• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 69.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 13 Май 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

245 Продаж

O’quvchini tarbiyalashda tarbiyaviy mashg`ulotlarning ahamiyati

ochib berish, pedagogika nazariyasining asosiy masalalarini ta’lim amaliyotiga va fan yutuqlarini nazarda tutgan holda, I.A. Karimov asarlari asosida ijodiy hal qilish pedagogikaning burchidir. I.A. Karimov o’z asarlarida kelajagi buyuk O’zbekiston Respublikasining organlarini tashkil etish va boshqarish va ularning rahbarlik faoliyatiga doir muhim printsiplarini har taraflama mufassal ishlab chiqdi. Ilmiy va pedagogikaviy amaliyoti bilan bog’lanish tamoyili. Bu tamoyil xalq ta’limi organlari va maktabning hamma ishini O’zbekiston Respublikasi davlatining ko’rsatmasi, fan va texnika yutuqlari hamda ijtimoiy taraqqiyotning ob’ektiv qonuniyatlari asosida amalga oshirishni talab etdi. CHunki idora qilish uchun ishni bilish kerak. Hamma narsadan xabardor bo’lmasdan turib, to’la to’kis bilimga ega bo’lmasdan turib, idora qilish ilmini bilmasdan turib boshqarish mumkin emas. Xalq ta’limi ishlarini maktab ishini kasb-hunar kollejlari ishini va unga rahbarlik qilishda qo’zg’algan maqsadlarga erishish uchun milliy mafkura, milliy goya, pedagogika tarixi, psixologiya, xususiy metodika, mantiq, etika-estetika kabi fanlar erishgan yutuqlarini muntazam o’rganib borish, tahlil qilish hamda bu muvaffaqiyatlarni keng qo’llanishi zarur. Boshqaruv muassasalari barkamol avlodni o’qitish va tarbiyalash sohasida yagona davlat siyosatini muttasil yetilgan masalalarni o’z vaqtida va gokobiy hal etishlari, barcha o’quv yurtlarining ish saviyasi hozirgi zamon talablariga muvofiq oshirish ishini ta’minlashi kerak.Ta’lim tizimini boshqarishda markazlashgan rahbarlikni keng demokratiya bilan mustaqillik va tashabbuskorlikngi rivojlantirish bilan birga qo’shib olib borish bilan birga o’ziga xos xususiyatlari va shart sharoitlarini hisobga olish imkonini beradi.Yuqoridan turib, bir xil andoza bichib berish demokratiya va markazlashgan rahbarlikka butunlay yot narsadir. Barcha tadbirlarda, mahalliy xususiyatlarda ishga qanday munosabatda bo’lish usullarida, 27 ekanligidan dalolatdir.Taqdim etilayotgan kontseptsiya oila institutini yurtimizda yanada mustahkamlash, u orqali milliy istiqlol g’oyasini fuqarolar ongiga singdirish ishlari uchun dasturulamol bo’lib xizmat qiladi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik o’zgarishlar, yangilanish jarayonlari va islohotlardan ko’zlangan asosiy maqsad ozod va obod Vatan, rivojlangan fuqarolik jamiyati barpo etish, shu tarzda xalq farovonligini ta’minlash, jahon hamjamiyatidan munosib o’rin egallash, oilaning barkarorligiga erishish ekan, oila bag’ishlangan kontseptsiyaning vujudga kelishi o’ta dolzarbdir. Zero, Respublikamiz o’z iqtisodiyotini yangi bos qichga ko’tarish, jamiyatni erkinlashtirish va demokratiyalash siyosatini izchil olib borar ekan, bizga jamiyatning negizi bo’lgan oilalar muammolari va istiqboliga qaratilgan kontseptsiya zarur. Darhaqiqat, kontseptsiya O’zbekistondagi oilalarning rivojlanishi istiqbolini tasavvur qilish, oila borasidagi ijobiy va muammoli masalalarni oldindan bashorat qilish uchun, mavjud muammolarning sabab va omillarini belgilab olish uchun ham xizmat qiladi. SHuni alohida ta’kidlash lozimki «Oila» kontseptsiyasini yara tish va bu bilan bog’liq ishlarning dolzarbligi hamda bajarilishining maqsadga muvofiqligi mustaqillik yillarida Respublika rahbari I. A. Karimov tashabbusi bilan yillarga berilgan maqomlar doirasida amalga oshirilayotgan davlat dasturlarining oilani, ona va bolani ijtimoiy muhofaza qilishga qaratilganligi, xukumat tomonidan oila manfaatlariga ajratilayotgan sarmoyalarning amalda oqlanishi zarurati bilan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 5 fevral 6 -sonli «Ona va bola» Davlat dasturi to’g’risidagi qarorida belgilangan vazifalarning muhimlligi va dolzarbligidan ham kelib chiqadi.Oila va jamiyat - mohiyatan bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lib, oilada jamiyatning tub mohiyati va muammolari o’z aksini topadi. SHuning uchun ham oilani kichik jamiyat deyish mumkin. Har bir jamiyat a’zosi oila 58 2.3. Tashkilotchining oila va jamoatchilik bilan hamkorlikda olib boriladigan tarbiyaviy ishlar jarayoni. Maktab va maktabdan tashqari muassasalarning tashkiliy shakllarini, mazmuni va maqsadini belgilash bugungi kunimizning barcha qirralarini hisobga olishini talab etmoqda. Sinf va maktabdan tashqari mazkur tarbiyaviy ishlar shaxs kamoloti bosqichlarini belgilab olishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Mazkur muammoni ijobiy hal etish uchun sin fdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar tizimida quyidagilar bo’lishi lozim: - Ulg’ayayotgan inson shaxsini tarbiyada oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir bola, o’smir va yosh yigitning betakror va o’ziga xosligini hurmatlash, ijtimoiy xuquqini e’tiborda tutish zarur. - Milliylikning o’ziga xos an’ana vositalariga tayanish. - Pedagoglar o’rtasida o’zaro hurmat munosabatlarini shakllantirish. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar o’quvchilarni darsdan bo’sh vaqtlardagi o’quv tarbiya jarayonini to’ldiradi va kengaytradi, o’quvchilarni mustaqil bilim olishlari, ijodiy qobiliyatlarini, tashabbuskorligini oshirishga imkoniyat yaratadi. Sinfdan tashqari tashkil etiladigan tadbirlarda fan o’qituvchilari o’z faniga qiziqqan o’quvchilar bilan mashg’ulot o’tqazib, o’quvchilarning qiziqishlarini o’stiradi. Sinfdan tashqari ishlarni to’la qamrab olgan to’garaklar bir necha xilda bo’lishi mumkin: A) fan to’garaklari B) mohir qo’llar to’garaklari 55 2. Tarbiyaning hayot bilan bog`liqligi qoidasi tarbiyaviy ishlarning mazmuni va tashkil etilishini doimo yangilab turishini talab etadi. Tarbiyachilar bolalar tarbiyasini hayot bilan bog`lar ekanlar, ularga o`zlarida iymon-e`tiqodni tarbiyalash imkonini beradilar. Tarbiyaviy ishlar shunday tashkil qilinganda yoshlar jamiyat hayotiga faolrok; jalb qilinadi, bu esa o`quvchi shaxsining tarkib topishiga yordam beradi. Ilg`or o`qituvchilar tajribasining ko`rsatishicha, o`quvchilar ahil jamoa bo`lib uyushgandagina tarbiya ishlarini faol o`quvchilarga tayanmog`i, o`quvchilarni turli ishlarni birgalikda bajarishga odatlantirib, ularga jamoatchilik ruhini snngdirib borishi lozim. Sinf rahbari ishida o`quvchilar jamoasini shakllantirish asosiy vazifa hisoblanadi, chunki jamoada shaxsni tarbiyalash-tarbiyaning yetakchi tamoyillari hisoblanadi. Jamoa nazariyasi qoidalariga muvofiq uni yaratish usuli ishlab chiqilgan. Uning umumiy asoslari quyidagilardan iborat: 1. Talablar qo`yish; 2. Faollarni tarbiyalash; 3. O`quv mehnat, ijtimoiy-siyosiy va ommaviy-madaniy faoliyatdagi istiqbollarini tashkil etish; 4. Sog`lom jamoatchilik fikrini shakllantirish; 5. Ijobiy an`analarni yaratish va ko`paytirish. Yuqorida ta`riflangan barcha qoidalar har qanday jamoani shakllantirish va rivojlantirish uchun qo`llanma hisoblanadi. Tarbiya usullarini tanlashda ularni jamoaning rivojlanish darajasiga mosligi muvaffaqiyatning muhim sharti hisoblanadi. Shuning uchun har bir o`qituvchi 33 yuklamaning hajmi, har bir sport turidan yengil atletikachilarda, gimnastlarda, suzuvchilarda, kurashchilarda, bokschilar va h.kada har hil bo’ladi. Bundan tashqari boshlovchi sportchilar va yuqori razryadli sportchilar mashg’uloti jarayonida ham shunday farqni ko’rish mumkin. 3. Mashg’ulot yuklamasi va bioritmik faktorlarga nisbatan javob berish reaksiyasining individual hususiyatlari. Shug’ullanuvchilar organizmi bir hil hajm va shiddatdagi yuklamaga bir hil javob beradi. Bu esa ularning organizmini bir hil hususiyatlariga bog’liq. Shunga nisbatan, mashg’ulot yuklamasiga ham har hil sportchini organizmi individual moslashish (adaptatsiya) beradi. N.S.Kucherev va boshqalarni ko’rsatishiga qaraganda mikrotsikl fazalarini haftalik bioritmik fazalari bilan kelishtirish maqsadga muvofiqdir. 1. Mikrotsikllar yuklamasining tuzilishi, siklning ichida o’zgarishi mumkin, % yuklama hajmi siklning yuqori ahamiyatiga qarab chang’ida balandlikdan sarovchilarning musobaqa davridagi mikrotsikldagi yuklamaning dinamikasi. 2. Mikrotsikllarning tuzilishi, mashg’ulot davrlari va bosqichlarini tuzilishiga qarab, uni qaysi (joyiga qo’yish rejalashtiriladi) jarayoniga bog’liq. O’zini shakli va mazmuniga qarab tayyorgarlik davrining umumtayyorgarlik bosqichidagi mikrotsikl hech qachon shahsiy musobaqa davridagi mikrotsiklga o’hshamaydi. Hamma davrlar uchun ishlatiladigan universal mikrotsikl ham bo’lishi mumkin emas. Mashqlar kompleksining asosiy va qo’shimcha mashg’ulotlarining tartibini almashtirish, yuklama va dam oligni o’zgartirish bilan murabbiy mashg’ulot jarayonining o’sib borishini va sportchi organizmining yuqori natija ko’rsatishi uchun tayyorlab boradi. Mikrotsikllarning turlari va ularning alohida hususiyatlari. Sport mashg’ulot jarayonida quyidagi mikrotsikl turi aniqlanadi; - tortuvchi 15 Istiqlol bolalari va iste'dodli yoshlar; Iqtisodiy ta'lim. O'quvchilarning mustaqilligi turli darajada bo'lganida mustaqil tayyorgarlik amalga oshirilish mumkinligini hisobga olish muhimdir, albatta bu esa ular shaxsining shakllanishiga shubhasiz ta'sir ko'rsatadi. Ayrim o'quvchilarning ishdagi faol va mustaqil holati tarbiyachining aralashuvini talab etmaydi, chunki o'quvchilarning o'zlari oldilarida turgan vazifalarini va ularni hal etish yo'llarini ancha yaxshi tushunadilar. Bolalar iarbiyachi yordamisiz ishlaydilar. Bu erda tarbiyachining aralashuvi maqbul emas. Chunki bunday holat bolalarning mehnatsevarligini, bilish ehtiyojlarini shakllantirishda eng kata imkoniyatga egadir. O'quvchi mustaqil harakat qilib, lekin o'z ishini tarbiyalashning fikri va bahosiga bog'liq qilib qo'ygan paytda tobe mustaqil holat vujudga keladi. Ish qiziqish va ishtiyoq bilan bajarilsa ham mustaqil ishni bajarayotgan harakatlarida ishonchsizlik jihatlari mavjud bo'ladi. Mashg’ulot ta’siri ostida sportchining xolati o’zgarishi 3 bosqichga bo’linadi: hafta yoki oylar bo’yicha nisbatan bosqich davomida saqlanishi. Masalan: sport formasining xolati mashg’ulot jarayonida yetarlicha chiniqmaganligi va h.k. Joriy xolati: bir yoki bir necha mashg’ulotni ta’siridagi o’zgarishi (bu holatlarni baholash, keyingi mashg’ulotlarni tuzilshi va yo’nalishini va ularga nisbatan yuklamaning kattaligini aniqlashga yordam beradi). Operativ holati : alohida mashqlarning ta’siri ostida o’zgaruvchan va tezlikda o’tuvchi (bularni mashg’ulotlar dasturini tuzishda, mashqlarning davom etish vaqti, harakteri, shiddati va uni bajarish, davom etish vaqti va dam olish intervalining harakteri 43 operatsiyalarini amalga oshirishni, eng kerakli sharoitibo’lib, har tomonlama tenglashtirilgan ko’rsatkichlar hisoblanadi. Musobaqa faoliyati va sportchining tayyorgarligini aniq tuzilishini ko’rsatkichlari model tavsifini, oraliq nazorat ham boshqarishning asosiy ishlanmasi bo’lib hisoblanadi. Nazoratning bu natijasi ishning asosiy yo’nalishi va natijasiga erishish yo’lini aniqlaydi. III.BOB SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY MASHG’ULOTLARNING USULLARI 3.1. Umumsinf tarbiyaviy mashg'ulotni tayyorlash Umumsinf tarbiyaviy mashg'ulotni tayyorlash. Faraz qilaylik, algoritmik muvofiq bolalar kollektivini o'rganish bosqichi tugallangan va pedagog 45 jalb etish ko'nikmalarini egallaydilar. Har bir ishning o`ziga xos, ma`lum qonun qoidalari bo`lganidek, bola tarbiyasining ham o`ziga xos bpr qator muhim qonun- qoidalari borki, ularga amal qilish tarbiya ishining samarali bo`ulishini ta`minlaydi, chunonchi, - tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi; - tarbiyaning hayot, mehnat bilan, O`zbekistonimizning mustaqilligi, gullab yashnashi yo`lida qilinayotgan fidoiy ishlar bilan bog`lanishi; - o`quvchini jamoada, jamoa orqali tarbiyalash; - tarbiyada bola shaxsini hurmat qilish va unga talabchanlik; - tarbiyaviy ishlarning izchilligi, muntazamligi hamda birligi; - tarbiyada o`quvchilarning yoshi va o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olish. Quyida tarbiya jarayonining qonun-qoidalarini ko`rib chiqamiz: 1. Tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi. Tarbiya maqsadini belgilashda jamiyat talablari, davr nafasi, milliy xususiyatlar asos qilib olinadi. Tarbiyaning maqsadi – har tomonlama kamol topgan-mukammal inson shaxsini tarbiyalashdir. O`qituvchilar jamoasi va har bir o`qituvchi-tarbiyachi ana shu maqsadlardan kelib chiqib, tarbiyaviy ishlarning, vazifalarini belgilaydi, uning mazmunini aniqlaydi hamda maktab ish sharoitlarini hisobga olgan holda o`quvchilarni tarbiyalashning shakl va uslublarini tanlaydi. 