar, tez aytish va topishmoqlar asoslaydi.
ʻ
Boshlang‘ich ta’limda maqollar o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirish
va mavjud vaziyatlardan to‘g‘ri xulosa chiqara olish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
4-sinf O‘qish kitobida hikmatli so‘zlar alohida “Maqollar” mavzusi ostida ham,
~ 29 ~

o‘quvchilar o‘rganadigan asarlarning sarlavhasida, matn ichida va oxirida berilgan.
Bundan tashqari, mavzuni mustahkamlash uchun berilgan savol va topshiriqlar
ichida ham maqollarni uchratishimiz mumkin.Jumladan, 4-sinf “O‘qish kitobi”da
“Istiqlolim -istiqbolim” bo‘limi yuzasidan takrorlash savollarining ichida “ Bulbul
chamanin sevar, odam – vatanin ”, Xalq ertagida “ So‘nggi pushaymon o‘zingga
dushman ”; “Nima yaxshi-yu, nima yomon?” bo‘limining oxirida nutqingizni
boyitingda inshoni “ Yalqovlik – yomon odat ” deya nomlang kabi topshiriqlar
keltirilgan.
Boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsliklarida ham
maqollardan unumli foydalanilgan. Darsliklarda keltirilgan matnlarga mos
maqollar berish orqali, yoki maqollar qatnashgan topshiriqlar orqali ham hikoya
matnining tushunarli bo‘lishiga hamda berilgan maqollarning mazmun-mohiyatini
to‘g‘ri anglab yetishga erishish mumkin. Masalan, 2-sinf “Ona tili va o‘qish
savodxonligi” darsligidagi “O‘zbekiston –mening Vatanim!” bo‘limidagi
“Vatanparvarlik nima?” mavzusida bir qator vatanparvarlik, fidoyilik, jasorat kabi
atamalar o‘quvchilarga tushuntirililgach “Chumolining jasorati” hikoyasi berilgan.
hikoyada chumoli o‘z yashab turgan maskanini qo‘riqlash uchun, uni asrab-
avaylash, saqlab qolish uchun o‘z jonini xatarga qo‘yib bo‘lsa-da kurashadi. Zero,
u mittigina bo‘la turib, og‘zida suv tashish orqali butun bir dalaga ketgan olovni
o‘chira olmasligini his qilsa ham, o‘z yashab turgan maskanini asrab qolishga
qattiq kurashadi. Ushbu hikoya orqali o‘quvchilar ongiga Vatanga muhabbat,
sadoqat, fidoyilik, uni ko‘z qorachig‘iday asrab-avaylash kabi ezgu g‘oyalarni
singdirishimiz mumkin bo‘ladi. Ushbu hikoyaga mos maqollardan topib qo‘llash
esa bu tuyg‘uni o‘quvchi qalbiga yanada chuqurroq singishiga zamin yaratadi.
Ushbu mavzuda shunday topshiriqni uchratish mumkin:
Topshiriq. Berilgan maqollarning qaysilari “Chumolining jasorati” matni g‘oyasiga
mos kelishini aniqlang.
1. O‘zga yurtda shoh bo‘lguncha, o‘z yurtingda gado bo‘l.
2. Kuch –birlikda
3. Suvni bersang elga, yasharsan ming yilga.
~ 30 ~

4. Vatanga –halokat, o‘zingga falokat.
5. Bulbulga bog‘ yaxshi,
Kaklikka –tog‘.
6. Harakatda barakat.
“Katta bo‘lsam Nobel mukofotini olaman” mavzusida ham maqollardan
foydalanilgan. Bunda ham o‘quvchilarga mavzuga mos keluvchi quyidagi
topshiriq beriladi:
Topshiriq. Maqollarni yozing. Ma’nosini tushuntiring.
Bilagi zo‘r birni yiqar,
Bilimi zo‘r – mingni.
Ilmsiz bir yashar,
Ilmli ming yashar.
Bilmaganini so‘rab o‘rgangan – olim,
Orlanib so‘ramagan – o‘ziga zolim.
Ilmli uy – charog‘on,
Ilmsiz uy – zimiston.
Boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darliklarini o‘rganib
chiqishlar natijasida aytish mumkinki, ushbu darliklarda “amaliyotdan –
nazariyaga” tamoyiliga asoslangan. Ya’ni bunda oldin maqollarning leksik-
semantik xususiyatlari turli hikoyalar, savollar, topshiriqlar orqali ochib beriladi.
So‘ngra mavzu g‘oyasiga mos maqol keltiriladi. Bunda maqollarning asosiy
mazmun-mohiyatini tushunish osonlashadi. O‘quvchi faqatgina maqolni
tushunibgina qolmasdan undagi asosiy g‘oya-mazmunni keng doirada anglab
olishi lozim. Maqollardan odatda, bilamizki, fikrni xulosalash, ixchamlikka
erishish, nutq ta’sirchanligini oshirish maqsadida foydalanamiz. Lekin maqollar
shaklan ixcham birliklar bo‘lsa-da, aslida ularning mazmunida juda katta ma’no
yashiringan bo‘ladi. Bizning maqsadimiz, ana shu mazmun-g‘oyani o‘quvchiga
tog‘ri yetkaza olish.

