O'qituvchining kommunikativ qobiliyatida so'z bilan og'zaki ta'sir o'tkazish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	69.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

O'qituvchining kommunikativ qobiliyatida so'z bilan og'zaki ta'sir o'tkazish

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I BOB O’QITUVCHINING KOMMUNIKATIV QOBILIYATI ................................................... 4
1.1 O’qituvchining kommunikativ qobiliyati tushunchasi .............................................................. 4
1.2 Kommunikativ qobiliyatning tarkibiy qismlari ......................................................................... 6
1.3 O’qituvchining kommunikativ qobiliyatini rivojlantirish usullari ............................................. 9
II BOB SO’Z BILAN OG’ZAKI TA’SIR O’TKAZISH USULLARI .......................................... 14
2.1. So’z va uning pedagogik roli .................................................................................................. 14
2.2. Og’zaki ta’sir o’tkazishning psixologik aspektlari ................................................................. 17
2.3. Og’zaki ta’sirni samarali qilishning metodik usullari ............................................................. 20
III BOB O’QITUVCHINING KOMMUNIKATIV QOBILIYATI VA TA’LIM
JARAYONIDAGI NATIJALAR .................................................................................................. 24
3.1. O’qituvchining kommunikativ qobiliyati va o’quvchilarning muvaffaqiyati ......................... 24
3.2. O’qituvchining so’z bilan ta’sir o’tkazishining pedagogik natijalari ..................................... 27
3.3. So’z bilan og’zaki ta’sirni o’qituvchining shaxsiy qobiliyatlari va tajribasi .......................... 30
XULOSA ....................................................................................................................................... 34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................... 36
1

KIRISH
O’qituvchining kommunikativ qobiliyati ta’lim jarayonining samaradorligini
belgilovchi eng muhim omillardan biridir. O’qituvchi va o’quvchilar o’rtasidagi
muvaffaqiyatli muloqot, o’quvchilarning bilim olish jarayonida yuzaga
keladigan qiyinchiliklarni engish va ularning ijtimoiy, hissiy rivojlanishida
muhim rol o’ynaydi. O’qituvchining so’z bilan og’zaki ta’siri o’quvchilarning
fikrini shakllantirishda, bilimlarini chuqurlashtirishda va ular bilan ijtimoiy
aloqalarni o’rnatishda katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga, o’qituvchining
muloqot uslubi va ta’limdagi ta’siri, o’quvchilarning motivatsiyasi, faolligi va
o’qishga bo’lgan qiziqishini oshirishga yordam beradi.
O’qituvchining kommunikativ qobiliyati o’quvchilarning muvaffaqiyatli
ta’lim olishiga, ularning o ’ ziga bo’lgan ishonchini oshirishga va ijtimoiy
ko’nikmalarini rivojlantirishga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir ko’rsatadi. O’qituvchi
so’z orqali o’quvchilarni qanday tarzda rag’batlantirishi, ularning fikrini qanday
tarzda shakllantirishi va ularni darsga qanday jalb etishi, ta’lim jarayonining
muvaffaqiyatiga katta ta’sir ko’rsatadi. Shu bois, o’qituvchining kommunikativ
qobiliyatini o’rganish va bu sohadagi bilimlarni chuqurlashtirish dolzarb
muammo hisoblanadi.
Mavzuning dolzarbligi;
O’qituvchining kommunikativ qobiliyati va uning ta’lim jarayoniga ta’siri
hozirgi ta’lim tizimida juda muhim ahamiyatga ega. Yangi pedagogik
texnologiyalar va o’qitish uslublarini ishlab chiqish jarayonida, o’qituvchining
muloqot uslubi, o’quvchilarga ta’sir qilishning samarali usullari va ularga
motivatsiya berish masalalari dolzarb bo’lib qolmoqda. O’qituvchining so’z
bilan og’zaki ta’siri o’quvchilarning ta’lim olishdagi muvaffaqiyatini oshirishda
katta rol o’ynaydi, shuning uchun bu mavzu ta’lim sohasida o’z dolzarbligini
yo’qotmaydi.
Kurs ishining obyekti;
2

Kurs ishining obyekti o’qituvchining kommunikativ qobiliyati va uning so’z
bilan og’zaki ta’sirining o’quvchilarning ta’lim jarayoniga ta’sirini
o’rganishdan iboratdir. Bu mavzu o’qituvchining so’z orqali o’quvchilarga
qanday ta’sir o’tkazishi, ularning bilimlarini qanday shakllantirishi, motivatsiya
berishi va o’quvchilarning ijtimoiy rivojlanishiga qanday yordam berishi haqida
batafsil tahlil qilishni ko’zda tutadi.
Kurs ishining maqsadi;
Kurs ishining maqsadi o’qituvchining kommunikativ qobiliyatining
so’z bilan og’zaki ta’sirini o’quvchilarning ta’lim jarayonidagi muvaffaqiyatiga
qanday ta’sir qilishi, o’quvchilarni ta’limga qanday jalb qilish va motivatsiya
berish usullarini tahlil qilishdir. Bu maqsadga erishish uchun o’qituvchining
kommunikativ qobiliyatlari, ta’limdagi roli va o’quvchilarga ta’sir
o’tkazishning samarali usullari o’rganiladi.
Kurs ishining vazifalari ;
1. O’qituvchining kommunikativ qobiliyatini aniqlash va uning ta’lim
jarayonidagi rolini o’rganish.
2. So’z bilan og’zaki ta’sirning pedagogik natijalarini tahlil qilish va
o’quvchilarning muvaffaqiyatiga qanday ta’sir qilishini ko’rsatish.
3. O’qituvchining so’z orqali o’quvchilarga motivatsiya berish va ularning
faolligini oshirishdagi o’rnini aniqlash.
4. O’qituvchining kommunikativ qobiliyatini rivojlantirish usullarini o’rganish
va bu usullarni o’quvchilarning ta’limga bo’lgan ishtiyoqini oshirishda
qo’llash.
5. Pedagogik tajriba va o’qituvchining shaxsiy qobiliyatlarining so’z bilan
og’zaki ta’sirga ta’sirini tahlil qilish.
Ushbu kurs ishida yuqorida belgilangan vazifalar orqali o’qituvchining
kommunikativ qobiliyatining ta’lim jarayonidagi ahamiyati, so’z bilan og’zaki
ta’sirning pedagogik natijalari va o’quvchilarning muvaffaqiyati o’rtasidagi
o’zaro bog’liqlik keng tahlil qilinadi.
3

I BOB O’QITUVCHINING KOMMUNIKATIV QOBILIYATI
1.1 O’qituvchining kommunikativ qobiliyati tushunchasi
Kommunikativ qobiliyat – bu shaxsning muloqot qilish va boshqalar bilan
samarali, to’g’ri va konstruktiv tarzda o’zaro aloqalar o’rnatish, tushunish va fikr
almashish qobiliyatidir. Bu qobiliyat nafaqat og’zaki, balki yozma, noo’rin so’zlar
va hatto tana tili orqali amalga oshiriladi. O’qituvchining kommunikativ qobiliyati
esa o’quvchi bilan samarali o’zaro aloqalar o’rnatish va ta’lim jarayonini
muvaffaqiyatli boshqarish uchun zarur bo’lgan asosiy omildir.
O’qituvchining kommunikativ qobiliyati – bu nafaqat dars jarayonida
o’quvchilarni bilishga, o’zlashtirishga va rivojlanishga rag’batlantirish uchun
muhimdir, balki o’qituvchining o’zining shaxsiy fazilatlarini namoyon qilishga
ham xizmat qiladi. Kommunikativ qobiliyat o’qituvchiga o’quvchilarni tushunish,
ularning ehtiyojlarini sezish, to’g’ri so’zlar tanlash va zarur vaziyatda darsni
muvaffaqiyatli olib borish imkonini beradi.
Kommunikativ qobiliyatning asosiy jihatlari:
1. O’zaro muloqot qilish qobiliyati : O’qituvchi o’z fikrini aniq va tushunarli
tarzda ifoda etishi, shu bilan birga o’quvchilarning fikrini tinglashi va ularga
izoh berishi zarur. O’qituvchi o’z muloqoti davomida o’quvchilarning
savollariga javob berib, ular bilan muomala qilishni o’rganishi kerak.
2. Tushunish va sezish qobiliyati : O’qituvchining boshqa odamlarning
fikrlarini, hissiyotlarini va intilishlarini tushunish qobiliyati juda muhimdir.
O’qituvchi talabaning kayfiyatini, unga qanday yordam kerakligini,
talabaning ehtiyojlarini sezishi lozim. Bu qobiliyat muloqotning
samaradorligini oshiradi.
3. Loyiha va fikrlar almashish : O’qituvchi talabalar bilan fikr almashishni va
konstruktiv muhokama qilishni o’rganishi kerak. Ularning fikrlarini eshitib,
tanqidiy qarashlarni ilgari surish va o’z fikrini tushunarli qilib izohlash
muhim.
4

4. Tana tili va noverbal kommunikatsiya : O’qituvchi so’zlar bilan birga,
tana tili, yuz ifodalari, qo’l harakatlari va boshqa noo’rin harakatlar orqali
ham muloqot qiladi. Bu, albatta, o’qituvchining so’zlariga nisbatan
qo’shimcha ta’sir ko’rsatadi. Yuz ifodasi va tana tili muloqotda sezilarli
ahamiyatga ega, chunki ular o’quvchilarga o’qituvchining hissiy holatini va
niyatini ifodalaydi.
5. Empatiya va psixologik yondashuv : O’qituvchi empatiya qobiliyatiga ega
bo’lishi kerak. Ya’ni, o’qituvchi o’z o’quvchilarining kayfiyatini tushunib,
ular bilan hissiy jihatdan bog’lanish imkoniyatiga ega bo’lishi zarur.
O ’ quvchilarning ichki dunyosini tushunish , ularga individual yondashuv
ko ’ rsatish o ’ qituvchining muvaffaqiyatini ta ’ minlaydi .
O’qituvchining kommunikativ qobiliyati va ta’lim jarayoni:
O’qituvchining kommunikativ qobiliyati ta’lim jarayonining samaradorligini
oshirishda muhim rol o’ynaydi. Bu qobiliyat o’qituvchining o’quvchilar bilan
muntazam va doimiy aloqada bo’lishini ta’minlaydi. Ta’lim jarayonida o’qituvchi
nafaqat bilim berish, balki o’quvchilarning ehtiyojlari va qiziqishlarini hisobga
olish, ularga motivatsiya berish, shuningdek, o’quvchilarning muvaffaqiyatlariga
erishish uchun zarur yondashuvlarni tanlashni amalga oshiradi.
Muloqotning samarali tashkil etilishi o’qituvchiga o’quvchilarning ishtirokini
oshirish, darsda faoliyatni yo’naltirish, va o’quvchilarga yordam berish imkonini
beradi. Bu o’zaro aloqalar o’quvchilarning o’zini ifoda etish, o’z fikrini ochiq
bildirish va savollarni muhokama qilishga yordam beradi, shu bilan birga
o’qituvchi darsning o’zini tushunarli va qiziqarli qilish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Kommunikativ qobiliyat va o’qituvchining shaxsiy fazilatlari:
O’qituvchining kommunikativ qobiliyati uning shaxsiy fazilatlariga ham
bog’liq. Shaxsiy fazilatlar, masalan, insonsiylik, hurmat, sabr-toqat, ochiqlik,
kuchli ijobiy hissiyotlar va qat’iyatlilik, o’qituvchining muloqot uslubi va
pedagogik yondashuvlariga sezilarli ta’sir qiladi. O’qituvchi o’zining ijobiy
munosabatlarini o’quvchilarga ko’rsatib, ularning rivojlanishiga, o’zgarishlariga
ta’sir ko’rsatishi mumkin.
5

