O‘quvchini ma’naviy-axloqiy tarbiyalash.

O‘QUVCHINI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYALASH.
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………….3
I-BOB  O'QUVCHILARNI MA'NAVIY AXLOQIY TARBIYASI
1.1. Mehnat tarbiyasining mohiyati, maqsadi, vazifalari, shakl va metodlari……..5
1.2. Ma'naviy-axloqiy tarbiya mohiyati, asosiy tushunchalari va mazmuni……...13
1.3. Nafosat va jismoniy tarbiya……………………………………………….…19
II-BOB O`QUVCHILARNI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYALASH. OILA
TARBIYASI
2.1   Axloq va axloqiylik haqida mutafakkirlarning qarashlari ……………………23
2.2   Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning maqsad va vazifalari. ………………………..25
2.3 Oila tarbiyasining maqsad va vazifalari. Oila ma’naviy tarbiya asosi………..27
III.BOB. O’QUVCHILARNI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYALASH.  
OILA TARBIYASI, UNING MAQSADI, VAZIFALARI, MAZMUNI
3.1. Axloq   va   axloqiylik   haqida   tushuncha………………………………….
…….31
3.2. Ma’naviy-axloqiy tarbiyani amalga oshirish yo’llari………………………....34
3.3. Komil insonning ma’naviy sifatlari. Inson komilligi mezonlari… ………..….38
XULOSA …………………………………………………………………...……41
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..44
1 KIRISH 
Mehnat   tarbiyasi   o‘quvchilarga   mehnatning   mohiyatini   chuqur   anglatish,
ularda   mehnatga   ongli   munosabat,   shuningdek ,   muayyan   ijtimoiy-foydali   harakat
yoki   kasbiy   ko‘nikma   va   malakalarini   shakllantirishga   yo‘naltirilgan   pedagogik
faoliyat   jarayoni   bo‘lib,   ijtimoiy   tarbiyaning   muhim   tarkibiy   qismlaridan   biri
hisoblanadi.   Mehnat   tarbiyasini   shunday   tashkil   etish   kerakki,   inson   mehnat
jarayoni   va   uning   natijasidan   qanoatlanishini   tarkib   toptirishga   ko‘maklashsin.
Mehnat   tarbiyasining   provard   maqsadi   shaxs   xarakterining   asosiy   xislati   sifatida
uning mehnatga bo‘lgan ehtiyojini shakllantirishdir. 1
O‘quvchilarning ijtimoiy rivojlanishini ta'minlashda mehnat tarbiyasi muhim
shartlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Uning amalga oshirilishi davlat tomonidan olib
borilayotgan ijtimoiy va iqtisodiy siyosat mazmuni bilan belgilanadi.
O‘zbekistonda,   bozor   iqtisodiyoti   munosabatlarini   shakllantirishning   asosiy
tamoyillari jamiyatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy islohotlarning asosi sanaladi.
Hozirgi   davrda   texnika   va   texnologiyalar   rivojlanishini   yuksak   bosqichga
ko‘tarish   uchun   ishlab   chiqarishni   keng   ko‘lamda   kompyuterlashtirish,   iste'mol
1
  O’zbekiston   Respublikasi  Prezidentining  2018  yili   30  –  sentabrdagi   “  Maktabgacha   ta’lim   tizimini  boshqarishni
takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida”gi PQ – 3955- sonly qarori.
2 mahsulotlarini   jahon   standartlari   darajasida   ishlab   chiqishni   yo‘lga   qo‘yish   talab
etilmoqda.
Bularning   barchasi   yuksak   intellektual   va   jismoniy   kamolotga   ega   bo‘lish,
ishlab   chiqarish   jarayonlarining   ilmiy-texnikaviy   va   iqtisodiy   asoslaridan
to‘laqonli   xabardor   bo‘lish,   mehnatga   ongli,   ijodiy   munosabatda   bo‘ladigan
yoshlarni   tarbiyalashni   taqozo   etadi.   Bu  esa,   o‘z   navbatida,   ta'lim   muassasalarida
mehnat   ta'limi   va   tarbiyasini   tashkil   etishga   nisbatan   ulkan   talablarni   qo‘yadi.
Mehnat   tarbiyasining   maqsadi   o‘quvchilarda   mehnatga   ongli   munosabatni
shakllantirishdir. 
Kurs   ishi   maqsadi:   Mazkur   maqsadga   erishish   yo‘lida   quyidagi   vazifalarni
ijobiy hal etish maqsadga muvofiq:
 yosh   avlodda   mehnat   qilish   istagini   qaror   toptirish   va   ularni   zamonaviy
ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat yuritishga tayyorlash;
 o‘quvchilarda umumjamiyat  manfaati  yo‘lida  mehnat  qilish  ehtiyojini  hosil
qilish;
 ularning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish;
 o‘quvchilarning   mavjud   bilimlarini   uzluksiz   ravishda   takomillashtirib
borishlari uchun zarur shart-sharoitni yaratish;
 ularda mehnat ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirish;
 o‘quvchilar faoliyatida yuqori madaniyat, maqsadga intilish, tashkilotchilik,
mehnat   intizomi,   tadbirkorlik,   tejamkorlik,   ishni   sifatli   bajarish,   moddiy
boyliklarga   ehtiyotkorona   munosabatda   bo‘lish,   hayotiy   faoliyat   yo‘nalishini
belgilash malakalarini shakllantirish;
Kurs ishi vazifasi:   O‘quvchilarni ma'naviy-axloqiy jihatdan shakllantirishda
samarali  shakl,  metod va vositalardan foydalanish boy milliy madaniy, tarixiy va
3 pedagogik an'analar, urfodatlar va umumbashariy qadriyatlarga asoslanadi. Ushbu
maqolada   O'quvchilarni   ma'naviy   axloqiy   tarbiyalashda   pedagogik   tadbirlarning
o‘rni va ahamiyati haqida bir qator ma’lumotlar berilgan.
Kurs   ishining   predmeti:   Jamiyat   taraqqiyotida   tarbiyaning   o‘rni   beqiyos.
Insonni   tarbiyalash,   uni   bilim   olishga,   mehnat   qilishga   undash   va   uning   xulq-
atvorini   bosqichma-bosqich   malakaga   aylantirish   va   asosiy   kompetensiyalarni
shakllantirish zarur. Bugungi kunda ta’limning zamonaviy modeli jamiyatda erkin
fikrlovchi   shaxsni   shakllantirishga   olib   kelmoqda.   U   real   maqsad   va   irodaga   ega
insonlarni   tarbiyalash   imkoniyatini   beradi.   Ta’lim   va   kadrlar   tayyorlash   zamon
talablari   asosida   muttasil   rivojlanib,   yangilanib   bormoqda.   Uzluksiz   ta’lim
sharoitida   ijtimoiy   hayotning   barcha   jabhalarida   o‘zini   namoyon   qila   oladigan
malakali   mutaxassislarni   tayyorlash   ustuvor   vazifa   hisoblanadi.   Davlat   ta’lim
standartlari zamonaviy ta’lim modeli asosida qayta ko‘rib chiqildi.
4 I-BOB  O'QUVCHILARNI MA'NAVIY AXLOQIY TARBIYASI
1.1. Mehnat tarbiyasining mohiyati, maqsadi, vazifalari, shakl va metodlari.
Aqliy tarbiya o‘quvchilar mehnat tarbiyasi, ularni kasbga tayyorlashning asosi
sanaladi.   Zero,   mehnat   –   nazariy   va   amaliy   bilimlarni   egallashga   yordam   beradi,
bilim   esa   o‘z   navbatida   shaxsni   mehnatga   tayyorlashni   takomillashtiradi.   Mehnat
tarbiyasining samaradorligi o‘quvchilarni mehnat faoliyatiga tayyorlash jarayonida
har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalash vazifasi bilan belgilanadi. 2
Mehnat   tarbiyasi   axloqiy   tarbiyaning   asosiy   vositasi   hisoblanadi.   Chunki
mehnat   faoliyati   yordamida   o‘quvchida   mehnatsevarlik,   intizomlilik,   irodalilik,
tashabbuskorlik, mustaqil harakat qilish kabi axloqiy xislatlar ham shakllanadi.
Mehnat   tarbiyasi   estetik   tarbiya   bilan   mustahkam   aloqada   olib   boriladi.
Mehnat   tarbiyasi   mazmuniga   estetik   elementlarni   singdirish   asosida   uni   amalga
oshirish   o‘quvchilar   mehnat   tarbiyasida   katta   ahamiyat   kasb   etadi.   Mehnatda
go‘zallik va o‘z mehnatidan zavqlanish uning yanada samarali kechishiga yordam
beradi.
«Milliy   istiqlol   g‘oyasi:   asosiy   tushuncha   va   tamoyillar»   rivolasida   milliy
istiqlol mafkurasining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari haqida fikr yuritilar ekan: «Milliy
istiqlol   mafkurasi   o‘z   mohiyatiga   ko‘ra,   har   bir   fuqaroning   munosib   turmush
darajasini   ta'minlaydigan   farovon   hayot   kechirishga   chorlaydi.   Har   bir   insonni,   u
qaysi shakldagi mulkchilik asosida mehnat faoliyati bilan shug‘ullanmasin, shaxsiy
manfaatlarini   xalq   va   vatan   manfaati   bilan   o‘zaro   uyg‘unlashtirib   yashashga
undaydi.   ...   Har   bir   fuqaroning   farovonligi   –   butun   jamiyatning   farovonligidir,
g‘oyasini ilgari suradi» 45
, - deb ta'kidlanishi ham bejiz ems.
2
  O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yili 30 – sentabrdagi “ Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni 
takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida”gi PQ – 3955- sonly qarori.
5 Yuqoridagilarga   asoslanib,   o‘quvchilar   mehnat   tarbiyasida   quyidagi
mezonlarni asos qilib olish maqsadga muvoifq. Bular:
 o‘quvchilar tomonidan mehnatning ijtimoiy ahamiyatini tushunilishi;
 ularning ixtiyoriy ravishda mehnat qilishlari;
 ularda mehnat qilmay hayot kechiruvchilarga nisbatan nafrat uyg‘otish;
 o‘quvchilarda mehnat va mehnat ahliga hurmat tuyg‘ularini qaror toptirish;
 ularda mehnatda javobgarlikni his etish tuyg‘usini tarbiyalash;
 ularning mehnatga ongli munosabatda bo‘lishlariga erishish;
 mehnatda ijodkorlikni qo‘llab-quvvatlash;
 o‘quvchilarda   jamiyat   va   umumxalq   mulkini   ko‘z   qorachig‘iday   asrash
tuyg‘ularini shakllantirish;
 mehnatda do‘stlik, o‘rtoqlik va hamkorlikka erishish;
 o‘quvchilarning mehnatni  go‘zallik manbai sifatida tushunishlariga erishish
va boshqalar.
Yuqoridagi   mezonlar   asosida   o‘quvchilarni   bo‘lg‘usi   kasbiy   faoliyatga
tayyorlash   jarayonini   barcha   ta'lim-tarbiya   ishlarini   mustahkam   aloqada,   hozirgi
zamon talablariga mos holda olib borish taqozo etiladi.
Sharq   mutafakkirlari   mehnat   tarbiyasi   haqida.   Ta'lim-tarbiya   tarixiga   nazar
tashlar   ekanmiz,   dastlabki   xalq   og‘zaki   ijodi   namunalaridan   tortib,   buyuk
mutafakkirlar   ijodigacha   yoshlarni   mehnatsevar   bo‘lib   yetishishi,   kasb-hunar
o‘rganish,   mehnat   ahlini   hurmat   qilish   hamda   mehnat   insonni   ulug‘lash
masalalariga alohida e'tibor berilganligiga guvoh bo‘lamiz.
Buni   biz   turli   davrlarda   yaratilgan   ta'limiy-axloqiy   asarlar   va   xalq   og‘zaki
ijodi   namunalari   topishmoq,   xalq   qo‘shiqlari,   masal,   maqol,   ertak   va   dostonlarda
6 mehnat   va   kasb-hunar   odobi,   axloqi   va   qoidalarini   o‘zlashtirish   muhim   hayotiy
zarur ekanligi ta'kidlanadi.
Mehnat tarbiyasining mazmuni, shakl va metodlari.   Mehnat tarbiyasini tashkil
etish jarayonida o‘quvchilar dastlab ishlab chiqarish jarayonlarining ilmiy asoslari
bilan tanishadilar.
Mehnat   tarbiyasi   maqsadga   muvofiq,   tizimli,   izchil   tashkil   etiladi.   Mehnat
ta'limi   sinf   xonalari,   o‘quv-tajriba   maydoni,   mashina-traktor   saroyi,   o‘quv-
tarbiyaviy   tadbirlar   jarayoni,   ishlab   chiqarish   korxonalari   va   xo‘jaliklarning
dalalarda olib boriladi.
Natijada ma'lum qiymatga ega bo‘lgan ijtimoiy-foydali mahsulotlar yaratiladi
hamda ilg‘or kasb sohiblariga xos bo‘lgan shaxslik fazilatlari shakllanadi.
Shu   jihatdan   olib   qaraganda,   bugungi   kunda   mehnat   ta'limining   mazmuni,
maqsad va vazifalari o‘zgardi, texnologik ta'lim ustuvorlik kasb etdi, o‘quvchilarni
kasbga   yo‘naltirish   tizimi   yangilandi.   Mehnatni   ilmiy   tashkil   etishning   birinchi
darsini ham o‘quvchi ta'lim jarayonida oladi.
Mehnat   tarbiyasi   bilan   mehnat   ta'limi   bir-biri   bilan   o‘zaro   bog‘langan.
Mehnat   faoliyati   ma'lum   bilimga   ega   bo‘lishni   talab   etadi.   Zero,   bilim   va
ko‘nikmalar o‘quvchini mehnat faoliyatiga tayyorlaydi.
Ta'lim   jarayonida   olgan   bilimlarini   amaliyotda   sinab   ko‘radilar,   Umumiy
mehnat jarayonida o‘quvchilarning kombinatlar, jamoa hamda fermer xo‘jaliklari,
korxona,   zavod   va   fabrikalarda   texnik   va   texnologik   bilimlari   mustahkamlanadi,
shuningdek, ular tashkilotchilik malakalariga ham ega bo‘ladilar.
Sinfdan  tashqari   ishlar  jarayonida   mehnat  tarbiyasi  ayniqsa  muhim   ahamiyat
kasb etadi.
7 Sinfdan   tashqari   mashg‘ulotlarning   turli   shakllari   o‘quvchining   texnik
ijodkorligini   rivojlantiradi,   u   yoki   bu   bilim   sohasida   bilimga   bo‘lgan   qiziqishini
shakllantiradi.   To‘garaklarda   o‘quvchining   qiziqish   va   qobiliyatlari   namoyon
bo‘ladi.
O‘quvchilarning   to‘garklardagi   faoliyati   ma'lum   pedagogik   talablarga   rioya
qilganda samarali bo‘ladi.  Chunonchi:
 to‘garak faoliyati ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lishi lozim, ya'ni, o‘quvchilar
tayyorlagan buyumlar kishilar uchun amaliy qiymatga ega bo‘lishi zarur;
 texnik   ijodkorlik   o‘quv   muassasasidagi   o‘quv-mehnat   jarayoni   bilan   uzviy
