Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 217.0KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 21 Aprel 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

166 Sotish

O‘qituvchilik kasbining psixologik xususiyati

Sotib olish
O‘qituvchilik kasbining psixologik xususiyati MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………….………3 I.BOB. O‘QITUVCHILIK KASBINING PSIXOLOGIK ASOSLARI…….….5 1.1. Psixologik tayyorgarlikning ahamiyati……………………………...……5 1.2. O‘qituvchining emotsional intellekti…………………………………..…9 1.3. Shaxsiy xususiyatlar va ularning ta'lim jarayoniga ta’siri………………13 II.BOB . O‘QITUVCHILIKDA PSIXOLOGIK STRATEGIYALAR………...16 2.1. Ijobiy muhitning psixologik asoslari……………………………………16 2.2. O‘quvchilarning motivatsiyasini oshirish usullari………………………17 2.3. O‘qituvchilarda stressni boshqarish strategiyalari………………………21 III.BOB. PEDAGOGIК FAOLIYATNING PSIXOLOGIК XUSUSIYAT LARI………………………………………………………………….…………..25 3.1. O‘qituvchining kasbi haqida allomalarimiz fikrlari.................................25 3.2. O‘qituvchi shaxsi, uning kasbiy xususiyatlari..........................................28 3.3. Jamiyatning o`qituvchilik kasbiga qo`yadigan asosiy talablari................32 XULOSA………………………………………………………...………….35 FOYDALANILGAN……………………………………………………….36 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi : Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng miqyosli ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda yuksak kasb mahoratiga ega bo’lgan, raqobatbardosh mutaxassis kadrlar ustuvor ahamiyatga egadir. Shu maqsadda keyingi yillarda respublikamizda ta’lim tizimini tubdan isloh etish, xalq xo’jaligining turli sohalarida yuksak samaradorlik bilan faoliyat ko’rsata oladigan mutaxassislarni tayyorlashga katta e’tibor qaratilmoqda.O‘qituvchilik kasbi — jamiyatning asosiy poydevorlaridan biri bo‘lib, u nafaqat bilim berish, balki o‘quvchilarning shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishiga ham katta ta'sir ko‘rsatadi. Shu sababli, o‘qituvchilik kasbining psixologik xususiyatlari dolzarb masala bo‘lib qolmoqda.Bugungi kunda ta'lim tizimida o‘qituvchilarning psixologik tayyorgarligi, ularning o‘quvchilarga nisbatan munosabati va pedagogik mahorati muhim ahamiyatga ega. 1 O‘qituvchining psixologik xususiyatlari quyidagi omillarga bog'liq:O‘qituvchi o‘z his-tuyg'ularini boshqarish va o‘quvchilarning hissiyotlarini tushunish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Bu, o‘z navbatida, ta'lim jarayonida ijobiy muhit yaratadi. O‘qituvchilar ko‘plab muammolar va stressli vaziyatlarga duch kelishadi. Ularning stressga chidamlilik darajasi, o‘qituvchilik faoliyatining samaradorligini belgilaydi.O‘qituvchining bilim va ko‘nikmalari, shuningdek, pedagogik strategiyalarni qo‘llay olish qobiliyati, ta'lim jarayonini muvaffaqiyatli o‘tkazishda muhimdir.Shuningdek, zamonaviy ta'lim tizimida o‘qituvchilik kasbining psixologik xususiyatlari, o‘quvchilarning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda, turli pedagogik yondashuvlarni talab qiladi. O‘qituvchilar o‘z ishlarida innovatsion usullarni qo‘llash orqali o‘quvchilarning qiziqishini va bilim olish jarayonini yanada samarali qilishlari zarur. 1 Ta’lim sohasidagi islohotlarni jadallashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida qarori 54-son 2024- yil PQ-94 Shavkat Mirziyoyev 2 O'qituvchilik kasbi — nafaqat bilim berish, balki o'quvchilarni tarbiyalash, ularning shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishiga hissa qo'shish vazifasini ham bajaradigan muhim faoliyatdir. O'qituvchilarning psixologik xususiyatlari, bu jarayonda alohida ahamiyatga ega. Ular o'quvchilarning hissiyotlari, motivatsiyalari va o'zaro munosabatlarini tushunish va boshqarish qobiliyatiga ega bo'lishlari kerak. O'qituvchining psixologik tayyorgarligi, uning o'quvchilar bilan o'zaro munosabatlari, o'quv muhitini yaratish va ta'lim jarayonini samarali o'tkazish uchun muhimdir. O'qituvchilar o'zlarining emotsional intellektini rivojlantirish, stressni boshqarish va o'quvchilarning individual ehtiyojlarini inobatga olish orqali ta'lim sifatini oshirishga xizmat qiladilar. Bugungi kunda, ta'lim tizimida o'qituvchining psixologik xususiyatlari o'qitish usullarini tanlashda, o'quvchilarni motivatsiya qilishda va ijobiy ta'lim muhitini yaratishda muhim rol o'ynaydi. Ushbu xususiyatlar, o'qituvchi va o'quvchilar o'rtasidagi ishonchli munosabatlarni shakllantiradi va o'quv jarayonining samaradorligini oshiradi. Shu sababli, o'qituvchilik kasbining psixologik xususiyatlarini o'rganish, ta'lim jarayonini yanada samarali o'tkazish va o'quvchilarning rivojlanishini qo'llab-quvvatlash uchun zarurdir. Bu mavzu, o'qituvchilarni nafaqat pedagogik jihatdan, balki psixologik jihatdan ham tayyorlash zaruratini ko'rsatadi. Kurs ishining maqsadi : O'qituvchilik kasbining psixologik xususiyatlari, asosan, ta'lim jarayonining samaradorligini oshirish va o'quvchilarning shaxsiy rivojlanishini ta'minlash maqsadida o'rganiladi.O'qituvchi psixologik jihatdan tayyor bo'lishi, o'quvchilarning hissiy va ijtimoiy ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Bu, o'z navbatida, o'quvchilarning o'z-o'zini anglashiga va ijtimoiy hayotga moslashuviga yordam beradi. 3 Kurs ishining vazifasi : O'qituvchilik kasbining psixologik xususiyatlari o'qituvchilar va o'quvchilar o'rtasidagi munosabatlarni yaxshilash, ta'lim jarayonini samarali o'tkazish va o'quvchilarning shaxsiy rivojlanishini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Kurs ishining tarbikiy tuzilishi :Ushbu kurs ishi 3 ta bob, 9 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar iborat. I.BOB. O‘QITUVCHILIK KASBINING PSIXOLOGIK ASOSLARI 1.1. Psixologik tayyorgarlikning ahamiyati. Psixologik tayyorgarlik — o'qituvchining kasbiy faoliyatida muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo'lgan muhim jihatlardan biridir. Bu tayyorgarlikning ahamiyatini quyidagi asosiy jihatlar orqali ko'rib chiqish mumkin.O'qituvchilar o'z o'quvchilarining hissiyotlari, qiziqishlari va ehtiyojlarini tushunish orqali o'quv jarayonini yanada samarali tashkil etadilar. Psixologik tayyorgarlik, o'qituvchilarni o'quvchilarning psixologik holatini aniqlashda yordam beradi.O'qituvchining psixologik tayyorgarligi, ta'lim muhitining ijobiy bo'lishini ta'minlaydi. O'quvchilarning o'zlarini qulay his qilishi, ularning motivatsiyasini oshiradi va ta'lim jarayonida faol ishtirok etishlariga yordam beradi.O'qituvchilar ko'plab muammolar va stressli vaziyatlarga duch kelishadi. Psixologik tayyorgarlik, ularning stressni boshqarish, muammolarni hal qilish va o'z hissiyotlarini nazorat qilish qobiliyatini oshiradi.Psixologik tayyorgarlik, o'qituvchilarni ta'lim jarayonida qo'llaniladigan pedagogik strategiyalarni tanlashda yordam beradi. Bu, o'quvchilarning individual ehtiyojlariga mos keladigan usullarni tanlash imkonini beradi.Psixologik tayyorgarlik, o'qituvchilarga o'quvchilar bilan ishonchli va ochiq munosabatlar o'rnatishga yordam beradi. Bu, o'quvchilarning o'z fikrlarini ifoda etishiga va ijtimoiy ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.Psixologik tayyorgarlik, o'qituvchilarning kasbiy rivojlanishiga hissa qo'shadi. Ular o'z bilim 4 va ko'nikmalarini doimiy ravishda yangilab borishlari va o'z ishlarida yanada samarali bo'lishlari mumkin.Umuman olganda, psixologik tayyorgarlik o'qituvchining professional faoliyatida muvaffaqiyatga erishish, o'quvchilar bilan ijobiy munosabatlar o'rnatish va ta'lim jarayonini samarali o'tkazish uchun zarurdir. Bu, o'quvchilarning shaxsiy rivojlanishini qo'llab-quvvatlashda va ta'lim sifatini oshirishda muhim rol o'ynaydi. O'quvchilar Hissiyotlarini Tushunish O'qituvchilar o'quvchilarning hissiy holatini, ularning qiziqishlarini va motivatsiyalarini tushunishlari zarur. Psixologik tayyorgarlik quyidagilarga yordam beradi:  Empatiya O'qituvchi o'quvchilarning his-tuyg'ularini anglash va ularga mos ravishda javob berish qobiliyatini rivojlantiradi.  Hissiy Aloqa O'qituvchi o'quvchilar bilan hissiy aloqani kuchaytiradi, bu esa ularning darslarga bo'lgan qiziqishini oshiradi. Ijobiy Ta'lim Muhitini Yaratish Ta'lim muhitining ijobiy bo'lishi, o'quvchilarning o'zlarini qulay his qilishi va ularning muvaffaqiyatiga bevosita ta'sir qiladi. Buning uchun:  Qo'llab-quvvatlovchi Atmosfera : O'qituvchi o'quvchilarni qo'llab- quvvatlaydigan muhit yaratadi, bu esa ularning o'zlariga bo'lgan ishonchini oshiradi.  O'zaro Hurmat : Ijobiy muhit o'quvchilar o'rtasida o'zaro hurmat va do'stlikni rivojlantiradi. Stressni Boshqarish O'qituvchilar ko'plab muammolar va stressli vaziyatlarga duch kelishadi. Psixologik tayyorgarlik: 5  Stressni Boshqarish : O'qituvchiga stressni boshqarish va muammolarni hal qilish strategiyalarini o'rganishga yordam beradi, bu esa ta'lim jarayonining barqarorligini ta'minlaydi.  Resurslarni Ishlatish : O'qituvchi stress holatida o'z resurslarini samarali ishlatishni o'rganadi. Pedagogik Strategiyalarni Rivojlantirish O'qituvchi psixologik bilimlar asosida turli pedagogik strategiyalarni ishlab chiqishi va qo'llashi mumkin:  Differensiyalash : O'qituvchi o'quvchilarning individual ehtiyojlariga mos ravishda darslarni rejalashtirishi va turli usullarni qo'llashi mumkin.  Innovatsion Yondashuvlar : Psixologik tayyorgarlik o'qituvchiga innovatsion pedagogik usullarni o'z ishida qo'llashga imkon beradi. O'quvchilar bilan O'zaro Munosabatlarni Yaxshilash Psixologik tayyorgarlik o'qituvchilarga o'quvchilar bilan ishonchli munosabatlar o'rnatish imkonini beradi:  Ochiq Muloqot : O'qituvchi o'quvchilar bilan ochiq va samimiy muloqot o'rnatadi, bu esa ularning o'z fikrlarini ifoda etishiga yordam beradi.  