32 turish ko’rinishlariga, illatlariga, sarqitlariga qaqshatgich zarba berish, ularning ta’siri yigit va qizlarni asrash, yot tashviqot mohiyatiga qarshi ko’rash olib borish pedagoglar jamoasining bosh vazifasidir. Foydalangan adabiyotlar ro`yxati 1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.T., 2019-yilgi nashr . 2. O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi Qonuni. – T .,2017 3. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – T.,2017 4. O`zbekiston Respublikasining Sog`lom avlod davlat dasturi,T.,2019 5. O`zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to`g`risida”gi Qonuni,T.,2020 6. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch. – T; O`zbekiston.2018. 7. Karimov I.A. Mamlakatni modernizasiya qilish yo`lini izchil davom ettirish – taraqqiyotimizning muhim omilidir. O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganligining 18 yilligiga bag`ishlangan tannanali marosimdagi ma`ruzasi 2017 8. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantorish konsepsiyasi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisidagi ma`ruzasi. 2017 . 9. Aliev A. O'qituvchining ijodkorlik qobiliyati.-T., “O'qituvchi”.1991 . 10. Ataev A.K.Kurash.O'quv qo'llanma.-T., 2017 . 11. Abdumalikov R., Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari. O'quv qo'llanma, -T., O'zDJTI nashriyoti. 2016 . 12. Abdumalikov R., Abdullaev T., va boshqalar. Jismoniy tarbiya ta'limi ilmini takomillashtirish masalalari. Metodik qo'llanma. T., O'zDJTI nashriyoti 2016 y 63 V) sport to’garaklari G) badiiy havaskorlik to’garagi O’rta umum ta’lim maktablarida bu ishlarni sinf rahbari va tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi uyushtiradi. Sinf rahbari sinfdan tashqari ishlarni uyushtirishda to’garak rahbarlariga yaqindan yordam beradi. Qiziqishlari, intilishlari bir xil bo’lgan o’z o’quvchilarini biror to’garakka a’zo bo’lishga chorlaydi. Ularni qaysi to’garakda mashg’ul bo’lishlari hisboga olinadi. Maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar bolalarni ijodkorlikka da’vat etuvchi tarbiyaviy maskandir. Pedagogik tajribalar shuni ko’rsatmoqdaki, hozirgi sh aroitda maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni olib boruvchi bolalar uylari, yoshlar saroylari, yosh texniklar saroylari, yosh texniklar uylari maktab tarbiyasining uzviy davomchisi bo’lib qolishi kerak. O’zbekiston Respublikasining «Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar kontseptsiyasi», bu ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishda asos bo’ladi. Ma’lumki, o’quvchilarni g’oyaviy-siyosiy, axloqiy, mehnat, nafosat va jismoniy jihatdan to’liq shakllangan kishilar qilib tarbiyalash dars jarayonidan boshlanadi. Biroq o’quvchilarning kundalik o’sib borayotgan ehtiyojlari, talablari va barcha qiziqishlarini faqat dars jarayoni bilangina cheklab bo’lmaydi. Bunday ko’p qirrali qiziqishlarni sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni uzviy bog’lanis h asosidagina qondirish mumkin. SHu sababli keyinga davrda o’quvchilarning darsdan tashqari vaqtlarini ko’ngilli uyushtirishga alohida ahamiyat berilmoqda. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar – o’quvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatni to’ldiradi. Ularning dunyoqarashini to’g’ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko’maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot, ishlab chiqarish bilan chambarchas bog’lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchining vazifalari ham ko’p qirralidir. 56 jihatdan barkamol, iqtisodiy islohotlarning mohiyatini tushunadigan hamda ularni yangi ijtimoiy munosabatlar orqali hayotga tatbiq eta oladigan, milliy g’oya va istiqlol mafkurasi mustahkam bo’lgan shaxslarni shakllantirish direktor o’rinbosari faoliyati maqsadining asosini tashkil etadi. O’quvchi-yoshlar dunyoqarashini shakllantirishda milliy va umuminsoniy qadriyatlar, xalqimizning boy tarixiy, madaniy va ma’naviy merosi asosida ularni vatanparvarlik, mehnatsevarlik, insonparvarlik, iymon -e’tiqod, mehr-shafqatlilik kabi insoniy fazilatlar misolida har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalaydi Djurayeva S.N.,Turdiyeva N.S. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O’quv qo’llanma. Buxoro-2021 1.3. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning yo’nalishlari . Tarbiyani eng avvalo insonning o’ziga qaratilganligi Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan butun dunyo hamjamiyati tan olgan qadam -baqadam amalga oshirilayotgan «o’zbek modeli» da juda to’g’ri belgilandi. Dunyoda birinchi bor insonni diqqat e’tibori uni o’zligini anglashga qaratildi. O’zligini 23 faoliyatidan iborat qo’shaloq jarayondir. Birgalikdagi faoliyat orqali yoshlar ilimiy bilimlari qurollanadilar. Buning natijasida ularning ijodiy qobiliyatlari har tomonlama shakllanadi. Ma’lumot ta’lim-tarbiya jarayonining natijasi orqali to’plangan bilim, ko’nikma va malakalar yig’indisi va shakllangan ma’naviy fazilatlar majmuidir. Ma’lumot olishning to’g’ri va ishonchli yo’li davlat ta’lim standartlari bo’yicha bilim beradigan aniq maqsadli rejalar, dasturlar asosida o’quv yurtlarida tashkil qilinadigan ta’lim tarbiya jarayonidir. Ta’lim, tarbiya, ma’lumot, rivojlanish, shakllanish uyg’unlash yagona jarayondir. Unda o’qituvchi-tarbiyachi rahbarlik qiladi. Pedagogika uzoq tarixiy jarayonda shakllanar ekan, hozirga kelib ilmiy bilimlarni mustaqil bir tarmog’i sifatida, fan sifatida shakllanadi. O’zining ilmiy -nazariy, uslubiy, amaliy asoslarini yaratdi. Natijada pedagogik fanlari tizimi, ya’ni uning tarmoqlari vujudga keldi. Yaqin vaqtgacha falsafaning bir tarmog’i hisoblangan pedagogikaning musta qil yangi yo’nalishlari yaratildi. Jumladan, pedagogika mustaqil yangi yo’nalishlari yaratildi, pedagogika fanining tarixan rivojloanishi o’zida aks ettiriladi. Bunda o’tmishdagi ilg’or pedagogik g’oyalarni paydo bo’lishi, rivojlanishi ularning bugungi kun dagi ahamiyati, merosdan foydalanishning zaruriyati xaqidagi fikr yuritiladi. Tarbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir. Insonni tarbiyalash, uni bilim olishiga, mehnat qilishiga undash va bu hatti harakatini asta-sekin ko’nikmaga aylantirib borish lozim. Insonni mushohada qilish qobiliyatini tarbiyalaydi va mushohada qilish aqlni peshlaydi. Aql ongni saqlaydi. Ong esa moddiy va ma’anaviy manbaga aylanadi. SHu tarzda inson asta sekin takomillashib komillikka erishib boradi. Ammo buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchidan uzok davom etadigan ma’suliyat, sharafli mehnat va qunt, irodani talab etadi. Buning uchun bolalarni yosh xususiyatlarini hisobga olish zarur. Ma’naviy, insoniy sifatlarining shakllanishida oiladagi, atrofdagi, jamiyatdagi muhit va 25 qismining maqsaa bolaning shaxsiy tajribasidan .nashg'ulot mavzusiga "ko'pril tashlash"dan iborat. Tipik xato: pedagogning kutilmaganda bolala:ning ta'sirlanishidan (bolala" pedagog kutayotgan narsani a)cmasligi yoki qilmasligi mumkin) qo'rqqani tufayli bu bosqichll.i inkor ctishi. Pedagog mashg'llotning kirish qismini bolalaming faolligiga emas, balki sh(Ksiy faol1ik asosiga quradi, [eskmi aloqani mcnsimay, bola:arga passiv tinglovchilar roini beradi. Tavsiyalar: kirish qismi mashg' ulotning nazmuniga qarab bilish xaraktericiagi kirish suhbatidan, esteik va axloqiy mashg'ulotlar )oki aqlni "charxlab olish" topshiriqlaridan (viktorina, konktrs va h.k.) ibOl'at bo'lishi mum~in. Birinchi hohtda savollar, ikkinchisida - JPshiriqlar bolalar uchun qiziqarli bo'lib qolmay, pedagoga o'quvchilaming tayyorlangan materialni idrok qilishga tayyc~igi haqida axboro~ berishi kerak. Kirish qismida pedagog brialarning bo'l~'u~. mashg'ulot ha.:}idagi dastlabki tasavvur'.rini sh~k~la~t1r~d:, ulaming faoliyatini tashkil etadi, ya'ni 11holash tlznlll bIl~ tanishtiradi, mashg'ulot rejasini ma'Jm qiladi. ulauu komandalarga bo'ladi. Bolalar komandalarga bo'linganda ulaming xatti-harakatlarini raqobat asosiga emas, balki hamkorlik asosiga qurish lozim. Buning uchun quyidagi usul samaralidir: komandalarga to'g'ri javoblar uchun ochkolar o'rniga qirqib ajratilgan rasmning bo'lakchalari tarqatiladi. Mashg'ulotning yakuniy qismida bu bo'laklardan umumiy rasm yig'iladi hamda ballar miqdori cmas, balki umumiy natija muhimligi ayon bo'lib qoladi. Mashg'ulotning kirish qismida bolalarni faollashtirishning turlituman metodlari hamda vositalaridan: muammoli suhbat, rebus, krassvord, topqirlik va chaqqonlikka doir topshiriqlar va hokazolardan foydalanish mumkin. 49 Maktabda tarbiyaviy ishlarni aniq rejalashtirmasdan, uning mazmuni, shakl va usullarini aniqlamasdan, ma’lum bir tizimga solmasdan turib ko’zda tutilgan maqsadga erishi qiyin. 1998 yilning «Oila yili» deb e’lon qilinishi vash u yilning o’zida Oila kodeksining qabul qilinishi hamda mamlakatimiz tarixda ilk bor tashkil etilgan Respublika «Oila» ilmiy-amaliy markazining maqsadi ham davlatimizning oilani har tomonlama mustahkamlash, himoya etish borasidagi siyosatiga hamohang bo’lib, oilaga taalluqli boy va sermazmun milliy an’analarni avaylab - asrash, ularni umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg’unlashtirish, oila va nikohning muqaddasligini yosh avlod ongiga chuqur singdirish yo’li bilan oilani mustahkamligi, barqarorligini ta’minlash, oila a’zolarining xuquqiy savodxonligini oshirish muammolarini ilmiy o’rganish, oilaviy hayotga bog’liq muammolarni tadqiq etish va fuqarolarga bu masalalarda amaliy yordam berishdan iboratdir. Markazning muhim maqsad va vazifalaridan biri oila kontseptsiyasini yaratish va uni hayotga joriy etishning uslub va vositalarini joriy etish orqali hukumatimizning ijtimoiy sohadagi insonparvar siyosatini amalda har bir fuqaro ongiga oila instituti orqali singdirishdan iboratdir. Davlatimiz birinchi rahbari I.A.Karimov har chiqishlarida oila masalalariga katta e’tibor berar ekanlar, uning tarbiya beradigan maskanlar orasida eng muhimi qadrli ekanligiga oid fikrlari alohida ahamiyatga ega. «Oila haqida gapirar ekanmiz, avvalambor oila hayotning abadiyligini, avlodlarning davomiyligini ta’minlaydigan muqaddas urf-odatlarimizni saqlaydigan, shu bilan birga kelajak nasllar qanday inson bo’lib yetishishiga bevosita ta ’sir ko’rsatadigan tarbiya o’chog’i ekanligini tan olishimiz darkor». Mustaqillik yillarida respublika hukumati va Prezidenti I.A.Karimov tomonidan oilaga ko’rsatilayotgan etibor, yillarga maqom berilayotganda oialni mustahamlash, nikohni qadriyat sifatida e’zozlashga qaratilgan chora tadbirlar tom ma’noda yurtimizda oila va farzandlar hukumatning doimiy g’amxo’rligi 57 R. Mavlonova, B. Normurodova, N. Rahmonqulova, «Tarbiyaviy ishlar metodikasi» o'quv qo'llanma, O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi, Toshkent: «Tib kitob» nashriyoti, 2010. 216 bet II BOB. SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY MASHG’ULOTLARNING AHAMIYATI 2.1. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy mashg’ulotlarning ahamiyati O'quvchilarni har tomonlama etuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini muvaffaqiyatli hal etish, ularda faol hayotiy mavqeni shakllantirish, o'zlashtirish va bilim sifatini oshirish ko'p jihatdan kuni uzaytirilgan guruhlarining samarali ishlashiga bog'liqdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar o'quvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatini to'ldiradi. Ularning dunyoqarashi, to'g'ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko'maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot ishlab chiqarish bilan bog'lanishiga zamin yaratadi. 