alohada bo‘lishi kerak (maktab, kollej, oliy ta'lim va boshqalar);
 ijtimoiy-foydali,   unumli   mehnat   jarayonida   o‘quvchining   texnik
ijodkorligini   tashkil   etishda   faoliyatni   ijtimoiy   buyurtmadan   ijodkorlikka
aylantirish kerak bo‘ladi.
To‘garak   faoliyati   jarayonida   o‘quvchilar   o‘z   kollejlari   uchun   o‘quv-
ko‘rsatmali   qurollar:   jadvallar,   rasmlar,   diagrammalar,   kolleksiyalar,   oddiy
modellar, yuqori sinflarda – stendlar, harakatdagi modellarni yaratish mumkin.
Tabiatshunoslik,   botanika,   zoologiyadan   amaliy   mashg‘ulotlarda
o‘quvchilar   o‘quv-tajriba   uchastkalarida   ishlaydilar,   jonli   burchaklar   tashkil
etadilar, o‘quv maskanini ko‘kalamzorlashtiradilar.
Mehnat   tarbiyasi   oilada   tabaqalashtirilgan   holda   olib   boriladi:   bolalar   o‘z-
o‘ziga   xizmat   qiladilar,   uy   hayvonlarini   parvarishlaydilar ,   ro‘zg‘or   texnikalarini
ta'mirlash   bilan   shug‘ullanadilar.   Oila   byudjeti   va   uni   yuritish   bilan   bog‘lik
topshiriqlarni bajaradilar, Oilada bolalar va kattalar mehnatini hamkorlikda tashkil
etishning imkoniyatlari cheksiz.
8 So‘nggi   yillarda   o‘quvchilar   mehnat   tarbiyasiga   jamoatchilik   katta   e'tibor
bermoqda.   Yirik   fermer   xo‘jaliklari,   qo‘shma   korxonalarning   jamoalari
maktablarni otalikqa olmoqda, ularning moddiy bazasini yaratish, o‘quvchilarning
bilim olishlari, ijtimoiy-foydali mehnatni tashkil etishda yordam bermoqdalar.
O‘quv   mehnati   o‘quvchilarning   ilmiy   bilimlar   hamda   turli   fanlar   asoslarini
o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan faoliyati turidir.
Ijtimoiy-foydali mehnat shaxsni har tomonlama kamol toptirish hamda uning
muayyan   ijtimoiy   ehtiyojlarini   qondirishga   yo‘naltirilgan   hamda   ijtimoiy   mehnat
xarakteridagi faoliyati turidir.
Hozirgi   davrda   ta'lim   muassasalarida   o‘z-o‘ziga   xizmat   keng   yo‘lga
qo‘yilmoqda.   O‘z-o‘ziga   xizmat   o‘quvchilarning   ijtimoiy   va   o‘quv   ehtiyojlarini
qondirish   maqsadida   ularning   o‘zlari   tomonidan   amalga   oshiriluvchi   mehnat
faoliyati   turidir.   O‘quvchilarning   navbatchiligi   o‘z-o‘ziga   xizmat   qilishni   tarkib
toptirishning muhim shaklidir.
Unumli   mehnat   turlari   xilma-xildir.   Masalan,   o‘quvchilarning   mehnat
haftaligi, chorvaga yem-xashak tayyorlash va shirkat xo‘jaliklarida faoliyat yuritish
va   boshqalar.   Unumli   mehnat   –   o‘quvchilar   mehnatining   eng   ommaviy   shakli
sanaladi.
O‘quvchilar   hozirgi   davrda   «Kamolot»   yoshlar   ijtimoiy   harakati   faoliyatida
ishtirok   etadilar,   Dorivor   o‘simliklar,   urug‘larni   yig‘ish,   maktab   binolarini
ta'minlashda   qatnashmoqdalar,   fermer,   shirkat   va   jamoa   xo‘jaliklarida   ishlab
chiqarishni tashkil etishda ishtirok etmoqdalar.
Ayni vaqtda, juda ko‘plab maktablarda yordamchi xo‘jalik mavjud. Korxona
va   xo‘jaliklar   ta'lim   muassasasiga   majmuaviy   yondashuv   asosida   mehnat
tarbiyasini   tashkil   etishga   ko‘maklashmoqdalar.   O‘quvchilar   ishlab   chiqarish
9 sub'ektlarining   iqtisodiy   rivojlanishi   bilan   tanishadilar,   Bu   jarayon   ularni   turli
kasblarni egallash shartlari va sharoitlari bilan tanishtirishga yordam beradi.
Mehnat   tarbiyasi   o‘quvchilarni   mehnatga   psixologik   va   amaliy   jihatdan
tayyorlashni   nazarda   tutadi.   Zero,   mavjud   sharoitda   ro‘y   berayotgan   ijtimoiy-
iqtisodiy o‘zgarishlar   shaxs  kamolotiga  nisbatan  juda katta  talablarni  qo‘ymoqda.
Xususan,   mehnatga   muhim   ijtimoiy   burch   sifatida   qarash,   ma'lum   faoliyatni
bajarishda mas'uliyatni  his etish, mehnatga va uning natijasi, shuningdek, mehnat
jamoasiga   hurmat,   mehnat   faoliyatini   tashkil   etishda   tashabbuskorlik,   faollik
ko‘rsatish, o‘z aqliy va jismoniy qobiliyatini to‘lik namoyon etishga bo‘lgan ichki
ehtiyoj,   mehnatni   ilmiy   tashkil   etish   yo‘lida   amaliy   harakatni   olib   borish   shular
jumlasidandir.
Mehnatga psixologik jihatdan tayyor bo‘lish esa tarbiyaviy ishlar tizimida amalga
oshirilib, ularning har biri quyidagi vazifalarni hal etishga yordam beradi :
 o‘quvchilar   tomonidan   mehnatning   ijtimoiy   ahamiyati,   mehnatni   tashkil
etish hayotiy zaruriyat ekanligining anglab yetilishiga erishish;
 ularda mehnat faoliyatini amalga oshirishga nisbatan rag‘bat uyg‘otish;
 o‘quvchilarda mehnat ko‘nikma va malakalarini shakllantirish va hokazolar.
Jamiyatda   kechayotgan   ijtimoiy-iqtisodiy   o‘zgarishlar,   mulkka   egalik,
xususiy   mulkni   yaratish   yo‘lida   qonun   doirasida   olib   borilayotgan   amaliy
faoliyatni   qo‘llab-quvvatlashga   yo‘naltirilgan   ijtimoiy   harakatlar   mehnat
tarbiyasiga yangicha yondashuvni talab etmoqda.
Mehnat   tarbiyasining   yangi   texnologiyalar   asosida   o‘quv   dasturlari,   ta'lim
metodlarining   variativligi   tamoyili   yotadi.   Dasturlar   kasb-hunar   kollejlari
ixtisoslashgan   turli   kasblar   bo‘yicha   yaratiladi.   Ularda   kasbiy   ta'limni
o‘zlashtirishga nisbatan qo‘yilgan davlat talablari o‘z ifodasini topadi.
10 Bundan tashqari muammoli, izlanuvchan tadqiqot metodlari, konstruktorlash,
loyihalash,   texnik   modellashtirish,   mehnatni   tashkil   etish   jarayonida   uning   eng
yaxshi   variantlarini   izlab   topish,   ijodiy   topshiriqlarni   to‘g‘ri   tanlay   olish,
shuningdek,   tanlovlar,   yoshlarning   ijodiy   ko‘rgazmalarni   tashkil   etish   ham   eng
samarali metodlardan sanaladi.
Mehnat   ta'limi   va   tarbiyasining   tashkiliy-metodik   shakllari   o‘qituvchi
tomonidan tanlanadi. Bu shunday shakl va metodlar bo‘lishi kerakki, u o‘quvchiga
mehnati muvaffaqiyatidan quvonch baxsh etsin, o‘z mehnatidan o‘zi faxrlansin.
Mehnat   tarbiyasining   texnologiyalari   o‘quvchining   nazariy   bilimlarini
amaliyotda   qo‘llash   imkoniyatini   yaratishi   zarur.   Bu   esa,   o‘z   navbatida,   mehnat
ta'limi   mazmunini   ham   takomillashtiradi.   U   kompleks   xarakter   kasb   etib,
o‘quvchilarda   o‘quv   texnika   va   texnologiyalari   haqida   tasavvur   hosil   qilishi,
amaliy masalalarni hal etish malakasini shakllantirishi, sifat natijalarini ta'minlashi
lozim.   Ayniqsa,   o‘quv   topshiriqlarini   hal   etishga   ijodiy   yondashish,   ishlab
chiqarishning   texnik-iqtisodiy,   ijtimoiy   ko‘rsatkichlarini   yuqoriga   ko‘tarishga
intilish hosil qilishi maqsadga muvofiqdir.
Mehnat tarbiyasida sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar rejasida mehnat tarbiyasi
yo‘nalishidagi   tadbirlarning   o‘rin   olishini   ta'minlash   muhim   pedagogik
vazifalardan   biridir.   Mehnat   tarbiyasi   turli   an'anaviy   va   noan'anaviy   shakllarda
tashkil etiladi (30 - chizma).
Demak,   o‘quvchilarning  mehnat   faoliyatini   tashkil   etish   jarayonida  quyidagi
vazifalar amalga oshiriladi:
O‘quvchilarning   mehnat   ta'limi   jarayonida   ularning   mehnatga   qiziqishlarini
oshirish, kasbiy yoki mehnat faoliyatiga tayyor bo‘lishni ta'minlash.
11 O‘quvchilar kuchini to‘g‘ri taqsimlash, faoliyat turlari va uni ijro etishda o‘rin
almashtirish vositasida ularda rahbarlik va ijrochilik malakalarini hosil qilish.
O‘quvchilarning   mehnat   faoliyatiga   rag‘batlantirishning   samarali   metod   va
vositalaridan foydalanishga e'tiborni qaratish.
Mehnat faoliyatining turidan qat'iy nazar mehnat madaniyatini shakllantirish,
kasbiy   faoliyatni   rejalashtirish,   vaqtdan   oqilona   foydalanish,   o‘z   joyini   tartibli
saqlash hamda mehnat qurollariga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish.
Mehnat  tarbiyasining iqtisodiy tarbiya bilan aloqadorligi. O‘tgan asrning 30-
yillaridan   boshlab   o‘quvchilarga   iqtisodiy   bilim   berish   hamda,   ularda   mehnat   va
kasbiy   faoliyatni   tashkil   etish   ko‘nikma,   malakalarini   shakllantirish   masalasiga
jiddiy   e'tibor   berila   boshlandi.   O‘quvchilarga   iqtisodiy   bilimlarni   berish,   ularda
ishchanlik,   tartiblilik,   ehtiyotkorlik   xislatlarini   shakllantirish   tarbiyaviy   ishlarning
tarkibiy qismlaridan sanaladi.
Hozirgi   davrda,   kadrlar   tayyorlash   masalasi   eng   muhim   vazifa   sifatida
qo‘yilib,   ta'lim   sifatini   oshirish   bilan   birga   o‘quvchilarni   iqtisodiy   bilimlar   bilan
qurollantirish,   ayniqsa,   bozor   iqtisodiyoti   munosabatlari   shakllanayotgan   mavjud
sharoitda muhim va zarur.
Iqtisodiy   ta'lim   o‘quvchilarga   xo‘jalik   yuritish   tizimi   (oila   byudjetini
shakllantirish, xo‘jalikni yuritish, mavjud moddiy boyliklarni asrash, ko‘paytirish,
savdo-sotiq munosabatlarini to‘g‘ri tashkil etish va hokazolar) to‘g‘risidagi nazariy
bilimlarni berishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon.
Iqtisodiy   tarbiya   o‘quvchilarga   iqtisodiy   bilimlarni   berish,   ularda   xo‘jalik
yuritish faoliyat (oila byudjetini shakllantirish, xo‘jalikni yuritish, mavjud moddiy
boyliklarni asrash, ko‘paytirish, savdo-sotiq munosabatlarini to‘g‘ri tashkil etish va
12 hokazolar)ni   tashkil   etish   ko‘nikma   va   malakalarini   shakllantirishdan   iborat
pedagogik faoliyat jarayoni.
Binobarin,   iqtisodiy   tarbiya   yosh   avlodda   iqtisodiy   bilim   va   ko‘nikmalarni
rivojlantirish,   ularda   tejamkorlik,   mehnatsevarlik,   tashabbuskorlik,   iqtisodiy
faoliyatni yo‘lga qo‘yish to‘g‘risida fikrlashga o‘rgatadi.
Iqtisod,   iqtisodiyotning   o‘zi   nima?   Bu   tushuncha   yunon   olimi   Geliot
tomonidan   kiritilgan   bo‘lib,   bu   –   «uy   xo‘jaligini   boshqarish   san'ati»   ma'nosini
anglatadi. Keyinchalik bu tushunchaning mohiyati kengayib, ma'nosi ham to‘ldirib
borilgan.   Iqtisodiyot   –   bu   juda   keng   va   murakkab   tushuncha.   Iqtisod   atamasi   tor
ma'noda   inson   yaratgan   barcha   boyliklarni   tejash ,   shuningdek,   inson   mehnatini
qadrlash   ma'nosini   anglatadi.   Keng   ma'noda   iqtisodiyot   insonning   tirikchiligini
o‘tkazishga   qaratilgan   xo‘jalik   faoliyati   bo‘lib,   bu   faoliyat   ishlab   chiqarishdan
boshlanib, yaratilgan mahsulotlarni iste'mol etish bilan yakunlanadi.
Demak,   iqtisod   inson   faoliyatining   asosiy   jihati   bo‘lib,   jamiyatning   eng
muhim negizi, uning poydevori hisoblanadi. Chunki, eng avvalo, insonning inson
sifatida   talab-ehtiyojining   qondirilishi,   albatta,   uning   iqtisodiy   faoliyati   asosida
erishiladi.
Bulardan ma'lumki, inson o‘z hayotida iqtisodiyot bilan doimiy munosabatda
bo‘ladi.   Iqtisodiy   tarbiya,   avvalo,   oiladan   boshlanadi.   Oilada   iqtisodiy   tarbiya
zamirida ham mehnatsevarlikni tarbiyalash yotadi. Bolalar o‘z mehnati natijalarini
ko‘rgandagina   o‘z   imkoniyatlaridan   to‘g‘ri   foydalanayotganini   anglab   yetadi,
mustaqil   faoliyat   yuritishni   o‘rganadi,   ularda   tadbirkorlik   va   ishbilarmonlik
xislatlari tarkib topadi.
13 Oilada yo‘lga qo‘yiladigan bolalar mehnati hovli va xonalarni tartibli saqlash,
kiyim-kechaklarni asrab-avaylash, uy jihozlarini ta'mirlash, ro‘zg‘or yumushlariga
yordam berish kabilar ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi.
Ota-onalar   bolalarni   mehnat   faoliyatini   kuzatib   borib,   ularga   zarur   o‘rinda
maslahat beradilar. Ayniqsa, o‘quvchi-yoshlarda oilada ham, ta'lim muassasalarida
ham tejamkorlikka rioya qilishga o‘rgatish katta ahamiyatga ega.
Iqtisodiy   tarbiya   o‘z   ichiga   o‘quvchilar   tomonidan   iqtisodiyot   asoslarini
o‘rganish,   ularning   unumli   va   ijtimoiy   mehnatning   turli   ko‘rinishlarida   ishtirok
etish,   rejalashtirishga   doir   bilim   va   malakalarga   ega   bo‘lish,   ishlab   chiqarish
mahsulotlarini hisobga olish va nazorat qilish kabilarni oladi.
Iqtisodiy   tarbiyaning   inson   va   jamiyat,   iqtisodiy   geografiya,   tarix,
matematika, ximiya, biologiya, mehnat ta'limi darslarida amalga oshirilishi yanada
ijobiy   samaralarni   beradi.   Eng   muhimi   «Iqtisodiyot   asoslari»   o‘quv   fani   asosida
o‘quvchilar   iqtisodiy   tushunchalar,   kategoriyalar   hamda   ishlab   chiqarishni
rivojlantirish qonuniyatlarini o‘rganadilar.
 