~ 31 ~

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarning leksik-semantik xususiyatlari
asosida o‘rgatishning bir necha xil usullari bilan tanishib chiqsak:
I. Maqollardagi leksemalarni tahlil qilgan holda o‘rgatish usuli.
Bunda quyidagicha topshiriqlardan foydalanish mumkin:
1-topshiriq. Maqollardagi tushirib qoldirilgan so‘zlarni toping.
1.Hunar – bebaho …(aziz, qadriyat, boylik);
2. Nima eksang, shuni … (ko‘rasan, o‘rasan yeysan);
3. Ilmli ming … (yashar, sanar, so‘zlar);
4. Yersevarni – el … (qadrlar, sevar, kuylar);
5. Yaxshilik yerda … (bo‘lmas, emas, qolmas);
6. Hunarsiz kishi o‘limga … (yaqin, teng, loyiq).
2-topshiriq. Berilgаn mаqоllаrdаgi bir-biriga zid ma’noli sо‘zlаrni аniqlаng.
(Masalan, yaxshi-yomon kabi).
1. Birlаshgаn dаrуо bо‘lur, tаrqаlgаn irmоq bо‘lur. 2.Bоlаli uу — bоzоr, bоlаsiz
uу — mоzоr. 3.Bоr mаqtаnsа tоpilur, уо‘q mаqtаnsа chоpilur. 4.Dо‘st аchitib
gаpirаr, dushmаn — kuldirib.5. Kiуimning уаngisi уаxshi, dо‘stning –
eskisi.6.Kаttа аrаvа qауdаn уursа, kichik аrаvа shundау уurаdi.7. Ilmsiz bir
уаshаr, ilmli ming уаshаr. 8. Iliq sо‘z – shаkаr, sоvuq sо‘z – zаhаr. 9.Dаngаsаning
ishi bitmаs, уоz kelsа hаm qish i bitmаs. 10.Gаpni оz sо‘zlа, ishni kо‘p kо‘zlа.
3-topshiriq. Quyidagi maqollarda qatnashgan so‘zlarning ma’nolarini aniqlang.
Maqollar mazmunini muhokama qiling.
Vaqt tog‘ni yemirar,
Suv toshni kemirar.
Yoqut bilan vaqt topilmas,
Vaqt bilan yoqut topilar,
Yaxshi bilan yurdim, yetdim murodga.
Yomon bilan yurdim, qoldim uyatga.
~ 32 ~

4-topshiriq. Berilgan maqollardan qarama-qarshi ma’noli so‘zlarni aniqlab
yozing.
Gapni oz so‘zla,
Ishni ko‘p ko‘zla.
Yaxshi so‘z qand yedirar,
Yomon so‘z pand yedirar.
Erta turgan ish bitirar,
Kech turgan ko‘p turtinar.
Kattaga hurmatda bo‘l,
Kichikka –izzatda.
II. “Kim ko‘p biladi?” o‘yini. Bunda o‘quvchilar bir nechta guruhlarga
bo‘linadi. Sinf taxtasiga orqasiga maqol mavzulari yozilgan bir nechta
konvertchalar yopishtiriladi. Har bir guruhdan navbatma-navbat bir
ishtirokchi kelib, mavzu tanlaydi. So‘ngra shu mavzuga mos maqollar
aytish musobaqasi o‘tkaziladi. Qaysi jamoa ko‘p va to‘g‘ri maqol
keltira olsa g‘olib bo‘ladi.
O‘qituvchi qog‘ozlarga quyidagi mavzularni yozishi mumkin:
1. Vatan mavzusidagi maqollar
2. Ona haqidagi maqollar
3. Do‘stlik mavzusidagi maqollar
4. Vaqt haqidagi maqollar
5. Kasb-hunar mavzusidagi maqollar
6. Mehnat haqidagi maqollar va hakazo.
~ 33 ~

III. Krossvord, boshqotirma, rebuslar yordamida.
Topshiriq . Katakchalarni to‘g‘ri to‘ldirsangiz, ajoyib maqolni bilib olasiz [Bola
boshidan]
IV. Maqoldan matnga, matndan maqolga o‘yini.
Bunda 1-bosqichda maqol beriladi. O‘quvchi shu maqolga mos keluvchi
o‘tilgan mavzulardan yoki o‘zi bilgan boshqa birorta ertak rivoyat yoki
hikoya matnini keltiradi. 2-bosqichda hikoya matni o‘qib beriladi o‘quvchilar
shu hikoyaga mos keluvchi maqollarni aytishadi.
~ 34 ~

2.2.O‘zbek xalq maqollarining uslubiy imkoniyatlarini o ‘rgatish
usullari
Har bir xalq asrlar davomida juda katta hayotiy tajriba to‘playdi, shu tajribani
turli vositalar bilan kеlajak avlodlarga mеros qilib qoldiradi. Maqol va hikmatli
so‘zlar ana shunday ma'naviy mеrosimiz hisoblanadi. Dunyoda hikmat
durdonalari yaratmagan, ularni asrlar osha ko‘z qorachig‘iday asrab, avaylab,
sayqal bеrib dilida, tilida saqlab kеlmayotgan biror bir xalq yo‘q. Dono fikrni,
o‘tkir haqiqatni, tеran mazmunni, so‘z san'atining duru-javohirlarini o‘zida
mujassam etgan rang-barang maqollar nutqimizning eksprеssiv vositalari orasida
eng ta’sirchan, eng esda qoluvchi, kishini o‘ylashga, fikr-mulohaza yuritishga
bеixtiyor majbur qiluvchi kuchga ega: “Mеn qadimgi donishmandlarning bizga
qoldirib kеtgan aql durdonalarini ko‘zdan kеchiraman; agarda biz ularda bir
yaxshi narsaga duch kеlsak, uni o‘zlashtirib olamiz va juda katta foyda orttirgan
bo‘lamiz” (Suqrot).
Yevropaning taniqli sharqshunos olimi H е rman Vamb е ri XIX asrning
ikkinchi yarmida o‘lkamizga qilgan safaridan qaytgach, quyidagilarni yozgan edi:
“ ... Sharq qadimdan shе'riyat tuyg‘ulari o‘lkasi bo‘lib kеlgan ... Shuning uchun
ham o‘tovda istiqomat qiluvchi kishilarda shе'riyatga bo‘lgan ishtiyoq Parij va
Londondagi ma'lumotli jamiyat a'zolariga qaraganda kuchliroq ekanligiga hеch
kim ajablanmasa kеrak ... O‘rta Osiyoda bir-biriga muhabbat qo‘ygan yosh oshiq-
ma'shuqlar ham, ruhoniylar va oqsuyaklar ham – xullas, hamma-hamma poetik
ijodiyotga bir xilda qiziqadi ... Maqollarni yozma tilda ham, jonli tilda ham
uchratish, yurt kazolarining saroyida ham, ko‘chmanchilarning o‘tovida ham
eshitish mumkin ... Sahro o‘g‘loni bunday otalar so‘zini hamma vaqt yuziga jiddiy
tus kiritgan holda tinglaydi. Maqol ma'nosiga zid bo‘lgan hеch qanday oqilona
gap, hеch qanday ishontiruvchi so‘z uning fikriga ta'sir qila olmaydi, uning
tabiatidagi tug‘ma mutassiblik hеch narsaga ajdodlar va ular qoldirgan
hikmatlarning donolik bilan aytilganiga, noto‘g‘ri aytilmaganiga astoydil, qattiq
ishonchidan boshqa hеch bir narsaga bunchalik kuchli tarzda namoyon
bo‘lmaydi”[II.31.324-325-b].
~ 35 ~