29 saqlanadi. Boshlang’ich jamoa o’qituvchi-tarbiyachi va sinf rahbari, o’quvchilar o’z-o’zini boshqarish, o’z -o’zini boshqarish organlari rahbarligida umummaktab ijtimoiy foydali ishlari faoliyatida ishtirok etadi. O’qituvchi va sinf rahbari sog’lom, ahil bolalar jamosini shakllantirish bilan birga doimiy bolalar qiziqishlarini qo’llab-quvvatlaydilar, ularning ijtimoiy foydali faoliyatini yo’naltirib boradilar. Kichik yoshli o’quvchilar juda faol va harakatchan bo’ladilar. Faollikka intilish bu yoshdagi bolalarning organik ehtiyoji. Biroq bunda bolalar hali yetarli hayotiy tajribaga ega bo’lmaydi va kundalik pedagogik rahbarlikka ehtiyoj sezadi. Boshlang’ich sinf o’qituvchisi bolaning ilk maktabdagi qadamidanoq tarbiyaviy ishning chinakkam jamoatchilik munosabatlarini yaratishga zo’r imkoniyat beradigan, bolalarda bir-birlariga g’amxo’r munosabatda bo’lishni tarbiyalaydigan, individual qobiliyatlarni rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar yaratadigan usullarni tanlaydi. O’qituvchi boshlang’ich sinflarda bolalarga o’zlarini qiziqtiruvchi faoliyat turini tanlashga yordam beradi. Biroq ko’pincha kichik yoshdagi o’quvchilar yosh xususiyatlariga ko’ra, o’z hususiyatlarini to’g’ri b aholay olmaydilar. Bolalarning o’sishi ularda jamoatchilik malaka va ko’nikmalarining shakllanib borishi bilan o’qituvchi-tarbiyachining bolalar jamoasiga rahbarlik qilishidagi jarayonini o’zgartirib boradi. O’qituvchi boshlang’ich sinflardayoq ahil bolalar jamoasini yaratish asosida sog’lom jamoatchilik fikrini yaratadi. Jamiyatda yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish, m illiy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy tarixiy va madaniy merosimiz, milliy an’analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol g’oyalariga sadoqat ruhida keng fikrli, sog’lom, jismoniy, akliy va ma’naviy 22 Bolalarni maktabgacha ta’limga qamrab olish ko‘rsatkichi hamon pastligicha qolmoqda. Mavjud muammolarni amaliy bartaraf etish maqsadida «2017−2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi qarori qabul qilindi. Sinfdan va maktabdan tashqi ishlarning mazmuni juda ham xilma-xildir. Bunga eng avvalo o`quvchilarning bilimlarini chuqurlashtirish va Kengaytirish, bilimlaridan amaliy va mustaqil ravishda foydalana bilishga o`rgatish, o`quvchilarni ijtimoiy foydali Mehnatga tayyorlab borish va shu bilan birga, ularga ijtimoiy -siyosiy tarbiya berish maqsadiga qaratilgan tadbirlarni uyushtirish kiradi. So`ngra o`quvchilarga badiiy tarbiya berish, ularning turli qobiliyat va iste`dodlarini o`stirish, o`quvchilarning sog`lig`ini mustahkamlash, jismoniy kuch quvvatlarini rivojlantirish ishlari va nihoyat o`quvchilarning madaniy dam olishlarini uyushtirish bilan bog`liq bo`lgan mashg`ulotlar kiradi. Sinfdan va maktabdan tashqi ishlar har tomonlama kamol topgan inson tarbiyasining maqsad va vazifalariga muvofiq ravishda hamda o`quvchilarning tashabbuskorligiga tayanish asosida tashkil qilinadi va olib boriladi. Bundan tashqari o`quvchilarning yoshi, ularning qiziqish-havaslari ishning u yoki bu turiga tayyorgarlik darajalari hisobga olinadi. Buni ayniqsa ishning mazmuni va usulini belgilashda hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Sinfdan va maktabdan tashqi ishlar o`quvchilarning kuchiga yarasha va ular uchun qiziqarli bo`lishi kerak. Sinfdan va maktabdan tashqi ishlar o`quvchilar tashkilotlari hamda otaonalarjamoasiyordamiga suyangan holda olib boriladi. Respublikamizda bugungi kunda jami 7104 ta maktabgacha ta’lim muassasasi faoliyat yuritadi. Ulardan 5604 tasi (79%) – davlat, 63 tasi idoraviyva 1437 tasi (21 %) – nodavlat muassasalardir. 3-7 yoshdagi bolalarning umumiy 5 tarbiyaviy ishni sinfdagi jamoa muvaffaqiyatning munosabatlarini rivojlanishi darajasini aniqlashdan boshlaydi. o`qituvchining esa yangi sinf bilan kun marta ish boshlanishiga to`g`ri keladi: o`z mehnat faoliyatining dastlabki yilida, sinfni navbatdagi bitirib chiqish mavsumidan keyin, ba`zan esa maktabda vujudga kelgan vaziyat taqozosi bilan. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.- T.: Sharq, 2008. 82-b. 2.2. Maktabdan tashqari faoliyat tarbiyaviy mashg`ulotlarning hayotimizdagi o`rni Tarbiya jarayoni o`z-o`zini tarbiyalash jarayoniga o`tganda yuksak darajaga erishiladi. Ayrim o`quvchilar va umuman jamoa o`z faoliyatini mustaqil rejalashtiradi va umuman jamoani tashkil etadi, o`ziga va bir-biriga talablar qo`yadi va o`z-o`zini nazorat qiladi. Sinf rahbari va o`quvchilar jamoasi o`z niyatlari va ishlarida birgadirlar. Jamoani shakllantirish yuzasidan olib boriladigan barcha ishlar juda qiziqarli bo`lib, bu ish sinf rahbarining asosiy ishi bo`lib hisoblanadi. O`quvchilarni inoq jamoaga birlashtirgan mohir sinf rahbari qo`lida tarbiyalangan odam baxtlidir. Ulayayotgan kishi, shaxsning hayotdagi mavqeini shakllantirishda, uning hayot yo`lini belgilashda o`z vazifasini anglash siif rahbarining bolalar jamoasini barpo etish yuzasidan olib boradigan faol va qat`iy faoliyatning zarur sharti hisoblanadi. Jamoaning rivojlanish darajasini aniqlashda o`quvchilarning faqat sinfdan tashqari faoliyatida namoyon bo`ladigan munosabatlarini tahlil etish bilangina cheklanib bo`lmaydi. Sinf rahbarinnng o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, u oddiy 34 Bolaning kamolotiga, ruhiyatiga, fe`l-atvori shakllanishiga quyidagi omillar ta`sir etadi: biologik omil, ijtimoiy omil va tarbiya ta`sir etadi. 2. 3 .Boshlang’ich sinflarda harakatli o’yinlardan foydalanish tajribasini shakllantirish Sinfdan va maktabdan tashqari ishni rejalashtirish bolalarning yosh xususiyatlariga, maktabning joylashgan shart-sharoitlariga, ijodiy birlashmalariga, ilmiy markazlar bilan o'zaro aloqasi kabi ishlarni inobatga oladi. Direktor o'rinbosarining faoliyati, o'z ifodasini topgan xujjatlar ro'yxati, xalq ta'limi tomonidan doimiy ravishda berilib boriladi. «Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar» konsepsiyasi xalq vazirligi tomonidan 1993 yilda tasdiqlangan. Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun tarbiyaning asosi bo'lgan barcha g'oyalar qaytadan ishlab chiqiladi. Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda o'qituvchining yo'naltiruvchi ta'siri ostidagi o'quvchilarning o'z-o'zini nazorat qilish asosiga qurilgan va fan kabinetlarida, kutubxonada va uyda yakka tartibdagi reja asosida o'tkaziladigan mustaqil mashg'ulotlar etakchi shaklga aylanishi kerak. Bunda sinfdan tashqari ishda ta'limning moddiy bazasi: qo'shimcha va ma'lumotnoma adabiyotlari laboratoriya uskunalari, ko'rgazmali qo'llanmalar, didaktik materiallar, texnika vositalaridan oqilona foydalanish ko'zda tutiladi. Ular o'z ichiga quyidagilarni oladi: darslik va qo'shimcha adabiyotlar bilan ishlashning xilma-xil shakllarini olgan, nazariy bilimlarni o'zlashtirishni ta'minlovchi; 40 ehtiyojlarni vujudga keltirishda o’zaro hamkorlikning ta’sir doirasi orqali shaxsni tarbiyalash va ta rbiyaning birligini ta’minlagan holda, uni shaxs sifatida shakllanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan muhitdan himoya qilish. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantorish konsepsiyasi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisidagi ma`ruzasi. 2017 Xulosa Maktabda va sinfdan tashqari ishlar o'quvchilarni bir-biriga hurmati, axloqiy sifatlari jamoa orasida shakllanib boradi. Bunda o'quvchilarning bir-biriga bo'lgan muomala madaniyati ham shakllanadi. O'quvchi o'qituvchiga taqlid asosida yoki do'stlari orasida o'rgangan tarbiyasi muomilasiga ta'sir qilish mumkin. Uqituvchi 60 qiziqishlarini guruhdagi muomala sohasiga olib kiradi. Masalan, jamoa yetarli darajada obro` qozongan, jamoatchilik yo`nalishiga ega bo`lgan guruhga muayyan bir tadbirni tayyorlash va o`tkazishga boshchilik qilishni topshirsa bo`ladi. Qandaydir o`ziga xos qiziqishlarii bor guruhga butun jamoa uchun bu qiziqishlarga mos keladigan ishning tashabbuskori va tashkilotchisi bo`lish taklif etiladi va hokazolar. Jamoa faoliyatini tashkil etishda o`quvchilarning shaxslararo real, ya`ni aniq mavjud bulgan aloqalarini hisobga olish ikki xil maqsadga: guruh a`zolarini jamoa hayotiga jalb qilish va ular o`rtasidagi muomalaga ta`sir ko`rsatish bundan tashqari o`z oldilariga qo`ygan har bir maqsadiga erishish imkonini beradi. Odam bolasining rivojlanishi bu muhim jarayon sanaladi. Bizga ma`lumki, hayoti davomida inson jismoniy va psixik tomonidan o`zgarib boradi, lekin bolalik va o`smirlik davrida rivojlanish nihoyatda kuchli bo`ladi. Bola mana shu yillarda ham jismoniy, ham psixik jihatdan o`sishi, o`zgarishi shaxs sifatida kamolga yetadi. Bunda berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq ta`sir etishi natijasida bola jamiyat a`zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar sistemasida o`ziga munosib o`rin egallaydi. Shaxsning kamol topishida va uning xulqiga ijtimoiy va biologik omillarning ta`sir kuchi hamisha bir xil bo`lavermaydi. Sababi odamning xulqiga, munosabatiga va aloqalariga yoshi, bilimi, hayotiy tajribasi, odatlari va nihoyat, vaziyat ham ta`sir etadi. Shaxsning fazilatlarini to`g`ri aniqlash va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar doirasiga, turli vaziyatlarda kuzatib ko`rish lozim. Ana shundagina shaxsning ijtimoiy xulqi, ma`naviy qiyofasi, insoniy fazilatlari ro`yobga chiqadi. Demak, shaxsni rivojlantirish vazifasini to`g`ri xal qilish uchun uning xulqiga, ta`sir etuvchi omillarni, bu omillarning, tabiatini, shaxsning xususiyatini yaxshi bilmoq kerak. 39 l-guruh: so'z orqali uzatish, maslahat berish, ma'lumotlarni eshitish orqali qabul qilish (hikoya, ma'ruza, suhbat) usullari: 2-guruh: kinofilmlar, tasviriy san'at, badiiy san'at va boshqa ko'rish orqali tarbiyalash usullari; 3- guruh: tarbiya ma'lumotlarini amaliy mehnat harakatlari orqali berish, o'mak ko'rsatish, boshqalami amaliy mehnatini misol qilib ko'rsatish; 4- guruh: o'quvchi talabalaming yaxshi bajargan ishlarini, o'rtoqlari oldida yoki ota-onalar majIisida ma'qullash, minnatdorchilik bildirish, iqtisodiy yordam, stipendiyalami oshirish, maqtov yorliqlari topshirish, suratlarini hurmat taxtachasiga osish va boshqa og'zaki "Rahmaf', "Barakalla" kabi rag'batlantirish usullari. Agar bola siz ogohlantirmasingizdan yoki tushuntirmasingizdan oldin o'z xatosini tushungan bo'lsa-yu, sizga qilgan xatosini aytolmay izza chekib turgan bo'lsa, uni jazolashga zarurat yo'q. Endi bu xatoni qaytarmayman, degan ma'noda Sizga qarayapti. Siz unga yana bir marta imkoniyat bering. Ammo keyingi gal ham xato qilsa va uni tan olmasa, unday hollarda quyidagi jazo turlari qo'llaniladi: tushuntirish, tanbeh berish, ogohlantirish, qattiq ogohlantirish, uyaltirish. Yuqoridagi jazo turlarini o'qituvchi o'quvchiga yuzma-yuz hech kimning g'uvohisiz qo'llaydi. O'quvchini jamoa orasida izza qilishni eng oxirgi chorasiz qolganda qo'llash mumkin. Eng ma'quli o'quvchi bilan yuzmayuz o'tirib, mehrli ohangda unga ishonch bildirib, qaltis yo'ldan qaytarish mumkin. Tarbiya har bir insonning hayotda yashashi jarayonida orttirgan saboqlari va intellektual salohiyatlarining ijobiy ko'nikmasini o'zgalarga berish jarayoni. 54 I BOB. TARBIYAVIY MASHG’ULOT JARAYONINING TUZILISHI VA TARBIYAVIY MASHG’ULOTLARNI REJALASHTIRISH 1.1. Tarbiyaviy mashg’ulot jarayonining tuzilishi Sportning har bir turida o'ziga xos maxsus yuqori darajada rivojlangan sifat va mahoratni kamolotga etkazmoq aniq yo'naltirilgan pedagogik va biologik tarbiya vositasida bosqichmabosqich amalga oshadi. Bosqichlarni mensimaslik, yetarli malakalar yig`indisi hosil bo'lmay turib, yuqori bosqichga ko'tarilishga zo'r berish maqsadga erishish muddatini uzoqlashtiradi, tanani jarohatlantirishga olib keladi. Dasturni qayta ishlab chiqishda ko'pchilik xatolarga yo'l qo'yilishi mumkin. Bu xatolar maktab jismoniy tarbiya mazmunini chuqur bilmaslikdan yuzaga keladi. Masalan, aksariyat o'qituvchilar kichik maktab yoshidagi o'quvchilar salomatligining zaiflashib borishidan xavotirlanib, jismoniy tarbiya maqsadi shu yoshdagi bolalar salomatligini saqlashdangina iborat deb hisoblaydilar. Yana bir toifadagi o'qituvchilarimiz jismoniy tarbiyaning asosiy vazifasi o'quvchilarning jismoniy sifatlarini rivojlantirishdan iborat deb nazariy mashg`ulotni jismoniy mashqlarga aylantirib yuboradilar. Hatto shunday muallimlar borki, butun o'quv yili davomidagi darslarni alohida sport turiga bag`ishlashadi. O'z mutaxassisligi bo'yicha bokschi bo'lsa, maktabdagi bolalarning hammasi bokschi bo'lishini istab, darslarni shu tomonga yo'naltiradi. Uchinchi yo'nalish tarafdorlari esa jismoniy tarbiya darslarini o'quvchilar uchun zarur bilim beradigan harakat ko'nikmalar va malakalarni shakllantiradigan qilib tashkil etishni kifoya deb tushunadilar. Ilmiy tadqiqotlar va kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, agar jismoniy mashqlar sportning alohida turiga taalluqli bo'lsa va bu mashqlar ketma-ket takrorlanib 11 hisobga olinadi). Sport mashg’uloti jarayonini ko’p qirraliligi va sportchining doimiy xolda imkoniyatining o’zgarishi, har xil omillar ta’sirida uning holatini tebranishi, boshqarishining negizi bo’lib hisoblanadi. Bu esa sportchidan murabbiyga beriladigan teskari aloqasi orqali beriladi : 1. Sportchidan murabbiyga boruvchi ma’lumotlar (o’znini sezishi, ishga bo’lgan munosabati, kayfiyati va b.k.) 2. Sportchi o’zini tutishi haqidagi axborotlar (mashg’ulot ishining xajmi, uning bajarishi, aniqlangan xatolari va h.k) 3. Mashg’ulot samaradorligini, qisqa vaqtdagi ko’rsatkichlari (mashg’ulot yuklamasi ta’sirida funksional tizimidagi chegara va o’zgarishlar harakteri). 