1.2.Ma'naviy-axloqiy tarbiya mohiyati, asosiy tushunchalari.
14  Jamiyatda kechayotgan ijtimoiy islohotlarning samaradorligi uning fuqarolari
ega   bo‘lgan   ma'naviyatga   bog‘lik.   Shu   bois   mustaqillikning   dastlabki   yillarida
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   I.A.Karimov   jamiyat   rivojlanishining
ma'naviy-axloqiy negizlarini aniq belgilab berdi.   Bular:
 umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik;
 xalqimizning ma'naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;
 insonning o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi;
 vatanparvarlik.
Zero, jamiyat  rivojlanishi  faqat  uning iqtisodiy taraqqiyotinigina emas, balki
ma'naviy yuksalishini ham taqozo etadi.
Har   qanday   mafkura   kabi   O‘zbekiston   Respublikasi   milliy   istiqlol
mafkurasining   asosiy   g‘oyalaridan   biri   ham   jamiyatda   ma'naviy-axloqiy
qarashlarning ustuvorligiga erishish sanaladi.
Ijtimoiy tarbiyaning boshqa turlari kabi   ma'naviy-axloqiy tarbiya asosini ham
ilg‘or   milliy,   ma'naviy-axloqiy   qadriyatlar,   xalq   pedagogikasi   g‘oyalari   tashkil
etadi.
Ma'naviyat   shaxs,   xalq,   davlat   va   jamiyatning   kuch-qudrati,   taraqqiyoti,
imkoniyatlari va istiqbollarini belgilab beruvchi ichki ijobiy, ruhiy omildir.
Ma'naviyat   (arabcha   «ma'naviyat»   -   ma'nolar   majmui)   mohiyatiga   ko‘ra
ijtimoiy   taraqqiyotga   ijobiy   ta'sir   o‘tkazuvchi   falsafiy,   huquqiy,   ilmiy,   badiiy,
axloqiy,   diniy   tasavvur,   tushuncha   va   g‘oyalar   majmui   hisoblanadi.
Madaniyat   («cultura»   so‘zidan   olingan   bo‘lib,   parvarish   qilish,   ishlov   berish
ma'nosini   bildiradi)   –   ijtimoiy   taraqqiyot   davomida   insonlarning   faoliyati   tufayli
15 qo‘lga kiritilib, ularning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi moddiy
va ma'naviy boyliklar tizimi.
Ma'rifat   shaxs   ongiga   ilmiy   bilim,   axloq   qoidalari   hamda   ijtimoiy
munosabatlarni   tartibga   soluvchi   huquqiy   me'yorlarni   singdirish,   ta'lim-tarbiyani
takomillashtirish,   milliy   meros   va   umuminsoniy   qadriyatlarni   o‘rganish,   ularni
targ‘ib   etish   maqsadida   amalga   oshiriladigan   tadbirlar   tizimi.
Mafkura   (arabcha   «mafkura»   -   naqtai   nazar   va   e'tiqodlar   tizimi,   majmui)   –
jamiyatdagi   muayyan   siyosiy,   huquqiy,   axloqiy,   diniy,   badiiy,   falsafiy,   ilmiy
qarashlar, shuningdek, ma'naviy-axloqiy yuksaklish, ma'rifiy-tarbiyaviy ishlarning
rivojini ta'minlovchi, ularning maqsad va yo‘nalishlarini aniqlashda yetakchi o‘rin
tutuvchi g‘oyalar tizimi.
Har uchala sohaning uzviy birligi asosida jamiyat ma'naviyati yuksaladi.
Ma'naviyat sohasida ijobiy yechimini ta'minlash zarur bo‘lgan asosiy vazifani
ko‘rsatar   ekan,   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   I.A.Karimov   quyidagilarni
ta'kidlaydi:   «Bu   sohadagi   asosiy   vazifamiz   –   milliy   qadriyatlarimizni   tiklash,
o‘zligimizni   anglash,   milliy   g‘oya   va   mafkurani   shakllantirish,   muqaddas
dinimizning ma'naviy hayotimizdagi  o‘rnini va hurmatini  tiklash  kabi mustaqillik
yillarida   boshlagan   ezgu   ishlarimizni   izchillik   bilan   davom   ettirish,   ularni   yangi
bosqichga   ko‘tarish   va   ta'sirchanligini   kuchaytirishdir.   ...   Bu   sohadagi
ishlarimizning   pirovard   maqsadi   –   iymon-e'tiqodi   butun,   irodasi   baquvvat,   erkin
fuqaro   ma'naviyatini   shakllantirishdir.   Ya'ni,   mustaqil   dunyoqarashga   ega,
ajdodlarimizning   bebaho   merosi   va   zamonaviy   tafakkurga   tayanib   yashaydigan
barkamol shaxs – komil insonni tarbiyalashdan iborat» 52
.
Demak, ma'naviyatli inson bilimli, ma'lum kasb-hunar sohibi, o‘z Vatanining
sodiq fuqarosidir. O‘z davlati qonunlarini biladigan va ularga amal qiladigan, yurti
16 bilan   g‘ururlana   oladigan   inson.   O‘z   Vatani   boyliklarini   saqlaydigan,   uni   yanada
boyitadigan,   go‘zalliklaridan   bahramand   bo‘ladigan   shaxs.   U   har   qanday   zararli
illatlarga   qarashi   kurashadigan,   milliy   va   umuminsoniy   qadriyatlarni   avaylab
asraydigan insondir.
Axloq   esa   shaxsning   xatti-harakatlari,   yurish-turishi,   turmush   tarzi,   hayot
kechirish tamoyillari, qoidalari, ijtimoiy munosabatlar mazmunini ifodalaydi.
Axloq   ijtimoiy   hodisa   sifatida   jamiyat   ma'naviy-ruhiy   hayotida   o‘ziga   xos
o‘rin tutadi.
«Axloq»   (lotincha – xulq-atvor ma'nosini bildiradi) ijtimoiy ong shakllaridan
biri   bo‘lib,   ijtimoiy   munosabatlar   hamda   shaxs   xatti-harakatini   tartibga   soladigan
qonun-qoidalar majmuidir.
Axloq   -   ma'naviyatning   tarkibiy   qismi   sifatida   shaxs   kamolotining   yuqori
bosqichi   sanaladi.   Zero,   axloq,  axloqiy   me'yorlarsiz   shaxsning   ruhiy  va   jismonan
yetukligining   mezoni   bo‘lgan   ma'naviy   kamolotga   erishib   bo‘lmaydi.   Shuning
uchun   ham   ma'naviy-axloqiy   tarbiyada   uzviylik,   aloqadorlik   dialektik   xarakterga
ega bo‘lib, shaxsning ma'naviy-axloqiy shakllanishida muhim sanaladi.
Ma'naviy-axloqiy   tarbiyaning   mazmuni.   Ma'naviy-axloqiy   tarbiya   va   unga
qo‘yiladigan talablar bu jamiyatda ma'lum ijtimoiy-axloqiy talablarga mos axloqiy
xislatlarni   shakllantirish   maqsadida   o‘quvchilar   ongi,   hissiyotlari   hamda   xulqiga
muvofiq va tizimli ta'sir etishdir.
Ma'naviy-axloqiy tarbiya vazifalari   quyidagilardan iborat:
1. O‘quvchilarda ma'naviy-axloqiy ongni shakllantirish.
1. Ularda   ma'naviy-axloqiy   his-tuyg‘ularni   tarbiyalash   va
rivojlantirish.
17 2. O‘quvchilarda   ma'naviy-axloqiy   xulq-atvor   ko‘nikma   va
odatlarini tarkib toptirish.
Ma'naviy-axloqiy   tarbiya   mohiyatiga   ko‘ra   inson   ongining   jamiyat   bilan
aloqadorligi, jamiyat oldida burchli ekanligi, o‘z xulq-atvorini jamiyat taraqqiyoti
darajasiga bog‘likligini tushunishi, jamiyat tomonidan tan olingan axloqiy me'yor,
ideal   hamda   talablarni   bajarishda   mas'uliyatni   his   etishi,   ma'naviy-axloqiy
bilimlarning   e'tiqodga   aylanishi   va   bu   e'tiqodlarning   tizimliligi,   mustahkam
ma'naviy-axloqiy   his-tuyg‘u   va   xislatlarni   shakllantirish,   o‘quvchilar   tomonidan
ma'naviy-axloqiy   xulq-atvor   jamiyat   a'zolariga   bo‘lgan   hurmat-e'tiborni   namoyon
etuvchi   mezonlardan   ekanligining   anglab   yetilishi,   ma'naviy-axloqiy   odatlarning
shakllanishi va boshqalardan iborat.
Ma'naviy-axloqiy   tarbiya   mazmunida   milliy   va   umuminsoniy   qadriyatlarni
tiklash   masalasining   kun   tartibiga   qo‘yish   zaruriyatining   yuzaga   kelganligi
munosabati bilan tub o‘zgarishlar yuz berdi.
Eng   muhim   qadriyat   inson   omili   hisoblanadi.   Hayot   insonga   bir   marta
beriladi, Shuning uchun ham milliy va umuminsoniy qadriyatlarda uni mazmunli,
o‘zgalar   va   o‘zining   hayoti   ma'nosini   anglagan   holda   o‘tkazish   kerakligi   haqida
ko‘plab rivoyat, hikmat va pand-nasihatlar mavjud.
Bundan   tashqari   ta'lim   muassasasida   o‘quvchilarga   qadriyat   sifatida
munosabatda   bo‘lish   ham   dolzarb   ahamiyatga   ega   bo‘lib   bormoqda.   Zero,   ta'lim
tamoyillarida   eng   muhim,   asosiy   tamoyillardan   biri   ta'limni   insonparvarlashtirish
va   demokratlashtirish   bo‘lib,   uning   asosiy   mohiyati   o‘quvchi   shaxsiga   insoniy
munosabatda bo‘lishni, ta'lim jarayonini erkinlashtirishni talab etadi.
Ma'naviy-axloqiy   tarbiyada   yana   bir   eng   qimmatli   qadriyat   erkinlikdir.
Ta'limni   demokratlashtirish   bilan   birga   shaxs   erki   va   huquqini   hurmat   qilish
18 rivojlanadi.   Bu   esa   o‘z   navbatida   o‘quvchi   shaxsida   mas'uliyatni   his   etish,   ongli
intizomga   rioya   etish   ko‘nikmalarini   tarbiyalaydi.   Shuningdek,   vtanparvarlik,
xalqlar   o‘rtasida   do‘stlik   va   hamkorlik,   ms'uliyatni   his   etish,   burch,   or-nomus,
vijdonlilik, tartiblilik, adolatlilik va boshqa xislatlar tarbiyasi katta ahamiyatga ega.
Bugungi kunda jinsiy tarbiya, mehnat tarbiyasi yanada muhim ahamiyat kasb
etmoqda.   Sog‘lom   turmush   tarzini   tarkib   toptirish,   ayniqsa,   zarurligini   kundalik
hayot tarzi yanada yaqqol namoyon etmoqda.
Tekinxo‘rlik,   narkomaniya,   tamaki   mahsulotlari   va   spirtli   ichimliklarni
iste'mol   qilish,   fahsh,   johillik   kabi   salbiy   illatlar   ham   hayotda   uchrab   turadi.   Bu
illatlar   insonning   axloqiy   qiyofasinigina   emas,   balki   o‘zini   ham   yemirib   boradi.
Inson   ham   ma'naviy,   ham   jisman   haloq   bo‘ladi.   Shu   bois   insonning   ma'naviy-
axloqiy tarbiyasini tashkil etish ijtimoiy tarbiyaning boshqa yo‘nalishlaridan ustun
qo‘yilishi   zarur.   Binobarin,   ma'naviy-axloqiy   tarbiya   yosh   avlod   tarbiyasi   bilan
bog‘likdir.   Agar   tarbiyaning   boshqa   yo‘nalishlarida   muayyan   tarbiya   (masalan,
jismoniy, huquqiy va boshqalar) u yoki bu tarbiyaviy tadbirlar tizimiga asoslansa,
ma'naviy-axloqiy   tarbiyada   esa   har   bir   tarbiyalanuvchining   o‘ziga   xos
xususiyatlarini,   shuningdek,   tarbiyaviy   vaziyatni   inobatga   olgan   holda,   yaxlit
tarbiyaviy ishlar rejalashtiriladi va unga mos metod hamda usullar tanlanadi.
Tarbiyaviy   tadbirlar   rejasini   ishlab   chiqish,   tadbirlarni   tashkil   etishda
ma'naviyat,   axloq   inson   ongining   shakli,   inson   madaniyatining   bir   qismi   ekanligi
haqidagi tushunga ega bo‘lish nazarda tutiladi. Ma'naviyat va axloqning mohiyati,
uning   me'yorlari   va   tamoyillari   mazmunini   tushunish   o‘quvchilarni   ma'naviy-
axloqiy   jihatdan   fikr   yuritishlariga   imkon   beradi.   Natijada   ular   o‘zlari   va
boshqalarning xatti-harakatlarini ana shu nuqtai nazardan baholaydilar. Ma'naviy-
axloqiy   tushunchalar,   baholash   va   muhokama   yuritish   asosida   ma'naviy-axloqiy
19 e'tiqod   shakllanadi   va  nihoyat   inson   xatti-harakati   va  xulqi   aniqlanadi.   Ma'naviy-
axloqiy   e'tiqodga   ega   inson   axloqiy   me'yorlar,   talablarni   ongli   bajaradi   va   ularga
hurmat bildiradi. Lekin ma'naviy-axloqiy me'yorlar haqida bilimga ega bo‘lish va
uni   tushunish   hali   e'tiqodni   faoliyatga   aylantiradi   degan   gap   emas,   ma'naviy-
axloqiy   bilimlar   qachon   hayotiy   tajribalarda   qo‘llanilib,   o‘quvchilar   tomonidan
ularning faoliyatida namoyon bo‘lgandagina shakllangan deyish mumkin.
Ma'naviy-axloqiy   tarbiya   tizimida   ma'naviy-axloqiy   his-tuyg‘ular   inson
tomonidan,   uning   hovea-hodisalar,   kishilar   hamda   o‘z   xulqiga   nisbatan   his-
tuyg‘ularni   uyg‘otishga   rag‘bat   paydo   qiluvchi   tarbiyaviy   ishlar   tizimli   tashkil
etilgandagina   samarali   kechadi.   Mazkur   tizimda   xulq-atvorni   shakllantirishga   oid
tarbiyaviy   ishlar   aks   etadi.   Shunga   ko‘ra   ma'naviy-axloqiy   xulq-odobga   doir
xislatlarni   shakllantirishga   undovchi   rag‘bat   bilan   hosil   bo‘ladigan   faoliyat   eng
asosiy bo‘lib hisoblanadi.
Shuningdek,   o‘quvchida   ma'naviy-axloqiy   xislatlarni   shakllantirishga
nisbatan   ehtiyoj   bo‘lishi   shart.   Demak,   ma'naviy-axloqiy   tarbiyani   tashkil   etish
jarayonida   uyushtiriluvchi   tadbirlar   xulq-odobga   doir   xatti-harakatlar   zanjiridan
iborat   bo‘ladi.   Ma'naviy-axloqiy   xatti-harakatlar   esa   o‘quvchi   tomonidan   axloqiy
me'yor va tamoyillar mohiyatini o‘rganish, ularni anglab yetishdan iboratdir.
Xatti-harakatlar tizimi ma'naviy-axloqiy odatlarni tarkib toptiradi.   Bu borada
quyidagi talablarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir:
 ma'naviy-axloqiy   tarbiya   axloqsizlikka   qarshi   kurashdagi   «kompaniya»ga
aylanmay, maqsadga muvofiq, uzluksiz, tizimli va izchil amalga oshirilishi zarur;
 o‘quvchilarda   ma'naviy-axloqiy   xislatlar   va   fazilatlarni   tarbiyalash   faol
hayotiy   vaziyatlar,   axloqiy   me'yorlar   buzilgan   holatlarda   tarbiyalanuvchilarning
o‘z nuqati nazarlarini ifodalashlari bilan amalga oshirilishi;
20  shaxsda   o‘z   idealiga   intilishiga   bo‘lgan   his-tuyg‘ularini   uyg‘otishga
yo‘naltirilgan xatti-harakatlarni tashkil etish borasidagi ko‘nikmalarni tarbiyalash;
 ma'naviy-axloqiy   tarbiyaga   doir   ishlarni   tarbiyalanuvchilarning   tajribasi,
tarbiya  qoidalarini  qabul  qilishlari  va bunga tayyorliklari, yaxshi  va yomon xatti-
harakatlarning mohiyatini tushunishlarini hisobga olgan holda amalga oshirish;
 tarbiyalanuvchilarda   yuksak   ma'naviy-axloqiy   sifatlar   –   insoniylik,   insonga
hurmat ,   mehr-saxovat,   xushmuomalalik,   ijtimoiy   munosabatlarni   tashkil   etishda
muomala   madaniyati   va   axloq   qoidalariga   rioya   qilish   kabi   holatlarni   tarkib
toptirish;
 fuqarolik   madaniyati,   ongli   intizom,   jamoani   hurmat   qilish   va   boshqa   juda
ko‘p ma'naviy-axloqiy sifatlar – boshqlarga g‘amxo‘rlik qilish, odamlarning g‘am-
tashvishi,  quvonchini  tushuna olish,  o‘z manfaatidan o‘zgalar  manfaatlarini  ustun
qo‘yish,   axloqiy   me'yorlar   hamda   mavjud   qonunlarga   zid   xatti-harakatlarni
to‘xtataolish,  ma'lum   xatti-harakatlarni   amalga oshirishda  jamoa  a'zolarining  fikri
bilan o‘rtoqlashish, mas'uliyatni his etish kabilarga asoslanishi kerak.
21 1.3.Nafosat va jismoniy tarbiya
Nafosat   tarbiyasi   haqida   tushuncha.   Nafosat   tarbiyasi   (estetik   tarbiya   -
lotincha   «estezio»   go‘zallikni   his   qilaman)   -   o‘quvchilarni   voqyelik,   tabiat,
ijtimoiy va mehnat munosabatlari va turmush go‘zalliklarini anglash, idrok etish va
to‘g‘ri   tushunishga   o‘rgatish,   ularning   badiiy   didini   o‘stirish,   ularda   go‘zallikka
muhabbat   uyg‘otish,   ular   tomonidan   go‘zallikni   yaratish   qobiliyatlarini
tarbiyalashga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon.
Nafosat tarbiyasi «badiiy tarbiya» sifatida ham qo‘llaniladi. Umuman, nafosat
tarbiyasi   keng   ma'noga   ega   bo‘lib,   faqat   san'at   vositasidagina   emas ,   balki,   hayot,
mehnat,   ijtimoiy   munosabatlar,   tabiat   va   boshqalar   vositasida   go‘zallikni   his
qilishga   yo‘naltirilgan   pedagogik   faoliyatni   o‘z   ichiga   oladi.   Badiiy   tarbiya   esa
san'at   (adabiyot,   musiqa,   qo‘shiq,   tasviriy   va   san'atning   boshqa   yo‘nalishlari)
vositasida shaxsda estetik his-tuyg‘ularni shakllantirishni nazarda tutadi.