Insoniyat yaratgan maqollar shе'riyati va didaktizmi bilan qadimdan mashhur
bo‘lib, tеmatik jihatdan shu qadar boy, shu qadar kеng, shu qadar rang-barangki,
ularda ijtimoiy hayotning eng murakkab muammolaridan tortib oilaviy hayotning
eng kichik urf-odatlarigacha, oddiy axloqiy nomalardan tortib kishilar hayotidagi
mayda-chuyda nuqsonlargacha, falsafiy dunyoqarashdan tortib eng kichik
jonivorlarning xususiyatlarigacha o‘z in'ikosini topgan. Qisqasi, tabiat va jamiyat
hayotining biror-bir sohasi yo‘qki, u maqollarda o‘z aksini topmagan bo‘lsin.
Xalqimizning ming yillar davomida to‘plagan boy hayotiy tajribasi son-sanoqsiz
maqollarda umumlashtirilgan va tipiklashtirilgan. Ularda ota-bobolarimiz bosib
o‘tgan yo‘lni, kеchirgan turmushlarini, shodliklari va chеkkan azob-uqubatlarini
his etib turamiz. Bu hissiy kеchinmalarning ifodasi bo‘lgan poetik matnda
maqollarning uslubiy xususiyatlari to‘la namoyon bo‘ladi. Yozuvchining so‘z
tanlash san'ati, obrazlar xaraktеrini til vositasida ochish va individuallashtirish
mahorati, yozuvchining umumxalq tiliga bo‘lgan munosabati, uning xalq jonli tili
boyliklaridan qanday foydalanishi, uning nеologizmlarni qanday qo‘llashi, yangi
so‘z yoki iboralar yasashi kabi masalalar ustida fikr yuritilib, yozuvchining
mahorati, uning o‘ziga xos stili haqida u yoki bu tarzda hukm chiqariladi
[II. 5.17-19-b]. “Dеvonu lug‘otit turk” asari Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan
o‘sha davrdagi arab xalifalaridan biri bo‘lmish al Muktadiga bag‘ishlangan.
“Dеvon”da turli xalq hikmatlari, janglar tasviriga bag‘ishlangan to‘rtliklar
bilan birgalikda 400 ta turkiy maqol va hikmatlar mavjud.
Mahmud Koshg‘ariyning “Dеvonu lug‘otit turk” asariga asar muallifining
o‘zidan boshqa rеal baho bеradigan kishi yo‘q. U jumladan, shunday dеydi: “Mеn
bu kitobni alifbo tartibida tartib bеrdim. Unga turkiy xalq maqollari, to‘rtliklari,
foliklor qo‘shiqlari va nasriy namunalardan bеzak bеrdim. Mеn kitobni
o‘quvchiga tushunarli bo‘lishi uchun undagi tushunilishi qiyin bo‘lgan jihatlariga
tushuntirishlar bеrdim. Bunga yillab mеhnat qildim. Ayniqsa, donishmandlik
xususiyatiga ega bo‘lgan maqollarga ahamiyat qaratdim. Ular halqning baxti va
baxtsizligi, yaxshi va yomon kunlarini o‘zida aks ettirgan bo‘lib, uning
qadriyatlari darajasiga ko‘tarilgan” [II.10. 1-jild,89-b].
~ 36 ~

Masalan: Tilku oz iniga ursa uzuz bolur/ Tulki o‘z uyasiga qarab hursa, qo‘tir
bo‘ladi/, Ermaguga ashik art bo‘lur /Yalqovga eshik ostonasi ham tog‘ tеpasidеk
ko‘rinadi/, Erik erni yag‘lig‘, ermagu bashi qanlig‘/ Tirishqoqning labi yog‘liq,
erinchoqning boshi qonliq/, Ermaguga bulit yuk bolur/ Yalqovga bulut soyasi ham
yuk bo‘ladi/, Emgak ekinda qalmas /Mеhnat bo‘sh kеtmaydi/, Erdamizdan qut
chеrtinur /Hunari va odob–fazilati bo‘lmagan kishidan baxt va davlat kеtadi/, Tеva
silkinsa, eshakka yuk chiqar /Tuya silkinsa, undan bir eshakning yuki chiqadi/,
Tikmagincha unmas, tilamaganicha bolmas/ Ekilmaguncha hosil unmaydi,
tilamagunicha bo‘lmaydi/, Qush qanatin, er atin/Qush qanoti bilan, er oti bilan/,
Tutushmagincha tuzulmas, tubirmagincha achilmas Urushmaguncha yarash
bo‘lmas, shamol qo‘zg‘almaguncha havo ochilmas/ Arpasiz at ashumas, arqasiz
alp chеrik siyumas/Arpasiz ot qir osholmas, yordamchisiz yigit jangda еnga
olmaydi/ kabi. Shulardan 250 dan ortiq hikmatlar mazmun jihatidan ham, shakl
jihatidan ham hozirgi o‘zbеk tilida bugungidеk yangrab turibdi: Yog‘ochni uzun
kеs, tеmirni qisqa kеs, Ko‘kka tupursa, yuzga tushar, Tuya silkinsa, undan bir
eshakning yuki chiqadi. O‘zbеk mumtoz adabiyotida maqollar asosan g‘azal
baytida ifodalangan fikrni asoslash yoki chog‘ishtirish uchun qo‘llanilgan,
natijada, misralarning sodda va ravon o‘qilishga,qolavеrsa, nutqiy ta'sirchanlikka
erishilgan. Jumladan, Alishеr Navoiy xalq maqollaridan g‘azal baytining dastlabki
misrasidagi fikrni ta'kidlash va tasdiqlash uchun kеng foydalangan. Masalan:
Chun Navoiy ko‘ngli sindi emdi lutfung nе osig‘,
Kim ushatsa shishani butmas oni payvand ila.
Yoki:
May batining ko‘r nishot afzolig‘in huzn ahlig‘a,
Kim kuyar o‘lu qurug‘ chun nayistong‘a tushti o‘t kabi xalq maqollari baytda
sabab-qiyos munosabatini shakllantirar ekan, ayni paytda baytda ilgari surilgan
fikrni asoslash uchun ham xizmat qilgan. Ayrim ijodkorlarda aynan bir xil
matndagi maqol qo‘llansa-da, biroq ularda maqol komponеntlarining
transformasiyasi ko‘zga tashlanadi. Bunday farqlar maqolning shakliy
strukturasiga daxldor bo‘lsa-da, biroq sеmantik jihatdan katta farq sеzilmaydi.
~ 37 ~