O’qituvchining kommunikativ qobiliyati rivojlanishi uchun o’qituvchi
doimiy ravishda o’zini-o’zi tahlil qilish, yangi muloqot texnikalari va pedagogik
usullarni o’rganish orqali o’z kompetentsiyalarini oshirishi zarur. Shuningdek,
o’qituvchining o’zining hissiy va intellektual salohiyatini rivojlantirish, talabalarga
to’g’ri yondashish, tinglash va samarali fikr bildirishni o’rganish uning
muloqotdagi muvaffaqiyatini yanada oshiradi.
Shunday qilib, o’qituvchining kommunikativ qobiliyati ta’lim jarayonining
ajralmas qismi bo’lib, bu qobiliyat uning pedagogik faoliyatini samarali olib
borish, o’quvchilar bilan yaxshi aloqalar o’rnatish va o’quvchilarni ta’lim olishga
rag’batlantirishda katta ahamiyatga ega.
1.2 Kommunikativ qobiliyatning tarkibiy qismlari
O’qituvchining kommunikativ qobiliyati ta’lim jarayonining muvaffaqiyatli
tashkil etilishida muhim rol o’ynaydi. U o’quvchilar bilan muloqot qilishda,
darslarni samarali o’tkazishda va o’quvchilarning o’zlashtirishini kuzatishda
o’qituvchining kommunikativ qobiliyati har tomonlama rivojlanishi kerak.
Kommunikativ qobiliyat, o’z navbatida, bir nechta tarkibiy qismlardan iborat
bo’lib, har biri o’qituvchining o’z muloqotida qanday samarali va maqsadli
ishlashini ta’minlaydi.
Quyida kommunikativ qobiliyatning tarkibiy qismlarini batafsil ko’rib
chiqamiz:
1.2.1. Verbal (og’zaki) kommunikatsiya
Verbal kommunikatsiya muloqotning so’z orqali amalga oshiriladigan
qismini anglatadi. O’qituvchining og’zaki ifodasi talabalarga ma’lumotlarni
etkazish, tushuntirish, savollarga javob berish va muhokama qilishda asosiy
vositadir. Verbal kommunikatsiya quyidagi jihatlarni o’z ichiga oladi:
So’z boyligi: O’qituvchining so’z boyligi va lug’atdan foydalanish qobiliyati
uning so’zlarni aniq, tushunarli va ta’sirli tarzda ishlatishiga imkon beradi.
6

O’qituvchi o’z so’zlarida qisqa va aniq bo’lishi kerak, chunki uzundan-uzun gaplar
o’quvchilarni chalg’itishi yoki maqsadni yo’qotishga olib kelishi mumkin.
Tushuntirish va ifoda etish qobiliyati: O’qituvchi ta’lim materialini
o’quvchilarga aniq va sodda tarzda tushuntirish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak.
O’quvchilarni murakkab tushunchalarni osongina o’zlashtirishga undash uchun
o’qituvchi o’z ifodalarini sodda va ravon qilib tuzishi zarur.
So’zlash uslubi: O’qituvchining nutq uslubi ham muhim omildir. Nutqning
tonalligi, ritmi, ovoz balandligi va turgan joydagi ovozning kuchi ham
o’quvchilarga ta’sir qiladi. To’g’ri ovoz chiqarish, nutqning aniq va lo’nda bo’lishi
ta’lim jarayonini samarali qiladi.
1.2.2. No-verbal (noo’rin so’zlar) kommunikatsiya
No-verbal kommunikatsiya — bu so’z bo’lmagan, ammo muloqot
jarayonida katta ahamiyatga ega bo’lgan qismlar. No-verbal elementlar
insonlarning o’zaro aloqalarida muhim rol o’ynaydi, chunki ular so’zlardan ko’ra
ko’proq ma’lumot yetkazadi. O’qituvchining noo’rin so’zlari va tana tili ta’lim
jarayonini boshqarishda muhim omil bo’lib xizmat qiladi
Tana tili: Tana tili — bu pozitsiya, qo’l va tana harakatlari, yuz ifodalari,
ko’z bilan aloqa va boshqa fizikal harakatlardir. O’qituvchining tana tili
o’quvchilarga unchalik so’zlamasdan ham, o’rgatishning qanday amalga
oshirilayotganini va nima maqsad qilinayotganini ko’rsatishi mumkin. Masalan,
qo’llar bilan gestikulatsiya qilish, o’qituvchining yuz ifodasi yoki uning jismoniy
holati talabalarga qo’shimcha ma’lumot beradi.
Yuz ifodalari: Yuz ifodalari va mimika o’quvchiga o’qituvchining kayfiyati,
niyatlari va fikrlarini ko’rsatadi. Yuzning turli ifodalari o’quvchining tushunishga
bo’lgan ishtiyoqini yoki qiziqishning yo’qolganini ko’rsatishi mumkin.
Ko’z bilan aloqa: Ko’z bilan aloqa — bu muloqotning yana bir noverbal
usuli bo’lib, o’qituvchi o’quvchilarni kuzatishi va ularga diqqatini qaratishi orqali
o’zaro ishonch va ahamiyatlilikni yaratadi. Ko’z bilan aloqa o’quvchilarning
o’qituvchining fikriga bo’lgan e’tiborini kuchaytiradi.
1.2.3. Psixologik kommunikatsiya
7

Psixologik kommunikatsiya o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi hissiy va
psixologik munosabatlarni anglatadi. O’qituvchining psixologik qobiliyati va
talabalarning individual ehtiyojlarini tushunishi, ta’lim jarayonining muvaffaqiyatli
o’tishiga yordam beradi. Psixologik kommunikatsiya shaxslar o’rtasidagi
ishonchni rivojlantirish, talabalarga qo’llab-quvvatlash ko’rsatish va ularni
rag’batlantirishda muhim rol o’ynaydi.
Empatiya: O’qituvchining empatiya (boshqalar hissiyotlarini tushunish va
ularga yordam berish) qobiliyati, talabalar bilan muvaffaqiyatli va samarali
muloqot o’rnatish imkonini beradi. O’qituvchi o’quvchining hissiyotlari,
muammolari va ehtiyojlarini tushunib, ularga yordam berish uchun psixologik
yondashuvni tanlashi kerak.
Motivatsiya: O’qituvchining motivatsiya yaratish qobiliyati ta’lim
jarayonida o’quvchilarning faol ishtirokini ta’minlashda muhimdir. O’qituvchi
talabalarga o’zlari uchun muhim va qiziqarli bo’lgan maqsadlarni ko’rsatib, ularni
o’qishga rag’batlantirishi kerak.
Stressni boshqarish: O’qituvchining o’zining hissiy holatini boshqarish va
talabalarning stressli holatlariga to’g’ri munosabat bildirish qobiliyati ham
psixologik kommunikatsiyaning tarkibiy qismlaridan biridir. O’qituvchining tinch
va xotirjam bo’lishi, o’quvchilarning psixologik holatiga salbiy ta’sir qilmasligi
uchun zarurdir
1.2.4. Verbal va no-verbal aloqaning uyg’unligi
Verbal va no-verbal kommunikatsiyaning uyg’unligi ta’lim jarayonida juda
muhim ahamiyatga ega. O’qituvchi nafaqat so’zlar bilan, balki uning tana tili,
mimikasi, ovozi va boshqa noo’rin so’zlari orqali ham o’quvchilarga ma’lumot
beradi. Agar o’qituvchining so’zlari va tana tili o’zaro uyg’un bo’lsa, bu
o’quvchilarni ko’proq tushunishga yordam beradi va o’qituvchiga ishonch hosil
qiladi. Misol uchun, o’qituvchi o’z nutqida ijobiy so’zlardan foydalanar ekan,
uning tana tili ham o’quvchilarga ishonch bag’ishlashi kerak.
1.2.5. Aqliy va intellektual kommunikatsiya
8

Aqliy va intellektual kommunikatsiya o’qituvchining bilim va qobiliyatlarini
o’quvchilar bilan baham ko’rish, ularni yanada rivojlantirish uchun zarur.
O’qituvchi o’z bilimini aniq va sodda tarzda etkazish, ilmiy yondashuvlarni
o’quvchilarga tushunarli tarzda taqdim etish uchun aqliy va intellektual
qobiliyatlarni rivojlantirishi kerak.
Tahliliy va kritiklik yondashuv: O’qituvchining tahliliy fikrlash va tanqidiy
yondashuvlari o’quvchilarni mustaqil fikrlashga undaydi. O’qituvchi o’quvchilarga
mavzuni chuqurroq tushunishga yordam berishi va murakkab masalalarni
soddalashtirib taqdim etishi kerak.
Ilmiy va didaktik usullar: O’qituvchi o’quvchilarni ilmiy va metodik usullar
orqali o’qitish, ko’rsatmalar berish va materialni mantiqiy ravishda taqdim etish
orqali aqliy kommunikatsiyaning rivojlanishiga erishadi.
Shunday qilib, kommunikativ qobiliyatning tarkibiy qismlari o’qituvchining
dars jarayonidagi faoliyatini samarali va ijobiy tarzda tashkil etishga yordam
beradi. Har bir tarkibiy qism o’zining alohida ahamiyatiga ega bo’lib,
o’qituvchining pedagogik mahoratini va o’quvchilar bilan muloqot qilish
qobiliyatini rivojlantirishda muhim rol o’ynaydi.
1.3 O’qituvchining kommunikativ qobiliyatini rivojlantirish usullari
O’qituvchining kommunikativ qobiliyati ta’lim jarayonining samarali tashkil
etilishi, o’quvchilar bilan yaxshi aloqalar o’rnatish va ta’limni yuqori darajada olib
borishda muhim rol o’ynaydi. Kommunikativ qobiliyatni rivojlantirish
o’qituvchining pedagogik va shaxsiy rivojlanishiga yordam beradi. Buning uchun
turli metodlar va usullar mavjud bo’lib, ularni amaliyotga tatbiq etish orqali
o’qituvchi muloqotda muvaffaqiyatga erishishi mumkin. Quyida o’qituvchining
kommunikativ qobiliyatini rivojlantirishning asosiy usullari ko’rib chiqiladi.
1.3.1. Pedagogik texnologiyalar va metodikalar
9