Nafosat   tarbiyasi   insonda   go‘zallikni   his   qilish   tuyg‘usini   shakllanishiga
yordam   beradi,   uri   rivojlantiradi.   Inson   doimo   o‘z   hayotini   go‘zallik   asosida
qurishga intiladi. Nafosat  tarbiyasi  axloqiy, aqliy, huquqiy, ekologik, jismoniy va
mehnat   tarbiyasi   bilan   chambarchas   bog‘likdir.   Tabiat,   adabiyot,   teatr,   musiqa,
she'riyat,   tasviriy   san'at   va   boshqalarga   bo‘lgan   muhabbat   shaxsning   har
tomonlama   rivojlanishiga   xizmat   qiladi.   Nafosat   tarbiyasi   axloqiy   tarbiyani
samarali   tashkil   etishda   katta   ahamiyatga   ega.   Nafosatdan   rohatlanishda   faqat
san'at   asarlarigina   emas,   balki   ezgu   ishlar,   jamoaga   hurmat,   sadoqat,   vijdonan
mehnat qilish muhim o‘rin tutadi. Nafosat tarbiyasining mohiyati shundan iboratki,
u   go‘zallikka   bo‘lgan   munosabatni   qaror   toptiradi.   Go‘zallikka   bo‘lgan   tuyg‘uni
rivojlantirmay   turib,   yuqori   mehnat   madaniyatiga   erishib   bo‘lmaydi.   Mehnat
faoliyatida   paydo   bo‘lgan   go‘zallik   butun   tarixiy   taraqqiyot   bosqichlarida
22 rivojlanib bordi, u mehnat faoliyatining o‘ziga ham ta'sir ko‘rsata boshladi. Mehnat
jarayonida tayyorlangan har bir buyum (tovar)ning ahamiyati, funksiyasi, zaruriligi
insonning tabiiy ehtiyojlarini qondirishi jihatidangina emas, balki uning qanchalik
go‘zalligi  bilan  ham  baholanadi.   Go‘zallik   bu  hayotning  o‘zi,  tabiat  hamda   inson
mehnati natijalari, insoniy munosabatlarning mukammalligidir.
Ma'naviy-axloqiy   tarbiyani   tashkil   etishda   o‘quvchilar   xatti-harakatlarida
ko‘zga   tashlanadigan   salbiy   odatlar   –   jamoa   joylarida   qattiq   gapirish,   ko‘pol
so‘zlarni   ishlatish,   hissiyotga   berilish,   o‘ylamay   gapirish,   ishonli   bo‘lmagan
hamda,   dalillar   bilan   tasdiqlanmagan   voqyea-hodisalar   haqida   fikr   yuritish,
boshqalarning   suhbatini   bo‘lish,   qo‘lini   silkitib   gapirish   kabilarning   bartaraf   etib
borilishiga alohida e'tibor qaratish zarur.
Arzimas   bo‘lib   ko‘ringan,   lekin   shaxsning   kelajak   hayot   va   ksbiy   faoliyatni
tashkil   etishda,   muvaffaqiyatga   ega   bo‘lish   yo‘lida,   zarurli   bo‘lgan   bu   kabi
odatlardan holi bo‘lishda o‘quvchilrga yordam ko‘rsatish o‘qituvchilarning muhim
vazifalaridan sanaladi.
Ma'naviy-axloqiy   tarbiyaning   tarkibiy   qismlari,   shakl   va   metodlari.   Buyuk
ma'rifatparvar   Abdulla   Avloniy   «Turkiy   guliston   yohud   axloq»   asarida   axloq
«insonlarni   yaxshilikka   chaqiruvchi,   yomonlikdan   qaytaruvchi   bir   ilmdur»,   -
deydi.   Aynan   axloq,   uning   ijtimoiy   ahamiyati   haqida   ma'lumot   beruvchi   mazkur
manbada alloma yaxshi  va yomon xulqlarga to‘xtalib o‘tadi 53
. Allomaning nuqati
nazaricha,   yaxshi   xulqlar   quyidagilardan   iborat:   fatonat   (aql),   diyonat   (e'tiqod),
nazofat   (poklik   va   tozalik),   g‘ayrat,   riyozat   (savob   ishlar),   qanoat,   shifoat,   ilm,
sabr,   hilm   (yumshoq   tabiat)   intizom,   nafs   me'yori,   vijdon,   vatanni   suymak,
haqqoniyat,   nazari   ibrat,   iffat,   hayo,   idrok   va   zako,   hifzi   lison   (til   va   adabiyot),
iqtisod,   viqor   (g‘urur),   muhabbat,   avf   (kechirimli   bo‘lish).   Bu   xislatlar   ma'naviy-
23 axloqlilikning asosiy sifatlari sanaladi. Ular asosida Vatanga muhabbat va sadoqat,
mehnatga   axloqiy   munosabat,   o‘z   atrofdagilarga   axloqiy   yondashuv,   shuningdek,
har bir o‘quvchining o‘zi va shaxsiy xulq-atvoriga munosabatni qaror toptiriladi.
Abdulla   Avlniy   yomon   xulqlar   sirasiga   quyidagilarni   kiritadi:   g‘azab,   aysh-
ishrat,   jaholat,   safohat   (umri   va   molini   bekorchi   narsalarga   sarf   etish),   hamoqat
(o‘zbilarmonlik,   manmanlik),   adolat   (dangasa,   yalqov),   hasosat   (ta'ma,   hirs),
rahovat   (g‘ayratsizlik),   anoniyyat   (xudbin,   mutakabbir,   manman),   adovat   (kek
saqlash),   namimat   (chaqimchilik),   g‘iybat,   haqorat,   jibonat   (qo‘rqoqlik),   hasad,
kizb (yolg‘on), nifoq, ta'ma, zulm va boshqalar.
O‘quvchilarda   ijobiy   sifatlarni   tarbiyalash   ularning   salbiy   xislatlardan   holi
bo‘lishlariga yordam beradi. Bu esa dastlab o‘quvchilarga xulq-odob me'yorlari va
qoidalarini anglash va shaxs ongini shakllantirishga doir metodlar asosida amalga
oshiriladi.
Bunga   badiiy   va   ilmiy-ommaviy   adabiyotlarni   o‘qish,   kinofilm   va
spektakllarni   tomasha   qilish,   maxsus   tashkil   etilgan   ma'naviy-ma'rifat   kunlarida
turli   mavzularda   suhbatlar   tashkil   etish   natijasida   axloqiy   tushunchalar   va   xulq-
odatlar   paydo   bo‘la   boshlaydi.   O‘quvchilar   o‘zlari   va   boshqalarning   xatti-
harakatlarini   baholay   boshlaydilar.   Buning   uchun   turli   ma'naviy-axloqiy
mavzularda   o‘tkaziladigan   suhbat   va   munozaralarda   o‘quvchini   fikr   yuritish,
o‘ylashga   yo‘naltirish   muhim   ahamiyatga   ega.   Masalan,   «Do‘stimiz   Kamol
qangday qilib narkomanlar davrasiga tushib qoldi?», «Siz erkinlik deganda nimani
tushunasiz?»,   «Zamonaviylik   –   bu   nima?»   kabi   mavzulardagi   suhbat,   bahs   va
munozaralar   o‘quvchilarni   o‘ylash,   fikr   yuritishga   yo‘llaydi,   ularda   salbiy
xislatlardan saqlanish, yaxshi odatlarni o‘rganishga bo‘lgan intilish va qiziqishlari
24 tarkib topa boshlaydi. Ularning, ayniqsa, o‘z xatti-harakatlarini baholashga bo‘lgan
intilishlari va ishonch, e'tiqodlari shakllanadi.
Debat,   munozara   va   suhbatlar   ma'naviy-axloqiy   tarbiyaning   eng   dolzarb
muammolariga bag‘ishlanishi zarur.
Bunda o‘quvchilarni qiziqtirish va ularni jonli muloqotga undash muhimdir.
O‘quvchi  faoliyatini tashkil  etish va xulq-odobni  shakllantirish metodlaridan
mashqlantirish,   o‘rgatish,   pedagogik   talab   qo‘yish   jamoa   fikrini   hisobga   olish,
topshiriqlar   berish,   tarbiyaviy   vaziyatlar   hosil   qilish   va   boshqa   metodlardan
foydalanish samarali natijalar berishi mumkin.
Lekin   o‘quvchilarni   faol,   maqsadga   yo‘naltirilgan   faoliyatga   jalb   etmasdan
turib,   axloqning   biror   turiga   mos   tarbiyalab   bo‘lmaydi.   Bunda   mashqlantirish
muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Mashqlantirish   asosida   shaxsning   u   yoki   bu   axloqiy
xislati shakllanadi va amaliy faoliyatga aylanadi.
Rag‘batlantirish metodlariga mukofotlash va ma'qullash kiritiladi.
Bugungi   kunda   shartnomalar   tuzish,   o‘z-o‘zini   shakllantirishga   doir   shaxsiy
dasturlarni   loyihalash,   o‘quvchilarni   qiziqishlariga   ko‘ra   tabaqalashtirish
monitoringi,   testlar,   jarimalar   (ball   hisobida)   kabi   tarbiyaning   zamonaviy
texnologiyalaridan foydalanish ham ijobiy ntijalarga olib kelmoqda.
Hozirgi   davrda   yoshlar   o‘rtasida   tobora   ommaviylashib   borayotgan
«Zakovat»,   «Intellektual   ring»,   «qizlar   davrasi»,   «O‘yla,   izla,   top!»   kabi   o‘yinlar
ham   mazmun,   ham   mohiyati,   ham   metodik   jihatdan   o‘quvchilarning   ma'naviy-
axloqiy tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etmoqda.
O‘quvchilarni   ma'naviy-axloqiy   jihatdan   shakllantirishda   samarali   shakl,
metod   va   vositalardan   foydalanish   boy   milliy   madaniy,   tarixiy   va   pedagogik
an'analar, urf-odatlar va umumbashariy qadriyatlarga asoslanadi.
25 Bu   borada   tarbiya   jarayonida   o‘quvchining   axloqiy,   ijodiy,   ma'naviy,
jismoniy   jihatdan   shakllantirishga   qaratilgan   innovatsion   metodlar   samarali
natijalar   beradi.   Bunday   tarbiya   o‘quvchilarda   voqyealar   rivojini   oldindan   ko‘ra
bilish, o‘zini real voqyelikda anglash, kelgusi hayot yo‘lini to‘g‘ri belgilash, axloq,
e'tiqod,   ishonch,   axloqiy   qadriyatlarni   to‘g‘ri   anglash,   ijtimoiy   hayotda   turli
vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qilishga yo‘llaydi.
Ayniqsa,   bahslashish,   ishontirish   treninglarida   o‘quvchi-yoshlarning   faolligi,
liderlik sifatlari, jamoada ishlash ko‘nikmalari shakllanadi. O‘zgalar fikrini hurmat
qilish,   ishontirish,   o‘z   fikrini   asoslash,   munozarada   qatnashish   mahorati   paydo
bo‘ladi.   Shuningdek,   muloqot   madaniyati,   his-tuyg‘ularini   jilovlay   olish,   fikr
yuritish   mahorati   shakllanadi.   O‘z   ishiga   mas'uliyat   hissini   shakllantirib,   ijodiy
tasavvurini   rivojlantiradi,   ma'naviy-axloqiy   tadbirlarni   loyihalashtirish,
ko‘ngilochar,   tashhisli,   ishchan   va   harakatli   o‘yinlar,   ziddiyatlarni   hal   etishning
turli   uslublari   (tanqid   usullari   –   ruhlantiruvchi,   ta'nali,   umidli,   qiyosiy),
rag‘batlantiruvchi (tanqid, vaziyatni yumshatuvchi, gina, tanbeh beruvchi tanqid_ -
bularning   barchasini   insonparvarlik   g‘oyalari   asosida   olib   borish   ijobiy   natijalar
beradi.
II-BOB O`QUVCHILARNI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYALASH. OILA
TARBIYASI
2.1  Axloq va axloqiylik haqida mutafakkirlarning qarashlari
Talabalarda   Ma’naviy-axloqiy   tarbiyani   tashkil   etish   ijtimoiy   tarbiyaning
muvaffaqiyatini   ta’minlovchi   eng   muhim   omil   ekanligi ,   m a’naviy-axloqiy   ta’lim
va tarbiya o’zaro bog’liqlik, uzviylik, aloqadorlik hamda dialektik xarakterga ega
26 bo’lib,   shaxs   ma’naviy   axloqiy   kamolotini   shakllantirishning   asosi     ekanligi
haqidagi tasavvurlarni shakllantirish.
Talabalarda   o ilaning   tasnifi,   ularning   rivojlanish   yo’nalishlari     olaviy
tarbiyaning   psixologik,   pedogogik   asoslari,   oilaviy   tarbiyaning   an`anaviy
metodlari,     bola   tarbiyasida   maxalla,   maktab,   oila   hamkorlig,   oilada   farzand
tarbiyasidagi   sharqona   odatlar,   bolalarni   maktabga   tayyorlashda   ota-ona
ma`suliyati   haqidagi tasavvurlarni shakllantirish.
Axloq   va   axloqiylik   haqida   mutafakkirlarning   qarashlaridan   misollar
keltiriladi. Bunda ma’ruzadan, quyida berilgan adabiyotlardan foydalaniladi. 
Buyuk   m а ’rif а tp а rv а r   А bdull а   А vl о niy   «Turkiy   gulist о n   yohud   ах l о q»
а s а rid а   ах l о q   «ins о nl а rni   ya х shilikk а   ch а qiruvchi,   yom о nlikd а n   q а yt а ruvchi   bir
ilmdur», - d е ydi.  А yn а n  ах l о q, uning ijtim о iy  а h а miyati h а qid а  m а ’lum о t b е ruvchi
m а zkur m а nb а d а   а ll о m а   ya х shi v а   yom о n   х ulql а rg а   to` х t а lib o`t а di 1
.   А ll о m а ning
nuq а ti   n а z а rch а ,   ya х shi   х ulql а r   quyid а gil а rd а n   ib о r а t:   f а t о n а t   ( а ql),   diyon а t
(e’tiq о d),   n а z о f а t   (p о klik   v а   t о z а lik),   g` а yr а t,   riyoz а t   (s а v о b   ishl а r),   q а n оа t,
shif оа t,   ilm,   s а br,   hilm   (yumsh о q   t а bi а t)   intiz о m,   n а fs   m е ’yori,   vijd о n,   v а t а nni
suym а k,   h а qq о niyat,   n а z а ri   ibr а t,   iff а t,   h а yo,   idr о k   v а   z а k о ,   hifzi   lis о n   (til   v а
а d а biyot),  iqtis о d,  viq о r  (g`urur),  muh а bb а t,   а vf  (k е chirimli  bo`lish).  Bu   х isl а tl а r
m а ’n а viy- ах l о qlilikning   а s о siy   sif а tl а ri   s а n а l а di.   Ul а r   а s о sid а   V а t а ng а   muh а bb а t
v а   s а d о q а t,   m е hn а tg а   ах l о qiy   mun о s а b а t,   o`z   а tr о fd а gil а rg а   ах l о qiy   yond а shuv,
shuningd е k, h а r bir o`quvchining o`zi v а  sh ах siy   х ulq- а tv о rig а  mun о s а b а tni q а r о r
t о ptiril а di.
А bdull а   А vloniy yom о n   х ulql а r sir а sig а   quyid а gil а rni kirit а di: g` а z а b,   а ysh-
ishr а t,   j а h о l а t,   s а f о h а t   (umri   v а   m о lini   b е k о rchi   n а rs а l а rg а   s а rf   etish),   h а m о q а t
1
,  Абдулла   Авлоний .  Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. – Тошкент, Ўқитувчи, 1992.
27 (o`zbil а rm о nlik,   m а nm а nlik),   а d о l а t   (d а ng а s а ,   yalq о v),   h а s о s а t   (t а ’m а ,   hirs),
r а h о v а t   (g` а yr а tsizlik),   а n о niyyat   ( х udbin,   mut а k а bbir,   m а nm а n),   а d о v а t   (k е k
s а ql а sh),   n а mim а t   (ch а qimchilik),   g`iyb а t,   h а q о r а t,     jib о n а t   (qo`rq о qlik),   h а s а d,
kizb (yolg` о n), nif о q, t а ’m а , zulm v а  b о shq а l а r.
O`quvchil а rd а   ij о biy   sif а tl а rni   t а rbiyal а sh   ul а rning   s а lbiy   х isl а tl а rd а n   h о li
bo`lishl а rig а  yord а m b е r а di. Bu es а  d а stl а b o`quvchil а rg а   х ulq- о d о b m е ’yorl а ri v а
q о id а l а rini   а ngl а sh v а   sh ах s   о ngini sh а kll а ntirishg а   d о ir m е t о dl а r   а s о sid а   а m а lg а
о shiril а di.
Ijtimоiy tаrbiyaning bоshqа turlаri kаbi  mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya аsоsi ni hаm
ilg`оr   milliy,   mа’nаviy-ахlоqiy   qаdriyatlаr,   хаlq   pеdаgоgikаsi   g`оyalаri   tаshkil
etаdi.
Mа’nаviyat   shахs,   хаlq,   dаvlаt   vа   jаmiyatning   kuch-qudrаti,   tаrаqqiyoti,
imkоniyatlаri vа istiqbоllаrini bеlgilаb bеruvchi chki ijоbiy, ruhiy оmildir.
Mа’nаviyat   (аrаbchа   «mа’nаviyat»   -   mа’nоlаr   mаjmui)   mоhiyatigа   ko`rа
ijtimоiy   tаrаqqiyotgа   ijоbiy   tа’sir   o`tkаzuvchi   fаlsаfiy,   huquqiy,   ilmiy,   bаdiiy,
ахlоqiy, diniy tаsаvvur, tushunchа vа g`оyalаr mаjmui  hisоblаnаdi.
Jаmiyat   mа’nаviyati   uch   muhim   sоhа   yo`nаlishidа   аmаliy   fаоliyatni   tаshkil
etish аsоsidа shаkllаntirilаdi:
Mаdаniyat   («cultura»   so`zidаn   оlingаn  bo`lib,  pаrvаrish   qilish,   ishlоv  bеrish
mа’nоsini   bildirаdi)   –   ijtimоiy   tаrаqqiyot   dаvоmidа   insоnlаrning   fаоliyati   tufаyli
28       Jamiyat ma'naviyati
Madaniyat
            Mafkura Ma'rifat
Jamiyat ma'naviyatini shakllantiruvchi omillar qo`lgа kiritilib, ulаrning ijtimоiy ehtiyojlаrini qоndirishgа хizmаt qiluvchi mоddiy
vа mа’nаviy bоyliklаr tizimi.
Mа’rifаt   shахs   оngigа   ilmiy   bilim,   ахlоq   qоidаlаri   hаmdа   ijtimоiy
munоsаbаtlаrni   tаrtibgа   sоluvchi   huquqiy   mе’yorlаrni   singdirish,   tа’lim-tаrbiyani
tаkоmillаshtirish,   milliy   mеrоs   vа   umuminsоniy   qаdriyatlаrni   o`rgаnish,   ulаrni
tаrg`ib etish mаqsаdidа аmаlgа оshirilаdigаn tаdbirlаr tizimi.
Mаfkurа   (аrаbchа   «mаfkurа»   -   nаqtаi   nаzаr   vа   e’tiqоdlаr   tizimi,   mаjmui)   –
jаmiyatdаgi   muаyyan   siyosiy,   huquqiy,   ахlоqiy,   diniy,   bаdiiy,   fаlsаfiy,   ilmiy
