O‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga o‘rgatishda savol va topshiriqlarning roli - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	337.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

8 Sotish

O‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga o‘rgatishda savol va topshiriqlarning roli

Sotib olish

1ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
FILOLOGIYA FAKULTETI
“O ZBEK TILI VA ADABIYOTI” KAFEDRASI ʻ
“O zbek tili va adabiyoti” yo nalishi 304-guruh talabasi
ʻ ʻ
Abdulhakimova Hayitxon Omadjon qizining
O zbek adabiyotini o qitish metodikasi
ʻ ʻ fanidan
“ O‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga o‘rgatishda savol va
topshiriqlarning roli ” mavzusidagi
KURS ISHI

Ilmiy rahbar: Mamajonova N .
Bajaruvchi: Abdulhakimova.H
ANDIJON -2025

2 Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ
kafedrasida bajarilgan.

Ilmiy rahbar: Nigora Mamajonova

Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon
davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari
ʻ
himoyasi yig‘ilishida o tkazildi.
ʻ

Manzil: ______________________________________

Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi.

Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti
ʻ
kafedrasida tanishish mumkin.
Manzil: _______________________________________
Yig‘ilish kotibi:____________________________
Mundarija
Kirish ………………………………………………………………..………..4

3I BOB. Mantiqiy fikrlashni shakllantirishda savol va topshiriqlarning
nazariy asoslari
1.1. Mantiqiy fikrlash tushunchasi va uning o‘ziga xos xususiyatlari ….…….7
1.2. Ta'lim jarayonida savol va topshiriqlarning didaktik ahamiyati ………..15
1.3. O‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda savollar va topshiriqlar
turlari ………………………………………………………………………...21
II BOB. O‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirishda savol va
topshiriqlarning amaliy qo‘llanilishi
2.1. O‘quvchilarning mantiqiy faoliyatini shakllantirishda savol va
topshiriqlarning o‘rni ………………………………………………………..29
2.2. Fanlar bo‘yicha mantiqiy fikrlashni rivojlantiruvchi savollar va
topshiriqlarning namunaviy tizimi …………………………………………..35
2.3. Ta’lim jarayonida savol va topshiriqlardan samarali foydalanish usullari
va tavsiyalari ……………………………………………………………...….38
Xulosa ……………………………………………………………………….42
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………...….44
Kirish

4Kurs ishining dolzarbligi Bugungi globallashuv, texnologik taraqqiyot
va tezkor axborot almashinuvi davrida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash
qobiliyatini shakllantirish ta'lim tizimining eng muhim vazifalaridan biriga
aylandi. Endilikda ta’lim jarayoni shunchaki bilim berish bilan
chegaralanmaydi, balki o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritish, mantiqiy xulosa
chiqarish, tahlil qilish va ijodiy yondashuvni rivojlantirishni ham ko‘zda
tutadi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta'kidlaganidek: "Yangi O‘zbekistonni
barpo etish – eng avvalo, tafakkuri erkin, bilimli, zukko va tashabbuskor
yoshlarni tarbiyalash orqali amalga oshiriladi." 1
Ushbu fikr zamirida zamonaviy ta’limning asosiy maqsadi – o‘quvchilarni
mantiqiy fikrlash, mustaqil xulosa chiqarish va innovatsion qarorlar qabul
qilish qobiliyatiga ega shaxslar qilib tarbiyalash yotadi. Ayniqsa, zamonaviy
metodologiyalar asosida tashkil etiladigan savol va topshiriqlar orqali
o‘quvchilarning mantiqiy faoliyatini rag‘batlantirish ta’limda alohida o‘rin
tutadi. Adabiyot darslari esa bu borada katta imkoniyatlarga ega bo‘lib, badiiy
matnlar ustida ishlash o‘quvchilarning fikr yuritish, tahlil qilish va xulosa
chiqarish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Savollar va topshiriqlar orqali o‘quvchilarda mustaqil fikrlash ko‘nikmasini
shakllantirish, ularning adabiy tahlil va tanqidiy qarashlarini rivojlantirish
imkoniyati paydo bo‘ladi. Maktab ta'limida mantiqiy fikrlash qobiliyatiga ega
shaxsni tarbiyalash, uni faqat tayyor bilimlarni egallash emas, balki yangi
bilimlarni mustaqil ravishda izlab topishga va qayta ishlashga undash, zamon
talabi hisoblanadi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi O‘quvchilarda mantiqiy fikrlash
qobiliyatini rivojlantirish masalasi pedagogika va psixologiya sohasida uzoq
yillardan buyon muhim ilmiy mavzulardan biri bo‘lib kelmoqda. Bu borada
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga va xalqiga
Murojaatnomasi, 2021-yil 20-dekabr. Rasmiy manba: president.uz

5ko‘plab olimlar izlanishlar olib borganlar. Jumladan, J. Piaget o‘zining
"Bolalarning fikrlash rivoji" haqidagi tadqiqotlarida mantiqiy tafakkurning
shakllanish jarayonini batafsil yoritgan. L.S. Vygotskiy esa fikrlash
faoliyatining sotsiokultural rivojlanish nazariyasini ilgari surib,
o‘quvchilarning muloqot va ta’lim muhiti orqali mantiqiy fikrlash qobiliyatini
rivojlantirish mumkinligini isbotlagan. Shuningdek, A.A. Leontyev va G.S.
Kostyuklarning ishlarida ham mantiqiy tafakkurning o‘rganilishi asosiy o‘rin
egallaydi. O‘zbek adabiyotini o‘qitish metodikasi doirasida esa M. Xoldorov,
A. Jo‘rayev, D. Jo‘rayev kabi olimlar savol va topshiriqlarning didaktik
ahamiyati hamda o‘quvchilarning fikrlash jarayoniga ko‘rsatadigan ta’siri
haqida qimmatli fikrlar bildirganlar. Biroq adabiyot darslarida, xususan
dramatik asarlarni o‘rganish davomida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini
rivojlantirish masalasi hali to‘liq yoritilgan emas. Aynan savol va
topshiriqlardan foydalanish orqali o‘quvchilarning mustaqil fikr yuritishga
o‘rgatilish mexanizmlarini chuqur o‘rganishga ehtiyoj mavjud.
Mazkur kurs ishi o‘z oldiga shu bo‘shliqni to‘ldirishni, mavjud ilmiy
ishlardan foydalanib, amaliy yechimlar ishlab chiqishni maqsad qilgan.
Kurs ishining ahamiyati Mazkur kurs ishining amaliy ahamiyati, avvalo,
o‘quvchilarning adabiy matnlarni o‘zlashtirish jarayonini faollashtirishda va
ularning mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirishda ko‘rinadi. Savol va
topshiriqlar yordamida o‘quvchilar adabiy asarlarning mazmunini tahlil qilish,
obrazlarning ichki dunyosini anglash, voqealarning sabab-oqibat bog‘liqligini
aniqlash kabi ko‘nikmalarni egallaydi.
Bu esa nafaqat adabiy bilimlarni chuqurlashtiradi, balki o‘quvchilarning
umumiy intellektual salohiyatini oshiradi, ularni har qanday hayotiy vaziyatda
mustaqil va asosli qaror qabul qila oladigan shaxs sifatida shakllantiradi.
Shu bilan birga, kurs ishi adabiyot o‘qituvchilari uchun metodik yordam
vazifasini ham bajaradi. Unda savol va topshiriqlarning samarali turlari, ularni

6tanlash va qo‘llash tamoyillari, amaliyotda qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar
beriladi.
Kurs ishining maqsadi: O‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni
rivojlantirishda savol va topshiriqlarning rolini ochib berish va ularni o‘quv
jarayonida samarali qo‘llash metodikasini ishlab chiqish.
Kurs ishining vazifalari: Mantiqiy fikrlashning pedagogik va psixologik
asoslarini tahlil qilish; Savol va topshiriqlarning didaktik vazifalarini
aniqlash; O‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda savol va
topshiriqlarning samaradorligini o‘rganish; Fanlar kesimida mantiqiy fikrni
rivojlantiruvchi savol va topshiriqlar tizimini ishlab chiqish; Savol va
topshiriqlardan ta'lim jarayonida samarali foydalanish usullari va tavsiyalarini
ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti: O‘rta maktab o‘quvchilari ta’lim jarayoni.
Kurs ishining predmeti O‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini
shakllantirishda savol va topshiriqlardan foydalanish metodikasi.
Kurs ishining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda
uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

7I BOB. Mantiqiy fikrlashni shakllantirishda savol va
topshiriqlarning nazariy asoslari
1.1. Mantiqiy fikrlash tushunchasi va uning o‘ziga xos xususiyatlari
Mantiqiy fikrlash tushunchasi Inson tafakkuri murakkab va keng ko‘lamli
jarayon bo‘lib, u orqali atrof-muhitni anglaydi, tahlil qiladi va unga
munosabat bildiradi. Tafakkurning eng rivojlangan shakllaridan biri bu —
mantiqiy fikrlash hisoblanadi. Mantiqiy fikrlash insonning ma’lumot va
hodisalarni izchillik bilan tartibga solib, ularni tahlil qilgan holda aniq va
asosli xulosalarga kelish qobiliyatini ifodalaydi. Bu jarayonda inson faqat
faktlarni qabul qilish bilan kifoyalanmaydi, balki ular o‘rtasidagi bog‘liqlikni
anglaydi, sabab-oqibat aloqalarini aniqlaydi va mustaqil xulosa chiqaradi.
Mantiqiy fikr yuritish o‘z tabiatiga ko‘ra qat'iyatlilik, izchillik va dalillarga
asoslanganlikni talab qiladi. Mantiqiy fikrlash doirasida shakllangan qarorlar
va mulohazalar har doim mantiqiy qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Bu esa insonni
beqaror va noaniq fikrlardan saqlaydi, uni aniq va izchil fikr yuritishga
undaydi. Mantiqiy fikrlash orqali inson o‘z atrofida yuz berayotgan voqea-
hodisalarni yaxshiroq tushunadi, ularning ichki mohiyatini anglaydi va tahlil
qiladi. Shunday ekan, mantiqiy fikrlash shunchaki bilimlarni eslab qolish
emas, balki ularni ongli ravishda qayta ishlash, o‘zaro bog‘lash va ulardan
asosli xulosalar chiqarishni anglatadi. Mantiqiy fikr yuritish insonning
tafakkurini aniq va tartibli shakllantiradi. Bu jarayonda har bir fikr avvalgi
fikrga mantiqiy bog‘langan bo‘ladi, yangi xulosa esa mavjud dalillardan
mantiqan kelib chiqadi. Mantiqiy fikr yuritishda tasodifga yoki his-
tuyg‘ularga berilish kamroq bo‘ladi. Aksincha, inson har bir mulohazasini
dalillar va faktlarga asoslab rivojlantiradi. Natijada, fikrlar aniq, tartibli va
tushunarli bo‘ladi. 2
2
Jo‘rayev Abduvali. O‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni shakllantirish metodikasi . — Toshkent: Fan
va texnologiya, 2017.

8O‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni shakllantirish ularning mustaqil bilim
olish va bilimlarni amaliyotda qo‘llash qobiliyatini kuchaytiradi.
Maktabda bilim olish jarayoni faqatgina ma’lumotlarni yodlashdan iborat
emas. Asl maqsad o‘quvchilarda olingan bilimlarni tahlil qilish, ularni
muammoli vaziyatlarda qo‘llay bilish, shuningdek, ulardan mustaqil xulosalar
chiqarish ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Mantiqiy fikrga ega bo‘lgan
o‘quvchi har bir bilimni o‘z tafakkuri bilan qayta ishlaydi va uni o‘z hayotiy
tajribasiga tatbiq etadi. Mantiqiy fikrlash jarayonida inson o‘z ongida
hodisalar va faktlar o‘rtasidagi sabab-oqibat bog‘lanishini aniqlaydi.
Bu esa unga qaror qabul qilishda, muammolarni hal etishda va yangi
g‘oyalarni ilgari surishda katta yordam beradi. Inson mantiqiy fikrlagan sari
uning hayotiy tajribalari va bilimlari tartibga solinadi, u har bir vaziyatda
to‘g‘ri va asosli xulosaga kelish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Mantiqiy fikrlash
jarayonining asosiy tarkibiy qismlaridan biri bu — tahlildir. Tahlil qilish
orqali inson murakkab hodisalarni qismlarga ajratadi, har bir qismning o‘rnini
va ahamiyatini anglaydi. Tahlil natijasida esa umumiy xulosalarga kelish
imkoniyati paydo bo‘ladi. Bundan tashqari, mantiqiy fikrlashda solishtirish,
taqqoslash va umumlashtirish kabi aqliy amallar ham muhim rol o‘ynaydi.
Mantiqiy fikrlash yana insonning mustaqil fikr yuritish qobiliyatini
kuchaytiradi. Mustaqil fikrlash esa har bir shaxsning ijtimoiy hayotda faol
ishtirok etishi, muammolarga ijodiy yondashishi va o‘z nuqtayi nazarini
asoslab berishi uchun zarurdir. Shu sababli, ta’lim jarayonida o‘quvchilarda
mantiqiy tafakkurni shakllantirish muhim pedagogik vazifalardan biri
sanaladi. 3
O‘quvchilar mantiqiy fikr yuritishga o‘rgatilsa, ular o‘rganilayotgan
ma’lumotlarga tanqidiy yondashishni, berilgan ma’lumotlarni mustaqil tahlil
qilishni va ular asosida xulosalar chiqarishni o‘zlashtiradi. Bunday
3
Abduqodirov Baxrom. Mantiqiy fikrlash asoslari va ta’limdagi roli . — Toshkent: Innovatsiya,
2020.