Ijtimoiy Ko'nikmalar : O'qituvchi o'quvchilarni ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantirishga yo'naltirishi mumkin, bu esa ular orasidagi munosabatlarni mustahkamlashga yordam beradi. Professional Rivojlanish Psixologik tayyorgarlik o'qituvchilarning kasbiy rivojlanishiga hissa qo'shadi:  Doimiy O'rganish : O'qituvchilar o'z bilim va ko'nikmalarini doimiy ravishda yangilab borishlari zarur.  Kasbiy Ma'lumot : Psixologik tayyorgarlik o'qituvchilarga yangi metodlarni va yondashuvlarni o'rganish imkonini beradi, bu esa ularning professional mahoratini oshiradi. Psixologik tayyorgarlik o ' qituvchining professional faoliyatida 6 muvaffaqiyatga erishish uchun zarurdir . Bu tayyorgarlik o'qituvchilarga o'z ishlarini yanada samarali va ijobiy o'tkazish, o'quvchilarning shaxsiy rivojlanishiga hissa qo'shish va ta'lim sifatini oshirishda muhim rol o'ynaydi. O'qituvchilarning psixologik tayyorgarlikni rivojlantirishlari, ta'lim jarayonining samaradorligini oshirish va o'quvchilarning muvaffaqiyatini ta'minlashga xizmat qiladi. Maktabga motivatsion tayyorgarlik kognitiv qiziqishning rivojlanish darajasi, o'rganishga ongli intilish va ta'limda muvaffaqiyatga erishish istagi bilan tavsiflanadi. Maktabga tayyor bo'lgan bola ikkalasini ham o'rganishni xohlaydi, chunki u allaqachon insoniyat jamiyatida ma'lum bir pozitsiyani egallashga muhtoj bo'lgan, ya'ni kattalar dunyosiga (o'rganishning ijtimoiy motivi) kirishni ochadigan pozitsiyaga ega. uyda qondira olmaydigan kognitiv ehtiyoj (ta'limning kognitiv motivi). Ijtimoiy va shaxsiy tayyorgarlik bolaning ichki pozitsiyasini shakllantirish, uning yangi ijtimoiy pozitsiyani - "maktab o'quvchisi pozitsiyasini" qabul qilishga tayyorligi bilan tavsiflanadi, bu ma'lum bir mas'uliyat doirasini nazarda tutadi. Ijtimoiy va shaxsiy tayyorgarlik bolaning maktabga, o'quv faoliyatiga, o'qituvchiga, o'ziga, o'z qobiliyatlari va mehnat natijalariga munosabatida namoyon bo'ladi va o'z-o'zini anglashning ma'lum darajada rivojlanishini nazarda tutadi.Shuningdek, ijtimoiy va shaxsiy tayyorgarlik bolalarda tengdoshlar bilan muloqot qilish va o'zaro munosabatda bo'lish uchun zarur bo'lgan muloqot qobiliyatlari va fazilatlarini, shuningdek, jamoaviy shakllarni rivojlantirish qobiliyatini shakllantirishni o'z ichiga oladi. Maktabda o ' qishga intellektual tayyorgarlik ta ' lim muvaffaqiyatining muhim shartidir . Chunki kognitiv faoliyat va aqliy psixik jarayonlarning rivojlanishi bilan bog ' liq - atrofdagi voqelik ob ' ektlarini umumlashtirish , taqqoslash , muhim belgilarga ko ' ra tasniflash , sabab - oqibat munosabatlarini o ' rnatish , mavjud ma ' lumotlarga asoslanib , umumlashtirish , xulosalar chiqarish qobiliyati . Intellektual etuklik deb hodisalar orasidagi asosiy 7 aloqalarni idrok etish qobiliyatida ifodalangan tabaqalashgan idrok , diqqatni jamlash , analitik fikrlash tushuniladi ; mantiqiy eslab qolish qobiliyati , naqshni takrorlash qobiliyati , shuningdek , nozik qo ' l harakatlari va sensorimotor muvofiqlashtirishni rivojlantirish . 2 Aytishimiz mumkinki , bu tarzda tushunilgan intellektual yetuklik asosan miya tuzilmalarining funktsional yetukligini aks ettiradi . Ta ' limga psixologik tayyorgarlik ning muhim tarkibiy qismi bu hissiy - irodaviy tayyorgarlik bo ' lib , u o ' z xatti - harakatlarini boshqarish qobiliyati , hissiy barqarorlik va e ' tiborni ixtiyoriy tartibga solish ko ' nikmalarini shakllantirish bo ' yicha ma ' lum ko ' nikmalarni shakllantirishni o ' z ichiga oladi . O ' quv faoliyati aqliy faoliyat rivojlanishining zarur darajasini , qiyinchiliklarni yengish va o ' qituvchining muayyan talablarini bajarish qobiliyatini nazarda tutadi . Ixtiyoriy tayyorgarlik ixtiyoriy harakatning quyidagi tarkibiy qismlarini shakllantirishni o ' z ichiga oladi : maqsadni belgilash , qaror qabul qilish , ichki harakat rejasini tuzish , uni amalga oshirish , to ' siqni yengib o ' tish uchun zarur bo ' lganda ma ' lum ixtiyoriy harakatni ko ' rsatish , baholash qobiliyati birovning harakati natijasi . Ixtiyoriy tayyorgarlik (ixtiyoriy soha) bolaning qattiq mehnat qilish, o'qishi va maktab hayoti undan talab qiladigan narsalarni bajarish qobiliyatidan iborat. Irodaviy harakat tarkibiy qismlarining yetukligi ta'lim faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zarur bo'lgan irodaviy xatti-harakatlarning o'zini o'zi boshqarish ko'nikmalarini rivojlantirish uchun asosdir. 1.2. O‘qituvchining emotsional intellekti. Mustaqil O‘zbekistonimizda barcha sohalarda amalga oshirilayotgan islohotlar inson omilini har qachongidan ham yuqori saviyaga ko‘tarib, uni kuchi, idroki, salohiyati, psixologik va ma’naviy barkamolligini bevosita taraqqiyot, 2 Pedagogik mahorat. Axmedjanov M.M., Xo’jayev B.Q. va boshq. O’quv qo’llanma. Toshkent - 2010. 8 sivilizatsiya va rivojlanish bilan uzviy bog‘ladi. Bundan esa har bir shaxsning o‘z mukammalligi, o‘zini bilishi, boshqalarni anglashi muammosi har qachongidan ham dolzarb masalaga aylandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasida sharq donishmandlari aytganidek, “Eng katta boylik – bu aqlzakovat va ilm, eng katta meros – bu yaxshi tarbiya, eng katta qashshoqlik – bu bilimsizlikdir!” Shu sababli hammamiz uchun zamonaviy bilimlarni o‘zlashtirish, chinakam ma’rifat va yuksak madaniyat egasi bo‘lish uzluksiz hayotiy ehtiyojga aylanishi kerak deb ta’kidladilar O‘quvchining o‘quv jarayoniga tayyorligi uning shaxsiy-aqliy kamoloti shaxsiy fazilatlari, intellektual imkoniyatlari va ijtimoiy-psixologik omillarga bog`liqligi qayd etiladi. Bundan ko‘rinadiki, o‘quvchining aqliy qobiliyatlarini va fahm-farosatliligini xarakterlovchi intellekt darajasi bilan bevosita raqobatlashadigan, insonning ijtimoiy fazilatlarini shakllanishida muhim o‘rin tutadigan shaxslararo munosabat, o‘zaro hurmat, empatiya, o‘zga insonlarning kechinmalarini o‘qiy oladigan, ishonch va tuyg‘ularini tushuna oladigan sotsial ko‘p hollarda ta’lim jarayonida o‘quvchi faoliyatida duch kelinadigan nuqson va kamchiliklar aynan sotsial intellektni yuqori darajada shakllanmaganligi oqibatidir. Shu boisdan ham zamonaviy ta’lim jarayonida o‘quvchi faoliyatini samaradorligida sotsial intellekti tasiri masalasini tadqiq etish yangi psixologik tadqiqot mavzusiga sabab bo‘ladi. SHuni ishonch bilan aytish mumkinki, bu mustaqilligimizning ilk kunlaridan jismonan sog‘lom va ma’nan etuk barkamol avlodni tarbiyalash ustuvor vazifa etib belgilangan ijtimoiy yo‘naltirilgan davlat siyosatining mantiqiy davomi bo‘ldi. Birinchidan, sog‘lom bola – avvalo sog‘lom va ahil oilaning mevasidir.Biz oilani hayot davomiyligini taminlaydigan, kelajak nasllar taqdiriga kuchli ta’sir ko‘rsatadigan tarbiya maskani sifatida qabul qilamiz. Kattalarga hurmat, kichiklarga izzat, odamiylik, mehr-oqibat, o‘z Vataniga, xalqiga sadoqatli bo‘lish kabi olijanob fazilatlar aynan oila muhitida shakllanadi. Shuningdek, bugungi kun 9 jaxon pedagogikasi va ta’lim-tarbiyasi oldida turgan muxim masalalardan yana biri, nafaqat bilimli, balki ijodiy tafakkur soxibi bo‘lgan, mustaqil fikrlovchi shaxsni shakllantirishning usul va vositalarini izlash asosiy masalalardan hisoblanadi. Ma’lumki, mustaqil fikrlovchi, aqlan etuk, ruxan tetik, ma’nan barkamol shaxsni shakllantirish g‘oyasi insoniyatning paydo bo‘lishi davridan boshlangan bo‘lib, u shu davrlar oralig‘ida bosqichma-bosqich rivojlanib kelmokda. Mustaqil fikrlovchi, ijodkor shaxsni tarbiyalash bilan bog‘liq tushunchalar bugungi kunda ham keng tarzda talkin etilmokda O‘quvchi shaxsning erkinligi va uning intellektual salohiyatli bo‘lishi g‘oyasi ushbu vazifaning bajarilishidagi asosiylaridan biri hisoblanadi.Zotan, erkin shaxs, erkin xalk, yaratuvchanlik, farovonlik, insonparvarlik, bunyodkorlik ishlari, ilmu-fan, madaniyat va zamonaviy ishlab chiqarish jarayonida faol harakat qilishga hamda ko‘zlangan maqsadlarga erishishga kodirdir. Hozirgi davrda jamiyat taraqqiyotida yuz berayotgan keskin o‘zgarishlar sifat jixatidan yangi va nisbatan murakkab bo‘lgan vazifalarni qo‘yadi, bunda shaxs intellektining rivojlanish darajasi, uning aqliy imkoniyatlari regulyatori, axloqiy jihatlar alohida ahamiyat kasb etadi. Shaxs bo‘lib shakllanish davrining asosiy xususiyatlaridan biri – ijtimoiy etuklikning jadal sur’atlar bilan ruyobga chikishidir. Bunday etuklik shaxsdan zarur aqliy qobiliyat, hayot va faoliyatda bajariladigan turli rollarni egallashni talab qiladi. Ayniqsa, aqliy etuklik (kamolot) muhim ahamiyat kasb etadi. O‘quvchi yoshlarning ijtimoiy intellekti tabiatini tadqiq etish, ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish bugungi kun talabi bo‘lib, barkamol avlod tarbiyasi, uning intellektual salohiyatini oshirish va kasbiy shakllanishida ijtimoiy intellektni aniqlash usullarini chuqur o‘rganish va dinamikasining xususiyatlarini tahlil etish muhimdir. Bugungi kun yoshlarini nafaqat jismonan baquvvat, balki ma’naviy boy, yangi davr talabiga javob beradigan, muloqot jarayonida yorqin fikr yuritadigan qilib tarbiyalash hozirgi kunning dolzarb muammolaridandir. Xozirgi 10 kunda Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlarning takdiri yoshlarning ma’naviy qiyofasiga, shaxsiy barkamolligiga bog‘lik. Bu vazifalarni amalga oshirish insoniy o‘zaro munosabatlarda demokratik tamoyillarni ongiga to‘la singdirishni taqozo etadi. Jamiyatni erkinlashtirish jarayonida shaxsning qobiliyat va iqtidorini har jihatdan namoyon etish uchun imkoniyat, shart-sharoitlar yaratibgina qolmay balki, insondagi ruhiy, ma’naviy va intellektual salohiyatini to‘la namoyon bo‘lishini talab qiladi. Intellekt masalasi ko‘p yillardan buyon o‘rganilib kelingan bo‘lib, intellect masalalarida ilmiy tadqiqotlar olib borgan bir qator jaxon psixolog olimlarining ilmiy izlanishlarini keltirib o‘tamiz: F.Galton (1822-1911) o‘zining «Iste’dodning irsiyatliligi» asarida jismoniy va aqliy qobiliyatlar o‘rtasida o‘zaro bog‘liklik mavjud deb hisoblab, irsiyatga hal kiluvchi omil sifatida ahamiyat bergan bulsa, J.Lokk esa qobiliyatni ta’limni natijasi sifatida o‘rgangan, L.S.V ы gotskiy aqliy qobiliyatlar rivojlanishining ijtimoiy- tarixiy