Ro'yxatga olish sanasi 06 May 2025
0 SotishO’rta asr O‘zbekiston tarixshunosligining yirik vakillari va ularning asarlari
![yilda Xorazmda tug ilgan. Uning otasi Nur Saidbek yirik amir bo lib, avval Mirzoʻ ʻ
Ulug bekka, keyin
ʻ Abu Said Mirzoga xizmat qilgan. 1464—1467-yillarda Xorazm
hokimi bo lgan, 1467-yilda Sulton Abu Said Mirzo buyrug i bilan qatl etilgan.
ʻ ʻ
Muhammad Solih uzoq vaqt Hirotda yashab, tahsil olgan. 1494-yildan Samarqand
amiri Darvesh Muhammad Tarxon xizmatida bo lgan. 1500-
ʻ
yildan Shayboniyxonga xizmat qildi. Shayboniyxon vafotidan keyin (1510)
umrining oxirigacha Ubaydullaxonning kotibi lavozimida faoliyat yuritdi.
Shayboniyxonga o zining “
ʻ Shayboniynoma ” biografik she’rini bag ishlagan. ʻ
Kitobdagi rivoyat Shayboniyxonning tug ilishidan boshlanib, 1505-yilgacha
ʻ
davom etadi. Asarning ikki nusxasi saqlanib qolgan, biri Vena shahrida ,
ikkinchisi Sankt-Peterburg davlat universiteti kutubxonasida saqlanadi.
Fors tilidagi “ Shayboniynoma ” kitobi Kamoliddin Binoiy tomonidan
yozilgan. Yana bir muallif Mulla Shodiy ham Shayboniyxon hayoti haqida hikoya
qiluvchi “ Fathnoma ” nomli she’r yozgan.
Kurs ishining ilmiy yangiligi : Muallifi noma lum bo lgan “Tavorixi
ʼ ʻ
guzidayi nusratnoma” yilnomasi Shayboniyxonga bag ishlangan. Kitobning
ʻ
birinchi qismida turklarning ajdodlari va Chingizxon haqida ma’lumotlar
berilgan. Juvayniy , Rashiduddin asarlari asosida tuzgan. Bundan tashqari, muallif
Ulug bekga nisbat berilgan “Tarixi arba ulus” (“To rt ulus tarixi”)
ʻ ʻ ʻ
kompozitsiyasidan ham foydalangan. Tarixda Shayboniyxonning
bobosi Abulxayrxonning ko chmanchi o'zbeklar davlatida taxtga o tirishi
ʻ ʻ
tasvirlangan. Abulxayrxon vafotidan keyingi davr va
Shayboniy Movarounnahrning zabt etilishi ayniqsa batafsil yoritilgan [ 3 ]
. Kitob
1504-yilda Shayboniyning Andijonni bosib olishi voqealari bilan yakunlanadi va
shu asosda uning tugashi 1505-yilga to g ri keladi. Kitob mazmuni ham,
ʻ ʻ
kompozitsiyasi ham bir qancha shu kabi asarlarning yaratilishida namuna bo lib
ʻ
xizmat qilgan.
4](https://docx.uz/documents/fd3a2af9-2143-424c-b059-c2895114ae91/page_4.png?v=1)
![Shayboniyxonning o zi “Shiboniy” taxallusi bilan she’r yozgan.ʻ
Shayboniyxonning O rta Osiyo turkiy adabiy tilida yozilgan she’rlarining devoni
ʻ
hozirda Istanbuldagi To pqopi qo lyozma fondida saqlanmoqda. U 192 sahifadan
ʻ ʻ
iborat. Uning falsafiy-diniy asari: 1508-yilda O rta Osiyo turkiy adabiy tilida
ʻ
yozilgan “Bahr ul-hudo” qo lyozmasi Londonda joylashgan.
ʻ 1
Shayboniyxon
asarlar yozishda ilohiyotga oid turli asarlardan foydalangan. 2
Unda
Shayboniyxonning diniy masalalar bo yicha o z qarashlari mavjud.
ʻ ʻ
Muallif Islom asoslari haqidagi o z g oyalari: gunohlarga tavba qilish, rahm-
ʻ ʻ
shafqat ko rsatish, ezgu amallarni bajarishni o z ichiga olgan. Shayboniyxon
ʻ ʻ
musulmon urf-odatlari va dindor musulmonlarning kundalik vazifalarini
mukammal bilishini ko rsatadi
ʻ [ 5 ]
. Shayboniyxon 1507-yilda O rta Osiyo turkiy- ʻ
chig atoy tilida “Risolayi maorifi Shayboniy” nomli nasriy asar
ʻ
yozgan. Xurosonni qo lga kiritganidan so ng ko p o tmay va uning o g li
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Muhammad Temurga bag ishlangan (qo lyozma Istanbulda saqlanadi). Asarda
ʻ ʻ
islom qonunlarini bilish zarurligi, bu ilmning hukmdor uchun foydalari haqida so z
ʻ
boradi. Bu asarida Shayboniyxon ham o zini Ahmad Yassaviy so fiylik ta limoti
ʻ ʻ ʼ
tarafdori sifatida ko rsatdi
ʻ [ 6 ]
.