9o‘quvchilar faqat bilimlarni qabul qilmaydilar, balki o‘z bilimlarini
yaratadilar, ularni hayotiy vaziyatlarga tatbiq etishga qodir bo‘ladilar.
Mantiqiy fikrlash nafaqat ta’limda, balki hayotning barcha sohalarida
zarurdir.
Ish faoliyatida, kundalik hayotda, jamiyatda faol ishtirok etishda mantiqiy fikr
yuritish insonni muvaffaqiyat sari yetaklaydi. Muammolarni to‘g‘ri tahlil
qilish, muqobil yechimlarni ko‘ra bilish va eng maqbul qarorni tanlash
mantiqiy fikrlash qobiliyatining samarasi hisoblanadi. Shu nuqtayi nazardan
qaraganda, mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish uchun o‘quvchilarga
bilimlarni tayyor shaklda berish emas, balki ularni mustaqil ravishda
izlanishga, savol berishga, muammoli vaziyatlarni hal etishga yo‘naltirish
lozim. Ta’lim jarayonida savollar va topshiriqlar bu maqsadga xizmat
qiladigan asosiy vositalardandir. Savollar orqali o‘quvchilarda izlanish istagi,
fikrlash faolligi va qiziqish uyg‘otiladi. Topshiriqlar esa olingan bilimlarni
mustahkamlash, ularni real hayotiy vaziyatlarda qo‘llash imkonini yaratadi.
Shu tariqa, savol va topshiriqlar o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini
rivojlantirishda asosiy o‘rin tutadi. Bundan tashqari, ta’limda mantiqiy
fikrlashni shakllantirish orqali o‘quvchilarning kommunikativ ko‘nikmalari,
ya’ni o‘z fikrini mantiqiy asoslab ifoda eta olish qobiliyati ham rivojlanadi.
Bu esa ularning kelajakdagi shaxsiy va kasbiy faoliyatida muhim ahamiyat
kasb etadi. Mantiqiy fikrlash — inson tafakkurining eng rivojlangan va
samarali shakli bo‘lib, uni shakllantirish va rivojlantirish zamonaviy
ta’limning eng muhim vazifasidir. Mantiqiy fikr yuritishga o‘rgangan
o‘quvchi bilimlarni chuqur va ongli tarzda o‘zlashtiradi, mustaqil tahlil qiladi
va ular asosida mustahkam xulosalar chiqaradi. 4
Mantiqiy fikrlashning asosiy xususiyatlari Mantiqiy fikrlash tafakkur
faoliyatining eng mukammal shakllaridan biridir. Bu fikr yuritish usuli
4
Xudoyberdiyeva Dilshoda. Pedagogik texnologiyalar va savol-topshiriq metodlari . — Toshkent:
IQTISOD-MOLIYA, 2021.

10o‘zining o‘ziga xos va ajralib turadigan xususiyatlari bilan boshqa tafakkur
shakllaridan farqlanadi. Mantiqiy fikrlashning birinchi va eng muhim
xususiyati — bu izchillikdir. Izchil fikrlash jarayonida har bir mulohaza
o‘zidan oldingi fikrga mantiqan bog‘liq bo‘ladi, har bir yangi xulosa avvalgi
ma’lumotlardan mantiqan kelib chiqadi. Izchillik tafakkurda tartib va
uyg‘unlikni ta’minlaydi, fikrlarning to‘g‘ri ketma-ketligini shakllantiradi.
Izchil fikrlovchi inson har bir bosqichda o‘z fikrining asoslanishini
nazorat qiladi va hech qachon o‘zaro bog‘lanmagan mulohazalarga
asoslanmaydi. Bunday fikr yuritish shakli o‘quvchilarga ham o‘rgatilsa, ular
o‘z bilimlarini tartibli, tizimli va chuqur anglashga erishadilar.
Izchillik inson fikrlashining lo‘nda va ravon bo‘lishini ta’minlaydi, natijada u
o‘z fikrini boshqalarga aniq va tushunarli ifoda eta oladi. Bu jihat mantiqiy
fikrlashning zamonaviy ta’limdagi ahamiyatini yana-da oshiradi. Mantiqiy
fikrlashning ikkinchi muhim xususiyati — aniqlikdir. Aniqlik deganda,
fikrlarning noaniqlikdan xoli, tushunarli va ravshan tarzda ifodalanishi
tushuniladi Aniq fikrlovchi inson o‘z mulohazalarini umumiy, mavhum gaplar
bilan emas, balki aniq dalillar, misollar va asoslar bilan mustahkamlab beradi.
Aniqlik, o‘z navbatida, fikrni ortiqcha chalkashliklarsiz va tushunarsiz
tafsilotlarsiz bayon qilish imkonini beradi. Bu esa eshituvchi yoki o‘quvchi
uchun ham axborotni tez va to‘g‘ri qabul qilishni osonlashtiradi. Aniq
fikrlashni shakllantirish orqali inson har qanday murakkab masalani ham
soddalashtirib, uning mohiyatini oson anglash imkoniga ega bo‘ladi.
Ta’lim jarayonida o‘quvchilarda aniqlikni shakllantirish ularni faqatgina
bilimlarni egallash emas, balki ularni to‘g‘ri ifoda etishga ham o‘rgatadi.
Natijada, o‘quvchilar bilimlarini adashmasdan, aniq va lo‘nda shaklda
ifodalay oladilar. Bu ko‘nikma ularning kelajakdagi kasbiy faoliyatida,
kundalik hayotda va ijtimoiy muloqotda katta foyda keltiradi.
Mantiqiy fikrlashning uchinchi muhim xususiyati — asoslanganlikdir.
Asoslangan fikr — bu dalillarga, faktlarga, mantiqiy tahlil va tekshiruvlarga

11tayangan xulosa demakdir. Asoslanuvchi fikr har doim ishonchli va mantiqan
to‘g‘ri bo‘ladi, chunki u shunchaki shaxsiy fikr yoki taxmin emas, balki
isbotlangan haqiqatga asoslanadi. Asoslangan fikr orqali inson o‘z nuqtayi
nazarini mustahkam himoya qila oladi va boshqalarni ham o‘z fikriga
ishontira oladi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarda asoslangan fikr yuritishni
shakllantirish ularni noaniq, yuzaki mulohazalardan saqlaydi va fikrlash
madaniyatini rivojlantiradi. Asoslanganlik shuningdek o‘quvchilarning
bilimlaridan amaliy hayotda to‘g‘ri foydalanishlariga yordam beradi. Ular har
qanday vaziyatda fikrlash orqali dalillarni tahlil qiladi va ularning asosida
qaror qabul qilishadi. Bu esa ularning nafaqat bilim doirasini, balki hayotdagi
faol pozitsiyalarini ham mustahkamlaydi. Mantiqiy asoslangan fikrlash
o‘quvchilarning mustaqil fikr yuritish qobiliyatini mustahkamlab, ularni
mustahkam va puxta shaxs sifatida tarbiyalaydi. Mantiqiy fikrlashning yana
bir muhim xususiyati — tartibga solinganlikdir. Tartibga solingan fikrlash
jarayonida har bir fikr o‘z o‘rnida, to‘g‘ri ketma-ketlikda joylashadi. Fikrlar
tartibi buzilmagan holda bayon qilinsa, ularni eshituvchi yoki o‘quvchi uchun
ham tushunarli va mantiqan izchil bo‘ladi Tartibga solingan fikr yuritish
insonni ortiqcha gap-so‘zdan, mavzu chetiga chiqib ketishdan saqlaydi va
faqat maqsadga yo‘naltirilgan mulohazalar ishlab chiqishga majbur etadi.
Tartibga solingan fikrlash yordamida murakkab bilimlarni ham tizimli
ravishda o‘zlashtirish, ularni mustahkamlash va kerakli vaqtda amaliyotda
qo‘llash osonlashadi. Shu sababli, maktab ta’limida o‘quvchilarda fikrlarning
tartibga solinishi va izchil ifoda qilinishi ko‘nikmalarini rivojlantirish katta
ahamiyatga ega. Bunday ko‘nikmaga ega o‘quvchi nafaqat o‘z bilimlarini
aniq bayon qiladi, balki ularga mantiqiy asoslar orqali o‘z munosabatini ham
ifoda eta oladi. Yuqoridagi barcha xususiyatlar — izchillik, aniqlik,
asoslanganlik va tartibga solinganlik — mantiqiy fikrlashni to‘liq
shakllantiradi. Ular bir-biri bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, birortasi
yetishmasa, to‘liq mantiqiy tafakkur hosil bo‘lmaydi.

12Shu bois ta’lim jarayonida o‘quvchilarda barcha ushbu xususiyatlarni parallel
ravishda rivojlantirishga e’tibor qaratish lozim. Mantiqiy fikrlash o‘z
xususiyatlari bilan o‘quvchilarni nafaqat bilim olishga, balki bilimlarni ongli
tarzda tahlil qilish, ular asosida mustaqil xulosa chiqarishga va hayotda to‘g‘ri
qarorlar qabul qilishga tayyorlaydi.
Bunday shaxslar o‘z fikrlarini asosli, izchil va aniqlik bilan bayon qila oladi,
ularning har bir mulohazasi mantiq qonuniyatlariga mos keladi. Shu
sababdan, o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash xususiyatlarini shakllantirish
zamonaviy ta’limning eng muhim vazifalaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda.
Bu vazifani bajarish uchun esa, savollar berish, muammoli vaziyatlar yaratish,
tahliliy topshiriqlar berish va ularning natijalarini birgalikda tahlil qilish
metodlaridan keng foydalanish zarur. Shu yo‘l bilan mantiqiy fikr yuritishga
asoslangan bilim olish jarayoni ta’minlanadi va o‘quvchilar chinakam
mustaqil fikrlovchi shaxslar sifatida shakllanadi. 5
Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish zarurati Bugungi tez sur’atlar bilan
rivojlanayotgan, har bir kundalik faoliyatda yangiliklar, o‘zgarishlar, shiddat
bilan almashinayotgan ma’lumotlar oqimi ta’sir etayotgan zamonaviy hayot
sharoitida insonlardan faqatgina mavjud bilimlarni bilish emas, balki o‘sha
bilimlarni to‘g‘ri tahlil qilish, ularni o‘zaro bog‘lash va ular asosida mustaqil,
mantiqiy va asoslangan qarorlar qabul qilish kabilar talab qilinmoqda, shu
sababli ta’lim tizimi ham o‘z oldiga shunday maqsad qo‘ymoqdaki, har bir
o‘quvchini tayyor bilimlarni o‘zlashtiradigan emas, balki ular ustida
izlanadigan, fikrlaydigan va o‘z nuqtayi nazarini ifoda qila oladigan shaxs
sifatida tarbiyalashi kerak bo‘lmoqda.
Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish zarurati, ayniqsa, jamiyatdagi texnologik
rivojlanish, globallashuv jarayonlari va zamonaviy iqtisodiyot talab
qilayotgan kompetensiyalarga tayyorgarlik ko‘rish sharoitida yanada dolzarb
5
Eshbo‘tayev Nodir. Mantiqiy fikrlash va analitik tafakkur o‘rgatish metodikasi . — Toshkent:
Akademnashr, 2017.