Pedagogik texnologiyalar va metodikalar o’qituvchining dars jarayonini samarali
o’tkazish uchun kerakli vositalardir. O’qituvchining kommunikativ qobiliyatini
rivojlantirishda turli pedagogik texnologiyalarni qo’llash muhim ahamiyatga ega.
 Interaktiv metodlar: Interaktiv metodlar o’quvchilar bilan faol muloqot
o’rnatishga yordam beradi. Bular o’qituvchining o’quvchilarga faol ishtirok
etishni ta’minlovchi metodlardir. Masalan, guruhli ishlar, rolli o’yinlar,
muhokamalar va ma’ruzalar orqali o’quvchilarning fikrlash, so’zlash va
muloqot qilish ko’nikmalarini rivojlantirish mumkin. Bu metodlar
o’qituvchining kommunikativ qobiliyatini rivojlantirishda juda samarali
hisoblanadi.
 Loyihalash usullari: O’qituvchining o’quvchilarga loyihalar tuzishni taklif
etishi, talabalarning ijodiy va muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam
beradi. Loyihaviy metod yordamida o’quvchilar o’zaro hamkorlik qilish, fikr
almashish va muammolarni birgalikda hal qilishni o’rganadilar. Bu
o’qituvchining muloqotini rivojlantirishga xizmat qiladi, chunki o’qituvchi
har bir talaba bilan alohida muloqotda bo’lishi kerak bo’ladi.
 Tajriba almashish: O’qituvchi o’z tajribasini boshqalar bilan baham ko’rish,
o’quvchilarni ta’lim jarayoniga jalb qilish orqali ularning motivatsiyasini
oshirishi mumkin. Ta’lim jarayonida o’qituvchining o’z metodikasi va
tajribasi muhim o’rin tutadi.
1.3.2. Muloqot o’rnatish va talabalarga ta’sir o’tkazish
O’qituvchining muloqot o’rnatish va ta’sir o’tkazish qobiliyati uning ta’lim
jarayonini muvaffaqiyatli olib borishida asosiy omil hisoblanadi. O’qituvchi
talabalarga ijobiy ta’sir o’tkazish uchun quyidagi yondashuvlarni qo’llashi
mumkin:
 Ijobiy munosabat o’rnatish: O’qituvchining talabalarga nisbatan ijobiy
munosabati, ularning o’qishga bo’lgan qiziqishini va motivatsiyasini
oshiradi. O’qituvchi talabalarga ishonch bildirish, ularni rag’batlantirish va
ularning muvaffaqiyatlarini qadrlash orqali ularga ijobiy ta’sir o’tkazishi
mumkin.
10

 O’zgaruvchan muloqot uslubi: O’qituvchining muloqotda turli usullarni
qo’llashi, o’quvchilarning turli xususiyatlariga mos keladigan tarzda ularga
yondashish muhimdir. Masalan, ba’zi o’quvchilarni rag’batlantirish uchun
ijobiy va hurmatli so’zlar ishlatilsa, boshqalarini esa intellektual
rag’batlantirish yoki ularni to’g’ri yondoshuv bilan o’qishga jalb qilish
mumkin.
 Motivatsiya va ishonch hosil qilish: O’qituvchi o’zining muloqotida
o’quvchilarga o’zlariga ishonch hosil qilish, o’z salohiyatini tushunish va
rivojlantirishga yordam beradi. O’qituvchi ijobiy ta’sir ko’rsatishi orqali
o’quvchilarda o’zlariga bo’lgan ishonchni kuchaytiradi, bu esa o’qish
motivatsiyasini oshiradi.
1.3.3. O’zini o’zi tahlil qilish va refleksiya
O’qituvchining kommunikativ qobiliyatini rivojlantirishda o’zini o’zi
tahlil qilish va refleksiya qilish juda muhimdir. O’qituvchi o’z faoliyatini
muntazam tahlil qilib, qanday metodlar va usullarni ishlatganligini va ularning
samaradorligini ko’rib chiqishi kerak. Bu o’zgarishlarni va yangilanishlarni
kiritish, o’zini rivojlantirishga imkon yaratadi.
 Reflektiv o’qituvchilik: O’qituvchi dars jarayonida o’z muloqot usullarini
tahlil qilib, ularda qanday xatoliklar yoki kamchiliklar borligini aniqlashi
kerak. Keyinchalik, bu xatoliklar ustida ishlash va kommunikativ qobiliyatni
yaxshilashga qaratilgan maqsadlar qo’yish zarur.
 O’z ustida ishlash: O’qituvchining o’zini tahlil qilish jarayoni faqat o’z
muloqotiga emas, balki uning pedagogik yondashuvlariga ham ta’sir qiladi.
O’qituvchi o’zining ijobiy va salbiy jihatlarini ko’rib chiqib, shaxsiy
rivojlanishga qaratilgan reja tuzishi kerak. Bu jarayonning samarali bo’lishi
uchun o’qituvchining o’zini tanqidiy ko’rib chiqish va yaxshilanishga
intilishi muhimdir.
1.3.4. O’qituvchining kommunikativ mahoratini o’qish va treninglar
orqali oshirish
11

O’qituvchining kommunikativ qobiliyatini oshirish uchun doimiy o’qish va
maxsus treninglarda ishtirok etish muhimdir. Professional o’qituvchilar uchun
kommunikativ qobiliyatni rivojlantirishga yordam beradigan kurslar, seminarlar va
treninglar mavjud.
 Treninglar va seminarlar: O’qituvchilar uchun maxsus treninglar va
seminarlar tashkil etish, ularni zamonaviy pedagogik texnologiyalar va
kommunikativ usullar bilan tanishtiradi. Bunday treninglar orqali
o’qituvchilar o’z kommunikativ qobiliyatlarini yanada rivojlantirishga
yordam beradi.
 Pedagogik o’qish va ilmiy-ommaviy manbalar: O’qituvchilar pedagogik va
psixologik kitoblar, maqolalar va ilmiy ishlarni o’qish orqali o’z bilimlarini
kengaytirishi mumkin. Bu jarayon orqali o’qituvchilar o’z muloqot
usullarini zamonaviy ilmiy asosda yangilab boradilar.
1.3.5. Empatiya va ijtimoiy tajriba
O’qituvchining empatiya qobiliyatini rivojlantirish o’quvchilar bilan
muvaffaqiyatli muloqotda muhim rol o’ynaydi. O’qituvchi talabalarning
ehtiyojlarini tushunishi, ularning fikrlarini hurmat qilishi va ularga yordam
berishga tayyor bo’lishi zarur.
 Empatik yondashuv: O’qituvchi o’quvchilarning ruhiy holatiga mos
ravishda muloqot qilishi kerak. Empatiya qobiliyati talabalarning
xavotirlarini, hissiyotlarini va ehtiyojlarini tushunish va ularga yordam
berishga yordam beradi.
 Ijtimoiy tajriba: O’qituvchilar o’quvchilar bilan ko’proq vaqt o’tkazib,
ularning ijtimoiy muhitini, qiziqishlarini va muammolarini o’rganish orqali
samarali muloqot o’rnatishlari mumkin.
Shunday qilib, o’qituvchining kommunikativ qobiliyatini rivojlantirish
uchun turli usullar mavjud. Pedagogik texnologiyalar, muloqot o’rnatish usullari,
refleksiya va o’zini tahlil qilish, treninglar va empatiya kabi usullar o’qituvchining
muloqotda samarali bo’lishiga yordam beradi. Bu jarayonlarning barchasi
12

o’qituvchining professional va shaxsiy rivojlanishiga hissa qo’shadi, shuningdek,
ta’lim jarayonining sifatini oshiradi.
13

II BOB SO’Z BILAN OG’ZAKI TA’SIR O’TKAZISH USULLARI
2.1. So’z va uning pedagogik roli
So’z, har qanday muloqotning asosiy vositasi sifatida, o’qituvchining
pedagogik faoliyatida markaziy o’rin tutadi. Pedagogik jarayonda so’zning roli
beqiyosdir, chunki o’qituvchining bilimlarni o’quvchilarga etkazishi, ularda yangi
bilimlarni shakllantirish, savollarni tushuntirish va muammolarni hal qilish uchun
so’zdan foydalaniladi. So’z nafaqat ma’lumotni uzatishda, balki o’quvchilarni
motivatsiya qilishda, ularning e’tiborini jalb qilishda va ularni ta’lim jarayoniga
faol jalb etishda muhim vosita hisoblanadi.
2.1.1. So’zning pedagogik ahamiyati
O’qituvchining so’zi ta’lim jarayonining asosiy vositasi bo’lib, u bilimlarni
taqdim etish, o’quvchilarning fikrini shakllantirish, ma’lum bir mavzu yoki g’oya
haqida o’quvchilarni tushuntirish va muhokama qilishda muhim rol o’ynaydi. So’z
orqali o’qituvchi o’quvchilarni motivatsiya qiladi, ularga o’zi egallagan bilimlarni
o’rgatadi va bilimlarni o’zlashtirishga yordam beradi. Pedagogik so’zning quyidagi
xususiyatlari ta’lim jarayonidagi ahamiyatini yanada oshiradi:
 Bilimlarni o’quvchilarga yetkazish : O’qituvchi o’quvchilarga yangi
bilimlarni, ma’lumotlarni yoki g’oyalarni tushuntirishda so’zdan
foydalanadi. Har bir so’z, ibora va gap o’quvchilarga muayyan
ma’lumotlarni yetkazishda aniq va ravon bo’lishi kerak.
 Tushuntirish va izoh berish : O’qituvchining so’zi darsdagi
tushunmovchiliklarni bartaraf etish uchun juda muhimdir. Murakkab
tushunchalarni oddiy va aniq qilib tushuntirish o’qituvchining pedagogik
qobiliyatini namoyon etadi. O’qituvchi talabalarga tushuntirishlar berishda
so’zlarni ehtiyotkorlik bilan tanlashi kerak.
 Muammolarni hal qilish : Darsda paydo bo’ladigan savollar va
muammolarni so’z orqali hal qilish o’qituvchining muloqotdagi asosiy
vazifalaridan biridir. O’qituvchi o’quvchilarni xatolardan o’rganishga va
ularga to’g’ri javoblar berishga yo’naltirishi kerak.
14

2.1.2. So’zning ta’lim jarayonidagi asosiy funksiyalari
So’zning pedagogik roli nafaqat ma’lumot uzatishda, balki o’quvchilarni
o’zlashtirish jarayoniga qo’shish, darsni qiziqarli va samarali qilishda ham juda
muhimdir. So’zning ta’lim jarayonidagi asosiy funksiyalarini quyidagicha ajratish
mumkin:
 Informatsion funksiya : So’zning asosiy funksiyalaridan biri —
informatsiyani uzatishdir. O’qituvchi so’z orqali o’quvchilarga yangi
bilimlarni taqdim etadi, mavzularni tushuntiradi, zarur ma’lumotlarni
etkazadi. Shu orqali talaba o’ziga kerakli bilimlarni o’zlashtiradi.
 Motivatsion funksiya : O’qituvchining so’zi o’quvchilarni ta’lim jarayonida
faol ishtirok etishga, o’qishga va bilimlarni o’zlashtirishga rag’batlantirishi
kerak. Motivatsion funksiya orqali o’qituvchi o’quvchilarning intilishlarini
rivojlantiradi, ularga o’zlarini amalga oshirish imkoniyatini beradi.
 Emotsional funksiya : O’qituvchining so’zi nafaqat ma’lumot berishga,
balki o’quvchilarda ijobiy his-tuyg’ularni uyg’otishga ham xizmat qiladi.
O’qituvchi o’zining ijobiy, quvnoq so’zlari bilan o’quvchilarni darsga jalb
etadi va ularga yangi bilimlarni o’zlashtirishga turtki beradi.
 Komunikativ funksiya : So’z o’qituvchining va o’quvchilar o’rtasidagi
aloqani ta’minlaydi. O’qituvchi o’z fikrlarini talabalarga aniq va tushunarli
tarzda yetkazadi, shu bilan birga o’quvchilarning fikrlarini tinglaydi, ularga
savollar berib, o’zaro muloqot o’rnatadi. Bu muloqotning samarali bo’lishi
uchun so’zning aniq va tushunarli bo’lishi zarur.
 Pedagogik ta’sir ko’rsatish : O’qituvchining so’zi o’quvchilarga pedagogik
ta’sir ko’rsatishning muhim vositasidir. O’qituvchi so’z orqali o’quvchilarga
to’g’ri yondoshuvni, axloqiy qadriyatlarni, jamoaviy ishni rivojlantirishni,
o’zini ifoda etishni o’rgatadi.
2.1.3. So’zning ta’limda samarali ishlatilishi
So’zning ta’lim jarayonidagi samarali ishlatilishi o’qituvchining
professional qobiliyatiga va muloqotga bo’lgan yondashuviga bog’liq. Samarali
so’zlashish uchun o’qituvchi quyidagi omillarga e’tibor berishi kerak:
15