4. Mashg’ulot samaradorligining yig’ilishi (kumlyativ) to’g’risidagi axborotlar (sportchining mashqqa chidamlilik holatining o’zgarish holati). Sport mashg’uloti davrlarida bosqichlari bo’yicha tayyorgarliklari mashg’ulotni boshqarish samaradorligi mashq bilan chiniqish mashg’ulotlarining tuzilishini aniq sonining ko’rsatkichlari va sport faoliyati bilan bog’liqdir. Bu esa, bu yoki u sport turlaridagi aniq sport predmetiga harakterlidir. Shuning uchun mashg’ulot va musobaqa faoliyati modelini tuzish va saralash sifatida ham ishlatiladi. (sportda takomillashtirishning ma’lum bosqichlarida, tanlash sifatida ham ishlatiladi). Keyinchalik sportchining aniq funksional imkoniyatlarini, modeldagi individual ko’rsatkichlari bilan qiyoslanadi va keyingi ish va berilgan samaradorlikka erishish yo’nalishi aniqlanadi. Mashg’ulot jarayonida rejalashtirilgan natijaga erishishga yordam beruvchi, mashg’ulot vositasi va uslublari amalga oshiriladi. Ko’rsatilgan siklni yakunlovchi operatsiyasi bo’lib, oraliq nazorat, mashg’ulot jarayonini samaradorligini belgilaydi va kerakli vaqtda korreksiya qilinadi. Bu siklning hamma 44 3.1. 3.2. 3.3. MASHG’ULOTLARNING USULLARI………………………… Umumsinf tarbiyaviy mashg'ulotni tayyorlash ……………………. Tarbiyaviy ishlarning yo 'nalishlari ……………………………….. Tashkilotchining oila va jamoatchilik bilan hamkorlikda olib boriladigan tarbiyaviy ishlar jarayoni……………………………… 8 3 8 4 2 4 6 XULOSA…………………………………………………………………… …. 5 1 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR..... …………….. 5 3 3 anglash birinchidan, uning ozod, erkin, nodir, ulug’ siymoligini anglash va o’zida unga amal qilish sifatlarini shakllantirib borish bo’lsa, ikkinchidan u ning o’ziga xos milliyinsoniy asoslarini anglash va ularga amal qilishdan iboratdir. Yuqorida sanab o’tilgan ikki sifat komil inson sifatining asosini tashkil etadi. CHunki komil inson sifatlarini tarbiya sohasidagi ilmlarini xulosalab, mujassamlashtirsa, ular asosan 3 ta: 1. Ezgu niyat, fikr; 2. Ezgu so’z, xushmuomila; 3. Ezgu ish, ezgu faoliyatdan iboratdir. Shu yuqoridagi uch sifat o’qitishning, ta’lim-tarbiyaning bosh maqsadidan iboratdir. Bu bosh maqsad insonlarda, yoshlarda, mutaxassislarda komillik sifatlarini takomillashtirish, yoshlarni zamonaviy axloqiy -amaliy o’quv, malaka, ko’nikmalar qurollantira borish, mutaxassislarda xar bir sohaga mos ilm, bilim hosil qilishdan iborat bo’lgan pedagogika fanining zamonaviy fan asoslarini kengayganligini ko’rsatadi. O’zbekiston Respublikasiining «Ta’lim to’g’risida» gi qonunida ta’lim O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyotida sohasini ustivor deb e’lon qilinadi. Ta’limning, o’qitishning vazifasi fuqarolar, yoshlarning eng asosiy konstituttsiyaviy xuquqlaridan biri bo’lgan har bir kishining aqliy -amaliy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish, ijodiy qobiliyatlarini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojini ta’minlash, o’zi hohlagan kasbini tanlash jihatidan rivojini ta’minlash, o’zi hohlagan shu sohada fao liyat ko’rsatishi uchun moddiy ma’naviy tarbiyaviy didaktik shart-sharoit yaratishdan iboratdir. Bu umumiy vazifadan ta’limning har bir bo’g’ini, turi va bosqichining o’ziga hos vazifalari kelib chiqadi. Ta’lim pedagoglarning faorliyatidan va o’quvchi talabalarning 24 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Maktabgacha ta’lim sohasi uzluksiz ta’lim tizimining dastlabki bo‘g‘ini bo‘lishi bilan birga keyingi ta’lim tizimida, bolani maktabga tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda bu ta’lim sohasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarilishi bejiz emas. Bu borada davlatimiz tomonidan qabul qilingan qator farmon, qaror va farmoyishlar maktabgacha ta’lim tizimini tubdan isloh qilishga yo‘naltirilganligi barchaning e’tiboridadir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 maydagi PQ-4312-sonli “O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi”, 2016 yil 29 dekabrdagi “2017-2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2707-sonli, 2017 yil 30 sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5198-sonli Farmoni, 2017 yil 9 sentabrdagi «Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-3261-sonli qarori, shuningdek, Maktabgacha ta’lim vazirligining 2018 yil 18 iyundagi 1-mh sonli “Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari” hamda “Ilk qadam” maktabgacha ta’lim muassasasining Davlat o‘quv dasturini amalda joriy etish kabi davlat hujjatlarida bu sohaga oid masalalarini hal etish nazarda tutilgan. Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoev bu tizimni chuqur tahlil qilib, shu paytgacha nazardan chetda bo‘lgan eng kichik jihatlarigacha e’tibor qaratdi. Bugungi kunda maktabgacha ta’lim muassasalarining ta’lim dasturlari va o‘quv-tarbiyaviy rejalariga qo‘yilgan davlat talablarini takomillashtirish dolzarb masalaligich qolayotganligi aniqlandi. Aksariyat maktabgacha ta’lim muassasalarining moddiytexnika bazasi zamon talablariga javob bermayapti. 4 - yuklamalardan keyin organizmni qayta tiklanish dinamikasi va davom etish vaqtini. - katta jismoniy yuklamadan keyin qayta tiklanish jarayonni tezlashtirish maqsadida va o’rta darajadagi yuklamalarni ishlatish imkoniyati. Mikrotsikllarni yuklama va dam olishni almashtirish organizmni quyidagi 3 hil tipdagi reaksiyaga olib kelishi mumkin. a) mashq bilan chiniqqanlikni maksimal rivojlanishiga, b) mashg’ulotnini ham samaradorligiga yoki uni butunligcha yo’qligiga. v) sportchini holdan toyishi yoki madori qurishiga. Birinchi tipidagi reaksiya – mikrotsiklda katta va anchagina yuklamali, optimal mashg’ulot soni kiritib ular o’zaro ratsional holda hamda kichik yuklamali mashg’ulotlar bilan almashtirilgan taqdirda organizmni reaksiya orqali javob berishga olib keladi. Ikkinchi tipdagi reaksiya – mikrotsiklga kiritilgan mashg’ulotlar soni va ularning yuklamasi mashq bilan chiniqqanlik darajasiga kam ta’sir ko’rsatsa, uchinchi tipdagi reaksiya – mikrotsiklga kiritilgan mashg’ulotlar ratsional almashtirilmagan taqdirda organizmni tez reaksiya berishiga olib keladi. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch. – T; O`zbekiston.2018 17 tuzilishi. Shu bosqichdagi tayyorgarlik vazifalarini kompleks ravishda yechishni ta’minlaydigan, bir necha kunlar ichida o’tkaziladigan mashg’ulotlar seriyasidir, mikrotsikllarni davom etishi 3-4 kundan 10-14 kungacha. Ko’pincha hayotda bir haftalik (7 kunlik) mikrotsikl haftalik kalendari bilan mos kelib shug’ullanuvchilarining umumiy rejimiga qo’shilib ketadi. 7 kun davom etadigan mikrotsikllarni ko’pincha haftalik sikl deyiladi. Boshqacha ko’p yoki kam kun davom etadigan mikrotsikllarni har hil variantlarda, shu jumladan shahsiy musobaqa davrining alohida kerakli joylarida, o’tkaziladigan musobaqani davom etishiga qarab tuzilishi modellashtiriladi. Masalan: agar qilichbozlik va sport gimnastikasidan quyidagi shema bo’yicha musobaqa o’tkazilganda qilichbozlik 1 - kun, shahsiy musobaqa 2-kun komandalar musobaqasi, 3- kun final. Sport gimnastikasi 1 kun majburiy dastur. 2 kun erkin dastur. 3 kun ko’p kurash finali. 4 kun ko’p kurashning ayrim turlari finali. Bu ko’rinishda esa mikrotsikl shu sxemani o’zgartirmasdan takrorlashi shart. Mikrotsikllar kamida ikki: kumilatsion (yig’uvchi), (u yoki bu darajadagi charchash bilan bog’liq) hamda qayta tiklovchi, mashg’ulotlar harakterida tuzilgan fazodan iborat bo’ladi. Mikrotsikllarning minimal davom etish vaqti 2 kun. Yuklama olish kuni va qayta tiklash kuni bo’ladi. Ko’pincha bu fazalar mikrotsikl ichida takrorlanib, har bir mikrotsikl qayta tiklash fazasi bilan tugallanadi. Қ ayta tiklash fazasi hamma vaqt ham mikrotsiklni tugallamasligi uning ichida qaytarilishi ham mumkin. Mashg’ulotlar mazmuning ketma – ketligi esa tayyorgarlik davriga, vazifasiga va qanday mikrotsikl bo’lishiga bog’liq. Katta bo’lmagan shiddatda bajariladigan, katta hajmdagi ish tez-tez qayta tiklashni talab qilmaydi, balki yuqori shiddatda 13 tajribalar, ijodiy tusdagi ishlarni bajarishni, asboblarni loyihalashni, maketlar, modellar vahokazolarni tayyorlashni olgan mustaqil ishlash uchun topshiriqlar sistemasi maqsadga muvofiqdir. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar metodikasi fani va bo'limiga sinf rahbarlarining ishlari, maktab ma'muriyatining tarbiyaviy ishlari kiritiladi. Bunda o'qituvchilarning o'quvchilar bilan muomilasi, adolatli bo'lishi, ta'sir ko'rsata olishi kerak. O'quvchi yoshlarni hozirgi zamon ma'naviyati bilan ongini sug'orish, ya'ni singdirish kerak. O'quvchilarni qadriyatlarimiz asosida urf-an'analarimiz asosida tarbiyalash har bir o'qituvchining vazifasi. O'quvchi atrofini o'rab turgan vositalar, yaxshi-yomon odatlar, o'kituvchilar, maktabning muhiti, o'quvchilar tarbiyasini to'g'ri, ongli ravishda o'rganish va qabul qilish. Sinfdan tashqari ishlarni to'la qamrab olgan to'garaklar bir necha xilda bo'lishi mumkin: To'garak turlari: Fan to'garaklari. Mohir qo'llar. Duradgorlik. Sport musobaqalari. Badiiy havaskorlik. Ko'rib chiqilishi, asosiy e'tibor bola shaxsiga qaratilishi, yillar davomida to'plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqozo etadi. 41 katta hajmli ish bajarish mashg’ulotga qayta tiklashni tez – tez kiritishni talab qiladi. Mikrotsiklni tuzishda oldingi va keyingi mashg’ulotlarni qaysi tomonga yo’naltirilganligi hisobga olinishi kerak 1. Mikrotsikl, tezkorlik va tezkorlik - kuchlilik sifatlarini optimal ish qobilyati oshgan kunlardagina qo’yib tuzishni prinsipial ravishda talab qiladi. Shuning uchun chidamlilikka quyidagidan katta talab, tezkorlikdan keyin qo’yiladi. Katta yuklamadan keyin, ko’pincha organizmni qayta tiklash uchun 24 soat vaqt talab qiladi. Aniqroq qilib aytganda, organizmda tezkorlik va chaqqonlik va tezkor kuchlilik sifatlarini tarbiyalash, hamda mashqlar tehnikasini takomillashtirgandan keyin o’rtacha 2-3 kundan keyin: Aerob imkoniyatlarni rivojlantirishga qaratilgan mashg’ulotdan keyin o’rtacha 5-7 kundan keyin tiklanadi. Masalan: tezkor kuchlilikni tarbiyalashga qaratilgan mashg’ulotni katta yuklamali mashg’ulotlar oldida o’tkazish shart. 2. Sport formasiga kirgan yuqori malakali sportchilarda 1 -2 razryadli sportchilarga qaraganda 1,5 -2 marta tez tiklanishi mumkin. Individual qobilyatiga qarab tezkor-kuchlilik mashqlaridan keyin 24-72 soatda, chidamlilikdan keyin 48-120 soatda tiklanadi. Shuning uchun shahsiy musobaqa davridagi mikrotsikldagi yuklama shunday taqsimlanishi kerakki musobaqa ish faoliyatini yuqori fazasiga to’g’ri kelsin. Bu esa optimal yuklama orqali 2-3 kun oldin hosil qilinadi. Mikrotsikllar tuzilishini aniqlovchi shart va sharoitlarga quyidagilar kiradi. 1. Sportchilar hayotidagi umumiy rejim (o’qish va mehnat qilish faoliyati) va unga bog’liq bo’lgan ishchanlik dinamikasi. 2. Mikrotsikldagi yuklamani umumiy kattaligi mashg’ulotlar soni va mazmuni. Bu omillarni ta’sir ko’rsatishi sport mutahassisligi hamda tayyorgarlik darajasi bilan belgilanadi. Masalan : mashg’ulotlarning mazmuni, ularning mikrotsikldagi soni, 14 Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchilarning vazifalari ham ko'p qirralidir. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi: Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat qilish. O'quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ko'p qirrali ishlarni o'quvchilar tashkilotlari sinf faollari yordamida yo'lga qo'yish. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo'nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda o'qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalari, sinf faollariga uslubiy yordam ko'rsatish. Umummaktab va maktablararo o'tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda qatnashish. O'quvchilarning bo'sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat muassasa-lari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish. Bu borada tashkilotchilar faolligini uchta asosiy tomonini ko'rish mumkin: tashkilotchilik, uslubiy va ma'muriy. Bular ko'pincha o'zaro uzviy bog'langan holda namoyon bo'ladi. Tashkilotchining tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir qator kishilarni kiritish mumkin: Tarbiyaviy ishlar sohasida erishgan yutuq va kamchiliklarni tahlil qilish. Tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini aniqlash. Tarbiyaviy, ommaviy, siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning mazmunini, shakl va usullarini aniqlash. 30 Mashg'ulotning asosiy qismi - vaqt jihatidan eng davomli bo'lishi kcrak (mashg'ulotning 2/4, 113 dan sal ko'proq qismi). Pedagogik maqsad: mashg'ulotning asosiy g'oyasini amalga oshirish. Tipik xatolar: bolalarning qisman yoki butunlay passivligida pedagogning faolligi. Metodlarning bir xilligi - faqat hikoya yoki suhbat. Ko'rgazmalilikning yo'qligi, foydalaniladigan tarbiya vositalarining juda ham kamligi. Ongni shakllantirish metodlarining xulq-atvorni shakllantirish metodlaridan ustunligi. Darsning o'quv muhiti yaratilishi. Ibratlilik, o'rgatish, nasixatgo'ylik qilish. 