13ahamiyat kasb etmoqda, chunki bugungi dunyoda muvaffaqiyatga erishish
uchun inson nafaqat ko‘p bilimga ega bo‘lishi, balki o‘z bilimlarini to‘g‘ri
tahlil qila olishi, turli ma’lumotlar orasidan keraklisini tanlab olib, ularni
o‘zaro mantiqiy bog‘lay olishi, mustaqil xulosa chiqara olishi va asoslangan
qarorlar qabul qila olishi lozimdir.
Ta’lim jarayonida o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash qobiliyatini
shakllantirish ularni mustaqil fikr yuritishga, har qanday murakkab va noaniq
vaziyatlarda tahliliy yondashuv orqali to‘g‘ri qarorlar qabul qila olishga,
bilimlarni faqat yodlab olish emas, balki ularni chuqur anglab, tahlil asosida
o‘z faoliyatlarida qo‘llay olishga tayyorlaydi, bu esa, o‘z navbatida,
o‘quvchilarni mustaqil shaxslar sifatida shakllanishiga, ularning hayotda faol,
ongli va mas’uliyatli ishtirokchiga aylanishiga xizmat qiladi.
Agar biz ta’lim jarayonida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga yetarlicha
e’tibor bermasak, o‘quvchilar bilimlarni shunchaki mexanik ravishda
yodlaydigan, vaziyatga tanqidiy baho bera olmaydigan, mustaqil xulosa
chiqara olmaydigan passiv shaxslarga aylanib qolish ehtimoli mavjud bo‘lib,
bu esa nafaqat ta’lim sifatining pasayishiga, balki jamiyatning intellektual
rivojlanish darajasiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish, ayniqsa, adabiyot darslarida juda muhim
ahamiyat kasb etadi, chunki adabiy matnlar, xususan dramatik asarlar,
obrazlar, voqealar rivoji va muallif g‘oyalarini tahlil qilish o‘quvchilardan
muayyan tafakkur jarayonlarini talab qiladi, bunda ular voqealar zanjiri,
sabab-oqibat munosabatlarini anglab yetishlari, obrazlarning ichki
kechinmalarini tushunishga intilishlari va asarning umumiy mazmunidan
mantiqiy xulosalar chiqarishlari zarur bo‘ladi.
Savollar va topshiriqlar orqali o‘quvchilarning tafakkur jarayonini
faollashtirish, ularning mustaqil fikr yuritishiga turtki berish, hodisalarni tahlil
qilishga, solishtirishga va umumlashtirishga o‘rgatish mantiqiy fikrlashni
rivojlantirishning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi, bu jarayonda

14o‘qituvchi berayotgan har bir savol, tayinlayotgan har bir topshiriq o‘quvchini
chuqurroq o‘ylashga, mavjud bilimlarni qayta ishlashga, yangi bilimlar
asosida mustaqil xulosa chiqarishga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur.
Mantiqiy fikr yuritishga o‘rgangan o‘quvchi har bir ma’lumotni nafaqat
eslab qoladi, balki uni tahlil qiladi, tekshiradi, qiyoslaydi va shaxsiy
xulosasini shakllantiradi, bu esa uning tafakkur salohiyatini oshiradi, u
bilimlarni tizimli ravishda idrok etadi, hayotda duch keladigan turli murakkab
vaziyatlarda muammolarni samarali hal qila oladi, shuningdek, o‘z fikrini
mantiqiy asoslab, ishonchli tarzda bayon qilishga qodir bo‘ladi.
Maktab ta’limida o‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni shakllantirish ularning
nafaqat intellektual salohiyatini, balki shaxsiy rivojlanishini, ongli hayotga
tayyorlanishini ta’minlaydi, chunki mantiqiy fikrlash — bu nafaqat bilim,
balki bilimlar asosida mustaqil harakat qilish qobiliyatidir, o‘quvchi mantiqiy
fikr yurita boshlaganda, u o‘z bilimlarini shunchaki qayta ifodalaydigan emas,
balki yangidan yaratadigan, mustaqil fikrini asoslaydigan va o‘z nuqtayi
nazarini mustahkam ifoda etadigan shaxsga aylanadi. Zamonaviy ta’limning
asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish
o‘quvchilarning bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning o‘z-o‘zini anglash,
mustaqil qaror qabul qilish, ijodiy fikrlash va muammolarni hal etish
ko‘nikmalarini shakllantiradi, bu esa jamiyatda ijtimoiy faolligi yuqori,
zamonaviy talablarga javob beradigan shaxslar yetishib chiqishiga xizmat
qiladi. 6
Mantiqiy fikrlashni shakllantirish va rivojlantirish uchun ta’lim jarayonida
o‘quvchilarga keng qamrovli, tahliliy fikr yuritishni talab qiladigan savollar
berish, o‘zaro bahs-munozaralarni tashkil etish, muammoli vaziyatlardan
chiqish yo‘llarini izlashga undash, fikr almashish va mustaqil xulosa
chiqarishga sharoit yaratish zarur, chunki faqat ana shunday yondashuvlar
6
Rajabov Mahmud. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fikrlash qobiliyatini shakllantirish . —
Toshkent: Fan va texnologiya, 2019.

15orqali o‘quvchilarda mustaqil va mantiqiy tafakkur rivojlanadi va ular har
qanday axborot oqimida o‘z fikrini yo‘qotmaydigan, mustaqil qaror qabul qila
oladigan shaxs sifatida shakllanadilar.
1.2. Ta'lim jarayonida savol va topshiriqlarning didaktik
ahamiyati
Savol va topshiriqlarning ta'lim jarayonidagi o‘rni Ta'lim jarayoni nafaqat
tayyor bilimlarni o‘quvchilarga yetkazish, balki ularni mustaqil fikrlashga,
chuqur mulohaza yuritishga, turli bilimlar va tajribalarni o‘zaro bog‘lab,
asoslangan xulosalar chiqarishga o‘rgatishdan iboratdir. Bunday yuksak
maqsadga erishishda esa savollar va topshiriqlarning o‘rni beqiyosdir. Chunki
savol va topshiriqlar o‘quvchilarning faqat eslab qolishiga emas, balki ular
ustida fikr yuritishiga, ularni ongli ravishda qayta ishlashiga va mustaqil
tarzda yangi bilimlarni yaratishga undaydi.
Savollar va topshiriqlar o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, mantiqiy tahlil
qilish, mavjud bilimlarni hayotiy vaziyatlarga tatbiq etish kabi ko‘nikmalarni
shakllantiradi. Agar dars davomida o‘qituvchi tomonidan berilgan savollar
chuqur va puxta o‘ylangan bo‘lsa, ular o‘quvchilarda faqat bilimni qayta
yodlash emas, balki fikr yuritish, muhokama qilish, savollarga javob izlash
jarayonini faollashtiradi. Bu esa o‘z navbatida o‘quvchilarning aqliy
faoliyatini oshiradi, tafakkurini sermazmun qiladi. Ta'lim jarayonida savol va
topshiriqlarning asosiy vazifasi o‘quvchini passiv tinglovchi emas, balki faol
ishtirokchiga aylantirishdir. To‘g‘ri tanlangan savollar o‘quvchilarni o‘z
fikrlarini asoslashga, bilimlarini hayotiy tajribalar bilan bog‘lashga, xulosalar
chiqarishga undaydi. Bu jarayon o‘z navbatida o‘quvchilarning bilimlarini
mustahkamlabgina qolmay, ularning shaxsiy nuqtayi nazarlarini
shakllantirish, ularni ongli va faol fuqarolar qilib tarbiyalashga xizmat qiladi.
Amaliy topshiriqlar esa o‘quvchilarning bilimlarini real hayot bilan bog‘lash

16imkonini beradi. Masalan, adabiyot darsida berilgan topshiriqlar
o‘quvchilarning obrazlar xatti-harakatlarini tahlil qilish, voqealar rivojini
mantiqiy asoslash, asar g‘oyasini mustaqil anglash orqali mantiqiy fikrlashini
rivojlantiradi. Bu esa o‘quvchilarda nafaqat bilimga asoslangan, balki ongli,
izchil fikrlash qobiliyatining shakllanishiga olib keladi. Savollar va
topshiriqlarning ta’lim jarayonidagi o‘rni shundaki, ular o‘quvchini dars
materialini tayyor holda qabul qilishdan ko‘ra, u haqida o‘ylashga, tahlil
qilishga va mustaqil xulosa chiqarishga majbur qiladi. Dars mobaynida
o‘qituvchi tomonidan berilgan savollar o‘quvchining e’tiborini muhim
jihatlarga qaratadi, bilimlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rishga va o‘z fikrini
aniqlik bilan ifodalashga o‘rgatadi.
Bunday metodika o‘quvchini har doim faol tafakkur jarayonida bo‘lishga
undaydi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, savol va topshiriqlarni dars
jarayoniga to‘g‘ri va maqsadli ravishda kiritish o‘qituvchidan katta mahorat
va metodik bilimni talab qiladi. O‘qituvchi savol va topshiriqlarni
o‘quvchilarning yoshiga, bilim darajasiga, idrok va tafakkur imkoniyatlariga
moslab tuzishi lozim. Faqatgina shunday sharoitdagina savol va topshiriqlar
ta’lim jarayonining samaradorligini oshiradi, bilimlarni mustahkam va ongli
ravishda o‘zlashtirishga xizmat qiladi. Savol va topshiriqlarning yana bir
muhim ahamiyati shundaki, ular o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash, dalillash,
mantiqiy mulohaza yuritish ko‘nikmalarini shakllantiradi. O‘quvchi berilgan
savolni ko‘rib chiqarkan, u o‘z bilimlarini tahlil qiladi, mavjud ma’lumotlar
orasida mantiqiy bog‘liqliklarni topadi, fikrini dalillar bilan asoslashga
harakat qiladi. Bu esa uning fikrlash doirasini kengaytiradi, uni har qanday
axborotga ongli ravishda yondashishga o‘rgatadi. Ta’limda savollar va
topshiriqlardan samarali foydalanish darslarni qiziqarli va sermazmun qiladi,
o‘quvchilarni dars jarayoniga faol jalb etadi. O‘quvchilar o‘zlarini darsning
faol ishtirokchisi sifatida his qiladilar, ularda javobgarlik va mustaqil fikr
bildirish ko‘nikmalari rivojlanadi. Bunday faoliyat esa o‘z-o‘zidan ularning

17bilimlarni ongli va izchil tarzda o‘zlashtirishiga, bilimlarning hayotda amaliy
qo‘llanishiga imkon beradi. Shunday qilib, savollar va topshiriqlar nafaqat
o‘qituvchining bilimini yoki darsdagi mavzuni o‘zlashtirish darajasini
aniqlash vositasi, balki o‘quvchilar tafakkurini shakllantirish, ularni mustaqil,
tanqidiy va mantiqiy fikrlovchi shaxslar qilib tarbiyalash vositasi sifatida ham
ta’lim tizimida muhim o‘rin tutadi. 7
O‘quvchilarni faollikka, mustaqil fikrlashga, izlanishga undagan savollar
va topshiriqlar orqali dars jarayoni tirik, qiziqarli va samarali bo‘lib boradi.
Natijada, o‘quvchi bilimlarni o‘zlashtirishda ham, hayotda qo‘llashda ham
faol ishtirokchi sifatida shakllanadi.
№ Didaktik funksiyasi Qisqacha mazmuni
1 Bilim darajasini aniqlash O‘quvchilarning mavzuni qanchalik
o‘zlashtirganini aniqlash va baholash imkonini
beradi.
2 Bilimlarni mustahkamlash O‘quvchilarning mavjud bilimlarini
chuqurlashtiradi va ongli ravishda o‘zlashtirishni
ta’minlaydi.
3 Mustaqil fikrlashni
rivojlantirish O‘quvchilarni mustaqil tahlil qilish, dalillash va
xulosa chiqarishga o‘rgatadi.
4 Tafakkur jarayonini
faollashtirish O‘quvchilarda izlanish, muammoli vaziyatlarga
ijodiy yondashish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
5 Diqqatni muhim
nuqtalarga qaratish Muhim ma'lumotlarni ajratib olish va chuqurroq
o‘rganish uchun diqqatni to‘g‘ri yo‘naltiradi.
6 O‘zaro muloqot va fikr
almashish muhitini
yaratish O‘quvchilarning bir-biri bilan bahs, muloqot va
hamkorlik qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
7 Izlanishga undash Savollar va topshiriqlar o‘quvchilarda izlanish,
7
Shermuhammedov Komil. Savol va topshiriqlar orqali faol o‘qitish metodlari . — Toshkent:
O‘qituvchi, 2023.