qаrаshlаr, shuningdеk, mа’nаviy-ахlоqiy yuksаklish, mа’rifiy-tаrbiyaviy ishlаrning
rivоjini   tа’minlоvchi,  ulаrning  mаqsаd  vа  yo`nаlishlаrini   аniqlаshdа  еtаkchi   o`rin
tutuvchi g`оyalаr tizimi.
Hаr uchаlа sоhаning uzviy birligi аsоsidа jаmiyat mа’nаviyati yuksаlаdi.
Ахlоq   esа   shахsning   хаtti-hаrаkаtlаri,   yurish-turishi,   turmush   tаrzi,   hаyot
kеchirish tаmоyillаri, qоidаlаri, ijtimоiy munоsаbаtlаr mаzmunini ifоdаlаydi.
Ахlоq   ijtimоiy   hоdisа   sifаtidа   jаmiyat   mа’nаviy-ruhiy   hаyotidа   o`zigа   хоs
o`rin tutаdi.
«Ахlоq»  (lоtinchа – хulq-аtvоr mа’nоsini bildirаdi) ijtimоiy оng shаkllаridаn
biri   bo`lib,   ijtimоiy   munоsаbаtlаr   hаmdа   shахs   хаtti-hаrаkаtini   tаrtibgа   sоlаdigаn
qоnun-qоidаlаr mаjmuidir.
Ахlоq   -   mа’nаviyatning   tаrkibiy   qismi   sifаtidа   shахs   kаmоlоtining   yuqоri
bоsqchi   sаnаlаdi.   Zеrо,   ахlоq,   ахlоqiy   mе’yorlаrsiz   shахsning   ruhiy   vа   jismоnаn
еtukligining   mеzоni   bo`lgаn   mа’nаviy   kаmоlоtgа   erishib   bo`lmаydi.   SHuning
uchun   hаm   mа’nаviy-ахlоqiy   tаrbiyadа   uzviylik,   аlоqаdоrlik   diаlеktik   хаrаktеrgа
egа bo`lib, shахsning mа’nаviy-ахlоqiy shаkllаnishidа muhim sаnаlаdi.
2.2   Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning maqsad va vazifalari.
29 Mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya vа ungа qo`yilаdigаn tаlаblаr bu jаmiyatdа mа’lum
ijtimоiy-ахlоqiy   tаlаblаrgа   mоs   ахlоqiy   хislаtlаrni   shаkllаntirish   mаqsаdidа
o`quvchilаr оngi, hissiyotlаri hаmdа хulqigа muvоfiq vа tizimli tа’sir etishdir.
Mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya vаzifаlаri  quyidаgilаrdаn ibоrаt:
1. O`quvchilаrdа mа’nаviy-ахlоqiy оngni shаkllаntirish.
2. Ulаrdа mа’nаviy-ахlоqiy his-tuyg`ulаrni tаrbiyalаsh vа rivоjlаntirish.
3. O`quvchilаrdа   mа’nаviy-ахlоqiy   хulq-аtvоr   ko`nikmа   vа   оdаtlаrini
tаrkib tоptirish.
Shuningdеk,   o`quvchidа   mа’nаviy-ахlоqiy   хislаtlаrni   shаkllаntirishgа
nisbаtаn   ehtiyoj   bo`lishi   shаrt.   Dеmаk,   mа’nаviy-ахlоqiy   tаrbiyani   tаshkil   etish
jаrаyonidа   uyushtiriluvchi   tаdbirlаr   хulq-оdоbgа   dоir   хаtti-hаrаkаtlаr   zаnjiridаn
ibоrаt   bo`lаdi.   Mа’nаviy-ахlоqiy   хаtti-hаrаkаtlаr   esа   o`quvchi   tоmоnidаn   ахlоqiy
mе’yor vа tаmоyillаr mоhiyatini o`rgаnish, ulаrni аnglаb еtishdаn ibоrаtdir.
Хаtti-hаrаkаtlаr tizimi mа’nаviy-ахlоqiy оdаtlаrni tаrkib tоptirаdi.   Bu bоrаdа
quyidаgi tаlаblаrni аmаlgа оshirish mаqsаdgа muvоfiqdir:
- mа’nаviy-ахlоqiy   tаrbiya   ахlоqsizlikkа   qаrshi   kurаshdаgi
«kоmpаniya»gа   аylаnmаy,   mаqsаdgа   muvоfiq,   uzluksiz,   tizimli   vа   izchil   аmаlgа
оshirilishi zаrur;
- o`quvchilаrdа mа’nаviy-ахlоqiy хislаtlаr vа fаzilаtlаrni tаrbiyalаsh fаоl
hаyotiy   vаziyatlаr,   ахlоqiy   mе’yorlаr   buzilgаn   hоlаtlаrdа   tаrbiyalаnuvchilаrning
o`z nuqаti nаzаrlаrini ifоdаlаshlаri bilаn аmаlgа оshirilishi;
- shахsdа   o`z   idеаligа   intilishigа   bo`lgаn   his-tuyg`ulаrini   uyg`оtishgа
yo`nаltirilgаn хаtti-hаrаkаtlаrni tаshkil etish bоrаsidаgi ko`nikmаlаrni tаrbiyalаsh;  
- mа’nаviy-ахlоqiy   tаrbiyagа   dоir   ishlаrni   tаrbiyalаnuvchilаrning
tаjribаsi,   tаrbiya   qоidаlаrini   qаbul   qilishlаri   vа   bungа   tаyyorliklаri,   yaхshi   vа
30 yomоn хаtti-hаrаkаtlаrning mоhiyatini tushunishlаrini hisоbgа оlgаn hоldа аmаlgа
оshirish;
- tаrbiyalаnuvchilаrdа   yuksаk   mа’nаviy-ахlоqiy   sifаtlаr   –   insоniylik,
insоngа   hurmаt,   mеhr-sахоvаt,   хushmuоmаlаlik,   ijtimоiy   munоsаbаtlаrni   tаshkil
etishdа muоmаlа mаdаniyati vа ахlоq qоidаlаrigа riоya qilish kаbi hоlаtlаrni tаrkib
tоptirish;
- fuqаrоlik   mаdаniyati,   оngli   intizоm,   jаmоаni   hurmаt   qilish   vа   bоshqа
judа ko`p mа’nаviy-ахlоqiy sifаtlаr  – bоshqlаrgа g`аmхo`rlik qilish, оdаmlаrning
g`аm-tаshvishi,   quvоnchini   tushunа   оlish,   o`z   mаnfааtidаn   o`zgаlаr   mаnfааtlаrini
ustun qo`yish, ахlоqiy mе’yorlаr hаmdа mаvjud qоnunlаrgа zid хаtti-hаrаkаtlаrni
to`хtаtаоlish, mа’lum хаtti-hаrаkаtlаrni аmаlgа оshirishdа jаmоа а’zоlаrining fikri
bilаn o`rtоqlаshish, mаs’uliyatni his etish kаbilаrgа аsоslаnishi kеrаk.
Oila   murakkab   ijtimoiy   guruh   bo’lib ,   biologik   ijtimoiy,   axloqiy,
mafkuraviy va ruhiy   munosabatlarning birlashuvi  natijasida vujudga keladi.  
Oila
tor maishiy tushuncha emas, balki u ijtimoiy jamoadir. Shu sababli oilalar birlashib
jamiyatni   tashkil   qiladi.   Oila   jamiyatning   boshlang’ich   ijtimoiy   bo’g’ini   bo’lib,
o’zida   oila   a’zolarining   ehtiyojlari,   qiziqishlari,   mayllari,   tarbiyasi   va   boshqa
ijtimoiy faoliyat turlarini aks ettiradi.  Bu   muqaddas   dargohda   kelajak   kishisi
kamolga   yetadi.   Keksalar   ko’pincha   «Bug’doy   eksang   bug’doy   olasan,   arpa
eksang- arpa olasan» deyishadi. 
Oilaviy   tarbiya   doimo   o’zining   murakkab   va   ko’p   qirraliligi,   ajoyib   va
serjiloligi bilan ajralib turadi. Bu shu bilan  izohlanadiki, har bir oila o’ziga xos bir
olam,   olam   ichidagi   olam,     shu   bilan   birga   olamga   sig’magan   olam,   u   tarbiya
ishida o’ziga xos, takrorlanmas xususiyatlarni o’zida namoyon qiladi.
31 Biz   oila   haqida   gapirar   ekanmiz,   unga   qanday   vazifa   (funksiya)lar
yuklatilgan ligini bilishga qiziqishimiz ham shubhasiz.
2.3 Oila tarbiyasining maqsad va vazifalari. Oila ma’naviy tarbiya asosi .
Oilaning   iqtisodiy   funksiyasi   uning   asosiy   tarbiyaviy     funksiyasidir .
Bolalarning   aqliy,   jismoniy,   axloqiy   estetik   tarbiyasiga   oilada   asos   solinadi.   Oila
inson deb ataluvchi binoning faqat poydevorini qo’yish bilan cheklanmasdan, balki
uning   so’nggi   g’ishti   qo’yilguncha   javobgardir.   Jamiyatning   komil   fuqarosini
shakllantirish,   tarbiyalash   hozirgi   zamon   oilasining   muhim   funksiyasi   darajasiga
kiradi. Chunki shaxsning ijtimoiylashuvi dastavval oilada amalga oshadi.
  Oilaning   kommunnikativ   funksiyasi   oila   a’zolarining   o’zaro   muloqot   va
o’zaro   tushunishga   bo’lgan   ehtiyojini   qondirishga   xizmat   qiladi.   Psixologik
tadqiqotlarda   ta’kidlanishicha,   turli     ijtimoiy   oriyentatsiyalar,   «ustanovka»lar,
hissiy   madaniyat,   odamning   axloqiy,   ma’naviy   va   psixologik   salomatligi-   oilada
o’zaro,   ichki   muloqot   xarakteri,   xonadondagi   yoshi   kattalarning   o’zaro,
munosabatlarida   psixologik   «ustanovka»larni   namoyon   qilishlari   oiladagi   axloqiy
psixologik iqlimga to’g’ridan- to’g’ri bog’liqdir.
  Insoniyat   taraqqiyotining     hozirgi   bosqichida   fan   texnika   taraqqiyotining
yuksalib,   odamlarning   kundalik   hayotning   urbanizatsiya-lashuvining
(radio,televideniye,   video,   kompyuter   va   boshqalar)   ortib   borishi,   oilalarning
tobora nuklearlashib 3
 borayotganligi bilan   oilaning kommunikativ funksiyasining
ahamiyati   tobora ortib bormoqda.
Nikoh-oila   munosabatlari   yuzaga   kelgan   dastlabki,   ibtidoiy   zamonlardan
buyon   unga   xarakterli   bo’lgan   xususiyatlardan   biri,   oila   a’zolarining   axloqiy-
psixologik   himoyalanishini   ta’minlash,   yosh   bolalarga   va   mehnatga   yaroqsiz
3
 Нуклеар ( nucleus )- ядро деган маънони англатиб, нуклеар оила- ота-она ва болалардан  иборат бўлиши тушунилади.
32 kishilar   yoki   keksa   qarindoshlarga   moddiy-ma’naviy   va   jismoniy   yordam
ko’rsatish kabilardan iborat bo’lib kelgan 4
.
Bu   holat   oilaning       rekreativ   funksiyasini-   tashkil   qiladi.   Oilaning   rekreativ
funksiyasi-   o’zaro   jismoniy,   moddiy,   ma’naviy   va   psixologik   yordam   ko’rsatish
funksiyalaridan biri hisoblanadi. 
Oilaning   muhim   bo’lgan   funksiyalaridan   yana   biri-   bu   uning   reproduktiv
(   jamiyatning   biologik   uzluksizligini     ta’minlash,   bolalarni   dunyoga   keltirish)
funksiyasidir.     Bu   funksiyaning   asosiy   mohiyati   inson   naslini   davom   ettirishdan
iboratdir.   Oilaning   vazifasi   faqatgina   yangi   avlodni   dunyoga   keltiribgina
qolmasdan, insoniyat  paydo bo’lgan davrdan boshlab yashab  kelayotgan ilmiy va
madaniy yutuqlari bilan tanishtirgan holda, ularning salomatligini saqlab turishdan
ham iboratdir. 
  Oilaning   jamiyat   oldidagi   reprokduktiv   funksiyasi   va   uning   bajarilishi
deyilganda aholi sonining qayta tiklanishi  uchun har bir oilada nechtadan farzand
bo’lishi lozimligi nazarda tutiladi.
Oilaning   felitsitologik   funksiyasi   nima?   Hozirgi   zamon   oilasining   tobora
ahamiyati   ortib   borayotgan   funksiyalaridan   biri   uning   felitsitologik   funksiyasidir
(italyancha   «felitsite»-   baxt   degani).   «Shaxsiy   farovonlikka   erishishga   intilish
oilaviy   munosabatlar   tizimida   ko’p   jihatdan   hal   qiluvchi   omil   bo’lib   bormoqda.
Oilada   er-xotining     bir-birini   to’liq   tushunishi-   ularning   o’zlarini   baxtli   his
qilishlarini  ta’minlaydi.  Shuningdek, o’zidagi  mavjud tabiiy-ijodiy  imkoniyatlar
(iqtidorni)     ro’yobga   chiqarish,   jamiyat   va   oila   doirasida   sarflash   ham   insonga
o’zini   baxtli   his   qilish   imkonini   beradi» 5
.   Keyingi     vaqtlarda     insonning
imkoniyatlari ortgan sari uning baxtga intilish darajasi ham ortib bormoqda.
4
 1001 саволга психологнинг 1001 жавоби.Ғ.Б. Шоумаров таhрири остида. –Тошкент: «Меhнат», 2000. 38-39-бетлар.
5
 1001 саволга психологнинг 1001 жавоби.Ғ.Б. Шоумаров та ҳ рири остида.-Т.: «Ме ҳ нат», 2000. 40-41 бетлар. 
33 Oilaning   regulyativ     funksiyasi   oila   a’zolari   o’rtasidagi   o’zaro
munosabatlarni     boshqarish   tizimini,   shuningdek   birlamchi   ijtimoiy   nazoratni,
oilada ustunlik va obro’ni amalga oshirishni ifodalaydi.  Bunda kattalar tomonidan
yosh   avlodi   nazorat   qilish   va   ularni   moddiy   hamda   ma’naviy   tomondan   qo’llab-
quvvatlash  nazarda tutiladi.
Oilaning relaksatsiya  funksiyasi  uning eng asosiy funksiyalaridan  biridir.
Bu degani oila a’zolarining jinsiy, emotsional faoliyatini, ruhiy-jismoniy quvvatini,
mehnat qobiliyatini yana qayta tiklash demakdir 6
.
Oilashunos   olimlar:   G’.B.Shoumarov,   N.   Sog’inov,E.   Sattorovlar   oilaning
maqsadi: barkamol avlodni voyaga yetkazish va jamiyat ravnaqiga hissa qo’shish,
deb ta’kidlaydilar. 
  Demak,   oilaning   asosiy   maqsadi   ham   ma’naviy,   ham   iqtisodiy   jihatdan
oilaviy   ahvolni   rivojlantirish,   jamiyatga   sog’lom,   aqlli,   har   tomonlama   barkamol
farzand   tarbiyalash.   Jamiyatdagi   barcha   yutuqlardan   foydalangan   holda,   undagi
illatlarni   tag-tomiri   bilan   yo’q   qilishda   faol   ishtirok   etish.   Oila     qal’a   ekan,   bu
qal’ada bekinmachoq o’ynamaslikni, yoshlikdan o’yinqaroqlik, beboshlik, erkalik,
beparvolik   o’rnini   sezgirlik,   mas’uliyat,   andisha,   javobgarlikni   sezish   kabi
fazilatlar   egallashi   lozimligini   tushunish   kerak.   Buning   uchun   o’zimizda
ma’suliyat hissi ko’nikmasini his qilishimiz zarur.
Yosh   avlodning   hayotdagi   ko’p   qismi   oilada   o’tadi.   Shu   boisdan
turmushning murakkab muammolari bilan oilada tanishadilar. 
Oiladagi   mavjud   an’analar,   urf-odatlar,   rasm-rusmlar   va   marosimlarning
ijobiy ta’sirida yigit-qizlar asta-sekin kamol topib boradilar. An’ana va marosimlar
tarbiyaning qudratli quroliga aylanadi.
6
 1001 саволга психологнинг 1001 жавоби.Ғ.Б. Шоумаров та ҳ рири остида. -Т., «Ме ҳ нат», 2000. 42-бет.
34 Oilaviy   tarbiya   ijtimoiy   tarbiya   bilan   uzviy   aloqada   bo’lsagina   o’sib
kelayotgan   yosh   avlod   farovonligini   ta’minlashi   mumkin.   Oila   tarbiyasidagi
yutuqlar ota-onalarga pedagogik bilimlar berish, oilaviy tarbiya bo’yicha tajribalar
almashish,   ota-onalarni   tarbiyaviy   ishlarga   qizg’in   jalb   qilishga   ham   bog’liqdir.  
Har   bir   ota-ona   o’z   farzandini   tarbiyalash   borasidagi   burch   va
mas’uliyatlarini chuqur anglashiga bog’liq.
Bundan tashqari normal oilaviy muhit, ota-onaning obro’si, to’g’ri kundalik
rejim, bolani  kitobga va o’qishga, mehnat qilishga o’z vaqtida jalb qilishlari ham
muvoffaqqiyat garovidir.
Shunday qilib, oilaning jamoatchilik bilan hamkorligining o’rni beqiyosdir. 
      Oilaning   jamoatchilik     bilan     hamkorligi     yaqin   bo’lgandagina   sog’lom
g’oyalar, siyosiy ong va huquqiy madaniyat, mustaqil fikrlash, iymon, e’tiqod kabi
tushunchalar   ravnaqiga   yetishadi.   Bunda   mahalla,   bobolar   va   momolar   tarbiyasi
demokratiya darsxonasi bo’lishi kerak. 7
7
 Inomova   K.M.    «Oilada   bolalarning   ma’naviy-axloqiy   tarbiyasi»   Toshkent: Fan, 1999, - 151 b.
35 III.BOB. O’QUVCHILARNI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYALASH.
OILA TARBIYASI, UNING MAQSADI, VAZIFALARI, MAZMUNI
3.1. Axloq va axloqiylik haqida tushuncha.
Ko‘p asrlar davomida, antik davrlardan boshlaboq mutafakkirlar axloq haqida
juda  ko‘p  asarlar   yozdilar.  Ular  axloqning  mohiyatini   tushunishga,   tushuntirishga
harakat   qildilar.   O‘tgan   uzoq   tarixiy   taraqqiyot   davrida   axloq   quyidagicha   talqin
qilib kelindi:
-kundalik hayot aqliy tajribasi;
-individning o‘z xulq-atvoridan qoniqishi;
-burchga sadoqat ramzi;
-ijtimoiy stabillik va tartibni saqlash vositasi;
-ijtimoiy foydani talab qiluvchi ijtimoiy hodisa;
-jamiyatda adolatni   qaror toptiruvchi vosita ;
-insonlarning o‘zaro hamjixatligini ta’minlovchi vosita;
-vijdon ovoziga bo‘ysundiruvchi vosita;
-inson hayotining oliy ma’nosini anglash yo‘li.
Har   bir   inson   o‘zining   butun   umri   davomida   o‘zining   qadriyatlar   tizimini,
o‘zining   hulq-atvor,   yomonlik   va   yaxshilik,   baxt,   adolat   va   boshqa   axloqiy
kategoriyalar xaqidagi tasavvurlarini takomillashtirib boradi.
Insoniyat  tarixida axloqiy taraqqiyot bo‘lgan va u davom etib kelmoqda. Bu
davom etish qat’iy tadrijiylikka ega emas. U goxo susayish, ba’zan esa biroz ortga
chekinish,   ba’zan   bir   qancha   muddat   turg‘un   turish   xususiyatlariga   egadir.   Lekin
katta davrlar va tarixiy oraliqlarni olib qaraydigan bo‘lsak, axloqiy taraqqiyotning
mavjud   ekaniga   ishonch   hosil   qilish   qiyin   emas.   Mustabid   tuzumlar   va   shaxslar
keltirib   chiqargan   axloqiy   tanazzullar   xammasi   qisqa   muddatli   hamda   o‘tkinchi
36 hodisalardir.   Zero   insonning   asosiy   mohiyati   o‘zini   va   o‘z   jamiyatini   taraqqiy