3.2.Tarbiyaviy ishlarning yo 'nalishlari Tarbiyani eng avvalo insonning o'ziga qaratilishi lozimligi Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqi\gan, butun dunyo hamjamiyati tan olgan qadam-baqadam amalga oshirilayotgan "o'zbek modeli"da juda to'g'ri belgilandi. Dunyoda birinchi bor insonning diqqat-e'tibori uning o'zligini anglashga qaratildi. O'zligini anglash birinchidan, uning ozod, erkin, nodir, ulug' siymoligini anglash va o'zida unga am a} qilish sifatlarini shakllantirib borish bo'\sa, ikkinchidan, uning o'ziga xos milliyinsoniy asoslarini anglash va ularga amal qilishidan iboratdir. Yuqorida sanab o'tilgan ikki sifat komil inson sifatining asosini tashkil etadi. Komi) inson sifatlarini tarbiya sohasidagi ilmlarini xulosalab, mujassamlashtirsa, ular asosan: a) ezgu niyat, fIkr; b) ezgu so'z, xushmuomila; 50 Sinfdan, maktabdan tashqari ishlarni rejalashtirish, guruhlashtirish va ularning mazmunini, shakl va usullarini aniqlash, boshqaruvchi shaxslarni aniqlash. O'quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o'z mazmuniga ko'ra tafakkur faoliyati va munosabat vositasi hisoblanadi. Chunki sinfdan tashqari ishlarda olingan axborot idrok etiladi, qayta ishlanadi. Shu asosda yangi bilimlar hosil qilinadi. O'quvchilar maktabdan tashqari ishlarda qatnashib turli kishilar bilan muayan munosabatga kirishadilar. Turli vaziyatga duch keladilar. Shuning uchun ham o'quvchilarning maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo'lsa, ularning munosabatlari shunchalik munosabat doirasi keng va ma'naviy o'sishi samarali bo'ladi. Maktabdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda o'quvchilar jamoadagi ishlarni o'rganadilar. Ijtimoiy mehnat quvonchini his qiladilar. Ishlab chiqarish mehnatiga qo'shiladilar. Jamoatchilik fikriga bo'ysunishga, jamoa sharafi uchun kurashishga otlanadilar. Maktabdan tashqari faoliyatga quyidagilar kiradi: Og'zaki ish usullari: majlislar, yig'inlar, ma'ruzalar, kutubxonalar, konferensiyalar, munozaralar, uchrashuvlar, gazetalar, radio va jurnallar. Amaliy ish olib borish usullari turli joylarga sayyohatlarga, sport musobaqalari, tabiatshunoslar to'garaklari, shanbaliklar, yangi kitoblar ko'rgazmalari. Tarbiyaviy ish pedagogikadan butun qobiliyatlarni ishga solishga taqozo etadi. Sinf rahbarligi kursi bilan maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar metodikasi kursi bir-biriga bog'liq va uning davomiyligidir. Yuqoridagi qayd etilgan topshiriqlarni bajarish jarayonida o'quvchilar turli qo'llanmalar, asboblar, apparatlar, didaktik materiallardan foydalanishni o'rganadilar, o'z-o'zini tekshirish uchun turli ma'lumot va tayanch materiallarini 31 4) o'lchami, ya'ni bu tavsif mashqning sportchi organizmiga ta'siri darajasini aniqlab beradi. Kundalik nazorat davomida ixtisoslashganligi yo'nalishi va koordinatsion murakkabligi turlicha bo'lgan yuklamalar tarkibi hamda mazmuni o'lchami bo'yicha nazorat qilinadi, kundalik nazoart doirasida, yuklamalarni nazorat qilishi bilan bir qatorda, kurashchilar tayyorgarligining alohida tomonlari, ya'ni texnik, taktik, tezkor kuch funktsional hamda ruhiy tayyorgarlik dinamikasi baholanadi. Jismoniy tarbiya bo’yicha ishlarning ilg’or tajribasi shuni ko’rsatadiki, o’zining faoliyatini rejalashtirishga mas’uliyat bilan yondashadigan pedagoglar hammasidan ko’ra yuqori natijalarga erishadilar. Rejalar o’zoqni ko’zlashga, maqsadni va aniq vazifalarni aniqlashga imkon yaratadi, hamda qo’yilgan vazifalarni hal qilishda eng samarali vosita va yo’llarini nazarda tutadi. Amaliyotda jismoniy tarbiya jarayonini rejalashtirish ishlarini mensimaslik, samarali ish manbaiga yo’zaki yondashish hollari ham uchrab turadi. Rejalashtirish – bu mexanik ravishda bajariladigan devonxona ishi yoki o’quv dasturini o’ylamasdan to’g’ridan to’g’ri ko’chirish, qayta yozish emas, balki jismoniy tarbiya qonuniyatiga va ko’rinishlari mohiyatiga chukur kirib borish jarayonidir. Rejalashtirish, qilingan ishlarning tahlili asosida to’g’ri xulosalar chiqarib bilishni o’z ichiga oladi. Darslarni muttasil taxlil qilish o’qituvchiga mashklarning zarur mikdorini, mashklarning eng muvofik ketma-ketligini, mumkin bulgan dam olish intervallarini, o’quv materiallarining optimal porsiyalarini va pedagogik faoliyat sur’atlarini kursatib beradi. Shunday qilib, rejalashtirish – bu ta’lim va tarbiya jarayoni tizimini shakllantiruvchi, uslubiy asoslangan xujjatlarni to’zish demakdir Rejalashtirish jarayonini o’qituvchi ijodiy faoliyati yaxlit tizimini tashkil kiluvchi, qator ketma- 19 13. Оchilоv M. Оliy mаktаb pеdаgоgikаsi.T. 20 1 8. 14. Оchilоv. M. Muаllim қаlb mе`mоri. T. 2019. 15. Munаvvаrоv. Pеdаgоgikа. T. O’qituvchi 2016 INTERNET SAYTLARI 1. www. Pedagog. Uz 2. www.oriens.uz Jizzax Davlat pedagogika universiteti Sirtqi bo‘lim Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi talabasi SANAYEVA STAMBUL tomonidan “ Tarbiyaviy ishlar metodikasi ” fanidan O’QUVCHINI TARBIYALASHDA TARBIYAVIY MASHG`ULOTLARNING AHAMIYATI mavzusida tayyorlagan kurs ishiga XULOSA Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy va ma’rifiy o‘zgarishlar ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlardan to‘la xalos etish rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash hamda ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish orqali samaradorlikni oshirishni taqozo etmoqda. Chunki insonni ma’rifatli va ma’naviy komillikka erishishi pedagogika fanining yetakchiligida amalga oshiriladi. Ushbu kurs ishi 3 bob dan iborat bo‘lib, unda tarbiyaviy ishlar metodikasi fanini o‘qitishda metod va usullarini qo‘llay olish, an’anaviy va noan’anaviy metodlar, ilg‘or pedagogik texnologiyalarni tanlay olish va o‘z o‘rnida ijodiy qo‘llay olish, faktlarni tahlil qilish, umumlashtirish va shu asosda xulosa chiqara olish;ta’lim bosqichlarida ona tili va adabiyotni o‘qitishning mazmuni, o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutq malakalarini o‘stirishning shakl va usullarini; dars jarayoniga qo‘shimcha adabiyotlarni, yangi axborot hamda turli texnologiyalarni jalb qila bilish; innovatsion o‘quv-biluv faoliyati, tarbiya fanini o‘qitishda an’anaviy va noan’anaviy dars shakllarini qo‘llash,o‘quvchilar o‘quv- biluv faoliyatini faollashtirishga qaratilgan dars usullaridan foydalanish; tarbiya fanlarini kasbga yo‘naltirib o‘qitishni loyihalashtirish; innovatsion pedagogik 64 Mundarija KIRISH ……………………………………………………………………. 3 I. BOB 1.1. 1.2. 1.3. TARBIYAVIY MASHG’ULOT JARAYONINING TUZILISHI , MASHG’ULOTLARNI REJALASHTIRISH… Tarbiyaviy mashg’ulot jarayonining tuzilishi……… ……………... Tarbiyaviy mashg’ulotlarni rejalashtirish va hisobga olishning mohiyati ……………………………………………………………. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning yo’nalishlari... 8 8 1 4 1 9 II. BOB 2.1. 2.2. 2.3. SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY MASHG’ULOTLARNING AHAMIYATI ……………............ Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy mashg’ulotlarning ahamiyati …………………………………………………………. Maktabdan tashqari faoliyat tarbiyaviy mashg`ulotlarning hayotimizdagi o`rni………………………….. ……………………. Boshlang’ich sinflarda harakatli o’yinlardan foydalanish tajribasini shakllantirish ……………………………………………………… . 2 4 2 4 2 8 3 3 III.BOB SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY 3 2 - zarbdor - yaqinlashtiruvchi - musobaqa - qayta tiklovchi a) tortuvchi mikrotsikllar: katta bo’lmagan hajmdagi yuklamalardan tuzilib, sportchi organizmini shiddatli mashg’ulotlarga kiritilishiga qaratiladi. Bular fundamental davrni 1 - (umumtayyorgarlik) bosqichida ishlatiladi. b)zarbali mikrotsikllar : katta hajmdagi yuklamani shiddatli bajarishga qaratiladi. Bularning asosiy vazifasi sportchilarning organizmi moslashish jarayonini asosiy tehnik va taktik, jismoniy ahloqiy irodaviy mahsus psihologik va integral vazifalarni yechishda yordamlashishdan iboratdir. Bularni asosiy o’rni fundamental davrni 2- mahsus tayyorgarlik bosqichi va shahsiy musobaqa davrlarida ishlatiladi. v)yaqinlashtiruvchi (modelli) mikrotsikllar – asosiy vazifasi musobaqaga yaqinlashtirishdan iboratdir. Bularni ichki qismida kelguvchi musobaqalarni rejimi takrorlanadi. Murabbiy asosan sportchini mehnat rejimiga, uning organizmini tiklanishiga, dam olishiga asosiy diqqatini jalb qilib charchatmasdan musobaqaga olib chiqishi zarur. g) qayta tiklovchi mikrotsikllar – bular bilan ko’pincha zarbali mikrotsikllar seriyasi tugallanadi. Shuningdek shiddatli musobaqa faoliyatidan keyin ham (rejalashtiriladi) rivojlantiriladi. d) musobaqa mikrotsikllari- musobaqada qatnashish. Bu yoki u sport turining dasturiga binoan tuziladi. Mashg’ulot mikrotsikllarini tuzish uchun quyidagilarni bilish shart. - sportchini rhorganizmiga, har hil hajmdagiva yo’nilishdagi yuklama qanday ta’sir ko’rsatishini; 16 tashkil qilishga halakit beruvchi yo’z berishi mumkin bulgan nokulay omillarni xisobga olish lozim. Pedagogik jarayonning tugri borishini tekshirish uchun maxsus tanlab olingan ekspress-testlar yordamida boskichma-boskich nazorat o’tkazish kuyi tizimi yaratiladi. Agar har bir bosqich nazoratida olingan natija rejalashtirilgan talabga javob bersa, bu vaqtda barcha operatsiyalarning tug’ri rejalashtirilganligiga xulosa qilsa bo’ladi. Mobodo rejalar vijdonan amalga oshirilgan sharoitda nazorat natijalari rejalashtirilgan maksadlardan jiddiy farq qilsa, demak rejalashtirish texnologiyasida xatolar borligidan dalolat beradi. Bu xatolarni uchta zvenodan qidirish kerak bo’ladi. Birinchi navbatda rejalashtirish davrida barcha noqulay omillar hisobga olinganligi yoki olinmaganligini tekshirib kurish lozim. Ikkinchi navbatda pedagogik ta’sir tizimi taftish qilinadi. Agar bu yerda ham kamchiliklar topilmasa pedagogic vazifalarning amaliyligi baholanadi. Agar xatolar birinchi zvenodan topilsa va aynan yana shular natijalarning bajarilmasligiga sabab bo’lganligiga o’qituvchi qat’iy ishonsa, zarur choralar kuriladi va boshka zvenolar tekshirilmaydi. Odatda o’qituvchi faoliyatining birinchi yillarida rejalashtirish texnologiyasining turli operatsiyalarida yul kuyilgan ko’zga tashlanib turmaydigan xatolar umumlashgan xolda ishning natijasiga jiddiy ta’sir kursatadi. Shuning uchun yosh o’qituvchilar o’zining barcha faoliyatini doimiy tahlil qilishlari. O’zlari uchun talabchan ko’zli bo’lishlari kerak. Bu kelajakda muvaffaqqiyat garovidir. Rejalashtirish yakuniy hisobga olish bilan tugallanadi. Hisobga olish natijasida olingan ma’lumotlar kelgusi sikl (darslar seriyasi, o’quv choragi, o’quv yili)ni rejalashtirish uchun asos qilib olinadi. Boshlang’ich jamoa ishi shunday quriladiki, undan sinfning boshqa jamolari bilan aloqasi doimiy ravishda amalga oshiriladi, umum maktab an’analari 21 O’quvchini tarbiyalashda tarbiyaviy mashg`ulotlarning ahamiyati 1 5) borishi. Vazifalar juda aniq bo'lib, mazkur mazmunni aks ettirishi kerak. Ular universal xarakterda bo'lmasligi lozim. Masalan, "Jonajon shahriga muhabbat uyg'otish" vazifasi o'miga "Shahar tarixiga qiziqishni oshirish", "Bolalarda shahar yubileyiga tayyorgarlik ishlariga o'z hissasini qo'shish istagini uyg'otish", "Bolalarda shahaming o'tmishdagi mashhur kishilariga nisbatan hurmat hissi shakllanishiga yordam berish" kabi vazifalami qo'yish yaxshi bo'ladi. Sinfdan tashqari mashg'ulotning jihozlanishiga turli vositalar: qo'llanmaIar, o'yinchoqlar, videofiImIar, diapozitivlar, adabiyotlar va boshqaIar kiradi. Adabiy manbaning nominigina emas, balki uning muallifi, nashr etilgan joyi va yili ko'rsatilishi kerak. Sinf mashg'ulotlari ekskursiya, viktorina, konkrus, 37 spektakl va hokazo shaklda o'tkazilishi rnurnkin. Bunday holda rnashg'ulot rejasida uni o'tkazish shakli "Matematik viktorina", "Fantaziyachilar konkursi", "Hayvonot bog'iga ekskursiya" kabi nornlar bilan birlashtiriladi. Agar sinf rnashg'uloti o'zida bironta o'tkazish shakllarini birlashtirsa, unda bolalami joylashtirish usuli ko'rsatiladi: aylana, kornandalar va hokazo. Mashg'ulotning borishida uning rnazmuni, tarbiya rnetodlari tavsif etiladi va pedagogning mashg'ulotni birinchi shaxs nomidan batafsil, izchillik bilan bayon qilinishdan iborat bo'lishi rnumkin yoki (pedagogning shaxsiga qarab) asosiy rnazrnuni kartochkalarda ifodalangan tezisli plandan tashkil topishi rnurnkin Mashg'ulotning borishini rnodellashtirishda unmg davorniyligi va strukturasini hisobga olish zarur. Sinf tarbiyaviy rnashg'uloti olti yoshlilar