18 o‘rganish va yangi bilim yaratish istagini uyg‘otadi.
8 O‘z fikrini asoslash
qobiliyatini rivojlantirish O‘quvchilar o‘z fikrini dalillar bilan
mustahkamlash va himoya qilish ko‘nikmasini
egallaydi.
9 Muammoli vaziyatlarni
yechish O‘quvchilarning hayotiy muammolarni tahlil qilish
va to‘g‘ri qaror qabul qilish salohiyatini oshiradi.
10 Faol bilim olish va ijodiy
tafakkurni rivojlantirish Bilimlarni passiv emas, faol va ijodiy yo‘l bilan
o‘zlashtirishga yordam beradi.
Savol va topshiriqlarning didaktik funksiyalari Ta’lim jarayonida savollar
va topshiriqlar o‘zining ko‘p qirrali didaktik funksiyalari bilan alohida o‘rin
tutadi, chunki ular o‘quvchilarning bilim olish faoliyatini faollashtirish,
mustaqil fikr yuritish ko‘nikmalarini shakllantirish, tahlil qilish va xulosa
chiqarish malakalarini rivojlantirishda asosiy vositalardan biri hisoblanadi.
Birinchi navbatda, savollar va topshiriqlar o‘quvchilarning bilim darajasini
aniqlash, ularning mavzuni qay darajada o‘zlashtirganini baholash uchun
xizmat qiladi, bu orqali o‘qituvchi har bir o‘quvchining bilimini tahlil qiladi
va kelgusida ta’lim jarayonini to‘g‘ri tashkil etishga yo‘naltiriladi.
O‘quvchilarga beriladigan savollar va tayinlanadigan topshiriqlar nafaqat
mavjud bilimlarni aniqlash bilan cheklanmaydi, balki bilimlarni
chuqurlashtirish va mustahkamlashda ham katta ahamiyat kasb etadi, chunki
o‘quvchi berilgan topshiriqni bajarayotganda yoki savolga javob izlayotganda
o‘z bilimini qayta ko‘rib chiqadi, ularni mustahkamlab oladi, o‘z tafakkurini
yangilaydi va rivojlantiradi. Shunday qilib, savollar va topshiriqlar bilimlarni
o‘zlashtirish jarayonini faol va ongli ravishda tashkil etishga xizmat qiladi,
o‘quvchilarni bilimlarni passiv qabul qiluvchidan faol bilim ishlab
chiqaruvchiga aylantiradi. Savol va topshiriqlarning yana bir muhim didaktik
funksiyasi o‘quvchilarda mustaqil fikrlash ko‘nikmasini shakllantirish, ularni
o‘z fikrini ifodalashga, tahlil qilishga va umumlashtirishga undashdir, chunki

19savollar o‘quvchini tayyor javobni aytishga emas, balki o‘z tafakkurini
harakatga keltirib, javobni mustaqil tarzda yaratishga undaydi.
Bu jarayonda o‘quvchi mavjud bilimlarini tahlil qiladi, ular orasidagi
mantiqiy bog‘liqliklarni aniqlaydi, o‘z fikrini asoslaydi va xulosa chiqaradi,
bu esa uning mustaqil va mantiqiy fikrlash qobiliyatini kuchaytiradi.
Zamonaviy darslarda savollar va topshiriqlar faqat bilimlarni tekshirish
vositasi sifatida emas, balki yangi bilimlarni yaratish, tafakkur jarayonini
faollashtirish va o‘quvchini izlanishga undash vositasi sifatida
qo‘llanilmoqda, chunki to‘g‘ri tanlangan savollar o‘quvchini harakatga
keltiradi, uni passiv tinglovchidan faol ishtirokchiga aylantiradi. 8
Masalan, ochiq tipdagi savollar yoki muammoli savollar o‘quvchidan tayyor
javob emas, balki mustaqil izlanish va tahlil talab qiladi, bu esa uning
bilimlarini chuqurroq o‘zlashtirishiga va tafakkur salohiyatini oshirishga
xizmat qiladi. Didaktik nuqtayi nazardan samarali savollar va topshiriqlar
o‘quvchilarning e’tiborini eng muhim nuqtalarga qaratadi, ularni chuqurroq
o‘ylashga undaydi, bilimlarni yuzaki emas, balki tub mohiyati bilan
o‘zlashtirishlariga yordam beradi. Bunday savollar o‘quvchilarning
o‘rganilayotgan materialga nisbatan faol, ongli va tahliliy yondashuvini
shakllantiradi, bu esa nafaqat darsda, balki kundalik hayotda ham bilimlarni
mustahkam va samarali qo‘llash imkonini beradi. Savollar va topshiriqlar
orqali darsda faol o‘rganish muhiti yaratiladi, o‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin
bayon qilishga, bir-birining fikriga tanqidiy va mulohazali yondashishga
o‘rgatiladi, bu esa o‘zaro fikr almashish, bahs va muloqot madaniyatini
shakllantirishga xizmat qiladi. O‘zaro muloqot jarayonida o‘quvchilar o‘z
bilimlarini boyitadilar, yangi bilimlar yaratadilar, turli qarashlarni
taqqoslaydilar va mustaqil xulosa chiqaradilar, bu esa ularning tafakkurini
kengaytiradi va bilim olish jarayonini faollashtiradi.
8
Nematova Madina. Mantiq va fikrlash rivoji: o‘qitishning zamonaviy yo‘llari . — Toshkent:
Innovatsion ta’lim, 2021.

20Savol va topshiriqlarning yana bir muhim vazifasi o‘quvchilarni dars
jarayoniga faol jalb qilish, ularning diqqatini yuqori darajada ushlab turish va
ular o‘rtasida o‘zaro hamkorlik muhiti yaratishdan iboratdir, chunki faol
o‘quvchilar o‘z bilimlarini nafaqat egallaydilar, balki ularni amaliyotda
sinovdan o‘tkazadilar, fikrlarini asoslaydilar va o‘z shaxsiy tajribalariga
tayangan holda yangidan-yangi bilimlarni yaratadilar. Bunday faol ishtirok
esa o‘z-o‘zidan o‘quvchilarning bilim olish motivatsiyasini oshiradi, ularni
dars jarayoniga jalb qiladi va ta’lim sifatini yaxshilaydi. Shu nuqtayi nazardan
qaraganda, savollar va topshiriqlar o‘quvchilarda mustaqil o‘ylash, dalillash,
muammolarni hal etish va yangi bilimlar yaratish ko‘nikmalarini rivojlantirish
uchun zaruriy vositalardir, ular ta’limning passiv shaklidan faol shakliga
o‘tishga imkon beradi. 9
Bunday yondashuv esa o‘quvchilarning bilimlarini barqaror va ongli ravishda
egallashlariga, shuningdek, ularni real hayot sharoitida qo‘llay olish
malakasini rivojlantirishga xizmat qiladi. Shunday qilib, savol va
topshiriqlarning ta’lim jarayonidagi didaktik funksiyalari beqiyos ahamiyat
kasb etadi: ular nafaqat bilimlarni tekshiradi va mustahkamlaydi, balki
bilimlarni tahlil qilish, umumlashtirish, izlanish va ijodiy fikrlash
ko‘nikmalarini rivojlantiradi, shuningdek, o‘quvchilarda mustaqil va mantiqiy
tafakkur shakllanishiga xizmat qiladi.
Demak, zamonaviy ta’lim jarayonida savollar va topshiriqlar bilim berishning
asosiy vositasi sifatida emas, balki tafakkur va shaxs rivojini ta’minlaydigan
kuchli pedagogik usul sifatida baholanmoqda.
1.3. O‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda savollar va
topshiriqlar turlari
9
Hasanov Zafar. O‘qitish jarayonida mantiqiy tahlil va savol berish texnologiyasi . — Toshkent:
Iqtisodiyot va ta’lim, 2016

21Qiziqtiruvchi va ochiq tipdagi savollar
Ta’lim jarayonida o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash qobiliyatini
shakllantirish va rivojlantirish uchun turli xil pedagogik vositalar qo‘llaniladi,
ularning ichida qiziqtiruvchi va ochiq tipdagi savollar alohida o‘rin tutadi,
chunki bunday savollar orqali o‘quvchining fikr yuritish faoliyati faollashadi,
bilimlarni ongli ravishda o‘zlashtirish, mustaqil izlanish va chuqur mulohaza
yuritish ko‘nikmalari shakllanadi.
Ochiq tipdagi savollar o‘z mohiyatiga ko‘ra o‘quvchilardan faqat tayyor
javoblarni eslab qolishni emas, balki o‘z nuqtayi nazarini shakllantirishni,
mavjud bilimlarni mustaqil tahlil qilishni, ularni yangi vaziyatlarga tatbiq
etishni talab qiladi, bu esa o‘z navbatida, o‘quvchilarning tafakkur doirasini
kengaytirib, ularni chuqurroq o‘ylashga va izlanishga undaydi.
Qiziqtiruvchi savollar esa o‘quvchilarning dars mavzusiga qiziqishini
oshirib, ular o‘rtasida faollikni kuchaytiradi, chunki qiziqish uyg‘ongan joyda
tafakkur ham faol harakatga keladi, natijada o‘quvchilar bilimlarni nafaqat
eslab qoladilar, balki ularni tahlil qiladilar, o‘zlari uchun yangi xulosalar
chiqaradilar. Bunday savollar ko‘pincha “Nima uchun?”, “Qanday?”, “Nima
sababdan?”, “Nima natijaga olib keladi?” kabi shakllarda beriladi, ular
o‘quvchilarning o‘z fikrini bayon qilish, dalillash va asoslash ko‘nikmalarini
rivojlantiradi, bu esa shaxsiy fikrga ega, mustaqil qaror qabul qila oladigan
shaxsni shakllantirish uchun juda zarurdir.
Ochiq tipdagi savollar o‘z mohiyatiga ko‘ra ko‘plab javob variantlarini
o‘z ichiga oladi, bunda o‘quvchi mustaqil ravishda fikr yuritib, mavjud
bilimlari va shaxsiy tajribasi asosida o‘z mulohazasini shakllantiradi, bu esa
ularning individual fikrlash qobiliyatini oshiradi va ularni o‘z nuqtayi nazarini
himoya qila oladigan shaxs sifatida tarbiyalaydi.
Bunday savollar o‘quvchilarda nafaqat bilimlarni eslab qolish, balki bilimlar
asosida mustaqil fikr yaratish va ijodiy yondashish ko‘nikmalarini ham
shakllantiradi.

22Ta’lim jarayonida qiziqtiruvchi va ochiq savollarni o‘rinli va maqsadga
muvofiq tarzda qo‘llash o‘quvchilarning tafakkurini faollashtiradi, ularda
bilimga bo‘lgan qiziqishni kuchaytiradi va o‘rganilayotgan materialni
chuqurroq anglashlariga yordam beradi.
Masalan, adabiyot darslarida qahramonlarning harakati haqida "Siz bu
vaziyatda qanday harakat qilgan bo‘lar edingiz?", "Qahramonning qaroriga
qanday baho berasiz?" kabi savollar berish orqali o‘quvchilar faqat asarni
o‘qib chiqish bilan cheklanmay, uni chuqur tahlil qilishga va o‘z nuqtayi
nazarini shakllantirishga undaladi.
Qiziqtiruvchi savollar orqali o‘quvchilarda o‘zaro bahs va munozara
madaniyati rivojlanadi, chunki ular o‘z fikrini bayon qilish, uni asoslash va
boshqalar fikriga munosabat bildirish jarayonida ishtirok etadilar, bu esa
ularning muloqot madaniyatini, tanqidiy va mantiqiy fikrlash qobiliyatini
oshiradi. Savollar orqali o‘quvchilarda faqat bilim olish emas, balki bilimlarni
mustaqil o‘rganish, ularni tahlil qilish va hayotiy vaziyatlarda qo‘llay olish
ko‘nikmalari shakllanadi.
Ochiq tipdagi va qiziqtiruvchi savollar berishda o‘qituvchi o‘z oldiga
o‘quvchilarning faolligini oshirish, ularning mustaqil fikrlarini eshitish va
yangi g‘oyalarni rivojlantirish maqsadini qo‘yishi kerak, chunki faqat tayyor
bilimni yetkazish emas, balki u bilimni o‘zlashtirish va mustaqil fikrlashga
o‘rgatish zamonaviy ta’limning eng asosiy maqsadidir.
Bunda savollarni berishda mavzuning murakkablik darajasi, o‘quvchilarning
yosh va intellektual rivojlanish darajasi inobatga olinishi zarur, chunki faqat
shunda savollar o‘z funksiyasini to‘liq bajaradi. Shuningdek, qiziqtiruvchi
savollar o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini rivojlantirish uchun ham qulay
sharoit yaratadi, chunki ijodiy fikrlash tayyor javoblarni emas, balki o‘ziga
xos, original yondashuvlarni talab qiladi. Ochiq tipdagi savollar orqali
o‘quvchilar o‘z bilimlarini tahlil qilish, ular o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rish,
yangi bilimlar yaratish va hayotiy tajriba bilan bog‘lash imkoniyatiga ega