Shayboniyxon saroyida fors tilidagi tarixiy asarlarni turkiy tilga tarjima
qilish ishlari olib borilgan. Shunday qilib, Binoiy o z buyrug i bilan “Ajoyib al-
ʻ ʻ
maxluqot va g aroyib al-masnuot” kitobini
ʻ arab tilidan turkiy tilga tarjima qiladi.
Shayboniyxonning vorislari davrida ham bu an’analar davom etgan.
Kurs ishning predmeti va ob`ekti : Shayboniylarning mashhur
tarixchilaridan biri Abdulloh Nasrullohiydir . To liq ismi — Abdulloh ibn
ʻ
Muhammad ibn Ali Nasrullohiy bo lib,
ʻ Balxda tug ilgan. Uzoq vaqt ʻ Husayn
1
Ўзбекистоннинг янги тарихи. — Ташкент: Шарқ, 2000. — Т. I. — С. 183.
2
История Востока. — Т. 4. Восток в новое время (конец XVIII — начало XX в.): Кн. 1 / Отв. ред.
Л. Б. Алаев и др. — M.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2004.
5](https://docx.uz/documents/fd3a2af9-2143-424c-b059-c2895114ae91/page_5.png?v=1)
![Boyqaroning o g li Badiuzzamon Mirzoga xizmat qildi. 1507-ʻ ʻ
yilda Hirot Shayboniyxon tomonidan bosib olingach, uning xizmatiga kirgan.
Shayboniyxon vafotidan keyin u Suyunchxo jaxon
ʻ , so ngra uning o g li ʻ ʻ ʻ Keldi
Muhammad qo l ostida bo lgan. 1525-yilda uning topshirig i bilan “Zubdat al-
ʻ ʻ ʻ
asar” (“Tanlangan yilnomalar”) yilnomasini bitdi. Qo lyozma ro yxatlaridan
ʻ ʻ
biri Abbosiylar tarixidan boshlanib, Shayboniyxon boshchiligidagi o zbeklarning
ʻ
mashhur jangigacha bo lgan o zbek tilidagi umuminsoniy tarixning bir qismini
ʻ ʻ
yakunlaydi.
1519-yilda Buxoroda Ko chkunchixon
ʻ buyrug i bilan Sharafaddin Ali ʻ
Yazdiyning “Zafarnoma” asarini chig atoy tiliga tarjima qildirtirgan.
ʻ
Xorazmda yozilgan birinchi yilnoma O tamish hojining
ʻ “Chingiznoma”
asaridir. Muallif Elbarsxonga (1511—1518) xizmat qilgan nufuzli o zbek oilasidan
ʻ
chiqqan. Uning birgina mashhur asari “Chingiznoma” 1558-yilda Shayboniy
Eshsultonning ko rsatmasi bilan yozilgan (1558-yilda o ldirilgan)
ʻ ʻ [ 9 ]
. Kitobning
afzalligi shundaki, u ko pchilik musulmon yilnomalariga xos bo lgan to plam
ʻ ʻ ʻ
emas, balki ko chmanchi o zbeklar orasida keng tarqalgan og zaki urf-odatlarga
ʻ ʻ ʻ
asoslangan. Muallif Xorazm va Dashti Qipchoqda ko p sayohat qilgani bois uning
ʻ
hikoyasi ko p jihatdan guvohlarning hikoyalariga asoslangan. V.P. Yudin kitobni
ʻ
“dasht og zaki tarixnavisligi”ga asoslangan bir qancha yozma ishlarga kiritgan. U
ʻ
shular jumlasidan XVI-XVII asrlarning boshqa asarlari: Ali Hasan Jaloirning
“Jomi at-tavorix” va “Tavorixi guzida”ni ham o z ichiga oladi.