 Aniklik va lo’ndalik : O’qituvchining so’zi aniq va lo’nda bo’lishi zarur.
O’quvchilarga taqdim etilgan ma’lumotning murakkabligi va uzunligi
ularning diqqatini chalg’itmasligi kerak. So’zlarning qisqa va tushunarli
bo’lishi o’quvchilarga tezroq tushunishga yordam beradi.
 Raqamlar va misollar : Darsda so’z orqali tushuntirilayotgan mavzularni
raqamlar, misollar yoki real hayotdan olingan voqealar orqali
mustahkamlash mumkin. Bu nafaqat mavzuni aniqroq tushunishga yordam
beradi, balki o’quvchilarga so’zning amaliy ahamiyatini ko’rsatadi.
 Vaziyatga moslashuv : O’qituvchi o’z nutqini o’quvchilarning ehtiyojlariga
va darsning kontekstiga moslashtirishi kerak. O’quvchilarning yoshiga,
bilim darajasiga va mavzuning murakkabligiga qarab so’zlash uslubini
o’zgartirish talab etiladi.
 Rag’batlantiruvchi so’zlar : O’qituvchining rag’batlantiruvchi so’zlari
talabalarning o’ziga bo’lgan ishonchini oshiradi, ularni o’z maqsadlariga
erishishga ilhomlantiradi. Ijobiy fikrlar, o’quvchilarni o’qishdagi
muvaffaqiyatlari uchun maqtash va ular qilgan kichik yutuqlarni e’tirof
etish, motivatsiyani kuchaytiradi.
2.1.4. So’zning o’qituvchining shaxsiy fazilatlari bilan bog’liqligi
O’qituvchining so’zi faqat ma’lumotni etkazishda emas, balki uning shaxsiy
fazilatlari bilan ham chambarchas bog’liqdir. O’qituvchining so’zlari uning
shaxsiyatini, pedagogik yondashuvlarini va muloqotdagi maqsadlarini aks ettiradi.
O’qituvchining so’zlash uslubi va u foydalanadigan so’zlar, o’quvchilarni qanday
his qilishlarini va ular bilan qanday aloqada bo’lishlarini aniqlaydi.
 Ijobiy munosabat va empatiya : O’qituvchining o’quvchilarga bo’lgan
ijobiy munosabati va empatiyasi uning so’zlarida ham aks etadi.
O’qituvchining o’quvchilarga yordam berish istagi va ularni tushunishga
tayyorligi so’zlarda o’z ifodasini topadi.
 Hurmat va e’tibor : O’qituvchining so’zlari o’quvchilarga hurmat va e’tibor
ko’rsatishning muhim vositasi hisoblanadi. O’qituvchi o’zining so’zlari
16

orqali talabalarga ularning fikrlarini qadrlashni va ularga muhtaram
munosabatda bo’lishni o’rgatadi.
So’z o’qituvchining pedagogik faoliyatida o’ziga xos va ajralmas vositadir.
O’qituvchining so’zi o’quvchilarga bilimlarni etkazish, ularni motivatsiya qilish,
darsni qiziqarli qilish va o’quvchilarning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatish uchun
xizmat qiladi. So’zni aniq, tushunarli va rag’batlantiruvchi tarzda ishl
2.2. Og’zaki ta’sir o’tkazishning psixologik aspektlari
Og’zaki ta’sir o’tkazish — bu o’qituvchining so’zlari, nutqi, va muloqoti
orqali o’quvchilarda ma’lum bir fikr, hissiyot yoki xulq-atvorni o’zgartirishga
qaratilgan jarayondir. Ta’lim jarayonida og’zaki ta’sir o’tkazishning psixologik
aspektlari o’qituvchining kommunikativ qobiliyatining muvaffaqiyatli bo’lishida
muhim rol o’ynaydi. Bu jarayonning samaradorligi o’quvchilarni motivatsiya
qilish, ularning intellektual va emosional rivojlanishini qo’llab-quvvatlash, va
o’zaro munosabatlarni yaxshilashga xizmat qiladi.
Og’zaki ta’sir o’tkazishda psixologik aspektlarning qanday amalga oshirilishini
tushunish o’qituvchiga o’quvchilarga yanada samarali ta’lim berish imkonini
yaratadi. Quyida og’zaki ta’sir o’tkazishning asosiy psixologik jihatlari ko’rib
chiqiladi.
2.2.1. Ijobiy munosabat va psixologik atmosfera
O’qituvchining og’zaki ta’siri faqatgina so’zlar bilan chegaralanmaydi, balki
ularning nutqidan yuzaga keladigan ijobiy psixologik atmosfera ham muhim
ahamiyatga ega. O’quvchilarning o’qishga bo’lgan qiziqishini va motivatsiyasini
oshirish uchun o’qituvchi doimo ijobiy munosabatni namoyish etishi kerak.
 Ijobiy so’zlar va rag’batlantirish : O’qituvchining ijobiy so’zlari,
talabalarga ishonch bildirish va ularni rag’batlantirish psixologik jihatdan
katta ta’sirga ega. Masalan, o’qituvchi "Ajoyib ish!" yoki "Siz juda yaxshi
tushundingiz!" kabi iboralarni ishlatish orqali o’quvchilarga o’zlarining
17

mehnatlari baholanayotganini his ettiradi. Bu esa ularning o’qishga bo’lgan
motivatsiyasini oshiradi.
 Ta’lim jarayonida ijobiy atmosfera yaratish : O’qituvchining nutqi ijobiy
va qo’llab-quvvatlovchi bo’lsa, bu o’quvchilarning o’zaro ishonchli va
samimiy muhitda o’rganishlarini ta’minlaydi. Og’zaki ta’sirning
samaradorligi talaba bilan o’qituvchi o’rtasida ochiq va ishonchli munosabat
o’rnatilishiga bog’liq.
2.2.2. Empatiya va o’zaro tushunish
Og’zaki ta’sirning psixologik jihatlarini yanada chuqurroq tushunish uchun
o’qituvchining empatiya qobiliyati muhim rol o’ynaydi. Empatiya – bu boshqalarni
tushunish, ularning his-tuyg’ulariga hamdardlik bildirish va ularga yordam berish
qobiliyatidir. O’qituvchi o’z o’quvchilarining ehtiyojlarini, hissiyotlarini va
muammolarini anglab, ularni to’g’ri yo’naltirishi va ularning o’qish jarayonida
yuzaga keladigan qiyinchiliklarni hal qilishda yordam berishi kerak.
 Hissiy ta’sir qilish : O’qituvchi o’zining nutqi orqali o’quvchilarda hissiy
ta’sir ko’rsatishi mumkin. Masalan, o’qituvchi qiyin vaziyatni yengish yoki
biror mavzuni o’zlashtirishda yordam berganda, uning so’zlari o’quvchilarda
quvnoqlik, o’ziga bo’lgan ishonchni oshirishi mumkin.
 O’zaro tushunishni rivojlantirish : O’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida
o’zaro tushunish, og’zaki ta’sirning muvaffaqiyatli bo’lishini ta’minlaydi.
O’qituvchi o’z nutqini talabaning psixologik holatiga mos ravishda
uyushtirishi, uning ehtiyojlari va istaklarini hisobga olishi zarur. Bu orqali
o’quvchilar o’zlarini qabul qilingan va tushunilgan his qilishadi.
2.2.3. Ta’limdagi motivatsiya
Motivatsiya o’quvchilarning o’qishga bo’lgan ishtiyoqi va intilishining asosiy
manbai bo’lib, o’qituvchining og’zaki ta’siri bu jarayonda muhim o’rin tutadi.
O’qituvchining nutqi va so’zlari o’quvchilarning o’zlariga bo’lgan ishonchini
oshirishi, ularning o’qishga bo’lgan motivatsiyasini kuchaytirishi mumkin.
 Ichki motivatsiya : O’qituvchi o’quvchilarga o’z ichki motivatsiyasini
uyg’otishga yordam beradi. Misol uchun, o’qituvchining o’quvchilarga
18

ularga nima foyda keltirishi, qanday bilimlarni o’rganish va ularga qanday
yutuqlar olib kelishini tushuntirishi ularning ichki motivatsiyasini oshiradi.
O’qituvchi, shuningdek, o’quvchilarning maqsadlari va yutuqlari haqida
gapirish orqali ularni o’zlarini rivojlantirishga undaydi.
 Tashqi motivatsiya : O’qituvchi, shuningdek, o’quvchilarni tashqi
rag’batlantirish (masalan, mukofotlar, e’tiroflar) orqali ham motivatsiya
qilish mumkin. Biroq, tashqi motivatsiyaning samarali bo’lishi uchun, bu
rag’batlantirish o’qituvchining so’zlari va nutqi orqali ijobiy tarzda berilishi
kerak.
2.2.4. O’qituvchining ovozining roli
O’qituvchining ovozi va uning tonalligi ham og’zaki ta’sir o’tkazishda katta rol
o’ynaydi. Ovozning balandligi, ritmi, va tonalligi o’quvchilarga ta’sir qiladi va
o’qituvchining so’zlari samaradorligini oshiradi. O’qituvchi nutqini mos ravishda
boshqarib, o’quvchilarning diqqatini jalb qilish va ularni o’qishga qiziqtirish uchun
ovozini turli holatlarda sozlashi kerak.
 Ovozning ritmi va balandligi : O’qituvchining ovozi ta’lim jarayonini
samarali tashkil etishda muhim vosita bo’lishi mumkin. Agar ovoz baland va
tez bo’lsa, bu o’quvchilarda shoshilish hissini yaratishi mumkin. Aksincha,
sekin va ohangdor ovoz talabalarga diqqatni jamlash va materialni
chuqurroq o’zlashtirishga yordam beradi.
 Yuqori va past tonlar : O’qituvchining ovozining turli tonalliklari
o’quvchilarda hissiy ta’sir yaratadi. Yuqori tonlarda nutq o’qituvchining
ishtiyoqini, ijobiy munosabatini aks ettirsa, past tonlarda esa jiddiylik va
muhimlik hissini yaratadi. O’qituvchi o’z nutqini moslashtirish orqali
o’quvchilarning diqqatini yo’naltirishi mumkin.
2.2.5. Kommunikatsiya strategiyalari
O’qituvchi og’zaki ta’sir o’tkazishning samaradorligini oshirish uchun turli
kommunikatsiya strategiyalarini qo’llashi mumkin. Bu strategiyalar o’quvchilarni
yanada faolroq ishtirok etishga undaydi, ular bilan o’zaro aloqalarni
mustahkamlaydi va ta’lim jarayonini samarali qiladi.
19