uchun 15-20 daqiqadan 0 'n - o'n bir yoshlilar uchun 1-2 soatgacha davom etishi rnurnkin. Mazmuni va metodlari bo'yicha xilma-xil bo'lgan sinf rnashg'ulotlarini sarnarali 47 birgalikda foydali tayyorgarlik ko`rish, kiziqishlar buyicha mashg`ulotlar tashkil etiladi. Ta`lim jarayonidagi jamoatchilik tuyg`usi ana shu, ya`ni birgalikdagi mehnat bolalarda katta qoniqish hosil qilish ijobiy kechinmadan boshlanadi. Shu tariqa o`zaro yordam tashkil etish sinfdagi jamoa munosabatlarini shakllantirishning yo`llaridan biridir. O`qituvchi yana o`quvchilarni yosh xususiyatlarini, sinf jamoasining xususiyatlarini, uning shakllanganlik darajasini hisobga oladi, o`sha talablarida jamoa fikrining qo`llab quvvatlanishiga tayanadi. Jamoa rivojlanishining har qanday darajasida sinf rahbari muayyan usullardan foydalanib, jamoatchilik fikrini shakllantirish to`g`risida maxsus g`amxo`rlik qiladi. O`quvchilar jamoasini shakllantirish jarayonini past darajadan yuqori darajaga boradigan vaqt davomidagi harakat, ijtimoiy talablar avval shaxsan sinf rahbaridan, o`qituvchidan faqat yakka bolalar, keyinchalik ko`pchilik bolalar idrok etadigan va nihoyat, barcha uchun va har bir bola uchun hayot qonuni bo`lib qoladigan tarzda jo`n tushunib bo`lmaydi. Hatto uyushgan jamoada ham jamoatchilik xususiyatlari zaif rivojlangan ayrim o`quvchilar bo`ladi. Sinf rahbari jamoa va har bir alohida o`quvchining tarbiyasi uchun ma`suldir. Shuning uchun uning jamoa tarzidagi va yakka tartibdagi shakllarini qo`shib olib borishi tarbiyaviy ishdagi o`ziga xos xususiyatlaridan biridir. Jamoaning shaxsga nisbatan yuksak talabchanligi kuzatiladi. Maktablar tajribasida faoliyat odatda ommaviy, jamoa, guruh va individulal shakllarda tashkil etiladn. Faoliyatni tashkil etishning ommaviy shakllari ham (ya`ni ularda o`quvchilarning muayyan guruhlari ishtirok etadi) o`z mohiyatiga ko`ra uni amalga oshirish jarayonida faoliyat maqsadga (masalan, ma`ruza, konsert va hokazo) erishish uchun katnashchilariing o`zaro muomalasini nazarda tutmaydi. Biroq, bundan oldingi holda bo`lgani kabi, bu shakllarda bevosita tengdoshlar 36 bilan birgalikda qatnashish ba`zi hollarda ularning faoliyatidagi ishtirokini faollashtiradi, boshqa hollarda aksincha bo`ladi. Bu ko`p jihatdan o`quvchilarning faoliyat mazmuniga, munosabatiga (ijobiy, passiv yoki salbiy) bog`liq bo`ladi. Faoliyatni amalga oshirish jarayonida uning maqsadiga erishish uchun o`quvchilarning o`zaro muomalaga kirishishlarini nazarda tutuvchi faoliyat shakllari jamoa shakllari deyiladi, bu muomala jarayonida o`quvchilar o`rtasida jamoa aloqalar vujudga keladi. Bu shakllar obyektiv jihatdan o`zida muomala uchun muayyan shart-sharoitlarga ega bo`ladi. Ular o`quvchilarga ishning muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun vazifalarni o`zaro taqsimlab chiqish imkonini beradi, katnashchilar o`rtasida aloqa ta`sirining paydo bo`lishiga olib keladi. Misol tariqasida o`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etishning jamoa shakllaridan biri-bilimlarning ijtimoiy ko`rigini qarab chiqamiz. U biror fan bo`yicha o`tkaziladi. Unda ikkita parallel sinf yoki bir sinfdan ikkita komanda ishtirok etishi mumkin. Ko`rikning dasturi ishlarning har-xil turlaridan (yozma, og`zaki, grafik masalalar yechish, topshiriq uchun topshiriqlarni bajarish va shu kabilar) tashkil topadi, ularni bajarish umuman olganda 40-60 daqiqadan oshmaydi. Ko`rik oxirida hay`at a`zolari har bir qatnashchiga va umuman komandadagi o`rtacha bahoni e`lon qiladi. Bu o`rinda bilish faoliyati bilan bog`liq bo`lgan muomala ko`rikka hozirlik ko`rish vaqtidayoq boshlanadi va uni o`tkazish jarayonida juda samarali davom etadi. Bunga sabab shuki, ko`rikka doir dastlabki topshiriqlar jamoadan tayyorgarlik rejasini muhokama etishni, vazifalarni taqsimlashpi yoki guruh bo`lib ishlashni talab qiladi. Ko`rik jarayonida muomala uning hamma qatnashchilar o`rtasida sodir bo`ladi, chunki ulardan har biri muayyan vazifaga ega bo`lib, o`z harakatlarini boshqa qatnashchilar bilan muvofiqlashtirgandagina vazifani muvaffaqiyatli bajarishi mumkin. Jamoa muomalani tashkil etishning samarali shakllaridan biri guruhiy ishdir, bunda 37 rivojlantirish to'g'risida g'amxo'rlik qiladigan o'qituvchi, sinf rahbari o'quvchilarga ta'sir ko'rsatish vositalarini puxta o'ylab tanlaydilar, ularning ishlashi uchun oqilona shart-sharoit yaratishga intiladilar. Maktab o'quvchilarining mustaqil tayyorgarligiga pedagogik rahbarlik shunday qurilish kerakki, u o'quvchilarni charchatib qo'ymasin, doim bir xil tusda bo'lmasin, yoki haddan tashqari oson, aqliy va irodaviy kuch-g'ayratini sarflashni talab qilmaydigan bo'lmasin. O’spirin o’quvchida o’zini anglashi negizida o’zini tarbiyalash istagi tug’iladi. Natijada unda o’z- o’zini tarbiyalash vositalarini saralash, ularni kundalik turmushga tadbiq qilib ko’rish ehtiyoji vujudga keladi. Lekin, o’z- o’zini tarbiyalash jarayoni o’spirin ruhiyatidagi mavjud nuqsonlarga barham berish. ijobiy xislatlarni shakllantirish bilan kifoyalanib qolmasdan, balki voyaga yet gan kishilarga xos ko’pqirrali umumlashgan idealga mos ravishda tarkib toptirishga yo’naltirilgan bo’ladi. O’quvchilar o’zida shaxsning eng qimmatli fazilatlarini, o’quv va mehnat malakalarini ongli, rejali, tartibli, izchil va muntazam ravishda egallab borishga, shaxsning yana bir fazilatlari va xislatlarini hosil qilishga harakat qiladilar; o’z- o’zini tarbiyalash muammolarini, yaxlit ma’naviy- ruxiy qiyofalash shakllantirishga intiladilar. O’spirin o’quvchilarning o’z- o’zini tarbiyalash jarayoni. O’quv muassasa, jamoat tashkilotlari, pedagoglar jamoasining ta’siri doirasida bo’lmog’i shart. Toki o’z- o’zini tarbiyalashning, takomillashtirishi jamoada munosib o’rin egallashga, ijtimoiy burchni anglash, foydali mehnatga jalb etish ishiga xizmat qilsin. O’zo’zini tarbiyalash to’g’ri, izga solib yuborish uchun uyg’un birlikni tashkil etgan tarbiyaviy chora - tadbirlar majmuasi tarzida ta’sir jamoa majburiyati, o’zaro yordam va nazorat qilish, o’zaro va tanqid qilish kabilar maqsadga muvofiqdir. Ijtimoiy, turmushda uchraydigan ba’zi bir yaramas yurish- 62 o'quvchilar orasida muomala-madaniyatni shakllantirish uchun avvalambor o'quvchining o'ziga bo'lgan muomalasini etiborini o'rganishi kerak. O'quvchi maktab qoidalariga rioya qilish bilan birga, o'qituvchi talabiga ham javob berishi lozim. O'qituvchi talablariga: Darslarga to'liq qatnashish. O'quv qurollari bilan ta'minlanganligi. O'qituvchini diqqat bilan eshitish. Topshiriqlarni o'z vaqtida bajarish. Tashkiliy ishlarga faol qatnashish. Sinf intizomiga rioya qilish. Tozalikka rioya qilish. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni nazoratsiz ijro etish holati rasmiy ijrochilik, ishtiyoq va havas bilan mehnat qilishni istamasligini yashirishga intilayotgan o'quvchilarda kuzatiladi. Bunday holatning uzoq vaqt mavjud bo'lishiga yo'l qo'yib bo'lmaydi, aks holda o'quvchilarda ishiga nisbatan rasmiy munosabat jihatlari paydo bo'ladi, bu esa ularni mehnatdagi tashqi faollikni yo'qqa chiqaradi. Sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarda o'quvchilarning hatti-harakatlari oldindan juda qattiq tartibga solib qo'yilganligi xususida e'tirozlar bildirilmoqda. Mustaqillikni tarbiyalash vazifasi qo'yilmagan, bolaning har bir qadami pedagogning irodasiga bo'ysungan joylarida ana shunday holat mavjuddir. Xudi shuning uchun mustaqil tayyorgarlik samaradorligi, o'kuvchilarning mustaqilligini 61 turilsa, bu holat bolalarning bir tomonlama o'sishi, rivojlanishiga olib keladi. Masalan, muntazam tosh ko'tarish yoki shtanga bilan shug`ullanish bola gavdasi va bo'yini o'stirmay qo'yishi mumkin. Sport turlarining murakkab texnik bazasi mavjud bo'lganda ham, xususan, sport o'yinlari, gamnastika, yakka kurashlar- bular bola organizmiga, ularning garmonik o'sib ulg`ayishiga ijobiy ta'sir ko'rsatmaydi. Bola organizmi jismoniy mashqlarning bir necha turlar yoki majmua (turkum) mashqlar yordamidagina har tomonlama rivojlanishi mumkin. Ayrim o'qituvchilar, uslubchilar chet davlatlarda jismoniy tarbiyaning umumiy dasturi barcha uchun majburiyat degan bahonani ro'kach qilib, sportning ayrim turlari bo'yicha mashg`ulot olib borishni afzal ko'rishadi. Aslida xorijiy davlatlarning jismoniy tarbiya bo'yicha har birining dasturida sportning barcha turlari bo'yicha mashg`ulotlarning o'tkazilishi majburiyligi aniq ko'rsatilgan. -Sport tayyorgarligi tomonlarining nisbati (umumiy va mahsus jismoniy, tehnik va psihologik h.k) bir biriga bog’liqligi bilan ; -Mashg’ulot va musobaqa yuklamalarining parametrlarining nisbati (yuklamaning hajmi va shiddati h.k.) ; -Mashg’ulot jarayonining har hil zvenolari o’rtasidagi ketma-ketlik va bog’liqlik (trenirovka mashg’uloti, mikro va mezotsikllar, davrlar, bosqichlar va h.k.); -Mashq bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida uch bosqichdagi tuzilish farqlanadi; -Mikro tuzilish – ayrim mashg’ulotlarini tuzilishi va mikrotsikllar ; -Mikro tuzilish o’rta sikllarni tuzilishi va mashg’ulotlarning bosqichlari; -Mikro tuzilish – katta sikllarning tuzilishi. Sport mashg’ulotlari hamma bo’laklarining mazmuni, vositalari, metodlari va boshqa tarkibiy qismi bir butun bo’lib bog’langandir. Mashg’ulot mikrotsiklini 12 1.2. Tarbiyaviy mashg’ulotlarni rejalashtirish va hisobga olishning mohiyati Pedagogik jarayonni individuallashtirishning ikki sohasi mavjud: birinchidan tarbiyaning har bir talabaga yetib borishi zarur, ikkinchidan o'rgatish va tarbiyalash jarayonida har bir talabaning individual xususiyatlarini hamda uni hayotdagi shartsharoitlarini bilgan holda individual yondoshish zarurligini talab qiladi. Individual yondoshish kerakli vaqtda shaxsiy yondoshishni ham o'z ichiga oladi.Bunda o'quvchilarning shaxsidagi sportga dinamik kommunikativ bilish va psixofiziologik xusisiyatlari tushuniladi. Dinamik xususiyatlar ish faoliyatiga nisbatan qo`zg`atuvchi funktsiyasini bajaradi, uning ichida yo'naltirilgan ijodiy yo'nalish beradigan shaxs faoliyati yotadi. Bularga ehtiyoj, sabab, xohish, qiziqish, maqsad, moyillik, o'zini shu ishga boshlashga kirisha olish, orzu-ishonish, dunyoqarashi, temperamenti kiradi. Jismoniy tarbiyada o'quv materialini individual sur'atda o'zlashtirish dasturi va algoritmik shakldagi ko'rsatmalar uslubiyatlarini o'rgatishda foydalanganda har bir talaba o'quv materialini o'zi mustqil ravishda bajarib, keyingi topshiriqqa o'tishi mumkin. Yuklamalarni nazorat qilishni tashkil etish uchun M.A.Godik ishlariga tayanish mumkin. Ular asosan uslubiy jihatdan yordam beradi. U trenirovka vositalarini quyidagicha tasniflashni taklif etadi. 1) ixtisoslashganligi, u berilgan trenirovka vositasining musobaqa mashqi bilan o'xshashlik darajasini tavsiyalaydi. 2) yo'nalish, ya'ni trenirovka mashqlarining u yoki bu harakat sifatiga bo'lgan ta'siri. 3) koordinatsion murakkabligi- bu tavsif trenirovka samarasi o'lchamlariga ta'sir ko'rsatadi. 18 nazoratni amalga oshirish usullarida, har xil yo’llarini qo’llash asosiy, muhim bo’lgan birliklarni buzmaydi, balki u birlikni ta’minlaydi. Iste’dodning o’z vaqtida namoyon bo’lishi, tarbiyaga va qo’llab - quvvatlashga bog’liqdir. Har qanday jamiyatga iste’dodli shaxslar zarur. SHu nuqtai nazardan iste’dodli bolalarni aniqlash, tarbiyalash va o’qitish respublikaning bo’lajak aql zakovatli va ijodiy fikrlovchi kuchlarni tayyorlashning yagona manbaidir. Ijodiy qobiliyatlar rivojini samarali amlga oshirish uchun o’quvchilar iste’dodini aniq taxlil etish, bolalarning o’ziga xos psixologik jihatlarini va fazilatlarini hisobga olish zarur.Turli yoshda gi iste’dodli o’quvchilarni namoyon etishda xozirgi kunda, avvalo maktab pedagogika jamoasi ruhiy diagnostika tajribalardan unumli foydalanishlari zarur.Yoshlar iste’dodining namoyon bo’lishiga qobiliyalarni aniq tahlil etish, bolaning o’ziga xos fazilatla rini hisobga olish ijodiy qobiliyatlar rivojini samarali amalga oshirish uchun zarur. Qobiliyatlarni rivojlantirish uchun jaraja va bosqichlari yangicha munosabatlar bilan bog’liq bo’ladi.Qobiliyatning ma’lum bir darajadaistalgan o’quvchida shakllangan bo’lishi mumkin. Bu esa tashkil etilgan tarbiya va o’quv jarayoni sharoitlarida rivojlantiriladi.O’quvchi yoshlar qobiliyatini rivojlantirish maqsadida iste’dod va iqtidorni ongli rag’batlatirish, mukammallik uchun sharoit yaratish, ularning ijobiy qiziqishlari rang-barangligini oshirish, turli ko’rgazmali tadbirlarda ishtirok ettirish, olimpiadalar, tanlovlar, uchrashuvlarga jalb etish lozim.Iste’dodli bolalarning taniqli olimlar laboratoriyalarida shug’ullanishi, shoir, yozuvchi, rassom kabi san’at namoyondalari bilan hamkorlik qilishni tashkil etish muhim ahamiyatga ega.Bolalar ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda oila va muhitning ahamiyati yuksak. 