ʻ
Aftidan, Chingiznomaning saqlanib qolgan qo lyozmasi to liq emas, chunki
ʻ ʻ
rivoyat To xtamishxonda
ʻ (1380—1395) to xtatilgan. ʻ
O temish hoji solnomasi Xiva tarixshunoslik maktabining shakllanishida
ʻ
muhim bosqich bo lib xizmat qildi. Shuni aytish mumkinki, o sha davrda
ʻ ʻ
Xorazmda tarixiy faktlarni yozma ravishda yozib olish an’anasi allaqachon mavjud
bo lgan, yilnomalar yoki tarixiy yozuvlar mavjud bo lgan. O temish hojining o zi
ʻ ʻ ʻ ʻ
6](https://docx.uz/documents/fd3a2af9-2143-424c-b059-c2895114ae91/page_6.png?v=1)
![boshqa boshchiligidagi xalq qo zg olonlari batafsil hikoya qilinadi. "Buxoroʻ ʻ
tarixi"da IX asrda O rta Osiyoning arab xalifaligidan ajralib chiqishi,
ʻ
Movarounnahr va Xurosonda somoniylar davlatining barpo bo lishi va somoniylar
ʻ
davrida Buxoroning iqtisodiy va madaniy hayoti tasvirlangan. Asarda Buxoroning
tarixiy topografiyasiga oid ma lumotlar bo lib, unda Buxoro shahrining
ʼ ʻ
darvozalari, ichki va tashqi devorlarining qurilishi ham ark va shahristonning bino
qilinishi hikoya qilinadi. Asar faqat Buxoro tarixinigina emas, balki butun O rta
ʻ
Osiyo tarixini o rganishda hamda nodir manbadir. "Buxoro tarixi" Parij (1892)da
ʻ
fransuz, Buxoro (1904) va Tehron (1939)da fors, Toshkent (1897)da rus, Kembrij
(1954)da ingliz, Toshkent (1966, 1993)da o zbek tilida, Dushanbe (1979)da tojik
ʻ
tilida nashr etilgan.
2.2
Abu Rayhon Beruniy (973–1048)
Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Al-Beruniy (4-sentyabr, 973-
yil, Kat (hozirgi Qoraqalpog istonning Beruniy tumani),
ʻ Xorazm , – 13-dekabr,
1048-yil, G azna
ʻ ) — Islom oltin davrining zabardast Xorazmlik qomusiy
allomalaridan biri. G arb tillarida uning ismi Aliboron deb ham atalgan. Al-
ʻ
Beruniy nomi forscha „birun“ („chet“ degan ma noni anglatadi) so zidan olingan
ʼ ʻ
bo lib, u
ʻ Afrig iy ʻ Xorazmshohlar poytaxti Kat shahrining chekka tumanida
tug ilgan
ʻ [ 1 ] [ 2 ]
.Beruniy o'z hovlisida turli gullarni parvarishlashni yoqtirgani uchun
unga "Rayhon" laqabini ham berishadi. Al-Beruniy hayotining dastlabki 25
yilini Xorazmda o tkazdi, u yerda
ʻ islom , fiqh , ilohiyot ,
grammatika, riyoziyot , falakiyot , tibbiyot va falsafa , fizika va boshqa ilmlar bilan
ham shug ullandi. Beruniy ona tili bo lgan
ʻ ʻ xorazmiy
tilidan tashqari fors , arab yunon , ibroniy va suryoniy tillarini bilgan va 50
yoshida sanskrit tilini o rgandi.
ʻ Iroqiylarning oxirgi vakili Abu Nasr Mansur ibn
Iroq Beruniyning ustozi edi. Al-
Beruniy falakiyot , riyoziyot , geodeziya , jug rofiya
ʻ , mineralogiya va tabiiy fanlarni
12](https://docx.uz/documents/fd3a2af9-2143-424c-b059-c2895114ae91/page_12.png?v=1)
![yaxshi bilgan. 6
Shuningdek, tarixchi, xronolog va tilshunos sifatida ham ajralib
turardi. U o z davrining deyarli barcha fanlarini mukammal o rgangani sababʻ ʻ
qomusiy alloma deb nomlanadi va ko plab ilm sohalarida tinimsiz izlanishlari
ʻ
uchun mo l-ko l mukofotlangan
ʻ ʻ [ 3 ]
. Shoh xonadoni va jamiyatdagi boshqa qudratli
unsurlar Al-Beruniyning tadqiqotlarini moliyalashtiradi. O ziga xos ta sirga ega
ʻ ʼ
bo lgan Al-Beruniyning o zi ham falsafani o rganish davomida, boshqa
ʻ ʻ ʻ
xalqlarning olimlaridan, xususan, yunon olimlaridan ham ilhom olgan.
Beruniy Iroqiylar xonadoniga mansub edi va o sha paytda Xorazmdagi
ʻ
hukmron Afrig iylarga
ʻ xayrixoh edi, 995-yil Katni , Xorazmning ikkinchi poytaxti,
Gurganj (Urganch)ning amiri Ma mun ibn Muhammad bosib oladi
ʼ
va Afrig iylar
ʻ sulolasini taxtdan ag dardi va natijada Beruniy vatanini ʻ
tashlab Buxoroga ketdi. U yerda u Ibn Sino bilan yozishmalar olib borgan va bu
ikki olim o rtasida fikr almashilgan.