 Savollarni ishlatish : O’qituvchi o’quvchilarni darsga jalb qilish uchun
savollar berishi mumkin. Bu savollar o’quvchilarda izlanish va javoblarni
topish uchun motivatsiya yaratadi. Shuningdek, savollar o’quvchilarning
fikrlash jarayonini faollashtiradi va darsda qatnashishga undaydi.
 Fikr almashish va muhokama qilish : O’qituvchi o’quvchilarga o’z
fikrlarini ifodalash imkonini berish orqali muloqot jarayonini yanada
samarali qiladi. Bu usul o’quvchilarni o’z fikrlarini ifodalashga va boshqa
fikrlarni tushunishga o’rgatadi.
Shunday qilib, og’zaki ta’sir o’tkazishning psixologik aspektlari
o’qituvchining kommunikatsiya qobiliyatlarini rivojlantirish va ta’lim jarayonini
samarali o’tkazish uchun muhimdir. Ijobiy munosabat, empatiya, motivatsiya
yaratish, ovoz boshqaruvi va kommunikatsiya strategiyalarini qo’llash orqali
o’qituvchi o’quvchilarga psixologik jihatdan ta’sir o’tkazib, ularning ta’limga
bo’lgan qiziqishini oshiradi va muvaffaqiyatli o’qishga yordam beradi.
2.3. Og’zaki ta’sirni samarali qilishning metodik usullari
Og’zaki ta’sir, o’qituvchining o’quvchilarni o’qishga, o’rganishga va
muloqotga rag’batlantirishi uchun asosiy vosita hisoblanadi. Bu jarayon nafaqat
bilim berish, balki o’quvchilarda ijobiy hissiyotlar, motivatsiya va faol ishtirokni
uyg’otish uchun ham muhimdir. O’qituvchi og’zaki ta’sirni samarali qilish uchun
turli metodik usullarni qo’llash orqali ta’lim jarayonini yanada samarali va
interaktiv qiladi. Quyida og’zaki ta’sirni samarali amalga oshirish uchun asosiy
metodik usullar ko’rib chiqiladi.
2.3.1. Interaktiv usullar
Interaktiv metodlar o’quvchilarning faol ishtirokini ta’minlash, ularni mustaqil
fikrlashga rag’batlantirish va og’zaki ta’sirni samarali qilish uchun juda muhimdir.
Bu metodlar o’quvchilarni o’z fikrlarini ifodalashga va bir-biri bilan muloqot
qilishga undaydi.
20

 Muhokama: O’qituvchi o’quvchilarga muhokama qilish uchun savollar
beradi yoki ularni aniq bir mavzuda fikr almashishga undaydi. Muhokama
jarayonida o’quvchilar o’z fikrlarini ifodalashadi, bir-birlarini eshitishadi va
bu orqali fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishadi. O’qituvchi muhokama
davomida og’zaki ta’sirni boshqarib, o’quvchilarning fikrlarini to’g’ri
yo’naltirishi va ularga savollar orqali yangi qarashlar shakllantirishiga
yordam berishi mumkin.
 Guruh ishlari va rolli o’yinlar: O’qituvchi o’quvchilarni guruhlarga ajratib,
muayyan vazifalar berishi mumkin. Guruhlar o’rtasidagi suhbatlar va rolli
o’yinlar o’quvchilarning muloqot va hamkorlik qobiliyatlarini oshiradi.
O’qituvchining og’zaki ta’siri bu jarayonni boshqarish va guruhlarga kerakli
yo’nalishlarni berish orqali samarali bo’ladi.
2.3.2. Savollar va javoblar usuli
Savollar va javoblar metodikasi og’zaki ta’sirni samarali tashkil etishda keng
qo’llaniladigan usuldir. Bu metod o’quvchilarning fikrlarini faollashtiradi va ularni
dars jarayonida qatnashishga undaydi.
 Tuzilgan savollar: O’qituvchi darsni boshlashdan oldin o’quvchilarga aniq
va tuzilgan savollarni berishi kerak. Bunday savollar darsning maqsadlari va
mazmunini o’quvchilarga aniq tushuntirib beradi, shuningdek, o’quvchilarni
o’z fikrlarini ifodalashga va ma’lumotni yaxshiroq o’zlashtirishga undaydi.
 Ochik savollar: Ochiq savollar o’quvchilarning fikrlashini rag’batlantiradi
va ko’proq ijobiy natijalar berishi mumkin. Bunday savollar "Nima uchun?",
"Qanday qilib?" kabi savollar bo’lib, ular o’quvchilarni chuqurroq tahlil
qilishga, mustaqil fikrlashga va fikrlarini aniq ifodalashga undaydi.
 Zanjirli savollar: O’qituvchi o’quvchilarni savollar orqali mantiqiy zanjirda
fikrlashga undashi mumkin. Bu usul o’quvchilarda muammolarni hal qilish
va masalalarni yechish qobiliyatini rivojlantiradi.
2.3.3. O’qituvchining ovozini boshqarish
O’qituvchining ovozi og’zaki ta’sirni samarali qilishda juda muhim rol o’ynaydi.
O’qituvchi ovozini to’g’ri boshqarish orqali o’quvchilarda diqqatni to’plash,
21

kerakli hissiyotlarni uyg’otish va materialni samarali etkazish imkoniyatini
yaratadi.
 Ovozning balandligi va ritmi: O’qituvchining ovozi juda baland yoki juda
past bo’lmasligi kerak. Ovozning balandligi va ritmi o’quvchilarda qiziqish
va diqqatni to’plashga yordam beradi. Misol uchun, muhim nuqtalar yoki
g’oyalarni aytish uchun o’qituvchi ovozini balandlatishi yoki sekinlashtirishi
mumkin. Bu o’quvchilarning diqqatini o’ziga jalb qiladi va o’qituvchining
so’zlarini yanada ta’sirli qiladi.
 Ohang va intonatsiya: O’qituvchining ovozidagi ohang va intonatsiya ta’lim
jarayonining muhim qismlarini ajratishga yordam beradi. O’qituvchining
nutqi monoton bo’lmasligi kerak, aksincha o’zgaruvchan tonalliklar va
ohanglardan foydalanish orqali o’quvchilarda qiziqish va diqqatni saqlab
qolish mumkin.
 Pauses (to’xtash): O’qituvchi og’zaki ta’sirni kuchaytirish uchun nutqida
vaqt-vaqti bilan to’xtashlar qilishi kerak. Bu o’quvchilarga o’z fikrlarini
yaxshiroq o’rganish va tushunish imkoniyatini beradi. Pauses, shuningdek,
muhim fikrlarni ajratib ko’rsatish va o’quvchilarga fikrlarini qayta tahlil
qilish imkoniyatini yaratadi.
2.3.4. Affektiv ta’sir va rag’batlantirish
O’qituvchi o’quvchilarning affektiv (hissiy) holatiga ta’sir etishi orqali og’zaki
ta’sirning samaradorligini oshirishi mumkin. Bu usul, o’quvchilarning ruhiy
holatini yaxshilash va motivatsiyalarini oshirish uchun juda muhimdir.
 Ijobiy fikrlar va motivatsiya: O’qituvchining nutqida ijobiy fikrlarni qo’llab-
quvvatlash va rag’batlantirish talabalar uchun katta ahamiyatga ega.
O’qituvchi o’quvchilarga "Siz bu ishni bajara olasiz", "Siz juda aqlli va
qobiliyatlisiz" kabi so’zlar bilan rag’batlantirish orqali ularning o’ziga
bo’lgan ishonchini oshirishi mumkin.
 Ko’rgazmali ifodalar: O’qituvchi o’z nutqida ko’rgazmali ifodalar va
misollar keltirish orqali o’quvchilarda hissiy ta’sir yaratishi mumkin. Misol
uchun, o’qituvchi o’ziga qiziqarli hikoyalar yoki o’quvchilarga o’xshash
22

hayotiy vaziyatlarni keltirib, o’quvchilarda musbat hissiyotlar uyg’otishi
mumkin.
 Muvaffaqiyatlarni e’tirof etish: O’qituvchi o’quvchilarning yutuqlarini
e’tirof etish va ularni rag’batlantirish orqali motivatsiyani kuchaytirishi
mumkin. Bu rag’batlantirish, o’quvchilarning o’ziga bo’lgan ishonchini
oshiradi va ularga yangi maqsadlarni qo’yishga undaydi.
2.3.5. Vizual materiallar bilan integratsiya
Og’zaki ta’sirni samarali qilishda vizual materiallar va yordamchi vositalardan
foydalanish o’qituvchining nutqini yanada kuchaytiradi. Vizual materiallar
o’quvchilarning diqqatini jalb qilish, ularning tushunishini osonlashtirish va o’qish
jarayonini yanada interaktiv qilish uchun samarali vositalar hisoblanadi.
 Slaydlar va diagrammalar: O’qituvchi o’z nutqida vizual materiallar,
slaydlar yoki diagrammalarni ishlatishi mumkin. Bu yordamchi materiallar
o’quvchilarga mavzuni yaxshiroq tushunishga yordam beradi va og’zaki
ta’sirni vizual tarzda mustahkamlaydi.
 Video va audio materiallar: Og’zaki ta’sirni kuchaytirish uchun audio yoki
video materiallar kiritilishi mumkin. Bunday materiallar o’quvchilarga
mavzu bo’yicha yanada kengroq tasavvur berish va ularga real hayotiy
misollarni ko’rsatish imkonini yaratadi.
Shunday qilib, og’zaki ta’sirni samarali qilishning metodik usullari turli
strategiyalarni qo’llashni o’z ichiga oladi. Interaktiv usullar, savollar va javoblar,
ovoz boshqaruvi, affektiv ta’sir va rag’batlantirish, hamda vizual materiallar bilan
integratsiya qilish orqali o’qituvchi o’quvchilarning diqqatini jalb qilib, ularning
motivatsiyasini oshirish va ta’lim jarayonini samarali o’tkazish imkoniyatiga ega
bo’ladi.
23