ettirib   borish   bilan   belgilanadi.   Axloq   esa   ana   shu   taraqqiyotdan   xech   qachon
chetda   turmaydi.Insondagi   ixtiyor   erkinligi   zaruriyat   talabi   bilan   oqilona,   aqlga
bo‘ysundirilgan ravishda cheklanadi, ya’ni nisbiylashadi.   Aks holda , muayyan bir,
bir necha inson yoki guruhning betiyiq, erkin ixtiyori na faqat boshqa insonlar va
guruhlar,balki   nabotot,   hayvonat   olami,   butun   dunyo   uchun   fojeaga   aylanishi
mumkin.   Ixtiyor   erkinligini   bunday   cheklashning,   aqlga   bo‘ysundirishning   asosiy
vositasi axloqdir.
Ixtiyor erkinligi tufayli inson har qadamda axloqiy tanlov muammosiga duch
keladi.   Bu   muammo   kishida   mas’uliyat   hissi   mavjudligidan   dalolat   beradi.
Mas’uliyatni, o‘zgalar va o‘z vijdoni oldida javobgarlikni sezmagan kishi xoxlagan
ishga   qo‘l   urishi   mumkin   –   uni   o‘z   qilmishining   oqibati   qiziqtirmaydi,   u   faqat
manfaat  ustivorligini tan oladi, xolos. Unday odamni axloqsiz deb ataydilar.   Zero
inson yo ezgulikni , yo yovuzlikni tanlashi  tufayli nimanidir ixtiyor etadi:  axloqiy
tanlov – har bir xatti-harakat, har bir qilmishning ibtido nuqtasi. Umuman inson va
jamiyat axloqiy hayotida tanlovning ahamiyati beqiyos.
Dastlabki axloqiy qonun-koidalar ana shu tanlovni ro‘yobga chiqarishga, yana
ham   aniqroq   aytganda,   uni   osonroq   amalga   oshirishga   xizmat   qilgan.   Ilk   axloqiy
qoida «o‘zingga ravo ko‘rmagan narsani boshqaga ham ravo ko‘rma” mazmunida
dunyoga  kelgan.   Uning   hozirgi   zamondagi   o‘zbekchasi   «pichoqni   avval   o‘zingga
ur, og‘rimasa o‘zgaga ur”, “o‘zingni er bilsang, o‘zgani sher bil” kabi maqollarda
aks   etgan.   “Axloqning   oltin   qoidasi”   deb   atalgan   ushbu   qoida,   bizningcha,   eng
qadimiy   axloqiy   talablardandir.   Zero   xun   olish   talabi   keyinroq   paydo   bo‘lgan   va
insonning   asl   mohiyatiga   to‘g‘ri   kelmaydigan   qoidalardan.   Dastlabki   axloqiy
37 qonun-qoidalar   muqaddas   kitoblarda   o‘z   aksini   topgan   zo‘ravonlikka   zo‘ravonlik
bilan javob bermaslik tamoyili asosida yaratilgan.
Ana   shu,   inson   axloqiy   hayotining   asosi   bo‘lgan   qonun-qoidalar   hozir   ham
o‘z ahamiyatini yo‘qotgani  yo‘q. Odamlar ularni  og‘ir  majburiyat deb bilmasdan,
dil-dildan   bajaradigan   zamonning   tezroq   kelishi   uchun   tinmay   harakat   qilishlari
ahlokiy taraqqiyotdan dalolatdir.
Axloqning tarkibiy tuzilishi murakkab bo‘lib, quyidagi elementlardan iborat:
-axloqiy   amaliyot-axloqning   muhim   va   belgilovchi   komponenti   bo‘lib,
insonning   xatti-harakatlari   orqali   namoyon   bo‘ladi.   Faqat   inson   xulq-atvorining
xatti-harakatlarda namoyon bo‘lish orqaligina uning axloqiyligi haqida tasavvurga
ega bo‘lish mumkin.
Insonning   faoliyati ,   inson   tomonidan   axloq   normalari   va   prinsiplarining
amaliyotga   tatbiq   qilishi   uning   axloqiy   tarbiyasi,   axloqiy   madaniyatining
ko‘rsatkichi   hisoblanadi.Ma’lumki,   har   bir   faoliyatda   aniq   bir   maqsadni   ko‘zlab,
tegishli   vositalar,   usullar   orqali   harakat   qilinadi   va   ma’lum   natijalarga   erishiladi.
Har qanday maqsad albatta axloqiy mazmunga ega bo‘ladi. Bu maqsadlar ma’lum
vositalar   axloqiy   mazmuniga   ko‘ra,   qo‘llanilishi   mumkin   bo‘lgan   yoki   mumkin
bo‘lmagan   vositalarga   ajratilishi   mumkin.Maqsad   va   vosita   muvofiqligi
muammosi   –   yuridik   etikaning   muhim   masalasidir.   Hozirgi   zamon   jinoyat
jarayonida maqsad va vosita muvofiqligi muammosi muayyan huquqiy va axloqiy
asosda hal etiladi. Etikada «maqsad vositani oqlaydi prinsipi, ezgu maqsad yo‘lida
har   qanday   vositalarni   qo‘llash   mumkin»   –   degan   fikr   inkor   etiladi.   Maqsad
qanchalik ezgu bo‘lmasin, vositalar ham axloqiy chegarada bo‘lishi darkor.
Axloqiy munosabatlar - ijtimoiy munosabatlarning ko‘rinishi sifatida insonlar
tomonidan   axloqiy   (axloqsiz)   xatti-harakatlarni   sodir   etish   jarayonida   vujudga
38 keladi. Axloqiy munosabatlarning ob’ektiv va sub’ektiv tomoni mavjud. Sub’ektiv
tomoni - bu insonning qiziqishlari, hissiyotlari. Ob’ektiv tomoni esa - inson uchun
imperativ   xarakterga   ega   bo‘lgan   normalar,   ideallar,   urf-odatlar,   an’analar   va
boshqa   ijtimoiy   faktorlar   hisoblanadi.Kishilar   axloqiy   munosabatga   kirishar
ekanlar ,   o‘z   zimmalariga   muayyan   axloqiy   majburiyatlarni   oladilar   va   muayyan
axloqiy   huquqlarga   ega   bo‘ladilar.Axloqiy   ong   -   o‘z   ichiga   axloqiy   amaliyot   va
axloqiy munosabatlarga  ta’sir  ko‘rsatuvchi   bilimlar,  qarashlar,  hissiyotlar,  norma,
prinsiplarni qamrab oladi. SHu bilan birga uyat, vijdon azobi, o‘z xatti-harakatidan
achinish   yoki   qoniqish,   haqligini   anglash   kabi   axloqiy   hissiyotlarni   uyg‘otuvchi
axloqiy   o‘z-o‘zini   anglash   va   axloqiy   o‘z-o‘zini   baholashni   qamrab   oladi.
Axloqiy   ong   aksikologik   xususiyatga   ega,   chunki   har   bir   hodisaga   muayyan
axloqiy   norma ,   prinsip,   an’ana,   qadriyat,   ideallar   nuqtai   nazaridan   yondashadi.
Axloqiy   ong   ijtimoiy   taraqqiyot   jarayonida   kishilarning   ijtimoiy   hayotlari   va
ijtimoiy   munosabatlarini   boshqarish   ehtiyoji   tufayli   kelib   chiqadi.Axloqiy   ong
voqelikni   in’ikos   ettirar   ekan,   boshqa   ijtimoiy   ong   shakllari   singari   haqiqiy   yoki
aksincha   bo‘lishi   mumkin.   Uning   ham   haqiqatligi   mezoni   ijtimoiy   praktika
hisoblanadi.   SHu   bilan   birga   axloqiy   ongning   o‘ziga   xos   xususiyatlari   ham
mavjud.
1. Axloqiy ong boshqa ijtimoiy ong shakllariga nisbatan kishilarning kundalik
hayotidagi   xulq-atvoriga   faolroq   ta’sir   ko‘rsatadi.   Axloqiy   qarashlar,   prinsiplar,
ideallar   inson   faoliyatiga   bevosita   singib   ketgan   bo‘lib,   xatti-harakatga   undovchi
motivlar hisoblanadi.
2. Fandan farqli ravishda, axloqiy ong insonga kundalik ong, ijtimoiy ruhiyat
darajasida   ta’sir   ko‘rsatadi.   Faqat   yuqori   darajada   axloqiy   ong   ilmiy   bilim
39 xususiyatlariga   ega   bo‘ladi,   axloqiy   qarashlar   va   ideallar   nazariy   bilimlarga
aylanadi.
3.   Axloqiy   ong,   axloqiy   bilimlar   majburiy   xarakterga   ega   (imperativ
xarakterga ega).Axloqiy ong ikki ajralmas qismdan iborat:   individual axloqiy ong ,
ijtimoiy axloqiy ong,Individual axloqiy ong tarkibiga shaxsning his-tuyg‘usi, fikr-
mulohazasi   kiradi,   ijtimoiy   axloqiy   ong   tarkibiga   jamiyat   tomonidan   ishlab
chiqilib,   hayotga   tadbiq   etiladigan   axloqiy   kodekslar,   kategoriyalar,   normalar,
prinsiplar,   g‘oyalar   va   hokazolar   kiradi.Axloq   ijtimoiy   ong   shakllaridan   biri
sifatida   jamiyat   hayotida   muhim   o‘rin   egallaydi   va   boshqa   ijtimoiy   ong   shakllari
bilan   uzviy   aloqadorlikda   rivojlanib   boradi.Masalan,   axloq   bilan   din   aloqadorligi
masalasida   shuni   aytish   mumkinki ,   mohiyatan   din   inson   hayotining   axloqiyligini
taqozo qiladi. SHu bois diniy – shar’iy tamoyillar  va me’yorlar, hadisi  sharifdagi
o‘gitlar axloq-odob qoidalari bilan chambarchas bog‘liq.CHunonchi,inson eng oliy
qadriyat sifatida qat’iy muhofaza etiladi. Din insonni axloqiylashtirishning vositasi
sifatida ish ko‘radi. Demak, diniy taqvo bilan axloqiy talabning ildizi bir xil.
3.2. Ma’naviy-axloqiy tar biyani amalga oshirish yo’llari.
«Axloq   ilmi   insonlarni   yaxshi   xulqlarga   chaqirib,   yomon   xulqlardan
qaytarmoq uchun yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini
bayon qiladurgan, bildiradurgan bir ilmdir. Har qim axloq ilmini bilib amal qilsa,
bu dunyoda aziz, oxiratda sharofatlik bo‘lur.
Agar bir qishining o‘zidan, ishidan, so‘zidan boshqa qishilar ozor topmasalar,
yaxshi xulq deyulur. Agar ozor topadurgan bo‘lsalar yomon xulq deb atalur.
«Axloq   insonlarni   yaxshilikqa   chaqirguvchi,   yomonlikdan   qay-targuvchi   bir
ilmdir.   Yaxshi   xulqlarning   yaxshiligini,   yomon   xulq larning   yomonligini   dalil   va
misollar ila bayon qiladurgan qitobni axloq deyilur.
40 Agar   nafs tarbiyat topib , yaxshi ishlarni qilurga odat qilsa, yaxshilikqa tavsif
bo‘lib,   «yaxshi   xulqlar»,   agar   tartibsiz   o'sib,   yomon   ishlar   qiladurg'on   bo‘lib
qyetsa, yomonlikqa tavsif bo‘lib, «yomon xulqlar» deb atalur».
«Axloq tarbiyasi insonni axloqiy barqarnollikqa yetqazish va uning bashariyat
jamiyatiga foydali inson qilib tarbiyalashdan iboratdir...
Bolalar   suvga   o'xshaydilar.   Suv   qaysi   rangdagi   idishda   boisa,   o'sha   rangda
tovlangani   qabi,   bolalar   ham   qanday   muhitda   bo'lsalar   o'sha   muhitning   shunday
odat   va   axloqini   qabul   qiladilar.   Ax loqiy   tarbiyaning   eng   buyuq   sharti   shundan
iboratqi,   bolalar   ko‘proq   yaxshi   va   yomon   axloqni   o‘z   uylaridan,   qo'chadagi
o'rtoqlaridan,   maqtabdagi   O‘quvchilardan   qabul   qiladilar*.   Demaq,   axloq   butun
insoniyatga   hos   bo'lgan   tushunchadir.   Uning   mohiyati   shaxs   xatti-haraqatlari,
turmush tarzi, ijtimoiy munosabatlar mazmunini ifodalaydi.
Axloqiy tarbiya mazmuni asosan quyidagilarda o‘z ifodasini topadi:
1. Jamiyatga,   Vatanga   muhabbat   va   sadoqatni   tarbiyalash.   Bu   xildagi
munosabatlar   shaxsning   vatanparvarligi,   fuqaro   yetuqligi,   baynalminallik   qabi
fazilatlarda   aqs   etadi,   uning   maqsadlarida   vatan   boyliklarini   ko‘paytirish,
mutsahqamlash va himoya qilishga qaratilgan amaliy ishlarida namoyon bo‘ladi.
2. Mehnatga   axloqiy   munosabatni   tarbiyalash.   Bu   axloqiy   munosabat
shaxsning   mehnat   jarayonida   namoyon   bo‘ladigan   yuqsaq   ongida,   mehnatning
hayotdagi   rolini   anglashida,   xususiy   va   jamoa   mehnatiga   tayyorlik ,
mehnatsevarlikda ifodalandi.
3. Atrofdagi   qishilarga   axloqiy   munosabat.   Shaxsning   jamoatchilik,
ko‘pchilik manfaatini o‘z shaxsiy manfaatidan usun qoyishidir.
41 4.   Shaxsning   o‘ziga,   o‘z   xulqiga   axloqiy   munosabatni   tarbiyalashi   -   bu
o‘quvchini ongli intizom ruhida tarbiyalashdan iboratdir.Axloqiy tarbiyani amalga
oshirish ayollari
Maqtabda   o‘quvchilarga   axloqiy   tarbiya   berishda   xilma-xil   usullar
qo‘llaniladi:
dars, ta'lim jarayonida axloqiy tarbiyani qo'shib olib borish;
 ahil, inoq uyushtirilgan intizomli jamoa orqali axloqiy tarbiya berish;
 To‘g‘ri rejalashtirilgan tarbiyaviy tadbirlarni tashqil etish orqali;
 maqtabda   ijobiy   emotsional   sharoit   yaratish   orqali.   Masalan,   Mustaqillik
quni, Navro‘z bayrami;
 barcha O‘quvchilarning maqtabdagi umumiy va yagona tartib qoidaga rioya
qildirish orqali;
 turli   tushuntirish,   uqtirish,   suhbat,   munozara,   rag'batlantirish,   jazolash
usullaridan foydalanish orqali;
 tarbiyaviy   soatlar,   «Odobnoma»,   «Ma'naviyat   asoslari»   darslari   saviyasini
oshirish orqali;
 mehnat   ilg'orlari,   ilm-fan   xodimlari ,   mehnat   faxriylari,   hojilar   bilan
uchrashuvlar uyushtirish orqali;
 maqtabda   turli   qyechalar,   olimpiada,   fetsival,   musobaqalar   o‘tqazish,   turli
axloqiy-ma'rifiy teleradio eshittirishlaridan foydalanish;
 dars   va   tarbiyaviy   tadbirlar   jarayonida   milliy   qadriyat   va   an'analarimiz   aqs
etgan asarlarni o‘qib-o‘rganish orqali.
Insonning   ma'naviyati   uning   odobi,   xulqi,   madaniyatidan   tashqil   topadi.
Ma'naviyat   esa   aqliy,   axloqiy,   huquqiy,   iqtisodiy   va   siyosiy   bilimlar   zamirida
shakllanadi.
42 Sifat alohida bir shaxsning muayyan bir xislatini ifodalovchi qategoriyadir.
Fazilat   -   alohida   shaxs,   el,   elat,   xalq   ulusga   taalluqli   boigan   ijobiy   axloqiy
sifat majmuyi.
Odamning inson sifatida shakllana borishi jarayonida uning qamolat darajasi
odob,   axloq,   madaniyat,   ma'naviyat   elementlarining   unda   qanchalik
mujassamlashganligi bilan belgilanadi. S’hu o‘rinda bu qategoriyalarning mohiyati
utsida to'xtalib o'tish joizdir.
Odob - har bir insonning o‘zi bir inson yoqi jamoa bilan bo'lgan muloqotida
hamda yurish-turishida o‘zini tuta bilishidir.
Axloq - jamiyatda qabul qilingan, jamoatchilik fiqri bilan ma'qullangan xulq-
odob normalari majmuyi.
Madaniyat   -   jamiyat   va   unda   yashovchi   fuqarolarning   faoliyati   jarayonida
to'plangan barcha ijobiy yutuqlar majmuasi.
Ma'naviyat   -   inson   ongini   aqs   ettiruvchi   barcha   ijobiy ,   ruhiy,   intelleqtual
fazilatlar majmuasi.
Mushohada qilish aqlning peshlanishiga olib qyeladi. Aql ongni sayqallaydi,
ong   esa   moddiy   va   ma'naviy   manbaga   aylanadi.   Shu   tarzda   inson   seqin   -   atsa
taqomillashib, qomillikka erishib boradi.
Musulmon  axloqining asoslari  mazmunan  boy va rang-barang qo‘rinishlarda
namoyon   etadi.   qur'oni   qarimdagi,   hadisi   sharifdagi   asrlar   davomida   ota-
bobolarimiz   hayotida   tarqib   topgan   milliy   urf-odatlar,   ma'naviyatimiz
sarchashmalari   Forobiy,   Abdurahmon   Jomiy,   Alisher   Navoiy   va   boshqa   olimu
yozuvchilarning axloq ha-qidagi fiqr mulohazalari hozirgacha o‘z qadr-qimmatini
yo'qot-magan.
43 Milliy   itsiqlol   mafkurasining   ma'naviy,   madaniy   va   yuqsaq   axloqiy-ruhiy
qadriyati   shundaqi,   u   hamma   vaqt   har   qanday   sharoitda   qishini   halollikqa   da'vat
etadi.   Zotan   uning   siyosiy   ahamiyati   va   ma'naviy   qadriyati   ham   xuddi   shu   bilan
belgilanadi.
Ma'naviy-axloqiy tarbiyajda vijdonning o‘rni.
Tarbiyada   vijdon   eng   oliy   ma'naviy-insoniy   sifatdir.   Vijdon   tushunchasi,
insonning   vijdoniy   sifati,   uning   ongi,   qalbi,   aqli   va   irodasiga   bog‘likdir.   Chunqi
insonning   ichqi   ruhiy   qyechinmalarida   yaxshilik   va   yomonlik   doimo   qurashda
bo‘ladi.   Agar   inson   biror   ma'naviy   vaziyatda   o‘z   qalbiga   quloq   solib,   irodasini
ishga   solsa,   g'arazgo'ylik,   mansabparatslik,   molparatslik   qabi   g'ayri   insoniy
illatlardan   usun   chiqib   oqilona   ish   qo‘rsa   uning   vijdoniy   sifati   yuqoriligini
qo‘rsatadi.   Inson   qalbida   g'ayri   insoniy   illatlarning   usun   bo‘lishi   aslida   ma'naviy
qasallikdir.   «MiIliy   itsiqlol   g‘oyasi:   asosiy   tushuncha   va   tamoyillar»   risolasida
shunday   deyiladi:   «Milliy   mafkura   insonga   faqat   moddiy   boyliklar   va