23bo‘ladilar. Savol va topshiriqlarning qiziqarli va ochiq shaklda berilishi
o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshirib, ular uchun o‘qish
jarayonini qiziqarli va sermazmun qiladi, natijada o‘quvchilar bilimlarni faqat
eslab qolmaydilar, balki ularni ongli ravishda o‘zlashtiradilar va amaliyotda
qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa ularning bilim sifatini oshiradi,
mustaqil fikrlash qobiliyatini mustahkamlaydi va ularni o‘z bilimini mustaqil
yaratishga undaydi. Shu tariqa, qiziqtiruvchi va ochiq tipdagi savollar ta’lim
jarayonida nafaqat bilimlarni tekshirish, balki bilimlarni shakllantirish,
rivojlantirish va mustahkamlash uchun ham samarali vosita sifatida xizmat
qiladi. Bunday savollar orqali o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, ijodiy
yondashuv, tanqidiy mulohaza yuritish va hayotiy vaziyatlarda to‘g‘ri qaror
qabul qilish kabi muhim kompetensiyalar shakllanadi. 10
Muammoli savollar va topshiriqlar Ta’lim jarayonida o‘quvchilarda
mantiqiy fikrlashni shakllantirish va rivojlantirish uchun turli xil metodlar
qo‘llaniladi, ularning ichida muammoli savollar va topshiriqlar eng samarali
vositalardan biri hisoblanadi, chunki bu turdagi savollar o‘quvchini faqat
tayyor bilimni o‘zlashtirishga emas, balki mavjud vaziyatni tahlil qilishga,
muammoni anglashga va mustaqil ravishda yechim topishga majbur qiladi.
Muammoli savollar o‘z mohiyatiga ko‘ra, o‘quvchidan faqat bilimni yoddan
chiqarib aytishni emas, balki o‘z tafakkuri va bilimlari asosida fikrlashni,
tahlil qilishni, turli imkoniyatlarni solishtirishni va ularning ichidan eng
to‘g‘ri va maqbul variantni tanlashni talab qiladi.
Bunday savollar o‘quvchilarning tanqidiy fikrlash qobiliyatini
rivojlantiradi, chunki ular har bir vaziyatni ko‘rib chiqishda shunchaki
o‘rgangan bilimiga emas, balki mavjud ma’lumotlarga, real vaziyatga va o‘z
mulohazasiga asoslanadi.
Muammoli vaziyatlarni o‘z ichiga olgan topshiriqlar esa o‘quvchilarda ijodiy
10
Hamroyev Anvar. Boshlang‘ich ta’limda muammoli topshiriqlar tuzish usullari . — Toshkent:
Ma’rifat, 2020.

24fikrlashni, mustaqil tahlil qilishni va noan’anaviy yechimlarni topish
qobiliyatini shakllantiradi, bu esa ularni hayotiy muammolarga nisbatan ham
to‘g‘ri va asoslangan qarorlar qabul qilishga tayyorlaydi.
Ta’lim jarayonida muammoli savollar va topshiriqlardan samarali
foydalanish o‘quvchilarni faollikka, mustaqil qaror qabul qilishga, o‘z
bilimlarini hayotiy vaziyatlarda sinab ko‘rishga undaydi, chunki bunday
savollar va topshiriqlar ularni shunchaki o‘qituvchi aytgan narsani qayta
eslatishga emas, balki mustaqil mulohaza yuritishga va tanlov qilishga majbur
qiladi. Muammoli topshiriqlar odatda “Agar siz mana bunday holatga duch
kelsangiz, qanday yo‘l tutardingiz?”, “Sizningcha, bu muammoni hal etish
uchun qanday choralar ko‘rish kerak?” kabi shakllarda tuziladi, bu esa
o‘quvchini muammoga nisbatan individual va ijodiy yondashishga undaydi.
Muammoli savollar orqali o‘quvchi mavjud bilimlarini real hayotiy
vaziyatlarga tatbiq etishga harakat qiladi, o‘z bilimini faqat nazariy asosda
emas, balki amaliyotda ham qo‘llash imkoniyatini topadi, bu esa uning
tafakkurini yanada kuchaytiradi va chuqurlashtiradi.
Bunday yondashuv o‘quvchilarda o‘z bilimlari va tajribalariga ishonch hosil
qilishni, mustaqil qaror qabul qilishni va o‘z fikrini dalillar bilan asoslashni
shakllantiradi.
Muammoli savollar va topshiriqlarning asosiy maqsadi o‘quvchining aqliy
faolligini oshirish, ularning intellektual salohiyatini rivojlantirish va har
qanday vaziyatda mustaqil fikrlashga o‘rgatishdan iboratdir.
Bu savollar orqali o‘quvchi har bir vaziyatni chuqur tahlil qiladi, turli nuqtayi
nazarlarni ko‘rib chiqadi, imkoniyatlarni taqqoslaydi va natijada eng maqbul
echimni qabul qiladi.
Muammoli savollarni qo‘llash natijasida o‘quvchilarda mustaqil xulosa
chiqarish, o‘z qarorini dalillar asosida asoslash, turli yondashuvlarni
solishtirish va tanqidiy fikrlash ko‘nikmalari rivojlanadi.
Bu ko‘nikmalar esa o‘quvchilarning nafaqat o‘qish jarayonida, balki

25kelajakdagi hayotiy faoliyatida ham muvaffaqiyat qozonishlari uchun asosiy
poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
Muammoli topshiriqlarni dars jarayoniga to‘g‘ri va samarali kiritish orqali
o‘qituvchi o‘quvchilarning faolligini oshirishi, ularning bilimlarga nisbatan
ongli va izlanishchan munosabatini shakllantirishi mumkin, bu esa o‘z
navbatida ta’lim samaradorligini oshiradi va o‘quvchilarning o‘z-o‘zini
rivojlantirishga bo‘lgan ehtiyojini uyg‘otadi.
Bunday topshiriqlar o‘quvchilarning o‘z bilimi va tajribasiga tayanib qaror
qabul qilish, o‘z nuqtayi nazarini asoslash va mantiqiy fikr yuritish
malakalarini kuchaytiradi.
Ta’limda muammoli vaziyatlar yaratish o‘quvchilarda faqat mavjud
bilimlarni eslab qolish emas, balki ularni amaliyotda qo‘llay bilish va yangi
bilimlar yaratish qobiliyatini rivojlantiradi, bu esa o‘z navbatida zamonaviy
jamiyat talablariga javob beradigan shaxsni tarbiyalashda muhim ahamiyat
kasb etadi. Muammoli savollar orqali o‘quvchilar nafaqat mavjud bilimlarni
tahlil qiladi, balki o‘z bilim va tajribasi asosida yangi g‘oyalar va yechimlar
ishlab chiqadi, bu esa ularning intellektual va ijodiy salohiyatini oshiradi.
Shunday qilib, ta’lim jarayonida muammoli savollar va topshiriqlardan
foydalanish o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, ijodiy yondashuv, tanqidiy tahlil
va hayotiy muammolarni hal etish ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun eng
samarali usullardan biri hisoblanadi.
O‘qituvchi darsda muammoli vaziyatlarni to‘g‘ri tashkil qilsa, o‘quvchilar
darsga qiziqib qatnashadi, o‘z bilimlarini faol ravishda tatbiq etadi va har bir
vaziyatga nisbatan ongli, asosli va mantiqiy qaror qabul qilishga o‘rganadi.
Tahliliy va umumlashtiruvchi savollar va topshiriqlar
Ta’lim jarayonida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini
shakllantirish va rivojlantirish uchun ishlatiladigan usul va vositalar orasida
tahliliy va umumlashtiruvchi savollar alohida o‘rin tutadi, chunki bu turdagi
savollar o‘quvchilarning o‘rganilgan materialni chuqurroq anglashiga, tahlil

26qilish va natijada puxta xulosalar chiqarishga o‘rgatadi.
Tahliliy savollar o‘quvchilardan o‘rganilgan ma’lumotlarni soddalik bilan
qabul qilishni emas, balki ularni chuqur tahlil qilish, voqealar va hodisalar
o‘rtasidagi sabab-oqibat bog‘liqliklarini aniqlashni, obrazlar va fikrlar
orasidagi mantiqiy aloqalarni ko‘rishni talab qiladi.
O‘quvchi tahliliy savollarga javob berayotganda, o‘rganilgan
ma’lumotlarni yodda saqlash bilan cheklanmaydi, balki ular ustida mustaqil
fikr yuritadi, tafsilotlarni aniqlaydi, hodisalar va fikrlar orasidagi bog‘liqlikni
o‘rnatadi, sabab va natija munosabatlarini tushunadi, bu esa uning tafakkur
salohiyatini oshiradi va bilimlarini chuqurlashtiradi.
Tahliliy savollar odatda “Nima uchun bu hodisa yuz berdi?”, “Qaysi omillar
bu natijaga olib keldi?”, “Bu voqeaning boshqa hodisalarga ta’siri qanday?”
kabi shakllarda ifodalanadi va o‘quvchidan o‘rgangan bilimlarni chuqur
o‘zlashtirishni va ularni tahlil qilishni talab qiladi.
Umumlashtiruvchi savollar esa o‘quvchilardan o‘rganilgan ko‘plab
ma’lumotlarni yagona mantiqiy tizimga keltirishni, ularni umumiy xulosa
shakliga olib chiqishni talab qiladi, bu jarayonda o‘quvchilar o‘z bilimlari
asosida asosiy g‘oya va fikrlarni ajratib oladi, kichik detallarni umumlashtirib,
umumiy natijaga keladi.
Umumlashtirish ko‘nikmasi o‘quvchilarning o‘z bilimlarini tartibga solish,
fikrlar o‘rtasidagi umumiylik va farqlarni ko‘ra bilish, fikrlarning mohiyatini
aniqlash va uni aniq tarzda ifodalash qobiliyatini rivojlantiradi.
Adabiyot darslarida, masalan, bir nechta obrazlarni taqqoslab, ularning
o‘ziga xos va umumiy jihatlarini topish topshiriqlari orqali o‘quvchilarning
tahlil va umumlashtirish ko‘nikmalari rivojlantiriladi, bunda o‘quvchi har bir
obrazni o‘ziga xos xususiyatlari bilan tahlil qiladi, ularning o‘zaro umumiy
tomonlarini topadi va natijada yaxlit xulosa chiqaradi.
Bu jarayon orqali o‘quvchi o‘z bilimini chuqurroq anglaydi, fikrlash

27madaniyatini shakllantiradi va o‘z nuqtayi nazarini mustaqil ravishda asoslab
bera oladigan shaxs sifatida rivojlanadi. 11
Tahliliy va umumlashtiruvchi savollar o‘quvchilarning bilimlarini
soddalik bilan qabul qilish darajasidan tafakkur orqali chuqur anglash
darajasiga ko‘taradi, ular bilimlarning ichki mohiyatini anglash, o‘z
bilimlarini tahlil qilish va turli bilimlarni bir-biri bilan bog‘lab ko‘ra olish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Bunday savollar o‘quvchilarning tanqidiy fikrlash qobiliyatini oshirib, ularni
bilimlarni mustaqil ravishda qayta ishlashga va yangi g‘oyalar yaratishga
tayyorlaydi. Tahliliy va umumlashtiruvchi savollar yordamida o‘quvchilar
o‘rganilgan materialni turli nuqtayi nazarlardan ko‘rib chiqish, uni qismlarga
ajratish, muhim jihatlarini ajratib olish va ularni mantiqiy tizimga solish
imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu esa ularning tafakkurini tizimli va izchil
rivojlantirishga xizmat qiladi. Natijada, o‘quvchilar bilimlarni shunchaki
yodlab olmaydilar, balki ularni ongli ravishda o‘zlashtiradilar va hayotiy
tajriba bilan bog‘laydilar. Bundan tashqari, tahliliy va umumlashtiruvchi
savollar o‘quvchilarning mustaqil xulosa chiqarish qobiliyatini rivojlantiradi,
ularni shunchaki o‘rgangan ma’lumotlarni takrorlashdan ko‘ra, ulardan yangi
bilimlar ishlab chiqishga undaydi, bu esa ularning aqliy mustaqilligini
oshiradi va tafakkur erkinligini shakllantiradi.
Shunday savollar orqali o‘quvchilar o‘z bilimlarini amaliy vaziyatlarda tatbiq
etish, ulardan real hayotdagi masalalarni hal qilishda foydalanish imkoniyatini
egallaydilar. Tahliliy va umumlashtiruvchi savollarni dars jarayoniga kiritish
orqali o‘qituvchi o‘quvchilarning tafakkur faoliyatini yanada faollashtiradi,
ularni darsga faol ishtirok etishga, o‘z fikrlarini erkin ifodalashga, dalillashga
va mustaqil xulosa chiqarishga undaydi.
Bunday faoliyat esa nafaqat bilim sifatini oshiradi, balki o‘quvchilarning
11
Beknazarov Farrux. Ta’limda ijodiy va mantiqiy fikrlashni rivojlantirish . — Toshkent:
IQTISOD-MOLIYA, 2021.