aspektini ilgari surib, bilimlarni o‘zlashtirish insoniyatning tarixiy taraqqiyotida yaratilgan madaniyatda ishtirok etish jarayonidir degan fikrni ilgari surgan. B.G.Ananev fikricha, qobiliyatlar-bu nafakat ijtimoiy tajribalarini o‘zlashtirishi, balki individning faol faoliyati va uning psixologik jihati, shaxs bilan munosabati haqida xam fikr, bilimdir 16 deb ta’kidlagan. B.M.Teplov musikiy iste’dod nazariyasini ilgari surib, u musiqiy faoliyatning muvaffaqiyatini qobiliyatlarning sifat jihatdan o‘ziga xos kombinatsiyasiga bog‘lik deb tushunadi. U asosiy ko‘rsatgich sifatida musiqaga hissiy javob berishni o‘rganib chikdi. Aqliy qobiliyat va iste’dod masalasida N.S.Leytes olib borgan ilmiy tadqiqotlari alohida ahamiyat kasb etadi. U aql sifatlarini o‘z ichiga qamrab oluvchi umumiy aqliy qobiliyatlarni odamning nazariy bilimi va aqliy faoliyatidagi imkoniyatlarini tavsiflab beruvchi asosiy omil deb hisoblaydi. Bundan tashqari intellekt muammosi A.N.Leontev, P.YA.Galperin, V.A.Kruteskiy, A.M.Matyushkin va boshqalar tomonidan keng ko‘lamda o‘rganilib, intellekt va uning tarkib topishi, 11 rivojlanishi to‘g‘risida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borganlar. Psixologiya fanlari doktori, professor E.G‘.G‘oziev va boshka olimlarning ilmiy ishlarida intellekt yosh davrlarining o‘ziga xos jihatlarini yoritib bergan. B.R.Qodirov o‘zbek tilida ishlatiladigan qobiliyat va unga yaqin psixologik xususiyatlarning nomlanishi g‘amda unga berilgan ta’riflarni atroflicha yoritib bergan. A.F.Azimova o‘quvchilarning aqliy qobiliyatini aniqlash metodikalarini ishlab chiqqan. B.R.Kodirov o‘zbek tilida ishlatiladigan qobiliyat va unga yaqin psixologik xususiyatlarning nomlanishi hamda unga berilgan ta’riflarni atroflicha yoritib bergan. Ammo iqtidorli yoshlarni tanlash va ularning keyingi ta’limini tashkil etish juda kam o‘rganilgan. Iste’dodli psixolog B.R. Qodirov (psixologiya fanlari doktori, professor) o‘zining ijodiy faoliyatini iqtidorli yoshlarni o‘rganishga bag‘ishladi. U differensial psixologiya sohasida yoshlaming individual xususiyatlarini o‘igandi. Yoshlarda ijtimoiy qiymatga ega bo‘lgan o‘quvchilaming faoliyat yo‘nalishlari, layoqat va birlamchi qobiliyatlarining miya mexanizmlari o‘rganildi. O‘quvchi yoshlarni u yoki bu ijtimoiy faoliyat yo‘nalishlarini tanlashlari elektroensefalografik usullar bilan neyrofiziologik jihatlari tadqiq qilindi. Olingan ma’lumotlar miya faoliyatida kasb tanlash, kasbga moyillik va layoqat turlarini ta’minlab turadigan muqobil neyrofiziologik xislatlar borligini isbot etdi. Zehn testlari majmuasi shakllantirildi.Hozir ta’lim tizimimizda o‘quvchilardagi intellekti va ijodkorlik xususiyatini rivojlantirishga alohida talablar qo‘yilmoqda. Mamlakatimizda ijod maktablari, prezident maktablarini tashkil etishdan ko‘zlanayotgan asosiy maqsadlardan biri ham ijodkorlikni rivojlantirishdir. Shu talab va maqsadga mos ravishda psixologiya va pedagogika fanlarimizda ijodkorlikni rivojlantirish uslubiyati, texnologiyalarini rivojlantirishga alohida e’tibor berilishi kerak edi. Lekin hozircha psixolog va pedagoglarimizning faoliyatlarida bu masalani tezroq va atroflicha tadqiq etishga intilish sezilmayapti.Ijodkorlikni shakllantirish va rivojlantirish bo‘yicha jahon 12 psixologiya fanida mavjud xulosalarga ko‘z yugurtirsak, avvalo, ijodkorlik yana o‘sha ongostida shakllanishi va rivojlanishi ma’lum bo‘ladi va rivojlantirishga e’tibor berilmayapti. Bizning fikrimizcha, bunday holat bu vazifani bajara oladigan psixologlarning kamligi bilan bog‘liq bo‘lsa kerak. Ijodkorlikning doimiy yo‘ldoshi bo‘lgan bir hodisa bor. Bu ilhom degan hodisadir. Agar o‘quvchilarda ijodkorlikni shakllantirish jarayonida ularda ilhom uyg‘otish muammosini hal qila olsak, oldimizga qo‘yilgan maqsadning yarmiga etgan bo‘lar edik. 1.3. Shaxsiy xususiyatlar va ularning ta'lim jarayoniga ta’siri. Bugungi kunda shaxsning ijtimoiylashuvi o’ziga xos jarayon sifatida, shaxsning hayoti va faoliyatida o’z aksini topadi. Bolaning mustaqil hayotga qadam qo’yishi, uning ijtimoiylashuvi, shaxsning jamiyat hayotiga, uning ijtimoiy ta`sirlariga moslashishi, uning ijtimoiy voqelikni bilish va anglash faoliyatiga bo’lgan muhim ehtiyoji sifatida paydo bo’ladi.1 Shu bilan birga, bolada yana bir zarur hayotiy ehtiyoj, ya`ni har bir shaxsda o’ziga xoslikni, alohidalikni namoyon etish hissi ham shakllanadi. Bola o’z “Men”ini ro’yobga chiqarish uchun turli usullar va vositalarni qidira boshlaydi va shu orqali uning shaxsiy sifatlari shakllanadi. Shaxsning alohida psixologik, o’ziga xos xislatlari, faqat o’ziga tegishli bo’lgan ijtimoiy faoliyatda namoyon bo’ladi, uning ijtimoiy xulq-atvori esa takrorlanmas jihatlarga ega bo’lib boradi. Har bir jamiyatda ijtimoiy guruhlar uchun turli-tuman ijtimoiy normalar va ta`qiqlashlardan iborat chora-tadbirlar ishlab chiqiladi, shu orqali inson xulq-atvori ushbu jamiyatda qabul qilingan me’yoriy qadriyatlarga moslashtiriladi. Bolaning shaxs sifatida jamiyatga qo’shilishi, ya`ni ijtimoiylashuvining yetakchi vositalari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: Ota-ona, o’z tengdoshlari va pedagog- murabbiylar bilan o’zaro muloqot, faoliyat turlari(o’yin va o’quv faoliyati, ijodiy faoliyat, sport faoliyati)ni egallash. Shaxsning ijtimoiylashuvi bolalar, o’smirlar, 13 o’spirinlarning ruhiy rivojlanishi va shaxs sifatida voyaga yetishiga ta’sir ko’rsatuvchi ko’p sonli shart-sharoitlar zamirida yuzaga keladi. Ijtimoiylashuv jarayoniga tashqi va ichki omillar ta`sir etadi: Tashqi omillar: - megaomillar(mega-ulkan) - koinot, butun yer sharidagi jarayonlar. - makroomillar(makro-katta) - davlat va jamiyatdagi demografik, ijtimoiy-siyosiy, madaniy va ekologik omillar. - mezoomillar(mezo-o’rta) – muayyan hudud va yashash joyidagi ommaviy aloqa tarmoqlari, muayyan guruhlarning ijtimoiylashish shart-sharoitlari. - mikroomillar(mikro-kichik) – alohida shaxslarga ta’sir qiluvchi omillar tizimi(oila, mahalla maskanlari, tengdoshlar guruhi, ta`lim va tarbiya muassasalari, davlat va nodavlat tashkilotlari). Ijtimoiylashuv shaxsning butun hayoti davomida kechadigan ko’p qirrali jarayondir, u ayniqsa bolalik va o’smirlik davrlarida nihoyatda jadallik bilan kechadi, chunki aynan bolalik davrida asosiy ijtimoiy me’yorlar o’zlashtiriladi. Bolaning ijtimoiylashuvida, ijtimoiy intizom va tartib, madaniyatning mufassal ko’rinishi bo’lgan jamiyaning muhim o’rni bor. Yirik fransuz psixologi Anri Vallon(1879-1962) bola psixikasining rivojlanishini marksistik nuqtai-nazar orqali tahlil qiladi. Uning asosiy g’oyalari “Bolaning psixik rivojlanishi”(1941), “Harakatdan to fikrlashgacha”(1942), “Bola tafakkuri manbalari”(1945) kabi tadqiqot ishlarida bayon etilgan.2 Vallonning ko’rsatishicha bola psixik taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchi, bola yashab turgan muxitning murakkablashib borish jarayoni va unda bolaning o’zaro birgalikdagi faoliyati xisoblanadi. Bolaning psixik rivojlanishiga ta`sir ko’rsatuvchi shart-sharoitlardan, 14 insoniyat tomonidan yaratilgan buyumlar va odamlarning xulq-atvori hamda ularning munosabatlari muhim ahamiyatga ega. Dastlab bola psixikasi uchun tashqaridan kelayotgan ta`sirlar muhim o’rin egallaydi, so’ngra psixik rivojlanish ko’proq ichki shart-sharoitlarga bog’liq bo’lib boradi. O’z navbatida psixik rivojlanish bola faoliyat olib borayotgan sharoitning murakkablashib borishiga ham uzviy aloqadorlik kasb etadi. Anri Vallonning ta`kidlashicha, bola psixik rivojlanishini belgilab beruvchi asosiy natija, bolaning shaxs sifatida ulg’ayishi xisoblanadi. Rivojlanish bir bosqichdan ikkinchi bosqichga sifat o’zgarishlari bilan o’tadi, o’tish jarayonlari inqirozli xolatlar bilan kechadi. Vallon o’z ilmiy ishlarida ruhiy taraqqiyotga ta`sir etuvchi biologik va ijtimoiy omillarnig o’zaro munosabati masalasiga ham alohida to’xtalib o’tadi hamda bolaning psixik rivojlanishi insoniyat taraqqiyotining qayta takrorlanishi deb xisoblaydigan nazariyalarni tanqid ostiga oladi. Neofreydizm oqimi vakillaridan biri E.Fromning ishlari kapitalistik dunyo ziyolilari o’rtasida katta ommaviylikka erishdi. E.Fromm 1933- yilda AQSHga ko’chib o’tib, Chikago psixoanaliz institutida, so’ngra 1951-yilda Meksikada ishlaydi.Freyd tomonidan xulqining yagona dvigateli (xarakatlantiruvchi kuchi) biologik kuchlar deb baholangan bo’lsa, Frommning uqtirib o’tishicha, hamma uchun umumiy bo’lgan ochlik, tashnalik, jinsiy mayllar kabi ayrim ehtiyojlar mavjud, lekin odam 3 xarakteridagi farqlarni yaratuvchi ehtiyojlar: sevgi va nafrat, xokimiyatga intilish va unga bo’ysunish, xissiy qoniqishdan rohatlanish va undan qo’rqish - ijtimoiy jarayonlar xosilasidir. 3 Кarimova V.M. Psixologiya. O’quv qo’llanma. - T.: A.Qodiriy nomli xalq merosi nashriyoti. 2012. 15 II.BOB . O‘QITUVCHILIKDA PSIXOLOGIK STRATEGIYALAR 2.1. Ijobiy muhitning psixologik asoslari. Ijobiy psixologiya ( inglizcha : well-being ) — bu shaxsiy va ijtimoiy farovonlikni yaxshilashga qaratilgan zamonaviy psixologiya bo limi. Psixologikʻ muammolar va kasalliklarni o rganishga qaratilgan va ularning yo qligini ʻ ʻ salomatlik, yaxshilanishni talab qilmaydigan me yor deb hisoblaydigan an anaviy ʼ ʼ psixologiyadan farqli o laroq, ijobiy psixologiya insonning farovonligini ʻ o zgaruvchanlik, rivojlanish darajasini oshirish mumkin bo lgan daraja deb ʻ ʻ hisoblaydi. Ijobiy psixologiya baxt , qoniqish, o ziga ishonch, ijobiy ʻ munosabat, nekbinlik , energiya, faoliyatdagi oqim holatining paydo bo lishi ʻ shartlarini o rganishga katta e tibor beradi, ʻ ʼ hayotiy qadriyatlarni va hayot ma nosini ʼ o rganadi. Ijobiy psixologiyaning amaliy qo llanilishining asosiy ʻ ʻ yo nalishlariga ijobiy salomatlik psixologiyasi, ijobiy tashkiliy psixologiya, ijobiy ʻ ta lim, ijobiy murabbiylik kiradi. ʼ Ijobiy ta'lim muhitini yaratish — o'qituvchining muhim vazifalaridan biri bo'lib, bu jarayon o'quvchilarning o'zlarini qulay his qilishlari, rivojlanishlari va samarali o'rganishlari uchun muhimdir. Ijobiy muhitning psixologik asoslari quyidagi jihatlarni o'z ichiga oladi: Emotsional quvvat, o'quvchilar o'rtasida ijobiy hissiyotlarni tarqatadi. O'qituvchi o'z his-tuyg'ularini nazorat qila bilishi va ijobiy hissiyotlarni namoyon etishi kerak. Bu, o'quvchilarning o'zlarini qulay his qilishlariga va darslarga bo'lgan qiziqishlarini oshiradi. Ochiq va samimiy muloqot o'quvchilar bilan o'zaro ishonchni kuchaytiradi. O'qituvchilar o'z fikrlarini va his-tuyg'ularini ochiq ifoda etishlari, shuningdek, o'quvchilarning fikrlarini tinglashlari zarur. Bu muloqot, ta'lim jarayonida o'zaro hurmat va ishonchni shakllantiradi. 