ne'matlar   uchun   emas ,   awalo,   Alloh   taolo   ato   etgan   aql-zaqovat,   iymon-ye'tiqod
tufayli   yuqsaq   ma'naviyatga   erishish   uchun   intilib   yashash   lozimligini
anglatadigan,   bu   muraqqab   va   tahlikali   dunyoda   uning   taraqqiyot   yo`lini
yoritadigan mayoqdir.
3.3. Komil insonning ma’naviy sifatlari. Inson komilligi mezonlari.
О ‘zbekiston   о ‘z   istiqloliga   erishganidan   s о ‘ng   jamiyat   ma’naviy   hayotini
sog‘lomlashtirish va rivojlantirish, inson omiliga katta e’tibor berish mamlakatimiz
oldida   turgan   eng   asosiy   vazifalardan   biri   sifatida   kun   tartibiga   q о ‘yilishi   ham
moziyning   k о ‘p   asrlik   saboqlariga,   jamiyat   oldida   k о ‘ndalang   turgan   yangi
vazifalarni   hal   etishga   oqilona   yondashishning   k о ‘rinishidir.   Milliy   о ‘zlikni
anglash   jamiyatimiz   hayotida   r о ‘y   bergan   ma’naviy   о ‘zgarishlarning   asosidir.
44 Milliy   о ‘zlikni anglash ham shaxsning, xalqning ma’naviy kamoloti bilan bog‘liq.
Milliy   о ‘zligini,   о ‘z   manfaatlarini,   о ‘z   mamlakati   taraqqiyoti   istiqbolini   chuqur,
xolisona   anglagan   inson   va   xalqgina   keng   rivojlanish   imkoniyatlariga   ega   b о ‘la
olishini tarix saboqlari har doim isbotlab kelgan.
Komil   inson   g‘oyasi   nafaqat   alohida   shaxslarni,   balki   butun-butun   xalqlarni
yuksak  taraqqiyot  sari  yetaklagan,   ularni  ma’naviyat  va  ma’rifat  sohasida  tengsiz
yutuqlarga ilhomlantirgan. Komillikni orzu qilmagan, barkamol avlodlarni voyaga
yetkazish haqida qayg‘urmagan xalqning, millatning kelajagi y о ‘q. Bunday xalq va
millat tanazzulga maxkum.
Jamiyat   taraqqiyotidagi   yuksalishlar,   taraqqiyot   imkoniyatlari,   komil   inson
shaxsining   shakllanishi   muayyan   ma’naviy   muhit   va   imkoniyatlar   bilan   bog‘liq
b о ‘lgan.   K о ‘p   jihatdan   ijtimoiy   turg‘unlik   holatlari,   iqtisodiy,   siyosiy   inqirozlar
ma’naviy   buxronning   natijasi   tarzida   namoyon   b о ‘ladi.   Shuning   uchun   jamiyat
taraqqiyotidagi   tushkunliklar   va   yuksalish   sababini   ijtimoiy,   iqtisodiy,   siyosiy
omillar bilan bir qatorda kishilar ongi, e’tiqodi, dunyoqarashi, komillik darajasidan
ham izlash kerak.Milliy g‘oyamizning asosiy maqsadlaridan biri – har tomonlama
komil   insonni   tarbiyalashdan   iborat.Komil   inson   esa,   bu   –   ozod   shaxs,   erkin   fikr
etuvchi,  о ‘z xalqining ideallari uchun kurashuvchi inson,  о ‘z Vataniga halol xizmat
qiluvchi   kishidir.   Islom   Karimov   ta’biri   bilan   aytganda,   «bizning   asosiy
boyligimiz ,   rivojlangan   davlat   t о ‘zishga   olib   boradigan   y о ‘ldagi   asosiy
tayanchimiz   –   insondir.   Yuksak   malakali   va   yuksak   ma’naviyatli   insondir.   Bu
narsa, ayniqsa yosh avlodga tegishli».Komillik – mehr-muruvvat, adolat, t о ‘g‘rilik,
vijdon,   or-nomus,   iroda,   tadbirkorlik,   matonat   kabi   k о ‘plab   asl   insoniy   xislat   va
fazilatlarning   majmuidir.Komil   inson   g‘oyasi   azal-azaldan   xalqimizning   ezgu
orzusi,   millat   ma’naviyatining   uzviy   bir   qismi   b о ‘lib   kelgan.   Zard о ‘shtiylikning
45 muqaddas   kitobi   «Avesto»da   halol   mehnat   komillikning   asosiy   mezoni   sifatida
talqin   etilgan.   Komil   inson   g‘oyasi   islom   falsafasidan   oziqlanib,   yanada   kengroq
ma’no-mazmun   kasb   etgan.   Ibn   Sino,   Beruniy,   Forobiy,   Navoiy   kabi
mutafakkirlarning komil insonni tarbiyalash haqidagi fikrlari jamiyat taraqqiyotiga
yangi   ma’naviy   imkoniyatlar   izlash   maqsadlari   bilan   bog‘langan.   Forobiy   fozil
shahar   aholisi   haqidagi   g‘oyalarini   ilgari   surar   ekan,   shaxsning   ma’naviy
kamolotini   adolatli   jamiyat   qurishning   asosiy   sharti   deb   hisoblagan 1
.
Tarixga   nazar   tashlasak,   buyuk   shaxslarning   faoliyati   mohir   tashkilotchilik,   teran
bilimlilik bilangina emas, balki ularning axloqi va odobi bilan ham yuksak ma’no-
mazmun   kasb   etgan.   Odoblilik   boshqalarnigina   emas,   о ‘zini   ham   hurmat   qilish
deganidir.   Ayniqsa,   bizning   milliy   an’analarimizga   k о ‘ra,   insonning   komilligi,
avvalo, uning axloqiy yetukligida, ajdodlar merosini chuqur  о ‘rganib, uni boyitish,
katta-kichikka extirom k о ‘rsatish borasidagi harakatlarida kzga k о ‘rinadi. Komillik
darajasini   har   kim   о ‘zicha   belgilay   olmaydi.   Komillik   har   bir   shaxsning   о ‘zidan
k о ‘ra   boshqalarga   yaxshiroq   ma’lum   b о ‘ladi.Komil   inson   –   qullik,   mutelik,
boqimandalikdan   batamom   xalos   b о ‘lgan   inson.   Chunki   inson   birovga   quldek
ergashsa, demak ijtimoiy jihatdan u hech narsaga erishmagan b о ‘ladi. Komil inson
о ‘z   maslagi,   Vatani,   xalqi   manfaatlariga   yot,   zararli   g‘oyalarni   tarkatayotgan
kimsalar   ortidan   k о ‘r-k о ‘rona   ergashib   ketavermaydi,   ogoh   va   faol   b о ‘ladi 1
.
Xalqimizning kadim-kadimdan ajoyib odatlari,  о ‘gitlari bor, yurtga muhabbat, Ona
va Vatanni sajdagoh kabi muqaddas bilish, yolg‘on gapirmaslik, birovning haqiga
xiyonat qilmaslik, kattani hurmat, kichikni izzat qilish shular jumlasidandir. Bular
xalqimizning   hayoti,   turmush   tarzi,   ma’naviyati   va   mentalitetiga   singib   ketgan.
Bunday   о ‘ylab qaralsa, ajdodlarimizning   ana shu talablarida jamiyat , inson uchun
eng   zarur   fazilatlar   aytib   о ‘tilgani   ayon   b о ‘ladi.   Oqqan   daryo   oqaveradi,
46 deganlaridek,   e’tiqodi   mustahkam   ulug‘   ajdodlarning   avlodlari   bu   xususiyatlarni
о ‘zida   jamuljam   qilgan   munosib   farzandlar   b о ‘lib   yetishadilar.   Shuning   uchun
bizning   Vatanimiz   yosh   avlodga,   uni   tarbiyalashga   bor   kuch-imkoniyatini
sarflamoqda.
Tariximizda   komillik   timsollari   k о ‘p:   Alpomish   –   xalqimizning   ideal
qahramoni,   u   –   aql   ,   faxm-farosat,   jismoniy   kamolot,   mardlik   va
vatanparvarlikning badiiy timsoli. Hazrat  Navoiy  uchun ideal  – Farxod obrazi. U
aql iy va jismoniy kamolot  egasi. Farxod Nakshbandiyning  «Dil  ba yoru, dast  ba
kor» tamoyilini   о ‘zida mujassam etgan shaxs. Oybekning «Navoiy» romanida esa
Navoiy – ideal obraz. Ayni paytda u real tarixiy shaxs, komil insondir. 8
8
  Inomova   K.M.    «Oilada   bolalarning   ma’naviy-axloqiy   tarbiyasi»   Toshkent: Fan, 1999, - 151 b.
47 XULOSA
Tarbiyada   vijdon   eng   oliy   ma’naviy   -   insoniy   sifatdir.   Vijdon   tushunchasi,
insonning   vijdoniy   sifati,   uning   ongi,   qalbi,   aqli   va   irodasiga   bog’liqdir.   Chunki
insonning   ichki   ruhiy   kechinmalarida   yaxshilik   va   yomonlik   doimo   kurashda
bo’ladi.   Agar   inson   biror   ma’naviy   vaziyatda   o’z   qalbiga   quloq   solib,   irodasini
ishga   solsa,   g’arazgo’ylik,   mansabparastlik,   molparastlik   kabi   g’ayri   insoniy
illatlardan   ustun   chiqib   oqilona   ish   ko’rsa   uning   vijdoniy   sifati   yuqoriligini
ko’rsatadi. Inson qalbida g’ayri insoniy illatlarning ustun bo’lishi aslida ma’naviy
kasallikdir.   "Milliy   istiqlol   g’oyasi:   asosiy   tushuncha   va   tamoyillar"   risolasida
shunday   deyiladi:   «Milliy   mafkura   insonga   faqat   moddiy   boyliklar   va   ne’matlar
uchun   emas,   avvalo,   Alloh   taolo   ato   etgan   aql   -   zakovat,   iymon   -   e’tiqod   tufayli
yuksak   ma’naviyatga   erishish   uchun   intilib   yashash   lozimligini   anglatadigan,   bu
murakkab va tahlikali dunyoda uning taraqqiyot yo’lini yoritadigan mayoqdir».
Har   bir   kishi   o’z   -   o’ziga,   kasbiga,   davlatiga,   xalqiga,   insoniyatga,   olamga
vijdoniy munosabatda bo’lishi lozim. 
Jamiyat   mafkurasi   -   milliy   istiqlol   mafkurasini   shakllantirishda   katta   rol
o’ynaydi. Ularning merosini o’rganish talabalarni ruhiy - ma’naviy barkamol inson
etib tarbiyalashga katta yordam beradi.
«Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning ilmiy - amaliy, ma’naviy - ma’rifiy
qimmati,   eng   avvalo,   shundan   iboratki,   u   jamiyatda   mustaqil   fikrlovchi   erkin
shaxsning  shakllanishiga  olib keladi. Mamlakatimiz  Prezidenti  "Tafakkur" jurnali
bosh   muharririning   savollariga   bergan   javobida   aytgandek,   bunday   odamlar
uyushgan jamiyatni, u barpo etgan ma’naviy - ruhiy muhitni soxta aqidalar, baqiriq
- chaqiriqlar, havoi shiorlar bilan aslo buzib bo’lmaydi. Ularni aql - idrok va qalb
amri bilan o’zlari tanlab olgan hayotiy maqsadlaridan ham chalg’itib bo’lmaydi.
48 «Kadrlar   tayyorlash   milliy   dasturi»da   ko’zda   tutilgan   asosiy   maqsadlardan
yana   biri   insonni   intellektual   va   ma’naviy   -   axloqiy   jihatdan   tarbiyalash   bilan
bog’liq   bo’lgan   uzluksiz   ta’lim,   ya’ni   maktabgacha   ta’lim,   umumiy   o’rta   ta’lim,
o’rta   maxsus,   kasb   -   hunar   ta’limi,   oliy   ta’lim   va   oliy   o’quv   yurtlaridan   keyingi
ta’lim   tizimi   orqali   har   jihatdan   barkamol   shaxs   -   fuqaroni   shakllantirishdan
iboratdir.   «Komillikning   asosiy   belgilari»   mavzusida   kichik     munozara   tashkil
eting.   «Aqliy   hujum»   usulidan   foydalangan   holda   mazkur   muammoga   javob
izlanadi.
    Bunda   M.   Mahmudovning   fikrlarini       e’tiborga   olishingiz   lozim.   U
yurtboshimizning   «Jamiyatimiz   mafkurasi   xalqni-xalq,   millatni-millat   qilishga
xizmat   qilsin»   asarida     komil   inson   shaxsi   kontekstida     qaraladigan   yuzdan   ortiq
deskriptor 9
 mavjudligini aytib, ularni qisqartirilgan holda keltiradi. Bular: 1) o’zini
anglash;  2) o’zligini  anglash;  3) an’analarini anglash;  4)  xalqning orzu-istaklarini
bilish;   5)   jamiyat   oldidagi   maqsadni   tushunish;   6)   yagona   milliy   bayroq   ostida
birlashish; 7) xalq va davlat xavfsizligi to’g’risida qayg’urish; 8) vatanni sevish; 9)
el-yurtga   sadoqat;   10)   insonparvarlik   hissi;   11)   odamiylik   fazilatlari;   12)   o’tmish
va   kelajak   o’rtasidagi   vorislik;   ulug’   ajdodlar   merosini   egallash;   14)   milliy
qadriyatlarni   bilish;   15)   umumbashariy   qadriyatlarni   egallash;   16)   yurt   birligi
to’g’risida   qayg’urish;   17)   o’z   oldiga   maqsad   qo’ya   bilish;   18)   ta’lim-tarbiya
birligi; 19) ta’lim-tarbiyaning ongni o’zgartirishi; 20) ong, tafakkurning jamiyatni
o’zgartirishi;   21)   mustaqil   fikrlash;   22)ijtimoiy-siyosiy   iqlim   o’zgarishi;   23)
insonning   hayotda  o’z   o’rnini   topishi;   24)   iymoni   butunlik,  25)   sog’lom   fikrlilik;
26) zehn-zakovatli yoshlarni  tarbiyalash va shakllantirish 10
.       
9
  Дескриптор-(лотинча  « descripto ») ёзаман, тавсифлайман
10
 Миллий истиqлол g’ояси: асосий тушунча ва тамойиллар.-Тошкент:«Янги аср авлоди», 2001.. 131- бет.
49 «Komillik-   mehr-muruvvat,   adolat,   to’g’rilik,   vijdon,   or-nomus,   iroda,
tadbirkorlik,   matonat   kabi     ko’plab   asl   insoniy   xislat   va   fazilatlarning
majmuidir» 11
. 
Komillikni   orzu   qilmagan,   barkamol   avlodni   voyaga   yetkazish   haqida
qayg’urmagan xalqning, millatning kelajagi bo’lmaydi. Komil inson g’oyasi azal-
azaldan   o’zbek xalqimizning ezgu orzusi, millat ma’naviyatining uzviy bir qismi
bo’lib kelgan.
Oila   murakkab   ijtimoiy   guruh   bo’lib,   biologik   ijtimoiy,   axloqiy,   mafkuraviy
va ruhiy  munosabatlarning birlashuvi natijasida vujudga keladi.
Oila   tor   maishiy   tushuncha   emas,   balki   u   ijtimoiy   jamoadir.   Shu   sababli
oilalar   birlashib   jamiyatni   tashkil   qiladi.   Oila   jamiyatning   boshlang’ich   ijtimoiy
bo’g’ini bo’lib, o’zida oila a’zolarining ehtiyojlari, qiziqishlari, mayllari, tarbiyasi
va boshqa ijtimoiy faoliyat turlarini aks ettiradi. 
Bu muqaddas dargohda kelajak kishisi  kamolga yetadi. Keksalar  ko’pincha
«Bug’doy   eksang   bug’doy   olasan,   arpa   eksang-   arpa   olasan»   deyishadi.   Shuning
uchun   ham   kelajagimizning   qanday   bo’lishi   bugun   qanday   hayot
kechirayotganimizga, bolalarimizga qanday tarbiya berayotganimizga, ular qalbini
qanday tuyg’ular, orzular  bilan to’ldirayotganimizga bog’liq.
        Oilaviy   tarbiya   doimo   o’zining   murakkab   va   ko’p   qirraliligi,   ajoyib   va
serjiloligi bilan ajralib turadi. Bu shu bilan  izohlanadiki, har bir oila o’ziga xos bir
olam,   olam   ichidagi   olam,     shu   bilan   birga   olamga   sig’magan   olam,   u   tarbiya
ishida o’ziga xos, takrorlanmas xususiyatlarni o’zida namoyon qiladi.
11
М а h м у д о в   М .   К о м и л   и н с о н   ш а х с и   в а   и ж т и м о и й   т а ж р и б а . / /   « П е д а г о г и к   м а h о р а т » . 2 0 0 2 ,   4 - с о н ,   6 -
1 0 -   б е т л а р .
50 51 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2018   yili   30   –   sentabrdagi   “
Maktabgacha   ta’lim   tizimini   boshqarishni   takomillashtirish   chora   tadbirlari
to’g’risida”gi PQ – 3955- sonly qarori. 
2.   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2019   yil   8   –   maydagi   “
O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasi tasdiqlash to’g’risida”gi qarori PQ- 4312- sonly qarori.
3. Avloniy A. «Turkiy Guliston yoxud axloq» (nashrga tayyorlovchi Xoliqov
L.) -Toshkent: O’qituvchi, 1992.  160 b. 
4.   Inomova       K.M.         «Oilada       bolalarning       ma’naviy-axloqiy       tarbiyasi»
Toshkent: Fan, 1999, - 151 b.
  5. Munavvarov A.K. «Oila pedagogikasi». - T.: Uqituvchi, 1994, - 112 b.  
  6.   Popov   G.X.   O’quvchining   shaxsiy   ishini   tashkil   etish.   T.:   "O’qituvchi",
1992. 
  7.  Uzoqov X., G’oziyeva E.., Tojiyev A.  Oila etikasi va psixologiyasi.  -T.:
"O’qituvchi". 1992. 11. Farobiy A.N. Fozil odamlar shahri. T.: A.Qodiriy, 1993.
  8. Jo’rayev A. Tarbiyaviy darslar o’tish. T.: "O’qituvchi", 1994.  13. Usanov
A.,   Eshniyozov   O.,   Xusanov   M.   Oilada   o’quvchilar   iqtisodiy   tafakkurini
ustirishning xususiyatlari /Ta’lim va texnologiya (Ilmiy uslubiy maqolalar to’plami
1-qism) –Toshkent, 2013. -B. 20-23. 
  9. Nuriddinov A., Nuriddinova N., Nurimova G. Prezident I.A.Karimovning
sog’lom   avlodni   voyaga   yetkazishga   oid   qarashlardan   foydalanish   //Ta’lim   va
texnologiya (Ilmiy uslubiy maqolalar to’plami 1-qism) –Toshkent, 2014.  -B.7-9.
10.     R.   Mavlonova,   B.   Normurodova,   N.   Rahmonqulova   “Tarbiyaviy   ishlar
metodikasi”. – T.: Tib-kitob, 2010.
52 53