28 10 Kurs ishining ob’ekti: O’quvchilarni tarbiyalashda tarbiyaviy mashg`ulotlarning nazariy va ilmiy jihatdan ma’naviy-axloqiy tarbiyalash jarayoni. Kurs ishi vazifalari. 1.Tarbiyaviy mashg’ulot jarayonining tuzilishini o’rganish 2. Tarbiyaviy mashg’ulotlarni rejalashtirish va hisobga olishning mohiyati ko’rsatish 3. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy mashg’ulotlarning ahamiyatini yoritish. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli hal qilinishiga har taraflama yordam ko`rsatish har bir o`qituvchining oliy burchidir.Sinfdan tashqari ishlar shaklini tanlaganda uning tarbiyaviy ahamiyatini shu ishning maqsadi, vazifalari nuqtayi nazaridan baholash kerak. 8 Kurs ishining maqsadi . Umumta'lim maktablarining tarbiya berishda etishda nazariy, amaliy va eksperimental-metodik mashg’ulotlarni tadqiq etish va bu borada ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Sinfdan va maktabdan tashqi ishlarning mazmuni juda ham xilma-xildir. Bunga eng avvalo o`quvchilarning bilimlarini chuqurlashtirish va Kengaytirish, bilimlaridan amaliy va mustaqil ravishda foydalana bilishga o`rgatish, o`quvchilarni ijtimoiy foydali Mehnatga tayyorlab borish va shu bilan birga, ularga ijtimoiy -siyosiy tarbiya berish maqsadiga qaratilgan tadbirlarni uyushtirish kiradi. So`ngra o`quvchilarga badiiy tarbiya berish, ularning turli qobiliyat va iste`dodlarini o`stirish, o`quvchilarning sog`lig`ini mustahkamlash, jismoniy kuch quvvatlarini rivojlantirish ishlari va nihoyat o`quvchilarning madaniy dam olishlarini uyushtirish bilan bog`liq bo`lgan mashg`ulotlar kiradi. O`quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan va maktabdan tashqi ishlarga ta`lim-tarbiya jarayoning ajralmas tarkibiy qismidir. U darslarda olib boriladigan o`quv-tarbiya ishlarini mustahkamlab va to`ldirib borishi bilan birgalikda o`quvchilarni pedagogik ta`sir ostiga to`la ravishda jalb etishga hamda dars uchun ajratilgan vaqt ichida amalga oshirilishi qiyin bo`lgan yoki butunlay iloji bo`lmagan bir qancha muhim tarbiyaviy vazifalarni hal qilishga yordam beradi. Qiziqish va intilishlarini darslarda, masalan, fizika darslarida, yetarlicha qondirish mumkin emas. Bu vazifani o`quvchilar bilan ularni qiziqtirgan masalalar bo`yicha darsdan tashqi mashg`ulotlar o`tkazish yo`li bilangina maqsadga muvofiq ravishda hal qilish mumkin. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli hal qilinishiga har taraflama yordam ko`rsatish har bir o`qituvchining oliy burchidir. Kurs ishining predmeti: O’quvchilarni tarbiyalashda tarbiyaviy mashg`ulotlarning mazmuni, shakllari, metod va usullari. 7 bolalar jamoasini emas, balki o`quvchilar jamoasini shakllantiradi. O`quvchilarning asosiy vazifasi o`qishdan iborat. Shuning uchun sinf rahbari dastavval: bolalarning o`qishga qanday munosabatda ekanliklarini, o`zlarini darsda qanday tutishlarini, uy vazifalarini sidqidildan bajarishlari yoki bajarmasliklarini aniqlaydi. Va nihoyat, eng muhimi ularning o`qishdagi mo`ljallari nimalardan iborat, bu mo`ljallar ijtimoiy mohiyatga molik yoki molik emasligi hisoblanadi. Jamoaning rivojlanish darajasini aniqlashning eng ishonchli usuli – o`quvchilarni ular bilan darsda, darsdan tashqarida, maktabda, maktabdan tashqarida o`zaro faol hamkorlik qilish darajasida kuzatishdan iboratdir. O`qituvchi jamoaning kuchli va zaif tamoyillarini aniqlash uchun pedagogik vaziyatlar vujudga keltirishni qo`llaydi. Lekin bunda shuni esda tutish kerakki, o`quvchi kamchiliklarini hamma o`rtasida yorqin namoyish uni ma`naviy halok etishi, qalbini jarohatlashi mumkin. Shunday vaziyatlarni vujudga keltirish kerakki, ular salbiy tomonlarni emas, har bir bolada odatdagi sharoitda boshqalardan yashiringan ijobiy tomonlarini ham ochib bersin. Sinf rahbari jamoa rivojlanishining aniqlangan darajasiga qarab tarbiya usullarini tanlaydi. Bunda o`quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish qo`shimcha shart hisoblanadi. Bu xaqda gapirmasa ham bo`lardi, chunki bu shart pedagogik tamoyillardan biridir. Shu bilan birga ishni endi boshlagan o`qituvchi, ayniqsa sinf rahbari tarbiya usullarini emas, balki shakllarini tanlashda o`z tarbiyalanuvchilari yoshini hisobga olishi muhimdir. Bunda bir hil usullar talablar, topshiriqlar va hokazolar turlicha izohlanadi. Ta`lim jarayonida jamoa munosabatlarini rivojlantirish istiqbollari sinf rahbarining katta e`tibor berishini talab etadi. Jamoa faoliyatida ko`proq muomala qilishga bo`lgan ehtiyoj yotadi. Darslarda bu ehtiyoj kam qondiriladi. Agar darsdagi muomalaga bo`lgan ehtiyoj to`g`ri tushunilsa, uning negizida o`quvchilarning o`zaro yordami, darslarga 35 harakatini asta-sekin ko'nikmaga aylantirib borish lozim. Bu insonning mushohada qilish qobiliyatini tarbiyalaydi, mushohada qilish esa aqini peshlaydi. Aql ongni saqlaydi. Ong esa moddiy va ma'anaviy manbaga aylanadi. Shu tarzda inson asta- sekin takomillashib, komillikka erishib boradi. Ammo buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchidan uzoq davom etadigan ma'suliyat, sharafli mehnat va qunt, iroda talab etiladi. Buning uchun bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish zarur. Ma'naviy, insoniy sifatlarining shakllanishida oiladagi, atrofdagi, jamiyatdagi muhit va bolalarga bo'lgan munosabat muhim rol o'ynaydi. Ota-onalari va atrofdagilaming bir-birlariga bo'lgan munosabatlarini ko'rgan bola shunga qarab shakllana boradi. Ular avval kattalarga taqlid qiladilar. So'ng asta sekin qilayotgan ishlaming mohiyatini anglaydilar. Bolalarni to'g'ri tarbiyalashda ota-onaning ongi, rna 'naviyati , bilimi tarbiyalanganligi ham muhim ahamiyatga ega. Aniq bir maqsadga qaratilgan tarbiyaning samaradorligi tarbiyachining qanday usuldan foydalanishiga bog'liq. Usul - yunoncha atama bo'lib, aynan qandaydir yo'I, usul orqaIi maqsadga, nimagadir erishish yo'hni bildiradi. Usul axborotni uzatish va qabul qilish xarakteriga qarab: 1) so' z orqali ifodalash usuli; 2) kO'rgazmalilik usuli; 3) amaliy namuna usuli; 4) rag'batlantirish va jazo usuli bo'lishi mumkin. Yuqoridagi usullar o'z navbatida quyidagi guruhchalarga bo'linadi: 53 bolalarga bo’lgan munosabat muhim rol o’ynaydi. Ota-onalarimiz va atrofdagilarning bir-birlariga bo’lgan munosabatlarini ko’rgan bola shunga qarab shakllana boradi. Ular avval kattalarga taqlid qiladilar. So’ng asta -sekin qilayotgan ishlarning mohiyatini anglaydilar. Bolalarni to’g’ri tarbiyalashda ota onaning ongi, ma’naviyati, bilimi tarbiyalanganligi ham muhim ahamiyatga ega. Bolaning xarakterini, oiladagni tarbiyasini, uning or -nomusini, sharm-hayosi kabi nozik tuyg’ularining tarbiyalanganlik darajasini bilmay turib, birdaniga jamoa orasida uyaltirish, yaxshi o’ylab ko’rmaslik, yoki jaxl ustida tinimsiz kaltaklash mumkin emas. Sizning tanlagan jazo usulingiz o’quvchini yoki farzandingizni qilgan xatosini tushunishga, boshqa qilmasligiga tarbiyaviy saboq bo’lish kerak. Agar bu jazo usullari o’zining samarasini bermasa, u holatda ehtiyotkorlik bilan maktab ma’muriyati va jamoa hamkorligida boshqa choralarni ishlab chiqishi kerak. Bugungi kunda pedagogika fani amaliyoti ham takomillashib bormoqda. SHuningdek, tarbiya jarayoni ham zamon talabiga monand takomillashib boradi. Boshqaruv organlari barkamol avlodni o’qitish va tarbiyalash sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirishlari, yetilgan masalalarni o’z vaqtida va ijobiy hal etishlari, barcha o’quv yurtlarining ish saviyasi xozirgi zamon talablariga muvofiq oshirishlarini ta’minlashlari kerak. Ta’lim oldiga qo’yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish ta’lim tizimini boshqarish va unga rahbarlik qilish faoliyatining saviyasiga bog’liq. Kelajagi buyuk jamiyatning rivojlanish talablaridan kelib chiqib, maorifning o’rni va roliga yangi avlodni tarbiyalash nuqtai nazaridan qarab, oliy majlis materiallarida, prezidentimiz ma’ruzalarida, maxsus qarorlarda rahbarlikning yuqori ilmiy darajada amalga oshirish zarurligiga alohida e’tibor berib kelmoqda. Ta’lim tizimiga ilmiy rahbarlik asoslarini ishlab chiqish pedagogika uchun asosiy yo’nalishdir. Barkamol avlodni o’qitish va tarbiyalash tajribalarini o’rganish, umumlashtirish, bu jarayonning konuniyatlarini 26 muhitni tashkil etish vositalari bilan ishlash; ta’limning turli bosqichlarida mazkur fan yuzasidan namunali dars o‘tish, turli tadbirlarni o‘tkaza olish, zamon talabidagi darslarni tashkil qila olish malakalariga ega bo‘lishlari;darsdan tashqari mashg‘ulotlarni ham aniq va maqsadli tashkil eta olish ko‘nikmalariga ega bo‘lishlari talab etiladi. Men, ushbu kurs ishini o‘rganib chiqib, “Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fani mavzu yuzasidan nazariy bilimlar keng yoritilib berilgan, kurs ishini himoya qilishga tavsiya etaman. Kurs ishi rahbari _________________________ 65 o'tkazish rnaqsadida uning asosiy to'rt bosqichdan iborat bo'lishiga arnal qilish ma`qul. 1. Tashkiliy moment (0,5 - 3 daq.). Pedagogik maqsad: bolalarni o'quv faoliyatidan faoliyatning boshqa turiga ko'chirish, ana shu faoliyat turiga qiziqish, ijobiy his-tuyg'ular uyg'otish. Tipik xatolar: darsning boshlanishini aynan takrorlash, uning vaqt jihatidan uzoq davom etishi. Tavsiyalar: tashkiliy rnornentda kutilrnagan holatni yuzaga keltirish, ya'ni topishrnoqlar, rnuarnrnoli masalalar, o'yin momenti, tovush yozuvlari va hokazolardan foydalanish; bolalarni uyushtirish shakllarini o'zgartirish; bolalarni boshqa xonaga, binoga (biologiya, fizika, rnusiqa sinflariga, kutubxonaga, maktab rnuzeyiga) o'tkazish yoki ulami sinfda gilarncha, aylana shaklda joylashtirish bolalarning darsdan tashqari faoliyati samarali ko'chishiga yordarn beradi. Bu bo'lajak rnashg'ulotga qiziqish, ijobiy his - tuyg'ular uyg'otadi. 2.Kirish qismi (butun rnashg'ulot vaqtining 1/5 qisrnidan 1/3 qismigacha). Pedagogik maqsad: bolalarni faollashtirish, ularni tarbiyaviy ta'sirga moyil qilish. Pedagog o'zining pedagogik prognozi haqiqatda bolalarning imkoniyatlari, shaxsiy sifatlari, mazkur mavzu yuzasidan xabardorlik darajasi, emotsional kayfiyati, faollik, qiziqish darajasi bilan qanchalik mos tushishini aniqlaydi. Bu bosqichda pedagogdan bolalarni qiziqtirishgina emas, balki mashg'ulotning borishi davomida unga qanday tuzatishlar kiritishi kerakligi va tuzatishlar qanday xarakterda bo'lishini aniqlash talab etiladi. Masalan, pedagog u'zi ma'lum qiladigan mrsalarning yangiligiga umid bog'lab, hikoyani planlashtirgan edi, anmo kirish suhbati bolalarning bu mu::!mmoni bilishini ko'rsatdi. Bunday holda pedagog hikoyani suroat yoki o'yin vaziyati bilm almashtirishi zarur. Shunday qi.~b, kirish 48 mazkur ish bolalarshing tarkib jihatidan uncha katta bo`lmagan (eng ko`pi bilan kishi 5 ta bo`lishi kerak) guruhlarida amalga oshiriladi. Bunday kichik guruhlarda barcha a`zolar bir-birlari bilan bevosita muomalada bo`ladilar va bir-birlariga bevosita biror ta`sir ko`rsatadilar. O`quvchilar guruhida muomalaning o`ziga xos xususiyatni o`rganish uning guruhlarini o`quvchilar muomalasini tashkil etishning samarali shakliga aylantiradigan xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Umumiy tarzda ular quyidagicha tasvirlanishi kerak: guruhiy ish jarayonida o`quvchilarning muomalasi juda samarali bo`ladi. Bunga sabab shuki, birinchidan, guruhiy muayyan topshiriq oladi, ya`ni o`ziga xos yo`l-yuriq oladi. U guruh a`zolari uchun maqbul bo`lgan maqsadlarni ma`lum qiladi, lekin bungacha bu maqsadlarni uning o`zi ilgari surmagan bo`ladi. Yo`l-yuriq, muammo, masala topishmoqni o`z ichiga oladi. Bu hol jamoa a`zolarida taxminiy-tadqiqodchilik javobini va ish maqsadiga intilishni vujudga keltiradi. Jamoadagi muomala munozara tusiga ega bo`ladi, bu hol qatnashchilardan ilgari surilgan qoidalarni isbotlashni talab qiladi, jamoaga muammoni noto`g`ri hal etishga intilishga tezda javob qilish, bir-birini tuzatish va to`ldirish imkonini beradi. Jamoada muomalani tashkil etganda, o`quvchilar muhitida mavjud bo`lgan haqiqiy guruhlarni nazarda tutish, bir-biriga mehr bilan qaraydigan va o`zaro do`stlashadigan bolalarni birlashtirish zarur. Pedagog bu guruhlarning xususiyatlarini, ularning yo`nalishi, qiziqishlari, malakasini va hokazolarini bilishi, hisobga olishi va ulardan foydalanishi kerak. Jamoa ishini tashkil etishda va amalga oshirishda vazifalarni taqsimlash vaqtida mazkur xususiyatlarni hisobga olish ishining samaradorligini oshiradi. Bu hol guruhdagi muomalani jamoaning qiziqishlari sohasiga va jamoaning 38 mashg'ulotning mana shu shaklini tanlagan. Birinchi navbatda mashg'ulotning mazmuni