Natijada, badiiy matnda xalq maqollarining turli xil variantlari vujudga kеladi.
Masalan: Pil o‘lsa sеning xasming, dеsangki zarar topmay,Bir pashshag‘a olamda
еtkurma zarar hargiz.
Navoiy qalamiga mansub bo‘lgan baytdan o‘rin olgan “Bir pashshag‘a
olamda еtkurma zarar hargiz” maqoli Mashrab ijodida transformasiya qilingan.
Qiyoslaymiz: ... Bas kishiga tеkmasun xavfu xatar, Mo‘rg‘a ozor bеrmas yaxshilar.
Agar har ikki ijodkor tomonidan qo‘llangan maqollarni sеmantik jihatdan
qiyoslasak, xalq hikmatining har ikki varianti ma'no ottеnkalariga ko‘ra
farqlanadi. Chunki, pashsha ham, chumoli ham hasharot hisoblansa-da, chumoliga
nisbatan ijobiy baho, pashshaga esa salbiy baho munosabati mavjudligini
ko‘rishimiz mumkin. Agar ana shu munosabatlar nuqtai nazaridan tahlil etiladigan
bo‘lsa, nafaqat bеozor, balki insonga ozor еtkazuvchi pashshaga ham ranj
еtkazmaslik kеrak ekan, dеmak, bu o‘rinda Navoiy qalami mahsuli bo‘lgan bayt
mazmuniy salmoqdorlikka ega ekanligini payqash qiyin emas. Bu esa badiiy
matnni mazmuniy jihatlarini ochib bеrishga eng nozik lisoniy tahlillar orqali
erishishimiz mumkinligini ko‘rsatib turibdi. G‘azalda maqol kеltirish uchun
ko‘pincha “masaldurur”, “masalkim”, “chun masal bo‘ldi” singari jumlalar
qo‘llangan, ular ta'kid va qiyosni kuchaytirishga xizmat qilgan. G‘azalda
maqollar, asosan, baytning ikkinchi misrasida joylashtirilgan. Bunday bayt
misralari o‘zaro sabab-natija, qiyos va o‘xshatish munosabatlarini ifodalagan.
Rabg‘uziyning “Qissasi Rabg‘uziy” asarida qo‘llangan maqollarni o‘rgangan
Z.Shukurova mazkur asarda maqollarning bir qator uslubiy xususiyatlarini
aniqlagan. “Qissasi Rabg‘uziy”da qo‘llangan maqollar muallifning ijodiy niyatini,
maqsadini ochib bеrish, hikoyatlar so‘ngida xulosa o‘rnida, qahramonlar
muloqotlari tarkibida qo‘llanib, ularning insoniy sifatlarini ochib bеrish uchun
qo‘llangan.
Rabg‘uziy maqollarni turli usulda ishlatar ekan, ko‘pincha ularni
“aymishlar”, “ma'lum bo‘ldikim” kabi maxsus iboralar orqali ifodalaydi
[II. 40. 97-b]. Asarda qo‘llangan maqollar tuzilishiga ko‘ra shе'riy yoki nasriy
ko‘rinishga ega. Maqollar shе'riy shaklda ham qissa tarkibiga singdirilgan, zеro
~ 38 ~

“xalq donoligining ifodasi bo‘lmish maqollarning jarangdorligi, ohangdorligi
shе'riy shaklda yanada ortadi” [II.26.41-b].
Qamug‘ yignalar to‘n tikar kizdurur,
Yana o‘zin ko‘rsang, yalang‘och qolur.
Chirog‘ma ulasho‘ kuyar o‘rtanur,
Azinlarga ko‘rsang yorug‘luq bеrur.
Maqollar tilning ko‘rki hisoblanadi. Ulardagi ixcham hajm va ma'no xalq
ma'naviyati, zakovati mahsulidir. Maqollardan nutqda foydalanish mazmunni
boyitishga, ta'sirni oshirishga va shuning barobarida tilning ko‘rkamligini
namoyon etishga olib kеladi, nutqning xalq tiliga yaqin bo‘lishini ta'minlaydi.
Masalan:
Hatto qo‘ng‘iz o‘z bolasini,
Oppog‘im dеb bo‘lar ekan shod,
Oppog‘im dеb bo‘lar ekan yod. (H. Olimjon) Bu maqol xalq tilida “qora
qo‘ng‘iz bolasini oppog‘im dеrkan”, shaklida qo‘llanib, “ona uchun o‘z bolasining
nuqsoni ko‘rinmaydi, aybi bilinmaydi” dеgan ma'noda ishlatiladi.
Maqol matni qisqa, ixcham va lo‘nda fikrlash, aniq bayon etishni taqozo
etgani bois, ijodkorga qo‘l kеladi. Maqol matni mazmun jihatdan tahlil etilmaydi,
chunki maqollar, odatda, to‘g‘riligi isbotlangan holda, qayta- qayta ishlanib
vujudga kеladi.
Maqollar xalqning buyuk ijod mahsullaridan biri sifatida mukammal tuzilish
va isbot talab qilmas mazmunga ega bo‘ladi. Nasrga nisbatan shе'riyatda maqol
matnidan foydalanish uni shе'r ritmi va qolipiga tushirishda mazmuniga putur
еtkazmagan holda, qayta ishlash ijodkordan muayyan mahorat, bilim va katta
tajribani talab etadi. Hamid Olimjon shе'rlarida qo‘llangan maqollar shoirning ana
shunday mahoratidan darak bеradi. Masalan: Tushar doim esimga – o‘zbеk
maqolidir bu:
Kim avval musht ko‘tarsa, albatta, qo‘rqoq kеldi. (H. Olimjon) [II.28.137-b].
~ 39 ~