16 Ijobiy muhit o'quvchilarning bir-birlarini qo'llab-quvvatlashiga imkon beradi. O'qituvchi o'quvchilar o'rtasida jamoaviy ishlarni rag'batlantirishi, bu orqali ularning ijtimoiy ko'nikmalarini rivojlantirishi zarur. Jamoaviy ishlar, o'quvchilar o'rtasida do'stlik va hamkorlik ruhini mustahkamlashga yordam beradi. Ijobiy muhit, o'quvchilarning o'z qobiliyatlarini va kuchlarini muvozanatli ravishda rivojlantirishga yordam beradi. O'qituvchilar o'quvchilarning kuchli tomonlarini aniqlab, ularni qo'llab-quvvatlashlari va rivojlantirishlari lozim. Bu, o'quvchilarning o'zlariga bo'lgan ishonchini oshiradi. Ijobiy muhitda o'zaro hurmat va qadriyatlar muhim ahamiyatga ega. O'qituvchi va o'quchilar o'rtasida hurmatli munosabatlar o'rnatish, o'quvchilarning o'z fikrlariga va his-tuyg'ulariga hurmat bilan yondashishlarini ta'minlaydi. Bu, o'quvchilarni o'zlarini qulay his qilishlariga yordam beradi. O'qituvchilar o'quvchilarning muvaffaqiyatlarini rag'batlantirib, ularning qobiliyatlarini tan olishlari zarur. O'quvchilar o'z mehnatlari va muvaffaqiyatlari uchun rag'batlantirilsa, bu ularning motivatsiyasini oshiradi va o'z-o'zini rivojlantirishga undaydi. Ijobiy muhit, o'qituvchilar va ota-onalar o'rtasida hamkorlikni talab qiladi. Ota-onalarning ta'lim jarayoniga jalb qilinishi, o'quvchilarning ruhiy salomatligini va ijtimoiy ko'nikmalarini yaxshilashga yordam beradi. Jamiyat bilan hamkorlik, o'quvchilarning ta'limga bo'lgan qiziqishlarini oshiradi.Ijobiy muhitning psixologik asoslari o'qituvchilar va o'quvchilar o'rtasida o'zaro ishonch, hurmat va qo'llab- quvvatlashni shakllantirishga yordam beradi. Bu muhit, o'quvchilarning o'zlarini qulay his qilishlariga, motivatsiyalarini oshirishlariga va ta'lim jarayonida faol ishtirok etishlariga imkon yaratadi. Shu sababli, ijobiy muhitni yaratish — ta'lim jarayonini samarali o'tkazish uchun muhimdir. 2.2. O‘quvchilarning motivatsiyasini oshirish usullari. 17 O'quvchilarning motivatsiyasini oshirish ta'lim jarayonining samaradorligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Motivatsiyani oshirish uchun quyidagi usullarni qo'llash mumkin: 1. Shaxsiy Maqsadlarni Belgilash O'quvchilarga o'z shaxsiy maqsadlarini belgilashda yordam berish. Bu, ularga o'z qobiliyatlarini rivojlantirish va muvaffaqiyatga erishish uchun motivatsiya beradi. 2. Ijobiy Muloqot O'quvchilar bilan ijobiy va samimiy muloqot o'rnatish. O'qituvchi o'quvchilarning fikrlarini tinglashi va ularni qo'llab-quvvatlashi zarur. Bu, o'quvchilarning o'z fikrlarini ifoda etishlariga yordam beradi. 3. Rag'batlantirish O'quvchilarni muvaffaqiyatlari uchun rag'batlantirish. Bu, ularning ishtiyoqini oshiradi va o'z mehnatlari natijasini ko'rishga undaydi. Muvaffaqiyatni tan olish va mukofotlash usullarini qo'llash muhimdir. 4. Qiziqarli Darslar Darslarni qiziqarli va interaktiv o'tkazish. O'quvchilarni darsga jalb qilish uchun turli o'yinlar, muhokamalar va guruh ishlari o'tkazish mumkin. 5. O'zaro Hamkorlik O'quvchilar o'rtasida o'zaro hamkorlikni rivojlantirish. Jamoaviy ishlar va loyihalar o'quvchilarni bir-birlari bilan ishlashga, fikr almashishga va o'zaro yordam berishga undaydi. 6. O'quvchilarning Qiziqishlarini Inobatga Olish O'quvchilarning shaxsiy qiziqishlari va ehtiyojlarini inobatga olish. O'quvchilarni qiziqtiradigan mavzularni tanlash, ularning motivatsiyasini oshiradi. 7. O'qituvchining Rolini O'zgartirish 18 O'qituvchini o'quvchilarning hamkori sifatida ko'rsatish. O'qituvchi o'z bilimlarini ulashuvchi va yo'l-yo'riq beruvchi shaxs sifatida o'quvchilarni qo'llab- quvvatlashi kerak. 8. Ta'lim Usullarini Diversifikatsiya Qilish Turli ta'lim usullarini qo'llash, masalan, vizual, audial va kinestetik usullar bilan ishlash. Har bir o'quvchining o'ziga xos o'rganish usuli bo'lishi mumkin, shuning uchun turli yondashuvlar muhimdir. 9. O'z-o'zini Baholash O'quvchilarga o'z-o'zini baholash imkonini berish. Bu, ularga o'z rivojlanishlarini kuzatish va o'z maqsadlariga erishishda javobgarlik hissini oshiradi. 10. Ijobiy O'zgarishlar Va Qiyinchiliklarni Qabul Qilish O'quvchilarga muvaffaqiyatsizliklarni qabul qilish va ulardan o'rganish muhimligini tushuntirish. Bu, ularning ichki motivatsiyasini oshiradi va qiyinchiliklar oldida bardoshli bo'lishlariga yordam beradi. O'quvchilarning motivatsiyasini oshirish uchun turli usullarni qo'llash mumkin. Ijobiy muhit yaratish, shaxsiy maqsadlarni belgilash va o'quvchilarning qiziqishlarini inobatga olish — bu jarayonda muhim omillardir. Motivatsiyani oshirish, ta'lim jarayonining samaradorligini oshirishga va o'quvchilarning muvaffaqiyatini ta'minlashga yordam beradi. 4 O'qituvchilar uchun o'z-o'zini rag'batlantirish ularning motivatsiyasini saqlab qolish va turli sabablarga ko'ra o'zlarini yoqib yuborganlarida o'z kasblari bilan davom etishlari uchun juda muhimdir. O'qituvchilar dars berishni yaxshi ko'radilar, lekin yomon o'quv muhiti, past maosh, hurmatsiz talabalar va qiyin hamkasblar kabi juda ko'p qiyinchiliklarga duch kelganlarida. va yana ko'p narsa, bu boshqa 4 Pedagogik mahorat. Axmedjanov M.M., Xo’jayev B.Q. va boshq. O’quv qo’llanma. Toshkent - 2010. 19 hikoya. Bunday holda, o'qituvchilar uchun ichki motivatsiya asosiy rol o'ynaydi. O'qituvchilar uchun o'qituvchining ichki motivatsiyasini oshirish uchun bir nechta maslahatlar mavjud. O'qituvchilar birinchi navbatda nima uchun bu kasbni tanlaganliklarini o'zlariga eslatishlari kerak. Ularning ta'limga bo'lgan ishtiyoqi va talabalar hayotiga ta'siriga e'tibor qaratish ularning motivatsiyasini qayta tiklashi mumkin.E'tiborni tashqi omillardan talabalarning taraqqiyoti va o'sishiga o'tkazish katta qoniqishni ta'minlaydi. Talabalarning muvaffaqiyatini ko'rish juda motivatsiya bo'lishi mumkin. O'qituvchilar uchun ilhomlantiruvchi kitob katta yordam berishi mumkin. Ko'proq tegishli kitoblarni o'qish o'qituvchilarga yangi istiqbollar, strategiyalar va o'z kasbining qiyinchiliklarini hal qilish uchun motivatsiya berishi mumkin. Bundan tashqari, ilhomni ham topishingiz mumkin o'qituvchilar uchun motivatsion TED suhbatlari . Ushbu suhbatlarni tomosha qilish o'qituvchilik sohasida shaxsiy va professional o'sish uchun yangi tushunchalar va strategiyalarni taqdim etishi mumkin. Muvaffaqiyat va hissa uchun e'tirof etish - bu alohida daqiqa. Atrofdagilarning tan olinishi hamma narsadan ko'ra kuchliroqdir. Bu o'qituvchilik faoliyati bilan ham xuddi shunday. Ta'lim muhitida e'tirof etish madaniyatini rivojlantirish uchun maktablar va ma'murlar o'qituvchilarni taqdirlash tadbirlari, mukofotlar, xodimlar yig'ilishlari paytida hayqiriqlar va boshqalar kabi tashabbuslarni amalga oshirishlari mumkin. talabalarni rag'batlantirish va ota-onalar o'qituvchilarga minnatdorchilik bildirishlari kerak. O'qituvchilarning yutuqlari va hissalarini doimiy ravishda e'tirof etish orqali maktablar o'qituvchilar uchun yanada rag'batlantiruvchi va qoniqarli muhit yaratishi mumkin. 20 Hatto o'qituvchilar ham o'z bilim va ko'nikmalarini muntazam ravishda yangilab turishlari kerak. Ular o'quv dasturlarini loyihalash, o'qitish usullari, muloqot qobiliyatlari, texnologiyalar va talabalar uchun fikr-mulohazalar bo'lishi mumkin. Bu ta'limni yangi va qiziqarli davom ettirishi mumkin. Bundan tashqari, motivatsion o'qituvchilar har kuni qiladigan narsadir. O'qituvchilarga har tomonlama ta'lim berishlari uchun jamiyatdagi o'zgarishlar va tendentsiyalardan xabardor bo'lish juda muhimdir. AhaSlides talabalar bilan konstruktiv so‘rov o‘tkazishning innovatsion usullarini taklif etadi. Bundan tashqari, siz o'qitish va o'qitish jarayonini yaxshilash, shuningdek, talabalarning faolligi va qiziqishini oshirish uchun jonli viktorinalar, so'rovlar va tezkor muzqaymoqlarni birlashtira olasiz. O'qituvchilarning birgalikda ishlashi ularga sinflarga ko'proq innovatsiyalarni olib kirishda sezilarli darajada yordam berishi mumkin. O'qituvchilar va o'qituvchilarning hamkorlikdagi jamoasi aql bo'roni va muammolarni yanada samarali hal qilishlari mumkin. Turli nuqtai nazarlar talabalarning faolligi, xatti-harakatlarini boshqarish va o'quv dasturlarini ishlab chiqish kabi umumiy muammolar uchun ijodiy echimlarga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, o'qituvchilar birgalikda ishlaganda, ular ko'pincha qo'llab- quvvatlanayotganini va qadrlanishini his qilishadi, bu esa ishdan qoniqishning oshishiga olib keladi. 2.3. O‘qituvchilarda stressni boshqarish strategiyalari. Maktab o‘qituvchisi kasbi jamiyatda juda muhim kasb hisoblanadi, chunki u nafaqat bilim beruvchi, balki o‘quvchilarning qadriyatlari va dunyoqarashining asosiy shakllantiruvchisidir. O‘qituvchilar oldida nafaqat akademik bilimlarni, balki axloqiy qadriyatlarni, ijtimoiy ko‘nikmalarni va o‘quvchilarning dunyoqarashini rivojlantirish vazifasi turadi. Ular o‘quvchilarning hissiy va intellektual rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadigan namunalar, murabbiylardir. 