28shaxsiy rivojlanishiga, ularning ijtimoiy va kasbiy faoliyatda muvaffaqiyat
qozonishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Umuman olganda, tahliliy va
umumlashtiruvchi savollar o‘quvchilarning intellektual rivojlanishiga,
ularning mustaqil fikrlash, ijodiy tafakkur va ongli bilim olish ko‘nikmalarini
shakllantirishga katta hissa qo‘shadi, shuning uchun zamonaviy ta’limda
bunday savollarga alohida e’tibor qaratilishi zarurdir. O‘qituvchi dars
jarayonida tahliliy va umumlashtiruvchi savollarni maqsadga muvofiq tarzda
qo‘llasa, o‘quvchilarda bilimga bo‘lgan qiziqish oshadi, ularning intellektual
salohiyati rivojlanadi va ular zamonaviy jamiyatda o‘z o‘rnini topa oladigan
barkamol shaxslar sifatida shakllanadilar.
II BOB. O‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirishda
savol va topshiriqlarning amaliy qo‘llanilishi

292.1. O‘quvchilarning mantiqiy faoliyatini shakllantirishda savol va
topshiriqlarning o‘rni
Ta’lim jarayonida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini shakllantirish
asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Savollar va topshiriqlar o‘quvchilarning
faolligini oshiradi, ularni mustaqil fikrlashga, mulohaza yuritishga va
asoslangan xulosalar chiqarishga undaydi. Savollar yordamida
o‘quvchilarning e’tibori asosiy g‘oyalarga qaratiladi, topshiriqlar esa
bilimlarni amaliyotda tatbiq etishga o‘rgatadi. To‘g‘ri tanlangan savollar va
topshiriqlar o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash, dalillash, tahlil qilish va
umumlashtirish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu bois, zamonaviy darslarda
savollar va topshiriqlarning o‘rni nihoyatda muhimdir.
Ta’lim jarayonida savollar o‘quvchilarning fikr yuritish, mulohaza qilish,
o‘z bilimlarini tahlil etish va natijada mustaqil xulosa chiqarish
ko‘nikmalarini shakllantirishda beqiyos ahamiyat kasb etadi, chunki aynan
savollar o‘quvchining tafakkur faoliyatini faollashtirib, uni passiv bilim
oluvchidan faol izlanish olib boradigan shaxsga aylantiradi.
Dars jarayonida to‘g‘ri va maqsadga muvofiq tanlangan savollar
o‘quvchilarning faqat yodlangan bilimlarni takrorlashiga emas, balki
bilimlarni tahlil qilishga, ularni o‘zaro bog‘lashga va ulardan yangi xulosalar
chiqarishga undaydi, bu esa o‘quvchining tafakkur salohiyatini keskin
oshiradi. 12
Savollar yordamida o‘quvchi o‘z tafakkur faoliyatini kengaytiradi, sabab-
oqibat bog‘liqliklarini aniqlash, voqealar va hodisalar o‘rtasidagi mantiqiy
aloqalarni ko‘rish va ularni tahlil qilishga o‘rganadi, bu esa o‘z navbatida
uning mustaqil fikrlash, dalillash va xulosa chiqarish qobiliyatini
rivojlantiradi.
Ochiq tipdagi savollar, muammoli savollar va qiziqtiruvchi savollar
12
Beknazarov Farrux. Ta’limda ijodiy va mantiqiy fikrlashni rivojlantirish . — Toshkent:
IQTISOD-MOLIYA, 2021.

30o‘quvchilarni ijodiy fikrlashga, o‘z qarashlarini asoslashga va o‘z fikrini aniq
va asosli ifodalashga o‘rgatadi.
Savollarni darsning har bir bosqichida — yangi mavzuga kirishda,
o‘rganilgan materialni mustahkamlashda va bilimlarni umumlashtirishda —
to‘g‘ri va o‘rinli tarzda qo‘llash o‘quvchilarning bilimni chuqurroq
anglashiga, tafakkur jarayonlarining rivojlanishiga va ularda mustaqil qaror
qabul qilish ko‘nikmasining shakllanishiga olib keladi.
Savollar orqali o‘quvchi o‘z bilimlarini mustahkamlash bilan birga ularni
chuqur tahlil qiladi, o‘z xulosalarini yaratadi va har bir ma’lumot ustida fikr
yuritishni o‘rganadi.
Shu boisdan, zamonaviy pedagogika nazariyasi va amaliyotida savollarni
faqat bilimni tekshirish vositasi sifatida emas, balki bilimni shakllantirish,
chuqurlashtirish va rivojlantirish vositasi sifatida qaralmoqda, chunki savollar
o‘quvchilarning mustaqil izlanishiga, mantiqiy tahlil qilishga va ijodiy
yondashishga zamin yaratadi.
Savollar o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritish qobiliyatini rivojlantiribgina
qolmay, balki ularning bilimlarni amaliyotda qo‘llay olish, real hayotiy
vaziyatlarni tahlil qilish va asoslangan qarorlar qabul qilish qobiliyatlarini
ham rivojlantiradi. Darsda o‘qituvchi tomonidan berilgan har bir savol
o‘quvchining e’tiborini asosiy jihatlarga qaratishi, uni fikrlashga undashi,
bilimlar o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqliklarni ko‘ra olishga yo‘naltirishi kerak,
chunki faqat shunday savollar o‘quvchining tafakkurini rivojlantira oladi.
Aks holda, faqat yodlashga qaratilgan savollar o‘quvchini passiv bilim
oluvchiga aylantirib qo‘yadi va uning tafakkur jarayonlarini to‘xtatadi.
Savollar orqali o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash, sabab-oqibat aloqalarini
ko‘rish, umumlashtirish va natijada aniq xulosa chiqarish kabi ko‘nikmalar
shakllanadi, bu esa o‘z navbatida o‘quvchining intellektual salohiyatini
rivojlantirishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi.
O‘quvchilarga beriladigan savollar o‘zining shakli va mazmuni jihatidan

31shunday bo‘lishi kerakki, ularni o‘ylashga, izlanishga va mustaqil mulohaza
yuritishga majbur qilsin.
Topshiriqlarning O‘quvchilarning Mantiqiy Faoliyatini Shakllantirishdagi
Asosiy Funksiyalari
№ Funksiya nomi Qisqacha mazmuni
1 Bilimlarni amaliyotda
qo‘llash O‘rganilgan nazariy bilimlarni real hayotiy
vaziyatlarda tatbiq qilish ko‘nikmasini
rivojlantiradi.
2 Mustaqil fikrlashni
shakllantirish O‘quvchini mustaqil ravishda mulohaza yuritish
va xulosa chiqarishga o‘rgatadi.
3 Muammoli vaziyatlarda
echim topish O‘quvchilarga murakkab holatlarni tahlil qilish
va yechim topish malakasini shakllantiradi.
4 Mantiqiy bog‘liqliklarni
aniqlash Bilimlar orasidagi sabab-oqibat aloqalarini
ko‘rish va tahlil qilish imkonini beradi.
5 Ijodiy tafakkurni
rivojlantirish Yaratishga asoslangan topshiriqlar orqali ijodiy
yondashuv va yangi g‘oyalar ishlab chiqiladi.
6 Mas’uliyat hissini
rivojlantirish Topshiriqlarni mustaqil bajarish orqali o‘z
bilimlari uchun javobgarlikni his qilish
shakllanadi.
7 Qaror qabul qilish
ko‘nikmasini rivojlantirish O‘quvchilarning o‘z bilimlari va tahliliga
asoslanib mustaqil qaror chiqarish qobiliyatini
oshiradi.
8 Bilimlarni tizimlashtirish Turli bilimlarni bir tizimga solish va ularni izchil
ravishda ifodalash ko‘nikmasini kuchaytiradi.
9 Tanqidiy fikrlashni
shakllantirish Har bir topshiriqni tahlil qilish, imkoniyatlarni
solishtirish va eng maqbul yechimni topish
ko‘nikmasini rivojlantiradi.
1
0 Amaliy faoliyatga
tayyorlash O‘quvchilarning bilimlarini real hayotga tatbiq
etish qobiliyatini oshirib, kelajak kasbiy

32 faoliyatiga tayyorlaydi.
To‘g‘ri tanlangan savollar o‘quvchilarning bilimlarini mustahkamlash va
ulardan o‘z xulosalarini chiqarishga imkon beradi, shuningdek, ular
o‘quvchilarning bilimlarga ongli ravishda yondashishiga, bilimlarni faqat
yodlash emas, balki tahlil qilish va hayotda qo‘llay bilishga o‘rgatadi.
Bunday savollar yordamida o‘quvchilar faqat o‘rgangan ma’lumotni qayta
ifodalash bilan kifoyalanmaydilar, balki uni o‘z nuqtayi nazaridan tahlil qilib,
o‘z fikrini shakllantiradilar.
Savollar o‘quvchiga bilimlarni izchil tartibda tushunishga, ularni bir-
biriga bog‘lashga va mavjud ma’lumotlar asosida yangi bilimlarni yaratishga
yordam beradi, bu esa ularning tafakkur jarayonlarini rivojlantiradi va
mustaqil o‘rganishga bo‘lgan ehtiyojni kuchaytiradi.
Shunday qilib, savollar ta’lim jarayonida bilim olishning faol shaklini
ta’minlovchi, o‘quvchilarni izlanishga va mulohaza yuritishga undovchi
kuchli vosita sifatida qaraladi. O‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini
shakllantirishda savollarni maqsadga muvofiq tarzda va tizimli ravishda
qo‘llash nihoyatda muhim ahamiyatga ega, chunki har bir savol o‘z o‘rnida va
o‘z maqsadiga mos tarzda berilsa, o‘quvchining tafakkur salohiyati oshadi va
u o‘z bilimlarini mustaqil ravishda rivojlantira boshlaydi. Natijada, savollar
yordamida bilim oluvchi o‘quvchi bilim yaratishga o‘tadi, bu esa zamonaviy
ta’limning asosiy talabi hisoblanadi.
Ta’lim jarayonida topshiriqlar o‘quvchilarning bilim olish faoliyatini
faollashtirish, ularni mustaqil fikrlashga va amaliy ko‘nikmalarni
shakllantirishga yo‘naltiruvchi asosiy vositalardan biri hisoblanadi, chunki
topshiriqlar o‘quvchini shunchaki tayyor bilimni qabul qiluvchi emas, balki
bilimni tahlil qiluvchi, umumlashtiruvchi va undan mustaqil xulosa
chiqaruvchi faol ishtirokchiga aylantiradi.
Topshiriqlar orqali o‘quvchi o‘zining mavjud bilimlarini amaliyotda

33qo‘llashga, yangi sharoitlarda bilimlarni tatbiq etishga va real hayotiy
vaziyatlarda echimlar topishga o‘rganadi, bu esa o‘z navbatida, uning tafakkur
salohiyatini oshiradi va mustaqil harakat qilish qobiliyatini shakllantiradi.
Har bir topshiriq o‘z tabiatiga ko‘ra o‘quvchini bilimlarni qayta ko‘rib
chiqishga, o‘z bilimlarini chuqur tahlil qilishga va bilimlar orasidagi mantiqiy
bog‘liqliklarni aniqlashga majbur qiladi, bu esa ularning tafakkurini izchil va
tizimli shakllantiradi.
Topshiriqlarda ko‘pincha hayotiy vaziyatlar yaratiladi, bunda o‘quvchi o‘z
bilimiga tayanib, mantiqiy tahlil asosida muammoga yechim topishi talab
qilinadi, bu esa uning amaliy fikrlash va real vaziyatda to‘g‘ri qaror qabul
qilish qobiliyatini kuchaytiradi. Muammoli topshiriqlar o‘quvchilarning
mustaqil fikrlash, sabab-oqibat aloqalarini ko‘rish va ijodiy yondashuv
asosida yechimlar ishlab chiqish salohiyatini rivojlantiradi, chunki har bir
muammoli vaziyat o‘quvchidan faqat eslab qolgan bilimlarni emas, balki o‘z
tafakkuri va mulohazalari asosida echim topishni talab qiladi.
Bunday topshiriqlar o‘quvchilarda mustaqil qaror qabul qilish, tanqidiy
fikrlash va muammolarni samarali hal etish ko‘nikmalarini shakllantiradi, bu
esa ularning kelajakdagi hayotiy faoliyatida katta ahamiyat kasb etadi.
Yaratishga asoslangan topshiriqlar esa o‘quvchilarning ijodiy fikrlash
qobiliyatini rivojlantiradi, chunki bunday topshiriqlar o‘quvchidan mavjud
bilimlar asosida yangi g‘oyalar yaratishni, o‘z qarashlarini mustaqil
shakllantirishni va yangicha yondashuvlarni topishni talab qiladi.
Yaratishga qaratilgan topshiriqlar o‘quvchilarda o‘z-o‘zini ifodalash, erkin
fikrlash, o‘z nuqtayi nazarini mustaqil shakllantirish va dalillash
ko‘nikmalarini kuchaytiradi. Topshiriqlar yordamida o‘quvchilar o‘z
bilimlarini faqat nazariy jihatdan emas, balki amaliy vaziyatlarda sinab
ko‘rishga o‘rganadilar, bu esa ularning bilimga nisbatan ongli va faol
munosabatini shakllantiradi.
O‘quvchi topshiriqni bajarayotganda bilimlarni bir-biri bilan bog‘laydi,