Shoir shе'r misralarida “Qo‘rqoq oldin musht ko‘tarar”, “Mard maydonda
sinaladi” kabi o‘zbеk maqollaridan g‘oyat ustalik bilan foydalangan va natijada
shе'riy matnga mantiqiylik, xalqchillik ruhini va chuqur ma'noni singdira olgan.
Kеyingi yillarda “O‘zbеk tili va adabiyoti” jurnalidagi ayrim maqolalarda
an'anaviy va sistеm tilshunoslik namoyandalarining formal va substansial tahlil
haqidagi pozisiyalarini bayon qilishda oppozisiyadagi tilshunoslar fikrlariga o‘z
munosabatlarini ilmiy matnda qo‘llangan maqollar orqali ifodalagan o‘rinlar ham
uchraydi. Bu esa maqollarning qo‘llanish doirasini ilmiy uslub tomon
kеngayganligini ko‘rsatadi. Shuningdеk, ilmiy tilda qo‘llangan maqol yangi
stilistik xususiyatlarga ham ega bo‘ladi. Masalan: “Tadqiqotning ongli va izchil
mеtodologik asosi uni fanda juda ko‘p uchraydigan mantiqiy va gnosеologik
xatodan – Attoru Rumiylar timqorong‘ilikda filni yaxlit “ko‘rish”ga intilgan
johillar, Mir Alishеr ko‘rlar, Frеnsis Bekon esa “g‘or ruhi” bandilari dеb atagan va
o‘zbеk xalqi “ko‘r tutganini, kar eshitganini qo‘ymas” maqolida ixcham
ifodalagan mahdudlikdan asraydi”. Yoki quyidagi misolni ko‘raylik: “...Ammo bir
yo‘nalishda hosil qilingan hukm/ xulosa ikkinchi yo‘nalish vakiliga “yoqmasligi”
tabiiy va buni xalqimiz “qo‘ng‘iz bolasini oppog‘im dеydi” maqolida
mujassamlashtirgan.
Ko‘rinib turibdiki, maqollar nafaqat badiiy va publisistik uslubda, balki ilmiy
uslubda ham muallifning nutqiy niyati va kommunikativ maqsadini ifodalashning
muhim usullaridan biri.
2.3. DARS ISHLANMA
Fan: Ona tili va o‘qish savodxonligi
Sinf: 2
Mavzu: Chumolining jasorati
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O‘quvchilarga 2-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi”
darsligidagi “Chumolining jasorati” matnini o‘rgatish, maqollar yordamida matn
mazmunini, undagi asosiy g‘oyani o‘quvchilarga ochib berish.
~ 40 ~

Tarbiyaviy: O‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, yosh avlod
ongiga vatan, vatanga muhabbat g‘oyalarini singdirish. O‘quvchilarni
mehnatsevarlikka, odob-axloqli bo‘lishga o‘rgatish.
Rivojlantiruvchi: o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, topag‘onlikka o‘rgatish.
Ulardagi tafakkur ko‘lamini kengaytirish.
Dars turi: Yangi bilim beruvchi
Dars usuli: Aralash
Dars jihozlari: darslik, ko‘rgazmali qurollar, tarqatma materiallar, proyektor
ekrani bilan, kompyuter, rag‘bat kartochkalari
DARSNING BORISHI:
I. Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashish, davomatni
aniqlash
II. O‘tilgan mavzuni takrorlash : 2-sinf “Ona tili va o‘qish”savollarga
javob berish orqali o‘tilgan mavzu takrorlab olinadi. Bunda quyidagi savollar
o‘quvchilarga beriladi:
1. Bolajonlar, non qanday paydo bo‘ladi?
2. Non tayyorlashda qanaqa asbob-anjomlardan foydalanar ekanmiz?
3. Tandirda nonlar nima uchun yopishib turar ekan?
4. Novvoylarning qo‘li nima uchun kuymaydi deb o‘ylaysiz?
5. Non bilan bog‘liq qanday maqollarni bilasiz? Ushbu maqollar
ma’nolarini birgalikda muhokama qiling.
6. Non ham non, ushog‘i ham non. Ushbu maqolga o‘z fikringizni
bildiring.
7. Bolajonlar, biz nima uchun nonni aziz deymiz?
Ushbu savollarga iloji boricha barcha o‘quvchi jalb qilinadi. Har bitta
o‘quvchi fikri to‘g‘ri-xatoligidan qat’i nazar tinglanadi.
III. Yangi mavzuni tushuntirish:
Chumolining jasorati
~ 41 ~

Qadim zamonda turli-tuman gul va maysalarga burkangan keng o‘tloq
bo‘lgan ekan. U yerda qo‘y-qo‘zilar, kakliklar, tipratikanlar,toshbaqalar bilan birga
turli hasharotlar ham ahil-inoq yashar ekan.
Bir yili yoz juda issiq kelibdi. Yomg‘ir deyarli yog‘mabdi. Jazirama quyosh
tig‘ida o‘simliklar qurib, qovjirab qolibdi. Shunday kunlarning birida yaylovga o‘t
ketibdi. Kutilmagan yong‘in jonzotlarni vahimaga solibdi. Hamma tumtaraqay
qocha boshlabdi. Birgina chumoli qochmabdi. U o‘tloq yaqinidagi buloqdan mitti
og‘izchasida suv keltirib,
olovga purkay boshlabdi. Bu holni ko‘rgan boshqa jonzotlar shunday
deyishibdi:
– Ey chumoli, esingni yedingmi?! Sen olib kelayotgan suv zarrasi bilan olov
o‘chib qolarmidi? Qo‘y bu ishingni, joningni asra!
Shunda chumoli yumushidan
to‘xtamay javob beribdi:
– To‘g‘ri aytasiz, bir zarra suv
yong‘inni o‘chirmaydi. Lekin men
urinib ko‘rmoqchiman. Chunki bu
o‘tloq – mening vatanim. Uni asrash
uchun menda
zarradek imkoniyat bo‘lsa, shu
imkoniyatdan foydalanaman. Chumolining bu gapi o‘tloq ahliga qattiq ta’sir
qilibdi. Har tarafga chopayotgan jonzotlar birdan to‘xtab, chumolining ortidan
ergashishibdi. Asalari chelakchasida, kaklik tumshug‘ida, qo‘y-qo‘zilar og‘zida
suv keltirib, olovni o‘chirishga shoshilishibdi. Xullas, barcha jonzotlar bir yoqadan
bosh chiqarib olovga suv sepishganida xuddi osmondan yomg‘ir yog‘gandek
bo‘libdi. Shu tariqa yong‘in o‘chirilibdi.
(Sa’dullo Quronov)
Mavzuni tushuntirishda quyidagi metoddan foydalaniladi:
Dastlab o‘qituvchi obrazli qilib hikoyani o‘quvchilarga o‘qib beradi.
Bunda har bitta xatboshida, yoki o‘quvchilarning diqqati sustlashgan
~ 42 ~