III BOB O’QITUVCHINING KOMMUNIKATIV QOBILIYATI VA TA’LIM
JARAYONIDAGI NATIJALAR
3.1. O’qituvchining kommunikativ qobiliyati va o’quvchilarning
muvaffaqiyati
1. O’qituvchining kommunikativ qobiliyati
O’qituvchining kommunikativ qobiliyati o’qitish jarayonining ajralmas
qismidir. Kommunikatsiya nafaqat bilimlarni o’quvchilarga etkazish, balki ularni
faollashtirish, motivatsiya berish va ijtimoiy rivojlanishlariga yordam berish uchun
ham muhim vosita hisoblanadi. O’qituvchining kommunikativ qobiliyati yaxshi
rivojlangan bo’lsa, u o’quvchilar bilan samarali muloqot o’rnatishi, ularni har
tomonlama rivojlantirishi, o’quvchilarga ishonch bag’ishlashi va o’zlari bilan
ishlashga ilhomlantirishi mumkin.
a) Verbal (so’zli) kommunikatsiya
Verbal kommunikatsiya o’qituvchining eng asosiy kommunikativ vositasi
hisoblanadi. O’qituvchi o’zining so’zlari orqali o’quvchilarga bilimlarni aniq va
tushunarli tarzda yetkazadi. Verbal kommunikatsiya yaxshi bo’lganda, o’qituvchi
murakkab tushunchalarni sodda va tushunarli qilib tushuntiradi, o’quvchilar
o’zlarini xavfsiz his qilishadi va o’z fikrlarini erkin ifodalashga imkon topadilar.
Misollar keltirish, o’quvchilarga amaliy misollar orqali yangi bilimni izohlash,
muammoni bir necha usulda tushuntirish - bu barcha verbal kommunikatsiyaga
kiradi.
b) Noverbal (so’zsiz) kommunikatsiya
So’zsiz, ya’ni noverbal kommunikatsiya orqali o’qituvchi o’zining ruhiy
holatini, o’ziga bo’lgan ishonchini, darsga bo’lgan munosabatini va o’quvchilarga
nisbatan mehr-muhabbatini namoyish etadi. O’qituvchining yuz ifodalari, tana tili,
mimikalari va hatto ovoz balandligi o’quvchilarga ma’lum bir muhit yaratadi.
Masalan, o’qituvchining tabassumi, qo’l harakatlari va ijobiy tana tili
o’quvchilarning o’zlarini qulay va xavfsiz his qilishlariga yordam beradi.
c) Aktiv tinglash
24

Aktiv tinglash o’qituvchining kommunikatsiyadagi yana bir muhim
ko’nikmasidir. O’qituvchi nafaqat o’z fikrlarini ifodalashi, balki o’quvchilarning
so’zlarini tinglashi va ularga to’liq javob qaytarishi kerak. Agar o’qituvchi
o’quvchining fikrlarini eshitib, ularni hurmat qilsa, o’quvchilar o’zlarini
qadrlashadi va o’qish jarayonida yanada faol bo’lishadi. Aktivan tinglash
o’quvchilarning savollariga jiddiy yondashuvni, ularning darsga bo’lgan
ishtiyoqini oshiradi va o’z fikrlarini to’g’ri ifodalashga imkon beradi.
d) Empatiya va hissiy zaryad
O’qituvchining empatiya ko’nikmalari o’quvchilarning muvaffaqiyatini
oshirishda muhim omil hisoblanadi. Empatiya – bu boshqalar his-tuyg’ularini
tushunish va ularga mos ravishda munosabatda bo’lish qobiliyatidir. O’qituvchi
o’quvchilarning hissiy holatini tushunib, ularga yordam berishi kerak.
O’quvchilarning xatolarini tanqid qilish o’rniga, ularga to’g’ri yo’lni ko’rsatish va
ular bilan hamdard bo’lish o’quvchilarning o’zlariga bo’lgan ishonchini oshiradi.
Empatiya o’qituvchining ijtimoiy ko’nikmalarini rivojlantiradi va o’quvchilarga
ijobiy ta’sir qiladi.
e) Qarorlarni qabul qilish va ilhomlantirish
O’qituvchi o’quvchilarga muammolarni hal qilishda yordam berishi va
ularga qarorlar qabul qilishda yo’l-yo’riq ko’rsatishi kerak. Bu o’quvchilarga o’z
fikrlarini erkin ifodalash va mustaqil ishlash imkoniyatini beradi. O’qituvchi
o’quvchilarga o’zlarini ko’rsatishga, yangiliklar kiritishga va ijodkor bo’lishga
ilhomlantirishi kerak. O’qituvchining qarorlar qabul qilishdagi qo’llab-quvvatlashi
o’quvchilarga o’zlarini mustaqil ravishda faoliyat yuritishga undaydi.
2. O’quvchilarning Muvaffaqiyati
O’quvchilarning muvaffaqiyati o’qituvchining kommunikativ qobiliyatidan
katta darajada ta’sirlanadi. O’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi samarali
kommunikatsiya o’quvchining o’qishdagi muvaffaqiyatiga katta hissa qo’shadi.
O’quvchilar o’qituvchining yordamida ilmiy, ijtimoiy, hissiy va ma’naviy jihatdan
rivojlanadilar.
a) Tushuncha va bilim o’zlashtirish
25

O’qituvchining samarali muloqoti o’quvchilarga yangi bilimlarni
o’zlashtirishda yordam beradi. O’qituvchining tushuntirishlari aniq, lo’nda va
amaliy misollar bilan ta’minlangan bo’lsa, o’quvchilar tezda va samarali ravishda
yangi materialni o’zlashtiradilar. O’qituvchining tushuntirish usuli,
o’quvchilarning anglash qobiliyatiga mos bo’lishi, bilimlarni mustahkamlashda
yordam beradi. Shu tarzda, o’quvchilar nafaqat mavjud bilimlarni o’zlashtiradi,
balki yangi bilimlarni ham o’z ichiga oladi.
b) Ijtimoiy rivojlanish va jamoaviy ish
O’qituvchining kommunikativ qobiliyati ijtimoiy rivojlanishda ham o’z
ta’sirini ko’rsatadi. O’qituvchi o’quvchilarni bir-birlari bilan samarali muloqot
qilishga va birgalikda ishlashga undash orqali ijtimoiy ko’nikmalarni rivojlantiradi.
O’quvchilar jamoada ishlashni, boshqalar bilan fikr almashishni o’rganadilar.
O’qituvchi o’quvchilarning jamoaviy ishdagi muammolarini hal qilishga yordam
beradi, bu esa ularning ijtimoiy qobiliyatlarini oshiradi va muvaffaqiyatli jamoada
ishlashni o’rgatadi.
c) Hissiy va psixologik rivojlanish
O’qituvchining kommunikativ qobiliyatlari o’quvchilarning hissiy va
psixologik holatiga ham ta’sir qiladi. O’qituvchi o’quvchilarning hissiyotlariga
e’tibor berib, ular bilan muomala qilishda ijobiy va qo’llab-quvvatlovchi bo’lishi
kerak. O’quvchilar o’zlarini qadrlanishini his qilishsa, ularning o’qishga bo’lgan
qiziqishi va motivatsiyasi ortadi. Hissiy rivojlanish o’quvchilarga o’zini hurmat
qilish, boshqalar bilan yaxshi munosabatda bo’lish va o’z fikrlarini to’g’ri
ifodalashni o’rgatadi.
d) Muammolarni hal qilish va mustaqil fikrlash
O’qituvchining kommunikativ qobiliyati o’quvchilarga muammolarni
mustaqil hal qilishga yordam beradi. O’qituvchining yordamida o’quvchilar turli
muammolarni hal qilishda yangi yondashuvlar va metodlarni o’rganadilar.
O’qituvchi o’quvchilarga savollarni qanday samarali tarzda berishni, javoblarni
qanday tahlil qilishni o’rgatadi va ularga o’z fikrlarini erkin ifodalash imkoniyatini
26

beradi. Bu esa o’quvchilarning mustaqil fikrlashini va qarorlar qabul qilish
qobiliyatini oshiradi.
e) Ijodiy rivojlanish
O’qituvchining kommunikativ qobiliyatlari o’quvchilarda ijodiy fikrlashni
rivojlantirishga yordam beradi. O’qituvchi o’quvchilarga o’z g’oyalarini ifodalash,
yangi usullarni topish va yangiliklar yaratishda yordam berishi kerak.
O’qituvchining ijobiy va yaratishga yo’naltirilgan kommunikatsiyasi
o’quvchilarning ijodkorligini rag’batlantiradi va ular yangi va innovatsion g’oyalar
bilan chiqishga undaydi.
3. Kommunikatsiya va Muvaffaqiyatning Bog’liqligi
O’qituvchining kommunikativ qobiliyati o’quvchilarning akademik,
ijtimoiy, hissiy va psixologik muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir qiladi. Yaxshi
muloqot qiluvchi o’qituvchilar o’quvchilarda yuqori natijalarni erishishga imkon
yaratadilar. Muvaffaqiyatli kommunikatsiya o’qituvchining o’quvchilarni
tushunishi, rag’batlantirishi, o’quvchilarga yuksak bilim berishi va ularning
mustaqil fikrlashini rivojlantirishi orqali amalga oshadi.
O’qituvchining muvaffaqiyatli kommunikatsiyasi o’quvchilarni faolroq,
ijodkorroq va mustaqilroq qiladi. Bu esa o’z navbatida, ularning akademik
muvaffaqiyatlarini oshiradi va o’quvchilarning o’z-o’zini rivojlantirishga bo’lgan
ishtiyoqini kuchaytiradi.
O’qituvchining kommunikativ qobiliyati va o’quvchilarning muvaffaqiyati
o’rtasidagi bog’liqlik keng ko’lamli va o’zaro ta’sirli jarayonlardir. O’qituvchi
o’zining muloqot qilish ko’nikmalarini yaxshi rivojlantirgan bo’lsa, o’quvchilar
nafaqat ilmiy jihatdan, balki ijtimoiy va hissiy jihatdan ham rivojlanadi. Bu esa
o’quvchilarning barcha sohalarda muvaffaqiyatiga olib keladi.
3.2. O’qituvchining so’z bilan ta’sir o’tkazishining pedagogik natijalari
O’qituvchining so’z bilan ta’sir o’tkazish pedagogik jarayonda eng asosiy
vositalardan biridir. So’z yordamida o’qituvchi o’quvchilarga bilimlarni etkazish,
27

ularni o’ylashga undash, ijtimoiy va hissiy jihatdan rivojlantirish, shuningdek,
muammolarni hal qilishga yo’naltirishda katta rol o’ynaydi. So’zning ta’siri
pedagogik natijalarga, ya’ni o’quvchilarni o’zgartirish va rivojlantirishga, ular
bilan o’zaro aloqalarni mustahkamlashga va o’qishdagi muvaffaqiyatlariga
bevosita ta’sir qiladi. O’qituvchining so’z bilan ta’sir o’tkazishining pedagogik
natijalari quyidagi asosiy yo’nalishlarda aks etadi:
1. O’quvchilarning Bilim O’zlashtirishidagi Ta’siri
O’qituvchining so’zi ta’lim jarayonining eng muhim elementidir. So’z orqali
o’qituvchi o’quvchilarga yangi bilimlarni aniq va tizimli ravishda etkazadi. Yaxshi
tashkil etilgan so’zli ta’lim o’quvchilarning yangi materialni tushunishi, eslab
qolishi va mustahkamlashiga yordam beradi. O’qituvchi so’z yordamida nafaqat
teoriya, balki amaliyotni ham tushuntirib, o’quvchilarning bilimni o’zlashtirish
darajasini oshiradi.
Misollar keltirish, o’quvchilarga so’z orqali amaliyotlarni ko’rsatish va
ularning savollariga javob berish orqali o’qituvchi o’quvchilarning yodlash va
tushunish qobiliyatlarini rivojlantiradi. So’z orqali o’quvchiga mavzuni sodda va
tushunarli qilish, xatolarni to’g’rilash va savollar orqali qiziqishni oshirish orqali
o’qituvchi samarali ta’lim berishi mumkin.
2. O’quvchilarning Fikrlash Va Tahlil Qobiliyatini Rivojlantirish
O’qituvchining so’z bilan ta’siri o’quvchilarning fikrlash va tahlil qilish
qobiliyatini rivojlantiradi. O’qituvchi o’zining so’zlari orqali o’quvchilarni savol
berishga, mantiqiy tahlil qilishga, sabab-oqibatni aniqlashga va mustaqil fikrlashga
undaydi. Tushuntirish jarayonida o’qituvchi savollar berib, o’quvchilarni ma’lum
bir mavzuga chuqurroq qarashga undaydi.
So’z yordamida o’quvchilarni turli fikrlarni tahlil qilishga undash, ularni har
bir holatda o’z fikrlarini himoya qilishga, dalillar bilan asoslashga o’rgatadi. Bu,
o’z navbatida, o’quvchilarda mantiqiy fikrlashni, muammoni tahlil qilishni va
ijodiy yondashuvni rivojlantiradi.
3. O’quvchilarning Hissiy Rivojlanishi va Motivatsiyasi
28