34mantiqiy aloqalarni ko‘radi, muammoni tahlil qiladi va mustaqil xulosa
chiqaradi, bu esa uning tafakkur doirasini kengaytiradi va mantiqiy fikrlash
qobiliyatini rivojlantiradi. Shuningdek, topshiriqlar o‘quvchilarda mas’uliyat
hissini rivojlantiradi, chunki har bir topshiriqni mustaqil bajarish jarayonida
o‘quvchi o‘z bilimlari va qobiliyatlari uchun shaxsan o‘zi javobgar bo‘ladi,
natijada u mustaqil qaror qabul qilish va o‘z harakatlarini asoslash
ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Mas’uliyatli yondashuv esa o‘quvchilarning faolligini oshirib, ularni o‘z bilim
va qobiliyatlarini doimiy ravishda rivojlantirishga undaydi. Topshiriqlarning
ta’lim jarayonidagi o‘rni shundaki, ular nafaqat bilimlarni mustahkamlash,
balki o‘quvchilarda mustaqil izlanish, tahlil qilish, umumlashtirish va
amaliyotda qo‘llay olish ko‘nikmalarini shakllantiradi, bu esa zamonaviy
ta’lim tizimining asosiy talablaridan biri hisoblanadi. Har bir topshiriq o‘z
mohiyatiga ko‘ra o‘quvchining bilimga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, uni
o‘ylashga, o‘z qarashlarini shakllantirishga va mavjud bilimlar asosida yangi
bilimlarni yaratishga undaydi. Topshiriqlar o‘quvchilarda mustaqil fikr
yuritish, tanqidiy tahlil qilish, sabab-oqibat aloqalarini ko‘rish, fikrlar
o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqliklarni aniqlash va ulardan aniq xulosa chiqarish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi, bu esa o‘quvchilarning nafaqat bilim darajasini,
balki ularning tafakkur sifatini ham oshiradi.
Shunday qilib, topshiriqlar o‘quvchilarni faqat bilim oluvchi emas, balki
bilimni mustaqil tarzda yaratishga qodir bo‘lgan shaxslar sifatida
shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
2.2. Fanlar bo‘yicha mantiqiy fikrlashni rivojlantiruvchi
savollar va topshiriqlarning namunaviy tizimi
Zamonaviy ta’lim tizimida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini
rivojlantirish barcha fanlarni o‘qitish jarayonining muhim yo‘nalishlaridan

35biri sifatida qaralmoqda. Har bir fan o‘z mazmuni va metodikasiga ko‘ra
mantiqiy fikrlashni shakllantirishga xizmat qilishi kerak, chunki bilimlarning
o‘zlashtirilishi faqat eslab qolish orqali emas, balki tahlil qilish, solishtirish,
umumlashtirish va xulosa chiqarish jarayonlari orqali amalga oshirilgandagina
chinakam samaradorlikka erishiladi.
Shuning uchun har bir fan bo‘yicha mantiqiy fikrlashni rivojlantirish uchun
maxsus savol va topshiriqlarning namunaviy tizimini ishlab chiqish zarur
hisoblanadi.
Matematika fani misolida olaylik: matematika tabiatan mantiqiy
tafakkurni talab qiladi. Matematik topshiriqlar, masalalar, tenglamalar,
mantiqiy muammolar orqali o‘quvchilarda fikrning aniqligi, ketma-ketligi va
asoslanganligi shakllanadi. Masalan, matematikada “Agar A to‘plam B
to‘plamning qism to‘plami bo‘lsa, unda qanday xulosaga kelish mumkin?”
kabi savollar o‘quvchilarda sabab va oqibat bog‘liqligini anglashga, mantiqiy
xulosa chiqarishga o‘rgatadi.
Shuningdek, murakkab matematik topshiriqlar o‘quvchilarni izchil fikr
yuritishga, isbot qilishga va natijani asoslashga majbur qiladi, bu esa ularda
mustaqil va tizimli fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Tabiiy fanlar — biologiya, fizika, kimyo kabi fanlar ham mantiqiy
tafakkurni rivojlantirish uchun katta imkoniyatlarga ega. Fizikada “Nima
uchun jismlar erkin tushishda bir xil tezlanishga ega bo‘ladi?” kabi savollar
o‘quvchilarda hodisalar orasidagi mantiqiy bog‘liqlikni tushunishga yordam
beradi.
Biologiyada esa “Nima uchun o‘simliklar yorug‘likka intiladi?” kabi savollar
orqali o‘quvchilar sabablilik munosabatlarini tahlil qilishni, tabiat hodisalarini
izohlashni va umumlashtirishni o‘rganadilar.
Kimyo fanida esa kimyoviy reaksiyalar ketma-ketligini o‘rgatishda savollar
va topshiriqlar orqali sabab va natija bog‘lanishini tushuntirishga alohida
e’tibor qaratiladi.

36Ijtimoiy fanlar, jumladan tarix, geografiya, iqtisod, huquqshunoslik kabi
fanlar ham mantiqiy fikrlashni shakllantirishda katta o‘rin tutadi. Tarix
darslarida “Nima uchun Rim imperiyasi qulab tushdi?”, “Feodal tizim qanday
tarixiy natijalarga olib keldi?” kabi savollar orqali o‘quvchilar tarixiy voqealar
va ularning oqibatlari o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlikni aniqlashni, sabablarni
tahlil qilishni va tarixiy jarayonlarni o‘zaro bog‘lab tushunishni o‘rganadilar.
Geografiyada esa “Nima uchun ekvatorial mintaqada doimiy issiq va nam
iqlim hukmron?” kabi savollar mantiqiy tahlil va umumlashtirish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
O‘zbek tili va adabiyot fanlarida ham savol va topshiriqlar orqali mantiqiy
tafakkurni shakllantirish imkoniyati juda kengdir. Masalan, adabiyotda
asardagi qahramonlarning xatti-harakatlarini tahlil qilish, ularning qarorlarini
oqlash yoki tanqid qilish, voqealar rivojini mantiqiy izchil baholash
o‘quvchilarda mustaqil tahlil va xulosa chiqarish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi.
“Qahramonning bu qarorini qanday baholaysiz?” yoki “Asarda qanday
sabablar asosida bu voqea yuz berdi?” kabi savollar mantiqiy fikrlashni talab
qiladi va o‘quvchilarni o‘z fikrini dalillar asosida ifodalashga undaydi. 13
Savol va topshiriqlarning namunaviy tizimi fanlarning o‘ziga xos
xususiyatlarini inobatga olgan holda ishlab chiqilishi kerak. Har bir savol yoki
topshiriq o‘quvchini o‘ylashga, izlanishga, tahlil va solishtirishga undashi
zarur.
Oddiy yod olishga qaratilgan savollar o‘rniga, “Nima uchun?”, “Qanday
qilib?”, “Agar shunday bo‘lsa, nima sodir bo‘ladi?” kabi savollar ko‘proq
berilishi kerak, chunki ular o‘quvchilarning mustaqil va ijodiy fikrlashini
rag‘batlantiradi.
13
Ortiqov Saydulla. Mantiqiy fikrlashni rivojlantiruvchi o‘yin va mashg‘ulotlar . — Toshkent: Fan
va texnologiya, 2019.

37Mantiqiy fikrlashni rivojlantiruvchi savollar va topshiriqlar tizimi shunday
tuzilishi kerakki, u o‘quvchilarda faqat bilimni eslab qolish emas, balki
bilimni chuqur anglash va uni yangi sharoitlarga tatbiq etish ko‘nikmalarini
shakllantirsin.
Buning uchun topshiriqlarda muammoli vaziyatlar yaratish, ochiq tipdagi
savollar berish, o‘quvchini o‘z fikrini asoslashga va qaror qabul qilishga
undovchi mashqlarni tashkil etish muhimdir.
Misol uchun, matematikada “Agar bu tenglama shunday o‘zgartirilsa,
natija qanday bo‘ladi?”, tarixda “Agar bu tarixiy shaxs boshqa qaror qabul
qilganida, tarix qanday rivojlanardi?”, biologiyada “Agar o‘simliklar
yorug‘liksiz qolsalar, ular hayotiy jarayonlari qanday o‘zgaradi?” kabi
savollar mantiqiy fikrlashni jadal rivojlantiradi.
Bunday savollar o‘quvchilarda sabab-oqibatni ko‘rish, ehtimoliy natijalarni
tahlil qilish va mavjud ma’lumotlar asosida mustaqil xulosa chiqarish
ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shunday qilib, fanlar bo‘yicha mantiqiy
fikrlashni rivojlantiruvchi savollar va topshiriqlarning namunaviy tizimi
o‘quvchilarning shaxsiy tafakkur salohiyatini rivojlantirishda, ularni mustaqil
va tanqidiy fikrlaydigan shaxslar sifatida shakllantirishda o‘ta muhim
ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy ta’lim bu talablarni to‘liq qondira oladigan
ta’lim metodikasini ishlab chiqishni va amaliyotda qo‘llashni o‘z oldiga
maqsad qilib qo‘ymoqda.
2.3. Ta’lim jarayonida savol va topshiriqlardan samarali
foydalanish usullari va tavsiyalari
Ta’lim jarayonida savollar va topshiriqlardan samarali foydalanish
o‘quvchilarning bilim olish faoliyatini faollashtirish, ularni mustaqil fikrlash

38va chuqur tahlil qilishga undashning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi.
Savol va topshiriqlarni to‘g‘ri tashkil qilish orqali nafaqat bilimlarni
o‘zlashtirishni kuchaytirish, balki o‘quvchilarda mantiqiy tafakkur, tanqidiy
fikrlash, tahlil va umumlashtirish ko‘nikmalarini rivojlantirish mumkin.
Shu sababli, o‘qituvchi ta’lim jarayonida savollar va topshiriqlardan qanday
foydalanishi kerakligi, ularni qanday tuzishi va o‘quvchilar faoliyatiga qanday
singdirishi haqida aniq tasavvurga ega bo‘lishi zarur.
Ta’lim jarayonida savol va topshiriqlardan samarali foydalanish usullari
№ Samarali foydalanish usuli Qisqacha tavsif
1 Maqsadga muvofiq savollar tuzish Savol va topshiriqlar o‘quvchilarning
bilim darajasiga va mavzuga mos
bo‘lishi.
2 Ochiq va muammoli savollar
berish O‘quvchilarni mustaqil fikrlash va
tahlil qilishga undaydi.
3 Savollarni darsning barcha
bosqichlarida qo‘llash Kirish, rivojlantirish va yakun
bosqichlarida savollar tizimli beriladi.
4 O‘quvchilarning yosh va
rivojlanish darajasini hisobga
olish Savollar va topshiriqlarni individual
xususiyatlarga moslashtirish.
5 O‘zaro bahs-munozaralar tashkil
etish Fikr almashish va dalillash
ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun.
6 Hayotiy tajribaga asoslangan
savollar berish Bilimlarni real hayotga bog‘lab,
amaliyotga tatbiq qilishni o‘rgatish.
7 Javoblar va fikrlarni tahlil qilish O‘quvchilarning javoblarini tinglab,
ularni rivojlantirish uchun ishlatish.
8 Xatolar ustida ishlash Xatolarni tahlil qilish orqali to‘g‘ri
fikrlashga yo‘naltirish.
9 Fikrni asoslashga yo‘naltirilgan O‘quvchilarning har bir javobini
dalillar bilan mustahkamlashni talab