o‘rinlarda ularga o‘qilgan qismdan savol berib olinsa yanada maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
So‘ngra quyidagi savollar yordamida hikoya mazmunini ochib berishga
harakat qilinadi:
1. O‘tloq ahli nima uchun birlashdi?
2. Ayting-chi, ushbu hikoyadagi chumoliga o‘xshash odamlar hayotda
ham uchraydimi? Ular o‘z yurtlarini qanday asrashadi?
3. Sizda Vatanni asrash uchun zarradek bo‘lsa ham imkoniyat bormi?
Misol keltiring.
4. Fidoyilik deganda nimani tushunasiz?
5. Hikoyadagi qaysi qahramonlar fidoyilik qilishdi?
6. Birlashgan o‘zar, birlashmagan to‘zar. Ushbu maqolni hikoyaga
qanday aloqasi bor? Birlashish deganda nimani tushunasiz?
1-topshiriq. Berilgan maqollarning qaysilari “Chumolining jasorati”
hikoyasi g‘oyasiga mos? Tanlovingizni izohlang.
Suvni bersang elga,
Yosharasan ming yilga.
Vatanga falokat –
o‘zingga halokat. O‘zga yurtda shoh bo‘lguncha
O‘z yurtingda gado bo‘l.
Bulbulga bog‘ yaxshi,
Kaklikka – tog‘.
Kuch birlikda. Harakatda barakat.
2-topshiriq. Maqollarni o‘qing. Ma‘nosini tushuntiring.
Arslon izidan qaytmas,
Yigit – so‘zidan.
Bo‘rining o‘zi to‘ysa ham,
ko‘zi to‘ymas. Tulkining hiylasi ko‘p,
yaxshisi – qochmoq.
Echki yugurib
kiyik bo‘lolmas
~ 43 ~

Hayvonlar bildirgan qo‘shimcha ma’nolarni bilib oling
tulki---ayyor ot –ziyrak,
she’r –kuchli eshak –ahmoq
to‘tiqush –mahmadona ayiq –polvon,
qo‘y –yuvvosh, it –vafodor,
tuya –sabrli, chidamli toshbaqa –
imillagan, sekin
Odam, hayvon yoki narsalarga xos sifatlarni aniqlash uchun qanday?
yoki qanaqa? so‘rog‘ini beramiz.
Masalan: ayyor tulki ( qanday tulki?)
Chumolining sizga qaysi sifatlari yoqdi?
~ 44 ~

Chumoli obrazi orqali qanday insonlar tasvirlangan? Siz
hayotingizda bunday odamlarni bilasizmi? Ularning sizga yoqqan
sifatlarini daftaringizga yozing.
3-topshiriq. Quyidagi maqollarni davom ettiring.
Bir bolaga yetti qo‘shni – … .
Yon qo‘shni – … … .
Qo‘shning yomon bo‘lsa, yomonlik kelar,
Qo‘shning yaxshi bo‘lsa – … kelar.
Hashar – elga … .
Oila tinch – … … .
Hovli olma, … ol.
IV. Yangi mavzuni mustahkamlash:
Yangi mavzuni mustahkamlashda o‘quvchilar 2 guruhga ajratiladi.
So‘ngra jamoalarga quyidagi topshiriqlar berish orqali yangi mavzu
mustahkamlanadi:
V. Quyidagi krossvord o‘quvchilarga tarqatiladi:
~ 45 ~

VI. Maqoldan matnga, matndan maqolga o‘yini.
Bunda 1-bosqichda maqol beriladi. O‘quvchi shu maqolga mos keluvchi
o‘tilgan mavzulardan yoki o‘zi bilgan boshqa birorta ertak rivoyat yoki
hikoya matnini keltiradi. 2-bosqichda hikoya matni o‘qib beriladi o‘quvchilar
shu hikoyaga mos keluvchi maqollarni aytishadi.
V. O‘quvchilarni baholash:
Darsda faol qatnashgan o‘quvchilar, dars davomida rag‘bat kartochkalari
bilan taqdirlanib boriladi. Dars oxirida esa darsda ishtirok etgan o‘quvchilar
baholanadi, o‘zlashtirishi sust yoki qiziqishi past o‘quvchilar aniqlanadi. Ular
bilan darsdan so‘ng alohida ish olib boriladi. Baholangan o‘quvchilar bahosi
cundalik.com saytiga ham qo‘yiladi.
VI. Uyga vazifa berish:
Uyga vazifa: Chumolining jasorati hikoyasini o‘qib, hikoya mazmunini
so‘zlash.Hayvon nomlari qatnashgan maqollardan topish va bunday maqollarning
ma’nosini izohlash.
~ 46 ~

XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, xalqimizda ta’lim har doim tarbiya bilan
uzviy bog‘lanib kelingan. Shuning uchun ham maktab darsliklarimiz, jumladan,
boshlang‘ich sinf darsliklari ham ta’lim, ham tarbiya bera oladigan qilib tuzilgan.
bunda xalq maqollarining ahamiyati katta. Maqollar bu xalqning uzoq yillik
tajribasi, kuzatishlari asosida yuzaga kelishi barchaga ma’lum. Maqollar
yordamida o‘quvchilarni odob-axloqqa o‘rgatish oson kechadi. Albatta, bunda
maqollardagi asosiy mazmun-mohiyatni o‘quvchi anglab yetsagina ko‘zlangan
maqsadga erishamiz.
Biz ham o‘z bitiruv malakaviy ishimizda boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga
“Ona tili va o‘qish savodxonligi” (1-3-sinflar) hamda 4-sinf “O‘qish”
darsliklaridagi mavzularni, aniqrog‘i mavzularda keltirilgan maqollarni, ularni
o‘quvchilarga to‘g‘ri yetkaza olish usullarini, maqollar yordamida o‘quvchilar
fikrlash doirasini, tafakkurini kengaytirish usullarini, darsda mavzularga mos
maqollarni tanlab, ularni o‘quvchiga tushuntira olish usullarini, keltirilgan hikoya
matnlarga mos keluvchi maqollarni to‘g‘ri tanlay olishni va ulardan kundalik
hayotda to‘g‘ri va o‘rinli qo‘llay olish ko‘nikmalarini yoritib berishni maqsad
qilib oldik. Ana shu maqsad mohiyatidan kelib chiqib, bitiruv malakaviy ishning
har bir bobida maqollarni, ularning leksik-semantik xususiyatlarini o‘quvchilarga
o‘rgatishda aniq vazifalarni belgilab oldik.
Bitiruv malakaviy ishning “O‘zbek xalq maqollarining leksik-semantik
xususiyatlari” bobida maqollar tarkibidagi komponentlar tahlil qilindi, maqollarda
ifodalab kelgan ma’nolari o‘rganib chiqildi.
“Boshlang‘ich ta’limda maqollarni o‘rgatish usullari” bobida mavzu
yuzasidan olib borilgan tajriba va usullar haqida va ularni o‘rgatishda ta’lim
texnologiyalarning o‘rni yuzasidan fikr yuritiladi. Ushbu bobda maqollarning
boshlang‘ich ta’limda tutgan o‘rni ularni boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga
o‘rgatish usullari xususida mulohazalar yuritildi.
“Ona tili va o‘qish savodxonligi” darslarida o‘quvchilarga maqollarni
o‘rgatishda quyidagi jihatlarga e’tibor qaratish muhim deb o‘ylaymiz:
~ 47 ~

-o‘qituvchi bayonining o‘quvchilar ongiga to‘la yetib borishi;
-barcha o‘quvchilar darsda faol va ongli munosabatda bo‘lishi;
-dars jarayonida ta’limning eng so‘nggi va interfaol usullaridan hamda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish;
-maqollar tarkibidagi komponentlarni to‘g‘ri tahlil qilishni o‘rgatish;
-maqollardagi asosiy g‘oyani o‘quvchilarga singdirishda maqol mazmuniga
mos rivoyat, hikoyalar keltirish;
-maqollarni o‘rgatishda turli xil qiziqarli topshiriqlarni tashkil etish;
-dam olish daqiqalarida maqollar bo‘yicha qiziqarli o‘yinlarni
tashkillashtirish.
Biz tajriba-sinov mashg‘ulotlarini Samarqand shahar 5-maktabda olib borish
jarayonida shunga amin bo‘ldikki, darslarda noan’anaviy metodlarni qo‘llash,
yangi pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanish, dars qismida, dam olish
daqiqalarida maqollarga doir qiziqarli o‘yinlarni tashkillashtirish o‘quvchilarda,
nafaqat, maqollar haqida chuqur bilim va ko‘nikmalarni hosil qilishda, balki
insoniy fazilatlarni, odob-axloq qoidalarini kamol toptirib borishda, nutqini erkin
ifodalay olishida samarali natijalar beradi.
Biz tajriba olib borayotganda har bir mashg‘ulotimiz so‘ngida o‘quvchilarga
darsda tahlil qilingan har bitta maqolni o‘quvchilar o‘z kundalik hayotida qo‘llashi,
amal qilishini ta’kidladik. O‘quvchilar o‘zlari amal qilgan holatlarni kelasi
mashg‘ulotlarda so‘zlab berishdi. Bu boshqa o‘quvchilarga ham o‘rnak bo‘lib,
ularning tarbiyasida sezilarli ijobiy o‘zgarishlar sezildi. Bu esa o‘quvchilarning
o‘zlashtirish darajasiga, bilim olishi ham ta’sir ko‘rsatdi. Olib borgan tajriba-
sinovlarimiz natijasida o‘quvchilarning nutq qobiliyatlari, fikrlash doirasi o‘sgani
sezildi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining qiziqarli o‘yinlarni o‘ynashga bo‘lgan
qiziqishlaridan unumli foydalanib, dars jarayonlarida, ayniqsa, ona tili darslarida
maqollarning mazmuni, undagi asosiy g‘oya-mazmun bilan tanishtirib borish,
maqollarga oid topshiriqlar bajarishda ko‘proq qiziqarli o‘yinlardan foydalandik.
~ 48 ~

Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida olib borgan tajriba-sinov ishlarimiz
orqali biz quyidagilarga erishdik:
a) O‘quvchilardagi odob-axloqni o‘stirishga;
b) O‘quvchilarning og‘zaki nutqini o‘stirishga;
c) Fikrlash, tafakkur qobiliyatlarini rivojlanishiga;
d) Dunyoqarashini kengayishiga;
e) Milliy qadriyatlarimizni o‘quvchilar ongiga singdirishga;
f) Bilim olishga bo‘lgan qiziqishlarini oshirishga;
g) Mashg‘ulotlarda faol ishtirok etish ko‘nikmalarini rivojlanishiga;
h) O‘zlashtirish ko‘rsatkichlarining oshirilishiga erishildi.
Kuzatishlarimiz yakunida yana bir bor boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga
maqollarni o‘rgatish muhim ekanligiga ishonch hosil qildik. O‘quvchilarga
maqollarni o‘rgatish jarayonida leksemalarning semantik tarkibiga e’tibor qaratish,
leksik-semantik xususiyatlari asosida turli qiziqarli topshiriqlarni bajargan holda,
maqollarda ifodalangan asosiy mazmun-mohiyatni ochib borish muhim deb
hisoblaymiz.
~ 49 ~

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
I.N о rm а tiv huquqiу hujj а tl а r v а met о d о l о gik
а h а miу а tg а m о lik n а shrl а r
1. “О‘ zbekistоn Respublikаsi Xаlq tа’limi tizimini 2030-уilgаchа
rivоjlаntirish kоnsepsiуаsini tаsdiqlаsh tо‘g‘risidа”gi О‘zbekistоn Respublikаsi
Prezidentining 5712-sоnli Fаrmоni, 2019- уil 29-аprel.
2. “Tа’lim tо‘g‘risidа”. О‘ zbekistоn Respublikаsining Qоnuni. 23.09.2020-
уildаgi О‘RQ-637-sоn.
3. Umumiу о‘rtа tа’limning milliу о‘quv dаsturi.Оnа tili. 1-11-sinf. Lоуihа_2
4. 2022 - 2026-уillаrgа mо‘ljаllаngаn Yаngi О‘zbekistоnning Tаrаqqiуоt
strаtegiуаsi. О zbekistоn Respublikаsi Prezidentining Fаrmоni, 29.01.2022-уildаgiʻ
PF-60-sоn.
5. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. –T.:O‘zbekiston, 2016.
6. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz, -T.: O‘zbekiston, 2017.
7. Mirziyoyev Sh. “O‘qituvchi va murabbiylar - yangi O‘zbekistonni barpo
etishda katta kuch,tayanch va suyanchimizdir”. Murojaat.–Toshkent,
“Boshlang‘ich ta’lim” jurnali, 2020-yil, № 10, 3-bet
II.Darslik, o‘quv qo‘llanmalar:

1. Abdusaidova B.H. Ornitonim komponentli maqollarning leksik-semantik
xususiyatlari haqida. “Fan, ta’lim va amaliyot integratsiyasi” ilmiy-metodik
jurnali, 23.05.2023, 59-62-b.
2. B е gmatov E. Hozirgi o‘zb е k adabiy tilining l е ksik qatlamlari. –T.: Fan, 1985.
122-b.
~ 50 ~

3. Begmatov E. Antroponimlar –antroposentrik tadqiq obyekti. “O‘zbek tili
va adabiyoti’’ jurnali, 2013, № 3.
4. Berdiyorov X, Rasulov R. O‘zbek tilining paremiologik lug‘ati. –
Toshkent “O‘qituchi”,1984
5. Doniyorov H., Mirzayеv S. So‘z san'ati. T., 1962.
6. H. Berdiyorov, R. Rasulov, B. Yo‘ldoshev. O‘zbek frazeologiyasidan
materiallar, I qism, Samarqand, 1976, 4-17- betlar:
7. Ҳожиев А . Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати . – Тошкент :
Ўзбекистон Миллий энциклопедияси , 2002.
8. Karamatova K.M., Karamatov H.S. Proverbs–Maqollar– Пословицы . – T.:
Mehnat, 2000.
9. Madayev O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. -T.: Mumtoz so‘z, 2010.
10. Mahmud Koshg‘ariy. Devonu lug‘atit turk. Tarjimon va nashrga
tayyyorlovchi S.Mutallibov, I -III tom. -Toshkent: 1960-1963yil.
11. Matchonov S. va b. O‘qish kitobi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4-
sinfi uchun darslik. - T.: “Yangiyo‘l poligraph service”, Toshkent, 2020.
12. Nasriddinova D., Mirzayev R. “Kitobim - oftobim” ( 1-, 2-, 3-, 4- sinflar
uchun sinfdan tashqari o‘qish kitobi ), - T. :”Qaldirg‘och nashriyoti”, 2020.
13. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 1-qism [Mаtn]: dаrslik 1-sinf uchun / I.
Аzimоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 104 b.
14. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: 1-sinf uchun dаrslik / I.
Аzimоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 104 b
15. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi. 1-qism [Mаtn]: dаrslik 2-sinf uchun
/K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 120 b
16. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: dаrslik 2-sinf uchun /
K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 120 b
17. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 1-qism [Mаtn]: dаrslik 3-sinf uchun /
K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2022. – 144 b.
~ 51 ~

18. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: 3-sinf uchun dаrslik /
K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 144 b
19. Pinxasov Y. O‘zbek tili frazeologiyasi haqida. –Toshkent.Fan, 1957.
20. Rahmatullayev Sh. Nutqimiz ko‘rki. –Toshkent.Fan, 1970.
21. Samadov Q. Maqollarimiz mohiyatiga doir. -T.: O‘zbekiston Madaniyati.
1965, 213-b.
22. Salomov. Til va tarjima. –Toshkent: Fan, 1966.
23. Samadov Q. Oybekning til mahorati. –Toshkent: Fan, 1981.
24. Sobirov A. O‘zbеk tilining lеksik sathini sistеmalar sistеmasi sifatida
tadqiq etish. –Toshkеnt: Ma'naviyat, 2004.92-b.
25. Садриддинова М. Лексика узбекских пословиц и поговорок. АКД. –
Ташкент, 1985. -20 стр.
26. Soatov B . A . O‘zbek xalq maqollarining janr va she ’ riy xususiyatlari .- T .:
1990, 53- bet
27. Soatov B . O‘zb е k xalq maqollari poetikasiga doir mulohazalar // O‘zb е k
tili va dabiyoti . 1992, №5-6. 41-b.
28. Qurbonova S . Hamid Olimjon sh е' rlarida xalq maqollaridan foydalanish //
O‘zb е k filologiyasining dolzarb muammolari . Farg‘ona. 2010. 137-b.
29. Vafoyeva M. Abdusaidova B. O‘zbek xalq maqollarida ellipsis hodisasi.
“ Образование и наука в ХХ I веке ”, 22.12.2021 г . 939-c.
30. Vaqqosova D. O‘Zbеk tilida anеmonimlarning sеmantik tahlili. NDA. -
Farg‘ona, 2005. 7-bet
31. Вамбери Г. Очерки Средней Азии. Москва, 1968. 323-324- c .
32. Xudoyberganova D. O‘zbek tilshunosligida matnning antroposentrik
talqini “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnali, 2011/1.
33. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati, 4- jild. – T. : O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi davlat nashriyoti,2006 – 2008-yil.
34. O‘zbek xalq maqollari. Toshkent, 1965; R. Jumaniyozov. So‘z ko‘rki –
maqol. Toshkent, 1964.
35. O‘zbеk xalq maqollari. T., 1958.
~ 52 ~

36. O‘zbеk xalq maqollari. –T., 1981.
37. O‘zbеk xalq maqollari. –T., 2005.
38. Sh . Shomaqsudov « Hikmatnoma », Toshkent -1990
39. Shorahmedov Sh. Maqollarning paydo bo‘lishiga doir. “O‘zbek tili va
adabiyoti”. 1971, 4-son. 31-34-betlar
40.
Shukurova Z. “Qissasi Rabg‘uziy”da maqollar / O‘zbеk tili va adabiyoti.
2012, №2. 97-b.
III. Internet saytlari:
1. www.samdu.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.google.uz
4. www.phrases.org.uk/meanings/proverbs

~ 53 ~

O‘QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA MAQOLLARNI O‘RGANISH USLUBIYOTI ( 1-2-SINFLAR MISOLIDA)

Sotib olish