O’qituvchining so’zlari o’quvchilarning hissiy holatiga ta’sir qiladi.
O’qituvchi so’z orqali o’quvchilarning ichki motivatsiyasini oshirish, ularni
o’qishga undash va o’zlarini o’qish jarayonida erishilgan natijalar bilan
faxrlanishga undash imkoniyatiga ega bo’ladi. O’qituvchining rag’batlantiruvchi,
ijobiy va qo’llab-quvvatlovchi so’zlari o’quvchilarning o’ziga bo’lgan ishonchini
oshiradi, bu esa ularning o’qishdagi muvaffaqiyatlariga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir
qiladi.
Agar o’qituvchi o’quvchilarni muvaffaqiyatlari uchun taqdirlasa va xatolarni
ijobiy tarzda, yaxshilashga undasa, bu o’quvchilarning hissiy rivojlanishiga
yordam beradi. O’quvchilar o’zlarini qadrlanayotganini his qilishadi va o’qish
jarayoniga nisbatan pozitiv munosabatda bo’ladilar. Bunda o’qituvchining so’z
bilan ta’sir o’tkazish uslubi muhim ahamiyatga ega.
4. O’quvchilarning Ijtimoiy Faoliyati va Jamoaviy Ishlar
O’qituvchining so’zi o’quvchilarning ijtimoiy ko’nikmalarini rivojlantiradi.
So’z orqali o’qituvchi o’quvchilarni bir-birlariga yordam berishga, o’zaro fikr
almashishga, hamkorlikka va jamoaviy ishga undaydi. So’z yordamida o’qituvchi
jamoaviy ishni tashkil etishda, o’quvchilarning fikrlarini hurmat qilishda va
muammolarni birgalikda hal qilishda muhim rol o’ynaydi.
O’qituvchining so’zlari orqali o’quvchilarga jamoada ishlashning
ahamiyatini tushuntirish, o’quvchilarni bir-biriga yordam berishga va o’z fikrlarini
ifodalashga undash, ular orasida o’zaro hurmat va do’stona muhitni shakllantiradi.
Bu o’quvchilarning ijtimoiy rivojlanishini ta’minlaydi va ularning kelajakda
muvaffaqiyatli jamoalarda ishlashiga tayyorlaydi.
5. O’quvchilarda Mustaqillik va Qarorlar Qabul Qilish Qobiliyatining
Rivojlanishi
O’qituvchining so’zi o’quvchilarda mustaqil fikrlash va qarorlar qabul qilish
qobiliyatini rivojlantirishda muhim rol o’ynaydi. O’qituvchi so’z orqali
o’quvchilarga muammolarni hal qilishda qanday yondashuvlar va metodlar
mavjudligini tushuntiradi. O’quvchilar o’qituvchining so’zlarini eshitib, o’z
fikrlarini mustaqil ravishda yaratishga va qarorlar qabul qilishga undaladi.
29

O’qituvchining savollari, maslahatlari va yo’l-yo’riqlari o’quvchilarni
mustaqil ishlashga, yangi g’oyalar yaratishga va o’z fikrlarini to’g’ri ifodalashga
yordam beradi. Shu tarzda o’quvchilarda mustaqillik va ijodkorlik rivojlanadi.
6. O’quvchilarda Ijodiy Fikrlashni Rag’batlantirish
O’qituvchining so’zlari o’quvchilarda ijodiy fikrlashni rivojlantirishga
yordam beradi. O’qituvchi so’z orqali o’quvchilarga o’z fikrlarini yaratishga va
yangiliklarni topishga ilhom berishi mumkin. O’qituvchi o’quvchilarga mavzuni
boshqacha nuqtai nazardan ko’rishga, yangiliklarni yaratishga va ijodiy
yondashuvlarni amalga oshirishga undaydi.
Shuningdek, o’qituvchining ijobiy fikr-mulohazalari va motivatsiyasi
o’quvchilarda ijodiy fikrlashni rag’batlantiradi, bu esa o’quvchilarning bilimlarini
yanada kengaytiradi va ularni yangi yondashuvlar bilan ishlashga undaydi.
O’qituvchining so’z bilan ta’sir o’tkazishining pedagogik natijalari
o’quvchilarning bilim o’zlashtirishidan tortib, ularning hissiy va ijtimoiy
rivojlanishigacha bo’lgan keng spektrni qamrab oladi. So’z orqali o’qituvchi
o’quvchilarda nafaqat bilim, balki mustaqillik, ijodiy fikrlash, ijtimoiy ko’nikmalar
va motivatsiyani oshiradi. Samarali so’zli ta’lim o’quvchilarning rivojlanishini
ta’minlaydi va ularni kelajakda muvaffaqiyatli shaxslar bo’lishiga yordam beradi.
3.3. So’z bilan og’zaki ta’sirni o’qituvchining shaxsiy qobiliyatlari va tajribasi
O’qituvchining so’z bilan og’zaki ta’siri ta’lim jarayonida muhim pedagogik
vosita sifatida qaraladi. So’z orqali o’qituvchi o’quvchilarni faollashtiradi,
bilimlarni etkazadi, motivatsiya beradi va ijtimoiy va hissiy rivojlanishlariga
yordam beradi. Biroq, bu ta’sir o’qituvchining shaxsiy qobiliyatlari va tajribasiga
bog’liq bo’lib, uning muloqot usullari, dunyoqarashi, kasbiy malakasi va
pedagogik uslublari bilan chambarchas bog’liqdir. O’qituvchining shaxsiy
xususiyatlari va tajribasi so’z bilan ta’sir qilishda qanday rol o’ynashi haqida
quyidagicha tahlil qilish mumkin:
1. O’qituvchining Shaxsiy Qobiliyatlari
30

O’qituvchining shaxsiy qobiliyatlari so’z bilan ta’sir qilishda katta
ahamiyatga ega. Bu qobiliyatlar o’qituvchining o’zini qanday namoyon qilishiga,
o’quvchilarga qanday munosabatda bo’lishiga va darsni qanday olib borishiga
ta’sir qiladi. Shaxsiy qobiliyatlar quyidagilarni o’z ichiga oladi:
a) Emotsional Intellekt (Empatiya)
O’qituvchining emotsional intellekti o’quvchilar bilan muloqot qilishda,
ularning hissiyotlarini tushunishda va ularga javob qaytarishda muhim ahamiyatga
ega. Agar o’qituvchi o’quvchilarining hissiy holatlarini to’g’ri anglay olsa,
o’quvchilarga nisbatan ijobiy munosabatda bo’lishi, ularning ichki motivatsiyasini
oshirishi mumkin. Shuningdek, o’qituvchining o’quvchilarga nisbatan empatiyali
yondashuvi ularning o’zlarini qadrlanishini his qilishlariga yordam beradi.
b) Ijobiy O’zgarishlarga Ochiqlik (Adaptivlik)
O’qituvchining o’zgarishlarga ochiq bo’lishi, yangi pedagogik
texnologiyalarni va yondashuvlarni o’rganishga tayyorligi ham uning so’z bilan
ta’sir o’tkazish qobiliyatini oshiradi. O’qituvchining adaptivligi yangi vaziyatlarga
moslashishga, turli o’quvchilar bilan ishlashda o’z uslublarini moslashtirishga
yordam beradi. Bu, o’z navbatida, o’qituvchining so’z orqali ta’sirini yanada
samarali qiladi.
c) O’zini ifodalash va So’zlashuv Qobiliyati
O’qituvchining so’zlashuv ko’nikmalari, ya’ni aniq va ravon ifoda qilish,
nutqning mavzuga mosligi, so’zlarning samarali tanlovi o’quvchilarni qiziqtirish
va ularni o’rgatish jarayonida muhim rol o’ynaydi. O’qituvchi, agar o’z fikrlarini
aniq va lo’nda ifodalay olsa, o’quvchilarni yaxshi tushunishga va yangi bilimni
o’zlashtirishga undaydi.
d) Liderlik va Motivatsiya
O’qituvchining liderlik qobiliyati o’quvchilarga rag’bat berish va ularni
maqsad sari yo’naltirishda katta ahamiyatga ega. O’qituvchi o’z so’zi bilan
o’quvchilarga ijobiy misol bo’lib, ularni o’qishga, mehnat qilishga va
muvaffaqiyatga erishishga ilhomlantirishi mumkin. Shuningdek, o’qituvchining
motivatsiya berish uslubi o’quvchilarning o’ziga bo’lgan ishonchini oshiradi.
31