39topshiriqlar qilish.
10 Savollar tizimini bosqichma-
bosqich murakkablashtirish O‘quvchilarning tafakkur
rivojlanishiga qarab savollarni asta-
sekin qiyinlashtirish.
Savol va topshiriqlardan samarali foydalanish uchun birinchi navbatda,
ularni maqsadga muvofiq tarzda tuzish muhimdir. Har bir savol va topshiriq
aniq maqsadga yo‘naltirilgan, o‘quvchilarning bilim darajasiga va
o‘rganilayotgan mavzuning mazmuniga mos bo‘lishi kerak.
Masalan, boshlang‘ich bosqichdagi o‘quvchilar uchun oddiy tahlil va eslab
qolishga qaratilgan savollar berilishi mumkin bo‘lsa, yuqori bosqich
o‘quvchilari uchun esa mantiqiy tahlil, sabab-oqibatni aniqlash va xulosa
chiqarishga qaratilgan savollar va topshiriqlar berilishi zarur.
Savollar va topshiriqlarni turlicha shakllarda taqdim etish ham
o‘quvchilarning faolligini oshiradi. Ochiq tipdagi savollar, muammoli
vaziyatlarga asoslangan topshiriqlar, tahlil va umumlashtirishga qaratilgan
mashqlar o‘quvchilarning tafakkurini faollashtirib, dars jarayonini qiziqarli va
samarali qiladi.
O‘quvchilarni faollikka jalb qilish uchun berilayotgan savollar o‘z ichiga
"Nima uchun?", "Qanday qilib?", "Agar shunday bo‘lsa, nima sodir bo‘ladi?"
kabi so‘rov shakllarini o‘z ichiga olishi kerak.
Ta’lim jarayonida savol va topshiriqlarni to‘g‘ri taqsimlash ham muhim
ahamiyatga ega. Dars boshida qiziqtiruvchi savollar orqali o‘quvchilarning
diqqatini jamlash, dars davomida esa mantiqiy izchil savollar orqali bilimlarni
chuqurlashtirish va mustahkamlash, dars oxirida esa umumlashtiruvchi
savollar bilan o‘rganilgan materialni nazorat qilish samarali natija beradi.
Har bir savol va topshiriq o‘quvchilarning faolligini oshirishi, ularni
fikrlashga va mulohaza yuritishga undashi kerak.

40Savollar va topshiriqlardan samarali foydalanish uchun yana bir muhim
omil — ularni o‘z vaqtida va o‘z o‘rnida qo‘llashdir. Darsning har bir
bosqichida beriladigan savollar va topshiriqlar o‘zining aniq vazifasiga ega
bo‘lishi lozim.
Masalan, yangi mavzuni o‘zlashtirish jarayonida savollar o‘quvchilarning
avvalgi bilimlarini aniqlash va yangilariga ko‘prik o‘rnatishga xizmat qilishi
kerak. Mustahkamlash bosqichida esa savollar o‘quvchilarning bilimlarni
tahlil qilish va umumlashtirish ko‘nikmalarini rivojlantirishi maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
Savollar va topshiriqlarni shakllantirishda o‘qituvchi o‘quvchilarning yosh
xususiyatlari, intellektual rivojlanish darajasi, individual o‘ziga xosliklari va
bilim olishdagi ehtiyojlarini ham hisobga olishi zarur. Chunki bir xil
shakldagi savollar barcha o‘quvchilar uchun birdek samarali ta’sir
ko‘rsatmaydi.
Individual yondashuv asosida tuzilgan savollar va topshiriqlar o‘quvchining
ichki salohiyatini ochib berishga xizmat qiladi.
Savollar va topshiriqlardan samarali foydalanishning yana bir samarali
usuli — o‘zaro bahs-munozaralarni tashkil qilishdir. Savollar o‘quvchilarni
faqat javob berishga emas, balki o‘z fikrini dalillar bilan asoslashga va boshqa
o‘quvchilarning fikriga tanqidiy yondashishga o‘rgatishi kerak.
Bahs-munozaralar orqali o‘quvchilarning tanqidiy fikrlash, dalillash, o‘z
fikrini asoslash va xulosalar chiqarish ko‘nikmalari rivojlanadi.
Tavsiya etiladigan muhim usullardan yana biri — savollar va
topshiriqlarni o‘quvchilarning hayotiy tajribasi bilan bog‘lab berishdir. Savol
va topshiriqlar o‘quvchilarning kundalik hayoti, real hayotiy vaziyatlari bilan
uzviy bog‘liq bo‘lsa, o‘quvchilar bilimlarni faqat dars uchun emas, balki
hayot uchun zarur vosita sifatida qabul qiladilar.
Bu yondashuv o‘quvchilarni bilimlarni ongli ravishda o‘zlashtirishga va
amaliy faoliyatda samarali qo‘llashga tayyorlaydi.

41Savollar va topshiriqlarning natijadorligini oshirish uchun ular javobsiz
qolmasligi, o‘quvchilarning har bir javobi eshitilishi va tahlil qilinishi kerak.
Har bir savolga javob topish jarayoni o‘quvchilarning fikrlash faolligini
rag‘batlantiradi va bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi.
Shuningdek, o‘qituvchi savollar va topshiriqlarni muhokama qilishda
o‘quvchilarning xatolarini tahlil qilish orqali ularni to‘g‘ri fikrlashga
yo‘naltirishi lozim. Ta’li jarayonida savollar va topshiriqlardan samarali
foydalanish uchun ularni maqsadga muvofiq, aniq, o‘quvchilarning
intellektual imkoniyatlariga mos va hayotiy tajribalari bilan bog‘liq tarzda
tuzish, ularni tizimli ravishda taqdim etish va o‘quvchilar faoliyatiga faol
singdirish lozim.
Bunday yondashuv o‘quvchilarda mustaqil va mantiqiy fikrlash, tahlil qilish,
umumlashtirish va amaliyotda qo‘llay bilish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Xulosa
O‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish zamonaviy
ta’lim tizimining asosiy vazifalaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Ushbu
kurs ishida o‘rganilgan natijalar shuni ko‘rsatdiki, savollar va topshiriqlar
o‘quvchilarning faolligini oshirish, ularni mustaqil fikrlashga, mulohaza

42yuritishga va asosli xulosalar chiqarishga undashda o‘ta muhim rol o‘ynaydi.
Savollar va topshiriqlar yordamida bilimlarni chuqurlashtirish, mantiqiy
bog‘liqliklarni anglash, tanqidiy va ijodiy tafakkurni rivojlantirish imkoniyati
yaratiladi. Ayniqsa, ochiq tipdagi savollar, muammoli vaziyatlarga asoslangan
topshiriqlar va tahlilga yo‘naltirilgan mashqlar o‘quvchilarning aqliy
salohiyatini oshirishda samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi.
O‘rganishlar davomida aniqlik kiritildiki, har bir fan o‘ziga xos savol va
topshiriqlar tizimi orqali o‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni shakllantirishi
mumkin. Matematika, tabiiy fanlar, tarix, adabiyot va boshqa fanlarda
savollar va topshiriqlar o‘quvchilarning tahlil qilish, umumlashtirish, xulosa
chiqarish ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun maqsadga muvofiq tarzda
qo‘llanilishi zarur. Bunda savollar va topshiriqlar o‘quvchilarning yosh
xususiyatlari va intellektual rivojlanish darajasi inobatga olinib, bosqichma-
bosqich murakkablashtirib borilishi samaradorlikni yanada oshiradi.
Kurs ishida shuningdek ta’lim jarayonida savol va topshiriqlardan
samarali foydalanish usullari ham tahlil qilindi. Xususan, savollarni darsning
barcha bosqichlarida o‘rinli tarzda qo‘llash, o‘zaro bahs-munozaralar orqali
fikr almashish, hayotiy tajribaga asoslangan topshiriqlarni berish,
o‘quvchilarning xatolarini tahlil qilish va ularni to‘g‘ri fikrlashga yo‘naltirish
kabi usullar o‘zini oqlagan metodlar sifatida namoyon bo‘ldi.
Ushbu yondashuvlar orqali o‘quvchilarning o‘quv faoliyatiga bo‘lgan
qiziqishi ortib, bilimlarni mustaqil ravishda tahlil qilish va qo‘llay olish
salohiyati shakllanadi.
Yakuniy xulosa sifatida aytish mumkinki, o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash
ko‘nikmalarini shakllantirish uchun savollar va topshiriqlardan maqsadli,
tizimli va ijodiy tarzda foydalanish zarur. Har bir darsda savollar va
topshiriqlar o‘quvchilarning nafaqat bilim darajasini, balki ularning mustaqil
fikrlash, tanqidiy tahlil qilish va xulosa chiqarish qobiliyatini rivojlantirishga
xizmat qilishi kerak.

43Savol va topshiriqlar orqali shakllangan mantiqiy tafakkur esa o‘quvchining
nafaqat ta’limda, balki hayotda ham muvaffaqiyatga erishishida asosiy omil
bo‘lib xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-oktabrdagi PQ–4477-
son qarorim“O‘zbekiston Respublikasida ta’lim sifatini oshirish va
o‘quvchilarning tanqidiy va mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”

442) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-apreldagi PF–5975-
son Farmoni “Ta’lim tizimini modernizatsiya qilish va sifatni oshirish
strategiyasi to‘g‘risida”
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 6-apreldagi PQ–5040-
son qarori “Boshlang‘ich va umumiy o‘rta ta’lim sifatini oshirish va
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha kompleks
chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”
4) Jo‘rayev Abduvali. O‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni shakllantirish
metodikasi. — Toshkent: Fan va texnologiya, 2017.
5) Xoldorov Murodjon. Savol va topshiriqlarning o‘qitishdagi ahamiyati. —
Toshkent: O‘qituvchi, 2018.
6) Abduqodirov Baxrom. Mantiqiy fikrlash asoslari va ta’limdagi roli. —
Toshkent: Innovatsiya, 2020.
7) Jo‘rayeva Dilafruz. Boshlang‘ich ta’limda mustaqil fikrlashni
rivojlantirish. — Toshkent: O‘zbekiston, 2019.
8) Xudoyberdiyeva Dilshoda. Pedagogik texnologiyalar va savol-topshiriq
metodlari. — Toshkent: IQTISOD-MOLIYA, 2021.
9) Yo‘ldosheva Gulnoza. Ta’limda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish
texnologiyalari. — Toshkent: Fan, 2018.
10) Matyaqubova Muqaddas. Dars jarayonida savollardan samarali
foydalanish. — Toshkent: NMIU, 2022
11) Eshbo‘tayev Nodir. Mantiqiy fikrlash va analitik tafakkur o‘rgatish
metodikasi. — Toshkent: Akademnashr, 2017.
12) Toshpo‘latov Alisher. O‘quv faoliyatida muammoli vaziyatlarni yaratish
usullari. — Toshkent: O‘zbekiston, 2021.
13) Nurmatov Sardor. Fanlararo integratsiya va mantiqiy fikrlashni
rivojlantirish. — Toshkent: Ma’naviyat, 2020.
14) Rajabov Mahmud. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fikrlash qobiliyatini
shakllantirish. — Toshkent: Fan va texnologiya, 2019.

4515) Shermuhammedov Komil. Savol va topshiriqlar orqali faol o‘qitish
metodlari. — Toshkent: O‘qituvchi, 2023.
16) Nematova Madina. Mantiq va fikrlash rivoji: o‘qitishning zamonaviy
yo‘llari. — Toshkent: Innovatsion ta’lim, 2021.
17) Hasanov Zafar. O‘qitish jarayonida mantiqiy tahlil va savol berish
texnologiyasi. — Toshkent: Iqtisodiyot va ta’lim, 2016.
18) Sattorova Nasiba. Metodik tavsiyalar: mantiqiy fikrni o‘stirish uchun
savollar. — Toshkent: NMIU, 2022.
19) Hamroyev Anvar. Boshlang‘ich ta’limda muammoli topshiriqlar tuzish
usullari. — Toshkent: Ma’rifat, 2020.
20) Beknazarov Farrux. Ta’limda ijodiy va mantiqiy fikrlashni rivojlantirish.
— Toshkent: IQTISOD-MOLIYA, 2021.
21) To‘raqulova Gulbahor. Savol-topshiriq asosida faol ta’lim strategiyalari.
— Toshkent: NMIU, 2018.
22) Ortiqov Saydulla. Mantiqiy fikrlashni rivojlantiruvchi o‘yin va
mashg‘ulotlar. — Toshkent: Fan va texnologiya, 2019.
23) Normurodov Ibrohim. O‘quvchilarda analitik fikrlashni shakllantirish
asoslari. — Toshkent: Akademnashr, 2022.

O‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga o‘rgatishda savol va topshiriqlarning roli

Sotib olish