21 Texnologik taraqqiyot va ijtimoiy muammolar ta’sirida ta’lim muhiti doimiy ravishda o‘zgarib turadigan zamonaviy dunyoda o‘qituvchilik kasbining ahamiyati yanada dolzarb bo‘lib bormoqda. Axborot texnologiyalarining rivojlanishi bilan o‘qituvchilar yangi o‘qitish usullarini integratsiyalash va ta’lim jarayonida raqamli vositalardan foydalanishga tayyor bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, bugungi kunda talabalar ruhiy tushkunlik, tashvish va ijtimoiy izolyasiya kabi turli xil stressli vaziyatlarga duch kelishmoqda, shuning uchun o‘qituvchilar ularning hissiy osoyishtaligini qo‘llabquvvatlashda muhim rol o‘ynaydi. Nihoyat, o‘qituvchilik kasbi ham ijtimoiy mavqei va moddiy ahvolidan qat’i nazar, barcha o‘quvchilar uchun teng imkoniyatlarni ta’minlash orqali ta’limdagi tengsizliklarni bartaraf etishda muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchilarning kasbiy stressga chidamliligi - bu o‘z kasbining salbiy tomonlari va qiyinchiliklarini sog‘liq va mehnat unumdorligiga putur yetkazmasdan samarali tarzda yengish qobiliyatidir. Bunday stressli vaziyatlarga moslashishga psixologik tayyorlik, hissiy muvozanatni saqlash va o‘z ishini yaxshi davom ettirish o‘qituvchidan katta mahorat talab qiladi. COVID-19 pandemiyasi tufayli kuchaygan bugungi qiyin maktab muhitini hisobga olgan holda, stressga chidamlilikni rivojlantirish ayniqsa dolzarb bo‘lib qoldi. Bu o‘qituvchilar uchun juda muhim, chunki bu ularga motivatsiya, ishtiyoq va o‘qitish sifatini saqlab qolishga yordam beradi va charchash xavfini kamaytiradi, ularning umumiy farovonligiga hissa qo‘shadi va ta’lim natijalarini yaxshilaydi. Maktab o‘qituvchilari ko‘pincha ishning tabiati va ta’lim muhiti bilan bog‘liq bir qator omillar tufayli yuqori darajadagi kasbiy stressga duchor bo‘ladilar. Birinchidan, ular ko‘plab o‘quvchilarni tarbiyalaydi va bilim bergani uchun katta mas’uliyat oladi, bu har bir bolaning individual ehtiyojlarini qondirish va kun davomida ularning xavfsizligi va farovonligini ta’minlashni o‘z ichiga oladi. Bu o‘qituvchilarga bosimni keltirib chiqaradi. Ikkinchidan, o‘qituvchilarda o‘quvchilarning xatti-harakatlari, ma’muriyat talablari va ota-onalarning ta’siri 22 kabi turli omillar tufayli ham stress va tashvish hissi kuchayishi mumkin. Bundan tashqari, darslarga tayyorgarlik ko‘rish, o‘quvchilar ishini baholash va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda qatnashish kabi yuqori yuklamalar o‘qituvchilarni haddan tashqari charchashga olib kelishi mumkin. O‘quvchilar va ularning ota-onalari bilan qiyin munosabatlar, ayniqsa, nizolar yoki ota-onalarning norozilik holatlarida stress paydo bo‘ladi. Umuman olganda, o‘qituvchilar kasbiy stressga olib kelishi mumkin bo‘lgan bir qator omillarga duch kelishadi va ular ushbu qiyinchiliklarni samarali tarzda yengish uchun yordam va resurslardan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lishlari muhimdir. Shu sababli bu zo‘riqish va asabiy buzilish uzoq vaxtli depressiyaga olib kelishi mumkin. Bunday vaziyatda stressdan o‘z vaxtida halos bo‘lishni boshlash juda zarurdir. Masalan: psixologga murojat qilish, tinkani quritadigan fikrlardan voz kechish, o‘zini erkin tutishga harakat qilish, zo‘riqish va tashvishlardan halos bo‘lish, hayotdagi qiyinchiiklarga ijobiy tomondan qarashga harakat qilish, muammolarga yopishib qolmaslik muhimdir. Chunki stress sog‘liqni yo‘qotishga majbur qiladi. Mutaxasislar stressli holatlarda barqarorlikni ta’minlashni bir necha usullarini taklif qilishadi. ➢ yoga va meditatsiya bilan shugullanish – bu diqqatni jamlashning klassik usuli bo‘lib, u psixo-emosional stressni, aqliy va jismoniy charchoqni bartaraf etishga yordam beradi. Zamonaviy psixologiya meditatsiyaning inson hayotining barcha jabhalariga, tana salomatligini yaxshilashdan tortib, ijodiy salohiyatini oshirishgacha bo‘lgan ijobiy ta’sirini tasdiqlovchi juda ko‘p miqdordagi faktlarni ko‘rsatishgan. Inson faoliyatining turli sohalarida meditatsiyaning eng keng imkoniyatlarini quyidagicha umumlashtirish mumkin: - meditatsiya tanani davolash sohasida: • stressni kamaytiradi, odamni ichki tashvish va shovqindan xalos qiladi, ichki tinchlik va hayotdan qoniqish hissini keltiradi; 23 • yurak-qon tomir tizimi va oshqozon-ichak tizimlarining faoliyatini normallashtiradi; • uyqusizlikni yengillashtiradi va tungi uyquni yaxshilaydi, uning sekin va tez fazalarini muvozanatlashtiradi. Meditatorlar kamroq uxlab qolishlari mumkin, chunki meditatsiya paytida tiklanish jarayonlari odatdagi uyquga qaraganda tezroq sodir bo‘ladi; • vaznni tartibga soladi; • spirtli ichimliklar, chekish, giyohvand moddalar kabi psixo-emosional stimulyatorlarga bo‘lgan ehtiyojni kamaytiradi; • tashqi tibbiy yordamga, dori-darmonlarga va shunga mos ravishda shifokorlarga tashrif buyurishga bo‘lgan ehtiyojni kamaytiradi. - meditatsiya shaxsiy rivojlanish sohasida: • shaxsning ichki psixologik tuzilishini mustahkamlaydi; • o‘z-o‘zini hurmat qilish va boshqa odamlarning fikridan mustaqillikni oshiradi; • ishonchli, xotirjam va ayni paytda optimistik munosabat va dunyoqarashni shakllantiradi; • boshqalar bilan yaqinroq va ijobiy turdagi munosabatlarni o‘rnatishga yordam beradi, ishda va oilada munosabatlarni yaxshilaydi; hayot mazmuni va hayotiy maqsadlarni topishga hissa qo‘shadi. - Meditatsiya ta’lim sohasida: • hissiyot, e’tibor, xotira, fikrlash, tasavvur kabi aqliy kognitiv jarayonlarni ijobiy rivojlantiradi, bu esa o‘z navbatida o‘quv materialini tezroq va chuqurroq o‘zlashtirishga yordam beradi; • ijodkorlik, original va nostandart yechimlarni yaratish qobiliyatini oshiradi. Mushaklarni bo‘shashtiruvchi mashqlarni bajarish – bu turli mushak guruhlarini bo‘shashtirish uchun maxsus mashqlar tizimidir. Ushbu treningning 24 maqsadi salbiy hissiy qo‘zg‘alishning turli shakllari bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan mushaklarning tonusini yengillashtirishdir: qo‘rquv, tashvish, xijolat. Mushaklar tonusini kamaytirish yoki oldini olish orqali inson stressni, uyqusizlikni, migrenni yengillashtiradi, shuningdek, hissiy fonni me’yoriga keltiradi. Mushaklarni bo‘shashtirish darsini boshlaganda, bu mashg‘ulotlar mushaklarning kuchlanishi bilan birga keladigan stress va tashvish uchun foydali ekanligini yodda tutish kerak. Mushaklarni zaiflashtirib, odam tashvish va hayajonni sezilarli darajada kamaytirishga erishishi mumkin. Faol dam olish - bu butunlay dam olish va xotirjamlikni topish imkonini beruvchi kuchli vositadir.Dastlab, jismoniy mashqlar tanadagi endorfinlar, tabiiy kimyoviy moddalar ishlab chiqarilishiga yordam beradi, ular kayfiyatni ko‘taradi va og‘riq hissini kamaytiradi. Bu jarayon eyforiya tuyg‘usini keltirib chiqaradi va stress darajasini kamaytirishga yordam beradi. Bundan tashqari, jismoniy faoliyat adrenalin va norepinefrin kabi stress gormonlarini ham kamaytiradi, bu esa taranglik va stressni yengillashtirishga yordam beradi. Yana bir muhim jihati shundaki muntazam jismoniy faoliyat uyqu sifatini yaxshilashdir. Yaxshi uyqu, o‘z navbatida, stressni yaxshiroq yengishga yordam beradi. Jismoniy mashqlar paytida chalg‘ish va dam olish ham muhim rol o‘ynaydi. Jismoniy mashqlar paytida inson harakatga va tanasiga e’tibor qaratishi mumkin, bu esa fikrni muammolar va stresslardan xalos qilishga yordam beradi. Bundan tashqari, jismoniy faoliyat o‘z-o‘zini hurmat qilish va o‘ziga ishonchni oshiradi, bu ham stress darajasini kamaytirishga yordam beradi. Va nihoyat, jismoniy faoliyatdan kelib chiqadigan kognitiv funksiyaning yaxshilanishi muammolarni hal qilish va stressni yanada samarali boshqarishga yordam beradi. Bundan ming yillar avval ham odamlar musiqa terapiyadan foydalangan. Vatandoshimiz mashhur tabib Abu Ali ibn Sino asab va ruhiy kasalliklarga chalingan bemorlarni turli ohanglar bilan davolagan. Antik davrning buyuk namoyondalari: Pifagor, Arastu, Aflotun, kuyni inson tanasi va ruhiyatiga ijobiy 25 ta’sirini o‘rganishgan, shu bois asablari charchagan bemorlarga hotirjam qiluvchi kuylarni tinglashni tavsiya qilishgan. III.BOB. PEDAGOGIК FAOLIYATNING PSIXOLOGIК XUSUSIYATLARI 3.1. O‘qituvchining kasbi haqida allomalarimiz fikrlari. O’qituvchilik inson jamiyati tarixi boshlangandan e’tiboran davom etib, shu bilan birga hamma vaqt jamiyat va jamoatchilik tomonidan e’tiborga loyiq e’zozlab kelingan kasbdir. «O'qituvchi-deydi Al Forobiy – aql-farosatga, chiroyli nutqqa ega bo'lishi va o'quvchilarga aytmoqchi bo'lgan fikrlarini to'la va aniq ifodalay olishni bilmog'i zarur». U o'z fikrini davom ettirib, «O'qituvchi va rahbarning vazifasi dono davlat rahbari vazifasiga o'xshaydi, shu sababli o'qituvchi eshitgan va ko'rganlarining barchasini eslab qolishi, aql-farosatga, chiroyli nutqqa ega bo'lishi o'quvchilarga aytmoqchi bo'lgan fikrlarini to'la va aniq, ifodalab berishni bilmog'i lozim. Shu bilan birga o'z or-nomusini qadrlashi, adolatli bo'lishi lozim. Ana shundagina u insoniylikning yuksak darajasiga ega bo'ladi va baxt cho'qqisiga erishadi» deb ta'kidlaydi. Qomusiy olim Abu Ali ibn Sino flkricha, «O'qituvchi matonatli, sof vijdonli, rostgo'y va bolani tarbiyalash metodlarini, axloq-qoidalarini yaxshi biladigan odam bo'lmog'i lozim. O'qituvchi o'quvchining butun ichki va tashqi dunyosini o'rganib uning aql qatlamlariga kira olmog'i lozim». Nosiriddin Tusiy o'zining «O'qituvchilarni tarbiyalash to'g'risida» asarida shunday deydi: «O'qituvchi munozaralarini olib borishda isbot qilishni bilishi, o'z fikrlarining to'g'riligiga ishonishi, nutqi esa mutlaqo toza, jumlalari mantiqiy ifodalanadigan bo'lishi lozim. O'qituvchi nutqi hech qachon va hech qaerda zaharxandalik, qo'pol yoki qattiq bo'lishi mumkin emas. Dars paytida o'qituvchining o'zini tuta olmasligi ishni buzishi mumkin». 