O‘quvchini ma’naviy-axloqiy tarbiyalash.

MUNDARIJA

KIRISH ………………………………………………………………………….3

I-BOB O'QUVCHILARNI MA'NAVIY AXLOQIY TARBIYASI

1.1. Mehnat tarbiyasining mohiyati, maqsadi, vazifalari, shakl va metodlari……..5

1.2. Ma'naviy-axloqiy tarbiya mohiyati, asosiy tushunchalari va mazmuni……...13

1.3. Nafosat va jismoniy tarbiya……………………………………………….…19

II-BOB O`QUVCHILARNI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYALASH. OILA TARBIYASI

2.1 Axloq va axloqiylik haqida mutafakkirlarning qarashlari……………………23

2.2  Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning maqsad va vazifalari. ………………………..25

2.3 Oila tarbiyasining maqsad va vazifalari. Oila ma’naviy tarbiya asosi………..27

III.BOB.O’QUVCHILARNI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYALASH. 

OILA TARBIYASI, UNING MAQSADI, VAZIFALARI, MAZMUNI

3.1.Axloq va axloqiylik haqida tushuncha………………………………….…….31

3.2.Ma’naviy-axloqiy tarbiyani amalga oshirish yo’llari………………………....34

3.3.Komil insonning ma’naviy sifatlari. Inson komilligi mezonlari…………..….38

XULOSA …………………………………………………………………...……41

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..44

 

 

 

 

 

 

 

KIRISH 

Mehnat tarbiyasi o‘quvchilarga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda mehnatga ongli munosabat, shuningdek, muayyan ijtimoiy-foydali harakat yoki kasbiy ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni bo‘lib, ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Mehnat tarbiyasini shunday tashkil etish kerakki, inson mehnat jarayoni va uning natijasidan qanoatlanishini tarkib toptirishga ko‘maklashsin. Mehnat tarbiyasining provard maqsadi shaxs xarakterining asosiy xislati sifatida uning mehnatga bo‘lgan ehtiyojini shakllantirishdir.[1]

O‘quvchilarning ijtimoiy rivojlanishini ta'minlashda mehnat tarbiyasi muhim shartlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Uning amalga oshirilishi davlat tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy va iqtisodiy siyosat mazmuni bilan belgilanadi.

O‘zbekistonda, bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllantirishning asosiy tamoyillari jamiyatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy islohotlarning asosi sanaladi.

Hozirgi davrda texnika va texnologiyalar rivojlanishini yuksak bosqichga ko‘tarish uchun ishlab chiqarishni keng ko‘lamda kompyuterlashtirish, iste'mol mahsulotlarini jahon standartlari darajasida ishlab chiqishni yo‘lga qo‘yish talab etilmoqda.

Bularning barchasi yuksak intellektual va jismoniy kamolotga ega bo‘lish, ishlab chiqarish jarayonlarining ilmiy-texnikaviy va iqtisodiy asoslaridan to‘laqonli xabardor bo‘lish, mehnatga ongli, ijodiy munosabatda bo‘ladigan yoshlarni tarbiyalashni taqozo etadi. Bu esa, o‘z navbatida, ta'lim muassasalarida mehnat ta'limi va tarbiyasini tashkil etishga nisbatan ulkan talablarni qo‘yadi.
Mehnat tarbiyasining maqsadi o‘quvchilarda mehnatga ongli munosabatni shakllantirishdir. 

Kurs ishi maqsadi: Mazkur maqsadga erishish yo‘lida quyidagi vazifalarni ijobiy hal etish maqsadga muvofiq:

  • yosh avlodda mehnat qilish istagini qaror toptirish va ularni zamonaviy ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat yuritishga tayyorlash;
  • o‘quvchilarda umumjamiyat manfaati yo‘lida mehnat qilish ehtiyojini hosil qilish;
  • ularning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish;
  • o‘quvchilarning mavjud bilimlarini uzluksiz ravishda takomillashtirib borishlari uchun zarur shart-sharoitni yaratish;
  • ularda mehnat ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirish;
  • o‘quvchilar faoliyatida yuqori madaniyat, maqsadga intilish, tashkilotchilik, mehnat intizomi, tadbirkorlik, tejamkorlik, ishni sifatli bajarish, moddiy boyliklarga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, hayotiy faoliyat yo‘nalishini belgilash malakalarini shakllantirish;

Kurs ishi vazifasi: O‘quvchilarni ma'naviy-axloqiy jihatdan shakllantirishda samarali shakl, metod va vositalardan foydalanish boy milliy madaniy, tarixiy va pedagogik an'analar, urfodatlar va umumbashariy qadriyatlarga asoslanadi. Ushbu maqolada O'quvchilarni ma'naviy axloqiy tarbiyalashda pedagogik tadbirlarning o‘rni va ahamiyati haqida bir qator ma’lumotlar berilgan.

Kurs ishining predmeti: Jamiyat taraqqiyotida tarbiyaning o‘rni beqiyos. Insonni tarbiyalash, uni bilim olishga, mehnat qilishga undash va uning xulq-atvorini bosqichma-bosqich malakaga aylantirish va asosiy kompetensiyalarni shakllantirish zarur. Bugungi kunda ta’limning zamonaviy modeli jamiyatda erkin fikrlovchi shaxsni shakllantirishga olib kelmoqda. U real maqsad va irodaga ega insonlarni tarbiyalash imkoniyatini beradi. Ta’lim va kadrlar tayyorlash zamon talablari asosida muttasil rivojlanib, yangilanib bormoqda. Uzluksiz ta’lim sharoitida ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida o‘zini namoyon qila oladigan malakali mutaxassislarni tayyorlash ustuvor vazifa hisoblanadi. Davlat ta’lim standartlari zamonaviy ta’lim modeli asosida qayta ko‘rib chiqildi.


 

[1] O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yili 30 – sentabrdagi “ Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida”gi PQ – 3955- sonly qarori.