2. O’qituvchining Pedagogik Tajribasi
O’qituvchining pedagogik tajribasi uning so’z bilan ta’sir qilish uslubini
shakllantiradi. Tajriba orqali o’qituvchi o’z muloqot strategiyalarini rivojlantiradi,
o’quvchilarga ta’lim berish usullarini takomillashtiradi va ta’lim jarayonida yuzaga
keladigan turli muammolarni hal qilish ko’nikmalarini egallaydi. Tajribaning
o’qituvchining so’z bilan ta’siriga qanday ta’sir qilishi quyidagicha:
a) O’qituvchining Pedagogik Usullari
Pedagogik tajriba o’qituvchining ta’lim jarayonida ishlatadigan usullarini
belgilaydi. So’z bilan ta’sir qilishda o’qituvchi o’z uslublarini tanlaydi: agar u faol
o’quvchilarga savollar berib, ularga faol ishtirok etishga imkon bersa, bu
o’quvchilarning fikr yuritish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Boshqa tomondan,
o’qituvchi an’anaviy usullarni qo’llash orqali o’quvchilarga izchil va tizimli tarzda
bilimlarni etkazadi.
b) Darsni Boshqarish Qobiliyati
Pedagogik tajriba o’qituvchiga darsni qanday boshqarishni, o’quvchilarga
so’z orqali qanday ta’sir o’tkazishni va darsning samaradorligini qanday oshirishni
o’rgatadi. Darsni boshqarish qobiliyati o’qituvchining so’zini qanchalik samarali
va muvofiqlashtirilgan tarzda ishlatishini belgilaydi. Masalan, o’qituvchi darsning
har bir bosqichida to’g’ri savollarni berish va o’quvchilarning fikrlarini tahlil qilish
orqali o’quvchilarning faolligini oshirishi mumkin.
c) Sinovdan o’tgan pedagogik yondashuvlar
O’qituvchi o’zining pedagogik tajribasida sinovdan o’tgan va muvaffaqiyatli
bo’lgan metodlarni qo’llaydi. Tajribali o’qituvchilar o’zlarining so’zlari va
muloqot uslublarini, vaqt o’tishi bilan, o’quvchilarning ehtiyojlari va darsning
maxsus shartlariga moslashtiradi. Tajriba, o’qituvchining qaysi usullar samarali
ishlashini va o’quvchilarga qanday qilib eng yaxshi ta’sir qilishni tushunishga
yordam beradi.
d) Muammolarni Hal Etish
O’qituvchining pedagogik tajribasi muammolarni hal qilishda qanday qilib
so’z yordamida ta’sir o’tkazish borasida sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Yangi vaziyatlar,
32

qiyinchiliklar va o’quvchilarning turli holatlari o’qituvchidan aniq va mantiqiy
ta’sir o’tkazishni talab qiladi. Tajribali o’qituvchilar o’quvchilarni xatolardan
o’rganishga undaydi, ularni qo’llab-quvvatlaydi va xatolarni ijobiy tarzda tuzatish
imkoniyatlarini taqdim etadi.
3. Shaxsiy Qobiliyatlar va Tajriba O’rtasidagi O’zaro Ta’sir
O’qituvchining shaxsiy qobiliyatlari va tajribasi o’rtasida o’zaro bog’liqlik
mavjud. Shaxsiy qobiliyatlar o’qituvchining muloqot qilish uslubini shakllantiradi,
tajriba esa bu uslublarni yanada mukammallashtiradi. O’qituvchining shaxsiy
yondashuvi va o’ziga xos qobiliyatlari, pedagogik tajribasi orqali yanada samarali
bo’lib, o’quvchilarga yanada chuqurroq ta’sir ko’rsatishga imkon beradi. Tajriba
o’qituvchiga o’zini qanday ifodalashni va qanday muammolarni samarali hal
qilishni o’rgatadi, shaxsiy qobiliyatlar esa bu tajribalarni doimiy ravishda yangi
usullar bilan boyitishga yordam beradi.
O’qituvchining shaxsiy qobiliyatlari va pedagogik tajribasi uning so’z bilan
ta’sir o’tkazish samaradorligini belgilaydi. Yaxshi rivojlangan emotsional intellekt,
so’zlashuv qobiliyati, adaptivlik va motivatsiya berish qobiliyati o’qituvchining
so’z orqali o’quvchilarga ta’sir qilishini kuchaytiradi. Pedagogik tajriba esa
o’qituvchiga dars jarayonida yuzaga keladigan turli muammolarni hal qilishda,
ta’lim uslublarini moslashtirishda va o’quvchilarga bilim berish samaradorligini
oshirishda yordam beradi. Bu ikki omilning uyg’unligi o’qituvchining ta’lim
jarayonidagi muvaffaqiyatiga va o’quvchilarning muvaffaqiyatlariga to’g’ridan-
to’g’ri ta’sir ko’rsatadi.
33

XULOSA
O’qituvchining kommunikativ qobiliyati ta’lim jarayonining muvaffaqiyatli
amalga oshirilishida asosiy omil hisoblanadi. So’z bilan og’zaki ta’sir,
o’qituvchining o’quvchilar bilan aloqasini o’rnatishdagi eng asosiy vositalardan
biri bo’lib, bu ta’lim jarayonida o’quvchilarning bilim olishidan tortib, ularning
hissiy va ijtimoiy rivojlanishigacha bo’lgan ko’plab sohalarda o’z ta’sirini
ko’rsatadi. O’qituvchi o’zining so’z bilan ta’sir o’tkazish qobiliyati orqali
o’quvchilarning qiziqishini uyg’otishi, motivatsiya berishi va ularni o’qishga
bo’lgan ishtiyoqini oshirishi mumkin. Shu bilan birga, o’qituvchining og’zaki
ta’siri o’quvchilarni o’z fikrlarini ifodalashga, mustaqil fikrlashga va ijodiy
yondashuvni rivojlantirishga ham imkon yaratadi.
So’z bilan og’zaki ta’sirning samarali bo’lishi o’qituvchining kommunikativ
qobiliyatlariga to’liq bog’liq. O’qituvchining so’zlashuv uslubi, so’zlarning
aniqligi, tanlovi, dars jarayonida o’quvchilarga qanday munosabatda bo’lishi –
bularning barchasi o’qituvchining pedagogik malakasi va tajribasiga bog’liqdir.
O’qituvchining so’z orqali ta’sir o’rnatishdagi muvaffaqiyati uning shaxsiy
xususiyatlari va tajribasiga bog’liq. O’qituvchining so’zlashuv ko’nikmalarining
rivojlanishi, emotsional intellektining yuqori darajada bo’lishi, aktiv tinglash
qobiliyati, o’ziga bo’lgan ishonchi va boshqa shaxsiy xususiyatlar uning so’z bilan
og’zaki ta’sirining samaradorligini oshiradi. Shuningdek, o’qituvchining
pedagogik tajribasi o’zining muloqot uslublarini o’quvchilarning individual
xususiyatlariga moslashtirishda va darsni samarali olib borishda yordam beradi.
O’qituvchining shaxsiy qobiliyatlari va tajribasi uning muloqotini
yanada samarali qiladi. Tajribali o’qituvchilar o’quvchilarning ehtiyojlarini tezda
tushunib, ularga mos ravishda so’zlar orqali ta’sir o’rnatadilar. O’qituvchining
pedagogik tajribasi esa uning dars jarayonidagi turli vaziyatlarga to’g’ri
yondashish, darsda yuzaga kelgan muammolarni tez va samarali hal qilishda
yordam beradi. Tajriba o’qituvchiga qanday qilib o’quvchilarni motivatsiya qilish,
ularning o’zlarini erkin his qilishlariga imkon yaratish va bilim olish jarayonini
34

qiziqarli qilish borasida muhim ko’nikmalarni beradi. Tajribali o’qituvchilar
o’quvchilarning har biriga individual yondashuvni ta’minlashda va ularni o’qish
jarayoniga jalb qilishda muvaffaqiyatli bo’ladilar.
Shuningdek, o’qituvchining so’z bilan ta’siri o’quvchilarning ijtimoiy va
hissiy rivojlanishiga ham katta ta’sir ko’rsatadi. O’qituvchining so’z orqali
beradigan ijobiy motivatsiyasi va rag’batlari o’quvchilarda o’ziga bo’lgan
ishonchni oshiradi, ularning o’qishga bo’lgan ishtiyoqini kuchaytiradi.
O’qituvchining empatiya ko’nikmalari va o’quvchilarning hissiy holatini
tushunishi o’quvchilarning o’zlarini qadrlanishini his qilishlariga yordam beradi.
Bu esa, o’z navbatida, o’quvchilarning ijtimoiy ko’nikmalarini rivojlantiradi va
ularga jamoada samarali ishlashni o’rgatadi.
O’qituvchining so’z bilan ta’sirini faollashtirish uchun uning o’z
bilimini va muloqot qilish ko’nikmalarini doimiy ravishda yangilab borishi zarur.
O’qituvchining kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantirish, yangi pedagogik
usullarni o’rganish va amaliyotda qo’llash orqali u o’quvchilarga yanada samarali
ta’lim bera olish imkoniyatiga ega bo’ladi. So’z orqali ta’sir qilish faqat bilimlarni
etkazishdan iborat emas, balki o’quvchilarning ichki motivatsiyasini uyg’otish,
ularning hissiy va ijtimoiy rivojlanishiga yordam berish va o’quvchilarni mustaqil
fikrlashga undashdir.
Shunday qilib, o’qituvchining kommunikativ qobiliyati, xususan so’z bilan
og’zaki ta’sir o’tkazish, o’quvchilarning ta’lim olish jarayoniga bevosita ta’sir
qiladi. Yaxshi rivojlangan so’zlashuv ko’nikmalari, shaxsiy qobiliyatlar va tajriba
o’qituvchining ta’lim jarayonida muvaffaqiyatga erishishiga yordam beradi. So’z
orqali ta’sir o’quvchilarning bilim olishini yanada samarali qilish, ularni ruhiy
jihatdan qo’llab-quvvatlash va ijtimoiy rivojlanishini ta’minlashga yordam beradi.
O’qituvchining shaxsiy va kasbiy malakalarini doimiy ravishda oshirib borishi,
uning ta’lim jarayonidagi samaradorligini oshiradi va o’quvchilarning
muvaffaqiyatini ta’minlashga xizmat qiladi.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Pidzhakov, V. D. (2011). Pedagogika. T.: “O’qituvchi” nashriyoti.
2. Vygotskiy, L. S. (1984). O’qituvchining kommunikativ faolligi. Moskva:
Pedagogika.
3. Isayev, R. N. (2009). Pedagogik texnologiyalar. T.: “Ma’naviyat” nashriyoti.
4. Hujayev, I. (2007). Pedagogik psixologiya. T.: "O’qituvchi" nashriyoti.
5. Amonov, Sh. A. (2010). O’qituvchining kommunikativ madaniyati. T.:
"O’qituvchi" nashriyoti.
6. Sattarov, I. (2005). O’qituvchi va ta’lim jarayonida kommunikatsiya. T.:
“Iqtisod-Moliya” nashriyoti.
7. Akhmedov, I. A. (2013). Pedagogik kommunikatsiya va uning ahamiyati.
T.: "O’qituvchi" nashriyoti.
8. Narzullayev, M. (2002). Pedagogik texnologiyalar va ularning
o’qituvchining kommunikativ qobiliyatiga ta’siri. T.: “Yangi asr avlodi”
nashriyoti.
9. Davronov, Sh. (2015). Ta’limda pedagogik kommunikatsiya va ta’sir. T.:
"Fan va texnologiya" nashriyoti.
10. Zhumanov, T. (2008). Psixologiya va pedagogik kommunikatsiya. T.:
"O’qituvchi" nashriyoti.
11. Leontev, D. A. (1981). Pedagogik muloqot va uning shartlari. Moskva:
Pedagogika.
12. Safarov, B. (2010). Pedagogik so’zlashuv: nazariya va amaliyot. T.:
“O’qituvchi” nashriyoti.
13. Solovova, N. (2012). Kommunikativ qobiliyat va uning ta’lim jarayonidagi
o’rni. Moskva: Pedagogika.
14. Sh. R. (2014). Ta’limda og’zaki ta’sirning pedagogik asoslari. T.: "Fan va
ta’lim" nashriyoti.
15. Kramarov, A. V. (2004). Komunikatsiyaning ta’limdagi ahamiyati. Moskva:
YuNF.
36

O'qituvchining kommunikativ qobiliyatida so'z bilan og'zaki ta'sir o'tkazish

Sotib olish