26 Yusuf Xos Hojib Qoshg'ariy «Men a'zolar kasalligini davolashdan oldin odamlarning ruhiyatini davolashni zarur deb topdim. Bunga men o'qituvchilik yo'li bilan erishaman, bunga mening ishonchim komil. Chunki a'zolar kasalligi bilan yuzlarcha, minglarcha odamlar halok boisalar, nodonlik bilimsizlik tufayli o'n ming va yuz minglarcha odamlar halok boiadilar….» Jomiy bola dunyoqarashiru’ng kamol topishida maktab va muallimning roliga katta baho beradi. Uning fikriga qaraganda, muallim aqlli, adolatli, o'zida barcha yuksak fazilatlarni mujassamlashtirgan bo'lishi kerak. O'zini nomunosib tutgan odam, hech vaqt bolalarga bilim bera olmaydi, degan fikrni bildiradi. Ulug' shoirimiz Alisher Navoiy ham o'qituvchi mehnatini xolisona baholab «Agar shogird podsholikka erishsa ham unga (muallimga) qulluq qilsa arziydi». «Haq yo'lida kim senga bir harf o'rgatmish ranj ila, aylamak bo'lmas ado oning haqqin yuz ganj ila» kabi satrlarni bitgan. Allomalarimiz tomonidan bildirilgan qimmatli fikrlari hozirgi kungacha o'z ahamiyatini yo'qotgan emas. Shuningdek, ta'lim jarayonida o'qituvchi shaxsi, uning kasbiy xususiyatlari borasidagi fucrlar atroflicha bayon qilingan. O’qituvchining o’rni va uning vazifalari o’sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash ishiga jamiyat va jamoatchilik tomonidan e’tibor qaratilishining naqadar muhim ahamiyatga egaligi bilan belgilanadi. Zamonaviy o'qituvchi ijtimoiy psixolog bo'lmas-ligi mumkin emas. Shuning uchun ham u o'qituvchilar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni yo'lga solish, bolalar jamoasida ijtimoiy- pisixologik mexanizmlardan foydalanishni bilishi zarurdir. O’qituvchi edagogic jamoa a’zosi sifatida edagogic faoliyatni uyushtirishda bevosita ishtirok etib, turli fan o’qituvchilari va sinf rahbarlarining metodik birlashmalarida ishlaydi, topshiriqlarni bajaradi. Har bir o'qituvchi o'quvchilarning ota-onalari va jamoatchilik oldida ma'ruzalar o'qib, suhbatlar olib borar ekan, 27 demak, u pedagogik bilimlar targ'ibotchisi hamdir. Vazifalarning shu qadar ko'pligi uchun ham jamiyatning o'qituvchilar oldiga qo'yadigan talablari xilma-xildir. Ma’lumki edagogic faoliyat — kishi mehnatining eng murakkab sohalaridan biridir. Jamiyat tomonidan qo’yiladigan talablardan eng muhimi o’qituvchi shaxsi va uning kasbi bilan bog’liq xislatlarga qaratilgan. O’qituvchining eng muhim shaxsiy xislatlari quyidagilardir: - ijtimoiy javobgarlikni yuksak darajada his etish; - oliyjanobligi, aql-farosati, ma’naviy rok va ma’rifat bo’yicha yuksak maqsadlarga mos kelishi, bunday xislatlarni jamiyat xohishi bo’yicha bolalarga singdirib berishi; - o’zini qoiga ola bilishi, sabr-toqatli, matonatligidir. Jamiyatning o’qituvchilik kasbiga qo’yidigan asosiy talablari quyidagichadir: - shaxsni ma’naviy-ma’rifiy tomondan tarbiyalashning milliy uyg’onish mafkurasining hamda umuminsoniy boyliklarining mohiyatini bilishi, bolalarni mustaqillik g’oyalariga sodiqlik ruhida tarbiyalashni bilishi, o’z vatani, tabiatiga va oilasiga bo’lgan muhabbati; - keng bilim saviyasiga ega bo’lish, barcha sohalarga doir bilimlar bilan qurollanishi; - yosh edagogic psixologik, ijtimoiy psixologiya va pedagogika yosh fiziologiyasi hamda maktab gigienasidan chuqur bilimlarga ega bo’lishi; - o’zi dars beradigan fan bo’yicha mustahkam bilimga ega bo’lib, o’z kasbi sohasida jahon fanida erishilgan yutuq va kamchiliklardan xabardor bo’lishi; - ta’lim va tarbiya metodikasini egallashi; - o’z ishiga iqtisodiy yondashishi; - bolalarni bilishi, uning ichki dunyosini tushuna olishi; 28 - edagogic texnikani (mantiq, nutq; ta’limning ifodali vositalari) va edagogic taktga ega bo’lishi; - o’qituvchining o’z bilim va edagogic mahoratini doimiy ravishda oshirib borishi. Ko’pchilik psixologlar shu bilan birga o’zbekistonlik psixolog olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda zamonaviy o’qituvchilar uchun zarur xislatlarni aniqlab olish imkoniyatini beradi. Rus psixologlaridan N.V. Kuzmina, V.Slastenin, F.N.Gonobolin o'zbek psixologlaridan R.Z.Gaynutdinov, M.G.Davletshin, S.Jalilova, Ajabborov, M.Qoplanova va boshqalar tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar o'qituvchilik kasbining turli jihatlarini atroflicha keng batafsil ko'rsatib berish imkoniyatini yaratadi. Bevosita o'qituvchi shaxsiga taalluqli bo'lgan professiogrammaga asosiy e'tibor qaratilgan. Professiogramma — ma'lum tizimga keltirilgan, mehnatni psixologik tomondan o'rganishga va undan kelgusi amaliy faoliyatda foydalanishga qaratilgan qisqa va har tomonlama batafsil ko'rsatib berilgan hujjat. Professiogramma psixologik jihatidan ishlab chiqarilgan faoliyatni tavsifnomasining kelgusi amaliy ishlar uchun zarur bo'lgan barcha tomonlarini o'z ichiga olishi kerak. M.G.Davletshin rahbarligida psixologik tadqiqot ishlarini olib edago M.Abdullajonova, E.Gladkova, A.Mashkurov, T.Hamroqulov, E.Xidirov va boshqalarning ilmiy izlanishlari o’zbek tili va adabiyoti, o’zbek maktablarida rus tili va adabiyoti, matematika, jismoniy tarbiya o’qituvchilari va maktabgacha tarbiya muassasalarining tarbiyachilari kabi qator mutaxassisliklar bo’yicha o’qituvchi professiogrammasining taxminiy modelini (namunasini) aniqlab olish imkoniyatini berdi. 3.2. O‘qituvchi shaxsi, uning kasbiy xususiyatlari. Har bir mutaxassislik bo’yicha o’qituvchining ixtisoslashgan tavsifnomasini nazarda tutgan professiogrammasi tuziladi, Jumladan, maktabning o’qituvchi- 29 murabbiysi professiogrammasini misol qilib keltiramiz. Professiogrammada muhim xislatlar borgan sari bir muncha ortib borishini hisobga olgan holda o'qituvchining quyidagi xislatlarini ko'rsatib o'tish lozim: 1. O'qituvchining shaxsiy xislatlari: - bolalarni yaxshi ko’rish, ularni sevish; - amaliy psixologik aql-farosatlilik; - mehnatsevarlik; - jamoat ishlarida faollik; - mehribonlik; - kamtarinlik; - odamiylik, dilkashlik; - uddaburonlik: mustahkam xarakterga ega bo’lish; - o’z bilimini oshirishga intilish. 2. Kasbga xos bilimi: - ta’lim va tarbiya jarayoni mohiyati bilan uning maqsad va vazifalarini tushunishi; - psixologiya asoslarini, ayniqsa, yosh psixologiyasi pedagogic psixologiya asoslarini bilishi; - etnopsixologik bilimlarni egallash; - hozirgi zamon pedagogikasi asoslarini bilish; - hozirgi zamon pedagogikasining metodologik asoslarini egallaganligi; - maktab yoshidagi bolalarning psixologik-pedagogik xususiyatlarini tushunishi; - o’z fanini o’qitish metodikasini bilishi; - o’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etishning samaradorligini bilishi; 30 - ota-onalar va jamoatchilik bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning mazmunini bilishi. 3. O’z kasbiga xos xisiatlari: - milliy qayta qurish mafkurasi bilan mustaqil davlat mafkurasini tushunishi; - zamonaviy maktabda olib borilauigan o’quv tarbiya jarayonida umuminsoniy boyliklar, milliy an’analar va urf-odatlarning ahamiyatini tushunishi; - o’qituvchining kuzatuvchanligi; - o’z diqqat e’tiborini taqsimlay olishi; - edagogic fantaziyalar (xayol)ning rivojlanishi; - o’ziga tanqidiy munosabatda bo’lishi; - o’zini qo’lga ola bilishi, o’zini tuta olishi; - edagogic takt; - nutqning emotsional ifodalanishi. 4 Shaxsiy edagogic uddaburonligi: - dars mashg’ulotlari uchun zarur materiallami tanlay bilishi; - o’quvchilarning bilish faoliyatini boshqara olishi; - ta’lim va tarbiya jarayonida o’quvchilarning taraqqiy etib borishini istiqbolli ravishda boshqara olishi; - edagogic vazifalarni shakllantirish va tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishni bilishi; - bolalar jamoasiga rahbarlik qilishda o’z faoliyatini rejalashtirishni bilishi; - o’z maqsadlarini rejalashtira olishi; - o’zining ta’lim tarbiyaviy ishlariga tayyorlanish tizimini rejalashtira olishi. 5. Tashkilotchilik malakalari: - bolalar jamoasini uyushtira bilishi; - turli sharoitlarda bolalar jamoasini boshqara olishi; 31 - bolalarni nimalardir bilan qiziqtirib, ularni faollashtira olishi; - amaliy masalalarni hal etishda o’zini bilim va tajribalarini ustalik bilan tez qo’llay olishi. 6. Kommunikativ malakalari: - bolalarni o’ziga jalb etishni bilishi; - bolalar va ota-onalar bilan maqsadga muvofiq edagogic munosabatlarni tiklashni bilishi; - bolalarni jamoalararo va jamoa ichidagi o’zaro munosabatlarini tartibga solishni bilishi; - bolalar va ota-onalar bilan tashqaridan aloqa bog’lashni bilishi. 7. Gnostik malakalari: - bolalarning asab psixik taraqqiyot darajasini aniqlay bilishi; - o’zining tajribasi va edagogic faoliyat natijalarini tanqidiy tahlil qila olishi; - boshqa o’qituvchilarning tajribalarini o’rganib, undan (nazariy va amaliy tomondan) to’g’ri xulosa chiqara olishi; - psixologik va edagogic adabiyotlardan foydalanishni bilishi; - o’quvchilarni to’g’ri tushunib, ularning xulq-atvori sabablarini tushuntirishni bilishi. 8. Insoniy xislatlari: - edagogic mahoratini takomillashtirishga intilishi; - o’quvchilarni tarbiyalash dasturini ishlab chiqish va uni amalgam oshirish qobiliyati; - o’zini, o’quvchi o’rniga qo’yib bo’lib o’tgan hodisalarga uning nazari bilan qaray olishi; - avvalgi voqealar hodisalar va tarbiyalanuvchi shaxsiga yangicha qaray olishi; 32 - o’zining o’quvchiga edagogic ta’siri natijalarini oldindan ko’ra bilishga intilishi. Shunday qilib, ko'rsatib o'tilgan modelning asosiy tuzilishi tariqasida quyidagilar keltiriladi: - shaxsning jamoatchiligi va kasbiy yo’nalishi; - edagogic mahorat va qobiliyati; - xarakterning psixologik xususiyatlari; - bilish faoliyati; - o’qituvchi shaxsining bolalarni kasbga tayyorlash ishlari darajasidagi umumiy taraqqiyoti. Professiogramma yoshlarga o'zlarining kelgusida o'qituvchilik kasbini to'g'ri va ongli ravishda tanlab olishlariga yordam beradi. Pedagoglik kasbi ma'lumki har kimning ham qo'lidan kelavermaydi. Pedagogik faoliyatdagi yutuqlarga faqat shu kasbga qiziqqan, shu faollik bilan shug'ullanishga moyil oqibat natijasida esa pedagogik qobliyatga ega bo'lgan kishilargina erisha oladi. Qobiliyat — bu kishining biror faoliyatga yaroqliligi va shu faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirishdir. Pedagogik qobiliyat — bu qobiliyat turlaridan biri boiib, kishining pedagogik faoliyatga yaroqliligini va shu faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug'ullana olishini aniqlab beradi. Uzoq yillar olib borilgan tadqiqotlar, pedagogik qobiliyatlar murakkab va ko'p qirrali