belgilanadi, unga muvofiq mazkur sinf uchun aktual bo'lgan mashg'ulot maVZUSl tanlanadi va mashgulot g'oyasi ifodalanadit Pedagog o'zidan fikran shun day deb so'rashi kerak: "Mazkur mavZlmi ochib borish orqali bolalarga tarbiyaviy ta'sir ko'rsatish natijasida nimaga ega bo'lishni istayman?" Umumsinf tarbiyaviy mashg'ulotning mazmuni rivojlantirish, to'g'rilash, shakllantirish vazifalarini aks ettirishi kerak. Ta'lim berish vazifasi umumiy vazifalardan biri sifatida namoyon bo'lishi murnkin. Boshqa so'z bilan aytganda " .. haqidagi ma'lumotlami bayon qilish" tarbiyaviy mashg'ulotning maqsadi bo'lishi mumkin emas (vazifalardan biri bo'lishi mumkin). Pedagog sinfdan tashqari mashg'ulotning maqsadi hamda vazifalarini qanchalik aniq ifodalasa, uning istalgan natijalar haqidagi tasavvuri ham aniq bo'ladi. Faqat shundan keyingina mashg'ulotning mazmunini, metodlami, vositalami tanlashga kirishish mumkin. Mashg'ulotning mavzusi, mazmuniga alohida ahamiyat berib, uning maqsadini ifodalashga nonnal yondashadigan yoki uni umuman e'tibordan chetda qoldiradigan pedagoglar noto'g'ri ish yuritadilar. Bunday holda tarbiyaviy ishning maqsadga yo'naltirilganligi va tizimliligi yuqoladi. Mashg'ulot modelini tayyorlash natijalari umumsinf tarbiyaviy mashg'uloti konspektida aks ettiriladi. U quyidagi tuzilishda bo'ladi: 1) mashg'ulotning nomi; 2) maqsadi, vazifalari; 3) jihozlanishi; 4) o'tkazish shakli; 46 ket operatsiyalari kurinishida tasvirlab berish mumkin. Bu faoliyat uslubiy masalalarni hal qilishga principal yondashishda ishning asosiy yunalishlari g’oyalari paydo bo’lishidan boshlanadi. Bunday dastlabki g’oya, odatda, talabalik davrida boshlanadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti kursini hamda yengil atletika, gimnastika, sport uyinlari va boshkalarning xususiy uslubiyotini o’rganishda, pedagogik amaliyot davrida o’qituvchilar ishini ko’zatishda, talaba o’zlashtirayotgan bilim va malakalarini o’zining bulgusi kasbiga «ulchay» boshlaydi. Ukituvchida kelgusi o’quv yilida bo’ladigan ishlar g’oyasi shaxsiy orttirgan tajriba, boshqa pedagoglarning faoliyatini ko’zatish, mustakil bilim orttirish jarayonida oladigan ma’lumotlar bazasida shakllanadi. Shu bilan birga nafakat hamkasblari tajribasidan, balki boshka fanlar o’qituvchilari tajribasidan ham foydalanish kerak. Keyin g’oya anik ish sharoitlari, o’quvchilarning tayyorgarlik darajasi bilan tekshirib kuriladi va unga ma’lum o’zgartishlar kirtilishi tabiiy. Faqat shundan keyingina shuning maksadi shakllanadi va uning asosida o’quvchilarning kutilayotgan nazariy, jismoniy va texnik tayyorgarliklari xolati darajasi loyihalashtiriladi. Kutilayotgan jismoniy holatga maktab o’quv dasturida nazarda tutilgan nazariy ma’lumotlarni o’zlashtirish, jismoniy mashqlarni o’rganish va jismoniy sifatlarni tarbiyalash bo’yicha bir qator anik vazifalarni kuyish bilan erishiladi. Shunday ekan, rejalashtirishning navbatdagi texnologik operatsiyasi sifatida ta’lim va tarbiyaning anik vazifalarini kuyishni xisoblash mumkin. Quyilgan vazifalarni hal qilish uchun o’qituvchi o’quvchilarga pedagogik ta’sir kursatish tizimini aniklaydi. U vositalar, uslublar va ish sharoitlarini o’z ichiga oladi. Bu operatsiya, xuddi oldingidek, o’quvchilarning faol ishtiroklari natijasida amalga oshirilishi mumkin. Bu vaqtda jismoniy tarbiya jarayonini tugri 20 Sinfdan tashqari ishlarni o’z ichiga olgan to’garaklar quyidagi turlarga bo’linadi; - Fan to’garaklari; - Kasb-hunar yo’nalishidagi to’garaklar; - Sport to’garaklari; - San’at yo’nalishidagi to’garaklar. Sinfdan va maktabdan tashqi ishlar o`quvchilarni ma`naviy-axloqiy ruhda tarbiyalashda, ularga bilim ber ishda muhim vosita bo`lganligi tufayli bu ishlarni Keng yo`lga qo`yishga maktab direktorlari, ilmiy mudirlar, shuningdek, o`qituvchilarjamoasikatta e`tibor berishi, «Kamolot»va «Kamalak» tashkilotlari, ota-onalarjamoasiva maktab rahbaralri yordamidan har tomonlama foydalanish kerak. O`quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan va maktabdan tashqi ishlarni o`qituvchilar jon dillari bilan sevishlari, bu ishga rahbarlik qilishda ishtirok etishni o`zlarining eng muhim vazifalaridan biri deb bilishlari zarur. Maktabning yangi vazifasi har bir o`qituvchidan faqatgina o`z fani va uni o`qitishni a`lo darajada bilishnigina emas, balki bilimlarni chuqur egallashni va bundan sinfdan tashqi ishlarni maqsadga muvofiq yo`lga qo`yishda ijodiy foydalana bilishni, har tomonlama ma`lumot va mahoratga ega bo`lishni talab qiladi. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli hal qilinishiga har taraflama yordam ko`rsatish har bir o`qituvchining oliy burchidir.Sinfdan tashqari ishlar shaklini tanlaganda uning tarbiyaviy ahamiyatini shu ishning maqsadi, vazifalari nuqtayi nazaridan baholash kerak. Kurs ishining tuzilishi . Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’xati va o’zaro mazmunan bog’langan 3ta bob va 9 ta bo’limdan iborat. 9 bagrida voyaga yetadi, ijtimoiy munosabatlarni o’zlashtiradi va insoniy fazilatlarni namoyon etadi. Barkamol insonni shakllantirish, uni hayotga, mehnatga tayyorlash oilaning muqaddas vazifasidir. Oilani mustahkamlash jamiyat barqarorligi va qudratining muhim shartidir. SHu boisdan ham davlat oilani o’z himoyasiga oladi. Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun tarbiyaning asosi bo’lgan barcha g’oyalar qaytadan ko’rib chiqilishi, asosiy e’tibor bola shaxsiga qaratilishi, yillar davomida to’plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqozo etadi. Tarbiyaviy ishlar huquq-tartibot organlari, ijodiy uyushmalar, Davlat va nodavlat jamg’armalar, qo’mitalar va tashkilotlar bilan hamkorlikda olib boriladi. Fan yuqori malakali mutaxassisni tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiqaruvchi bo’lib, kadrlar tayyorlash milliy tizimida tabiat va jamiyat taraqqiyoti qoquniyatlari to’g’risidagi yangi fundamental va amaliy bilimlardan foydalanishni, yuqori malakali ilmiy va ilmiy -pedagog kadrlar tarkibini shakllantirishni, ulardan ta’lim tizimida unumli foydalanishni, shuningdek, kadrlar tayy orlash jarayoninig ilmiy tadqiqotlar infrastrukturasini yaratish, ta’limning axborot tarmoqlarida foydalanish uchun bilimning turli sohalari bo’yicha axborot bazasini shakllantirishni hamda ilmiy tadqiqotlar darajasiga yangicha qarashlar zamirida yosh olim larning, ilmiy pedagogik xodimlarning ijtimoiy mavqyei va obro’sini oshirishni va shu kabilarni qamrab oladi. Inson shaxsining kamol topishi juda murakkab va uzluksiz jarayon davomida shakllanadi. Uning tarbiyasiga ota-onasi, maktab, mahalla, do’stlari, jamoat tashkilotlari, atrof-muhit, ommaviy axborot vositalari, san’at, adabiyot, tabiat va hokazolar bevosita ta’sir ko’rsatadi. Yuqoridagi barcha hayotiy 59 c) ezgu ish, ezgu faoliyatdan iboratdir. Shu yuqoridagi uch sifat o'qitishning, ta'lim-tarbiyaning bosh maqsadiga kiradi. Bu bosh maqsad insonlarda, yoshlarda, mutaxassislarda komillik sifatlarini takomillashtirish, yoshlarni zamonaviy axloqiy-amallY o'quv, malaka, ko'nikmalar bilan qurollantira borish, mutaxassislarda har bir sohaga mos ilm, bilim hosil qiJishdan iborat bo'lgan pedagogika fanining zamonaviy fan asoslarining kengayganligini ko'rsatadi. Pedagogika fani o'qitishning, ta'lim-tarbiyaning zamonaviy qonuniyatlari, mazmuni, usullari, vositalari bilan kishilami, yoshlarni, mutaxassisJarni qurollantiruvchi fan bo'lganligi uchun, uning metodologik asoslari, maqsad va vazifalari dunyoning moddiy-ma'naviy rivojida shaxs kamoloti uyg'unligi qonuniyatlari va davlatning zamonaviy siyosatidan kelib chiqadi. O'zbekiston Respublikasiining «Ta'lim to'g'risida» gi qonunida O'zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyotida ta'lim ustivor soha deb e'lon qilingan. Ta'lim pedagoglarning faoliyatidan va o'quvchi talabalaming faoliyatidan iborat qo'shaloqjarayondir. Birgalikdagi faoliyat orqaIi yoshlar ilmiy bilimlar bilan qurollanadilar. Buning natijasida ulaming ijodiy qobiliyatlari har tomonlama shakllanadi. Ma'lumot ta'lim-tarbiya jarayonining natijasi orqali to'plangan bilim, ko'nikma va malakalar yig'indisi va shakllangan ma'naviy fazilatlar majmuidir. Ma'Iumot olishning to'g'ri va ishonchli yo'Ii davlat ta'lim standartlari bO'yicha bilim beradigan aniq maqsadli rejalar, dasturlar asosida o'quv yurtlarida tashkiI qilinadigan ta'limtarbiya jarayonidir. Ta'lim, tarbiya, ma'lumot, rivojlanish, shakllanish uyg'unlashgan yagona jarayondir. Unda o'qituvchi-tarbiyachi rahbarlik qiladi. Pedagogika uzoq tarixiy jarayonda shakllanar ekan, hozirga kelib ilmiy bilimlaming mustaqil bir tarmog'i sifatida, fan sifatida shakllandi. O'zining ilmiy- 51 nazariy, uslubiy, amaliy asoslarini yaratdi. N atij ada pedagogika fanlari tizimi, ya'ni uning tarmoqlari vujudga keldi. Yaqin vaqtgacha falsafaning bir tarmog'i hisoblangan pedagogikaning mustaqil yangi YO'nalishlari yaratildi. Jumladan, pedagogika fanining tarixan rivojlanishi aks ettirildi. Bunda o'tmishdagi ilg'or pedagogik g'oyalaming paydo bo'lishi, rivojlanishi, ularning bugungi kundagi ahamiyati, merosdan foydalanishning zaruriyati haqida tikr yuritiladi. Pedagogika fanlari tizimida tarbiyalanuvchilaming yo shiga qaratilgan tarmoq pedagogikalar mavjud. Jumladan, maktabgacha ta'lim pedagogikasi, umumiy ta'lim pedagogikasi, o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi pedagogikasi, oliy ta'lim pedagogikasi, ishlab chiqarish pedagogikasi, menejment, davolash pedagogikasi, gerontopedagogika, harbiy pedagogika, yangt pedagogika texnologiyalari kabidir. Tarbiya ma'naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlarini nazarda tutgan holda, o'qituvchining o'quvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o'zaro arnaliy va nazariy muloqotidir. Biror bir maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonining mohiyati va vazifalari tarbiyachi tornonidan rejalashtiriladi va tartibga solinadi: a) talabaning biron xislatini shakllantirish yoki yo'qotish maqsadida rejalashtiriladi; b) shu xislatlarni tarbiyalash yoki yo'qotish uchun xizmat qiluvchi manbalar izlab topiladi; c) belgilangan maqsad uchun xizrnat qiladigan nazariy va amaliy manbalarni qaysisini va qayerdan izlashi rejalashtiriladi. Bunday rejaga solinib olib borilgan tarbiya rnohiyatini ta'limtarbiya tizimi, jamiyat va insonlaming intellektual va jisrnoniy faoliyati tashkil qiladi. Tarbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir. Insonni tarbiyalash, uni bilim olishga, mehnat qilishga undash va bu xatti- 52 Tarbiyaning bosh maqsadi yosh avlodni ma'naviy, axloqiy tarbiyalashda xalqning boy, milliy ma'naviy an'analarga, urf-odatilari hamda qadriyatlariga asoslangan samarali tashkiliy ishlarni amalda ishlab chiqishdir. Tarbiyaning asosiy vazifasi- shaxsning aqliy-axlooqiy tarbiyalashda erkin fikrlovchi va jismoniy rivojlanishi, uning qobiliyatlarini har tomonlama ochish uchun imkoniyat yaratishdir. Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda quyidagi pedagogik talablar mavjud: Maktabdan tashqari ta'lim muassasalarining to'garak qatnashchilari ongida yuksak ma'naviy axloqiy fazilatlar mujassamlashgan bo'lishi kerak. To'garak qatnashchilarini doimiy ravishda fan va madaniyatning so'nggi yutuqlaridan xabardor qilib turish, ular ongini ijodiy ishlar va tarbiyaviy tadbirlar bilan band qilish o'rin tutadi. To'garak qatnashchilarida mustaqillik tushunchasi shakllangan bo'lishi, ular davlatimiz ramzlarini, madhiyasini, urf-odatlarimizni yaxshi bilish kerak. Maktabdan tashqari ta'lim o'qishlariga, hohishlariga asoslangan holda darsdan bo'sh vaqtlarda o'quv tarbiya jarayonini to'ldiradi va quyidagi yo'nalishlar bo'yicha to'garak qatnashchilariga talablar qo'yilishi kerak: Vatanga muhabbat, komil inson tarbiyasi; Estetik ta'lim; Sayyohli yo'nalishi bo'yicha to'garaklarga qatnashish. Ekologik ta'lim yo'nalishi bo'yicha to'garaklar; O'quvchilarni ma'naviy axloqiy yo'nalishi bo'yicha; Xuquqiy ta'lim yo'nalishi bo'yicha; Texnik ijodkorlik yo'nalishi bo'yicha; 42 sonidan (2,5 mln) 932 310 nafari (37,7 %), shundan shaharlarda 500 236 nafari (20,2 %) va qishloq joylarida 432 074 nafari (17,4 %) maktabgacha ta’lim bilan qamrab olingan. Umuman, mamlakat bo’yicha 3-7 yoshdagi har 100 nafar bolaga maktabgacha ta’lim muassasalarida 28,1 ta joy to’g’ri keladi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ba’zi kamchiliklar qatorida maktabgacha ta’lim tayyorlov guruhlari bolalarining matematik tasavvurlarini davlat talablari asosida shakllantirish ishlari ham talab darajasida emas. O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi Qonuni. – T .,2017 6

O’quvchini tarbiyalashda tarbiyaviy mashg`ulotlarning ahamiyati

Купить