psixologik bilimlardan iboratliligini ko'rsatib beradi. Ana shu tadqiqot ma'lumotlaridan foydalanib, pedagogik qobiliyat tuzilishida muhim o'rin egallaydigan qator komponentlarni ajratib ko'rsatish mumkin. Didaktik qobiliyatlar – bu bolalarga o'quv materialini aniq va ravshan tushuntirib, oson qilib yetkazib berish, bolalarda fanga qiziqish uyg'otib, ularda 33 mustaqil faol fikrlashni uyg'ota oladigan qobiliyatdir. Didaktik qobiliyatga ega bo'lgan o'qituvchi zarurat tug'ilganda qiyin o'quv materialini osonroq, murakkabrog'ini soddaroq tushunishi qiyin bo'lganini tushunarliroq qilib o'quvchilarga moslashtirib bera oladi. Akademik qobiliyatlar — matematika, fizika, biologiya, ona tili, adabiyot, tarix va boshqa shu kabi fanlar sohasiga xos qobiliyatlardir. Qobiliyatli o'qituvchi o'z fanini faqat kurs hajmidagina emas, balki atroflicha keng, chuqur bilib bu sohada erishilgan yutuqlar va kashfiyotlarni doimiy ravishda kuzatib borib, o'quv materialini mutlaqo erkin egallab unga katta qiziqish bilan qaraydi hamda ozgina bo'lsada tadqiqot ishlarini olib boradi. Ko'pchilik tajribali pedagoglarning aytishlaricha, o'qituvchi o'z fani bo'yicha bunday yuksak bilim saviyasiga erishishi boshqalarni qoyil qilib hayratda qoldirishi, o'quvchilarda katta qiziqish uyg'ota olishi uchun yuksak madaniyatli har tomonlama keng bilimdon bo'lishi lozim. Perseptiv qobiliyatlar — bu o'quvchining tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira bilish, psixologik kuzatuvchanlik, o'quvchi shaxsini vaqtinchalik, psixik holatlari bilan bog'liq nozik tomonlarini tushuna bilishdan iborat qobiliyatlardir. 3.3. Jamiyatning o`qituvchilik kasbiga qo`yadigan asosiy talablari. Nutq qobiliyati – kishining o'z tuyg'u hislarini nutq yordamida shu bilan birga mimika va pantomimika yordamida aniq va ravshan qilib ifodalab berish qobiliyatidir. Tashkilotchilik qobiliyati — bu birinchidan, o'quvchilar jamoasini uyushtira bilish, unda jamoani jipslashtira olish va ikkinchidan, o'zining shaxsiy ishini to'g'ri tashkil qila olish qobiliyatidir. Avtoritar qobiliyat — o’qituvchining rostgo’ylik, irodaviy uddaburonligi, o’zini tuta bilishi, farosatliligi, talabchanligi kabi irodaviy xislatlari hamda qator 34 shaxsiy xislatlarga shu bilan birga o’quvchilarning tarbiyasida javobgarlikni his etish uning e’tiqodi, o’quvchilarga ma’naviy va ma’rifiy e’tiqodni singdira olishga ishonch kabi xislatlarga ham bog’liqdir. Kommunikativlik qobiliyati – bu bolalar bilan muloqotda bo'lishga o'quvchilarga yondashish uchun to'g'ri yo'l topa bilishga ular bilan pedagogik nuqtayi nazardan maqsadga muvofiq o'zaro aloqa bog'lashga pedagogik taktning mavjudligiga qaratilgan qobiliyatdir. Pedagogik takt psixologiyasini o'rganishida psixolog I.V.Straxov benihoya katta hissa qo'shgan. Uning fikricha, bunda muhimi — o'quvchilarga ta'sir etishning eng qulay usullarini topa bilish tarbiyaviy ta'sirni qo'llashda maqsadga muvofiq pedagogik choralarga e'tibor berish, aniq pedagogik vazifalarni hisobga olgan holda, o'quvchi shaxsining psixologik xususiyatlari va imkoniyatlari hamda mazkur pedagogik holatlarini hisobga olish zarurdir. Pedagogik xayol — bu kishining o'quvchilar shaxsini tarbiyaviy tomondan loyhalashtirganda o'z ish harakatlarining natijasini oldindan ko'ra bilishda namoyon boiadigan maxsus qobiliyatdir. Diqqatni taqsimlay olish qobiliyati — bu qobiliyat bir vaqtning o'zida diqqatni bir qancha faoliyatga qarata olishda namoyon boiib, o'qituvchi ishida g'oyat muhim ahamiyatga egadir. Yuqorida ko'rsatib o'tilgan qobiliyatlardan tashqari o'qituvchi inson shaxsining maqsad sari intilishi uddaburonlik, mehnatsevarlik, kamtarlik kabi qator insoniy xislatlarga ega bo'lishi lozimdir. Jamiyatning o’qituvchi oldiga qo’yadigan asosiy talablari quyidagilardir 35 O’qituvchi jamiyat tomonidan qo’yilgan talablar bilan bir qatorda o’z faoliyatida tevarak – atrofidagi kishilar , maktab ma’muriyati,, hamkasblari, o’quvchilar va ularning ota –onalari undan nimalarni kutishini ham esdan chiqarmasligi lozim. O’qituvchining o’z ishidan nimanidir kutayotganligining o’ziyoq muhim ahamiyatga egadir, mana shu tariqa kutishlar , garchand jamiyat tomonidan o’qituvchiga qo’yiladigan talablarga kelsada, o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. Lekin bu talablar hamma vaqt tarbiya ham bir – biriga mos kelmasligi mumkin. Psixologlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarning ko’rsatishicha xalq ta’limi bo’limlari va maktab derktorlari o’qituvchining ayrim xislatlari naqadar muhimligini har xil baholaydilar. Jumladan, xalq ta’limi bo’limlarining mudirlari o’qituvchidan birinchi navbatda o’z fanini yaxshi bilishini va dars berish metodikasini mukammal o’zlashtirishini talab qilsalar , maktab direktorlari o’qituvchiga qo’yiladigan bunday talablarni uchinchi o’ringa qo’yadilar. Shu bilan birga xalq ta’limi bo’limlarining mudirlari o’qituvchilarning o’quvchilar va ota – onalar, maktab jamoasi bilan qanday muloqotda bo’lishini bilishini naqadar ahamiyatga ega bunday xislatlarni o’qituvchi shaxsiga qo’yiladigan talablar ichida birinchi o’ringa qo’yadilar. O’qituvchining kasbiga xos xislatlari Ota - onalar o’qituvchidan uning ish staji va yoshi qanday bo’lishidan qat’iy nazar, farzandlarini tarbiyalash va o’qitish mahoratini kutadilar. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga qo’yiladigan talablar bilan birga, o’qituvchi shaxsi va uning faoliyatiga nisbatan qo’yiladigan ijtimoiy talablar ham o’sib bormoqda. O’qituvchiga jamiyat tomonidan qo’yiladigan talablar , turli xilda ijtimoiy kutishlar, pedagogning individualligi, uning shu tariqa talablarga javob berishga 36 sub’ektiv tayyorligi muayan o’qituvining pedagogik faoliyatiga naqadar tayyorligidan dalolat beradi. Xulosa O'qituvchilik kasbi nafaqat bilim berish, balki o'quvchilarning shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishiga hissa qo'shish vazifasini ham bajaradi. Ushbu kasbning psixologik xususiyatlari, o'qituvchilarning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishida muhim rol o'ynaydi. O'qituvchilarning emotsional intellekti, ijtimoiy ko'nikmalari, o'ziga bo'lgan ishonchi va stressni boshqarish qobiliyatlari ta'lim jarayonining samaradorligini oshiradi. O'qituvchining psixologik tayyorgarligi, o'quvchilar bilan ijobiy munosabatlar o'rnatishda, motivatsiyani oshirishda va ijobiy ta'lim muhitini yaratishda muhimdir. O'qituvchilar o'z shaxsiy xususiyatlarini rivojlantirish orqali, o'quvchilarning o'z qobiliyatlarini anglashlariga va o'zlariga ishonch hosil qilishlariga yordam berishlari mumkin. Shuningdek, o'qituvchilarning psixologik xususiyatlari o'zaro hurmat, qo'llab- quvvatlash va jamoaviy ish muhitini yaratish imkonini beradi. Bu omillar, o'quvchilarning o'zlarini qulay his qilishlariga, ta'lim jarayonida faol ishtirok etishlariga va o'z maqsadlariga erishishlariga yordam beradi. Umuman olganda, o'qituvchilik kasbining psixologik xususiyatlari ta'lim sifatini oshirish va o'quvchilarning muvaffaqiyatini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. O'qituvchilar o'z psixologik bilimlarini rivojlantirish orqali ta'lim jarayonini yanada samarali va ijobiy qilishlari mumkin. Mazkur bitiruv malakaviy ishini amalga oshirish yakunida quyidagi ilmiy psixologik xulosalarga keldik. Hozirgi kundagi ijtimoiy o’zgarishlar har bir o’qituvchi-tarbiyachini yangicha fikrlashga, tadbirkorlik, ishbilarmonlik asosida ish yuritish hamda ma’naviy - 37 ma’rifiy ishlarning faol ishtirokchisi bo’lishga da’vat etadi. Bu esa o’qituvchida pedagogik kompetentlikning shakllanganligiga bog’liqdir. Pedagogik kompetentlik - pedagogik faoliyat jarayonida tarkib topib boradi. Pedagogik faoliyat jarayoni esa kasbiy va shaxsiy tayyorgarlikni yo’lga qo’yib, yosh avlodni mehnatga, hayotga tayyorlash uchun davlat, jamiyat, millat va kelajak avlod oldida javob beradigan shaxslarni tayyorlashga xizmat qiladi. Shuning uchun pedagog shaxsiy va kasbiy fazilatlar egasi bo’lishi lozim. Foydalanilgan adabiyotlar O‘zbekistob Respublikasi Prezidentining qarorlari 1. Ta’lim sohasidagi islohotlarni jadallashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida qarori 54-son 2024-yil PQ-94 Shavkat Mirziyoyev 2. Iqtidorli yoshlar bilan ishlash tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida 2024-yil 30-sentabr PQ-346 Shavkat Mirziyoyev 3. O‘zbekistonda sifatli ta’lim va xususiy maktablarni yana jadallashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida 2019-yil PQ-4537 Qo‘shimcha adabiyotlar 4. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz Sh.Mirziyoyev 2017-yil. 5.Davletshin M.G. Umumiy psixologiya. T., 2014. 6. Davletshin M.G., S.M.To’ychiyeva. Umumiy psixologiya. T., 2012. 7. Zimnyaya I.A. Pedagogicheskaya psixologiya. - M., 2011. 8. Zimnyaya I.A. Pedagogicheskaya psixologiya. – Rostov-na-Donu, 2010. 9. Кarimova V., Akramova F. Psixologiya / Ma’ruzalar matni. T., 2012 10.Кarimova V.M. Psixologiya. O’quv qo’llanma. - T.: A.Qodiriy nomli xalq merosi nashriyoti. 2012. 11.Ochilov M., Ochilova N. O’qituvchi odobi. - T.: O’qituvchi, 2010. B. 22. 12.Pedagogik mahorat. Axmedjanov M.M., Xo’jayev B.Q. va boshq. O’quv 38 qo’llanma. Toshkent - 2010. 13.Umumiy psixologiya. A.V.Petrovskiy tahriri ostida, 3-qayta ishlangan va to’ldirilgan ruscha nashri tarjimasi. - T.: O’qituvchi. 1992. -512 b 14.Xo’jayev B.Q., Olimova D.I. Pedagogik mahorat fanidan ma’ruzalar matni. Buxoro – 2005. 15.G’oziyev E.G’. Tafakkur psixologiyasi. T. “O'qituvchi”. 1999 y 16. G’oziyev E.G’. Talabalar psixologiyasi.T.1992 17. G’oziyev E.G’. O'tanov B. Hamkorlik psixologiyasi. T. 1992 y 18. G’oziyev E.G’. Pedagogik psixologiya asoslari.T. 1995 y. 19. G’oziyev E.G’. To'laganova G.K. Tarbiyasi qiyin o'smirlar. T.1989 y 20. G’oziyev E.G’. Anarmetova Sh. O'yin nazariyalari. T. 1995 y. 21. G’oziyev E.G’. Ontogenez psixologiyasi. T. 2010 y 22. G’oziyev E.G’. Psixologiya metodologiyasi. T. 2013 y 39 40

O‘qituvchilik kasbining psixologik xususiyati


 

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………….………3

I.BOB.O‘QITUVCHILIK KASBINING PSIXOLOGIK ASOSLARI…….….5

1.1. Psixologik tayyorgarlikning ahamiyati……………………………...……5

1.2. O‘qituvchining emotsional intellekti…………………………………..…9

1.3. Shaxsiy xususiyatlar va ularning ta'lim jarayoniga ta’siri………………13

II.BOB.O‘QITUVCHILIKDA PSIXOLOGIK STRATEGIYALAR………...16

2.1. Ijobiy muhitning psixologik asoslari……………………………………16

2.2. O‘quvchilarning motivatsiyasini oshirish usullari………………………17

2.3. O‘qituvchilarda stressni boshqarish strategiyalari………………………21

III.BOB.PEDAGOGIК  FAOLIYATNING PSIXOLOGIК XUSUSIYAT

LARI………………………………………………………………….…………..25

3.1. O‘qituvchining kasbi haqida allomalarimiz fikrlari.................................25

3.2. O‘qituvchi shaxsi, uning kasbiy xususiyatlari..........................................28

3.3.  Jamiyatning o`qituvchilik kasbiga qo`yadigan asosiy talablari................32

XULOSA………………………………………………………...………….35

FOYDALANILGAN……………………………………………………….36


KIRISH

Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizda amalga  oshirilayotgan  keng miqyosli ijtimoiy  va iqtisodiy rivojlanishni  ta’minlashda yuksak kasb mahoratiga ega bo’lgan,  raqobatbardosh  mutaxassis kadrlar  ustuvor  ahamiyatga egadir.  Shu maqsadda keyingi yillarda respublikamizda ta’lim tizimini tubdan isloh etish, xalq xo’jaligining turli sohalarida yuksak samaradorlik bilan faoliyat ko’rsata oladigan mutaxassislarni tayyorlashga katta e’tibor qaratilmoqda.O‘qituvchilik kasbi — jamiyatning asosiy poydevorlaridan biri bo‘lib, u nafaqat bilim berish, balki o‘quvchilarning shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishiga ham katta ta'sir ko‘rsatadi. Shu sababli, o‘qituvchilik kasbining psixologik xususiyatlari dolzarb masala bo‘lib qolmoqda.Bugungi kunda ta'lim tizimida o‘qituvchilarning psixologik tayyorgarligi, ularning o‘quvchilarga nisbatan munosabati va pedagogik mahorati muhim ahamiyatga ega. [1]O‘qituvchining psixologik xususiyatlari quyidagi omillarga bog'liq:O‘qituvchi o‘z his-tuyg'ularini boshqarish va o‘quvchilarning hissiyotlarini tushunish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Bu, o‘z navbatida, ta'lim jarayonida ijobiy muhit yaratadi. O‘qituvchilar ko‘plab muammolar va stressli vaziyatlarga duch kelishadi. Ularning stressga chidamlilik darajasi, o‘qituvchilik faoliyatining samaradorligini belgilaydi.O‘qituvchining bilim va ko‘nikmalari, shuningdek, pedagogik strategiyalarni qo‘llay olish qobiliyati, ta'lim jarayonini muvaffaqiyatli o‘tkazishda muhimdir.Shuningdek, zamonaviy ta'lim tizimida o‘qituvchilik kasbining psixologik xususiyatlari, o‘quvchilarning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda, turli pedagogik yondashuvlarni talab qiladi. O‘qituvchilar o‘z ishlarida innovatsion usullarni qo‘llash orqali o‘quvchilarning qiziqishini va bilim olish jarayonini yanada samarali qilishlari zarur.

O'qituvchilik kasbi — nafaqat bilim berish, balki o'quvchilarni tarbiyalash, ularning shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishiga hissa qo'shish vazifasini ham bajaradigan muhim faoliyatdir. O'qituvchilarning psixologik xususiyatlari, bu jarayonda alohida ahamiyatga ega. Ular o'quvchilarning hissiyotlari, motivatsiyalari va o'zaro munosabatlarini tushunish va boshqarish qobiliyatiga ega bo'lishlari kerak.

O'qituvchining psixologik tayyorgarligi, uning o'quvchilar bilan o'zaro munosabatlari, o'quv muhitini yaratish va ta'lim jarayonini samarali o'tkazish uchun muhimdir. O'qituvchilar o'zlarining emotsional intellektini rivojlantirish, stressni boshqarish va o'quvchilarning individual ehtiyojlarini inobatga olish orqali ta'lim sifatini oshirishga xizmat qiladilar.

Bugungi kunda, ta'lim tizimida o'qituvchining psixologik xususiyatlari o'qitish usullarini tanlashda, o'quvchilarni motivatsiya qilishda va ijobiy ta'lim muhitini yaratishda muhim rol o'ynaydi. Ushbu xususiyatlar, o'qituvchi va o'quvchilar o'rtasidagi ishonchli munosabatlarni shakllantiradi va o'quv jarayonining samaradorligini oshiradi.

Shu sababli, o'qituvchilik kasbining psixologik xususiyatlarini o'rganish, ta'lim jarayonini yanada samarali o'tkazish va o'quvchilarning rivojlanishini qo'llab-quvvatlash uchun zarurdir. Bu mavzu, o'qituvchilarni nafaqat pedagogik jihatdan, balki psixologik jihatdan ham tayyorlash zaruratini ko'rsatadi.

Kurs ishining maqsadi: O'qituvchilik kasbining psixologik xususiyatlari, asosan, ta'lim jarayonining samaradorligini oshirish va o'quvchilarning shaxsiy rivojlanishini ta'minlash maqsadida o'rganiladi.O'qituvchi psixologik jihatdan tayyor bo'lishi, o'quvchilarning hissiy va ijtimoiy ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Bu, o'z navbatida, o'quvchilarning o'z-o'zini anglashiga va ijtimoiy hayotga moslashuviga yordam beradi.

Kurs ishining vazifasi: O'qituvchilik kasbining psixologik xususiyatlari o'qituvchilar va o'quvchilar o'rtasidagi munosabatlarni yaxshilash, ta'lim jarayonini samarali o'tkazish va o'quvchilarning shaxsiy rivojlanishini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi.

Kurs ishining tarbikiy tuzilishi:Ushbu kurs ishi 3 ta bob, 9 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar iborat.

 

I.BOB. O‘QITUVCHILIK KASBINING PSIXOLOGIK ASOSLARI

1.1.Psixologik tayyorgarlikning ahamiyati.


 

[1] Ta’lim sohasidagi islohotlarni jadallashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida qarori 54-son 2024-yil PQ-94 Shavkat Mirziyoyev

 

Sotib olish