ʻ
U o zining „Geodeziya“ asarida 990-yil
ʻ Kat shahrining geografik kengligini
aniqlaganini yozadi. Ma lumki, geografik kenglikni aniqlash uchun geografiya,
ʼ
matematika va astronomiyadan yetarlicha bilimga ega bo lish lozim.
ʻ Ray shahriga
(hozirgi Tehron yaqinida) keladi. U Rayda mashhur olim — matematik va
astronom al-Xo jandiy, tabib va faylasuf
ʻ ar-Roziylar bilan tanishadi. Beruniy
Rayda o zining „Al-Faxriy sekstanti“ risolasini yozadi. 997-yil
ʻ
Beruniy Katga qaytdi. Bu davrda Xorazmda o zgarishlar bo lib, Ma mun vafot
ʻ ʻ ʼ
etib, uning o rniga Ali ibn Ma mun taxtga chiqqan edi. 997-yilda mashhur
ʻ ʼ
tabib Abu Ali Ibn Sino ham Urganjga keladi.
998-yil Beruniy Jurjonga keldi. U Jurjonda 1004-yilgacha yashaydi.
O zining o n beshga yaqin asarini shu yerda yaratdi. Jumladan, olimning „Qadimgi
ʻ ʻ
xalqlardan qolgan yodgorliklar“ asari 1000-yil atrofida shu yerda yozilgan. 1004-
6
Bodrogligeti A. J. E. Mu
h |ammad Shaybānī Khan’s Apology to the Muslim Clergy // Archivum
Ottomanicum. 1994a. Vol. 13. (1993/1994), р.98
13](https://docx.uz/documents/fd3a2af9-2143-424c-b059-c2895114ae91/page_13.png?v=1)
![Bug roxonga takdim etgan. Bug roxon muallifni taqdirlab, unga „Xos Hojib“ʻ ʻ
(„Eshik og asi“) unvonini bergan.
ʻ Shundan keyin shoir „Yusuf Xos Hojib“ nomi
bilan mashhur bo lgan. Lekin dostonning oxiridagi shikoyat ohanglariga
ʻ
qaraganda, shoir umrining oxiri bu davlatning tanazzuli davriga to g ri kelgan,
ʻ ʻ
shunga muvofiq hayoti ham og ir kechgan. Shoirning Qashqardagi maqbarasi
ʻ
ziyoratgohga aylangan.
Jahon turkologiyasida asarga ilk turk didaktik dostoni sifatida yondashish
mavjud ( Iosif Fon Xammer , V. Radlov , A. Kononov , I. Stebleva ). Martin Xartman ,
A. Vamberi , F. Ko prulu
ʻ , Zaki V.To g on, ʻ ʻ Rashid Rahmati Arat v.b. tomonidan
nashr va tarjima qilingan. O zbekistonda
ʻ asarning to la matni izoh va hozirgi tilga ʻ
tarjimasi bilan nashr etilgan. Fitrat , Q. Karimov , G .
ʻ Abdurahmonov , B. To xliev ʻ va
boshqa olimlar tadqiq etgan. 8
2.4. Ahmad Yugnakiy
Ahmad Yugnakiy (XII asr oxiri, Samarqand , Yugnak qishlog i
ʻ — XII asr
1-yarmi, ?) — turkiy shoir, mutafakkir, yirik adib, hadisshunos va ta limiy didaktik
ʼ
adabiyot namoyandasi.
Ahmad Yugnakiy Samarqandga yaqin Yugnak qishlog ida ziyolilar oilasida
ʻ
tug ilgan
ʻ [ 2 ]
. Boshqa taxminlarga qaraganda Farg ona vodiysining ʻ Yug noq ʻ
qishlog ida tug ilgan
ʻ ʻ [ manba kerak ]
. Samarqanddagi madrasalarda ta lim olgan bo lib, ʼ ʻ
tug ma ko r bo lgan
ʻ ʻ ʻ [ 2 ]
. Buni Alisher Navoiy ham ta kidlagan ʼ [ manba kerak ]
.
Bizgacha uning „Hibat ul-haqoyiq“ („Haqiqat sovg alari“) dostoni saqlanib
ʻ
qolgan bo lib, bu asar
ʻ Farg ona ʻ hukmdori Dodsipohsolarga bag ishlangan. ʻ
Asarning bizga qadar bir necha qo lyozmalari yetib kelgan bo lib, XV asrda
ʻ ʻ
ko chirilgan
ʻ arab va uyg ur ʻ yozuvidagi qo lyozma nusxalari ʻ Istanbulda saqlanadi.
8
Bodrogligeti A. J. E. Mu
h |ammad Shaybānī Khan’s Apology to the Muslim Clergy // Archivum
Ottomanicum. 1994a. Vol. 13. (1993/1994), р.98
16](https://docx.uz/documents/fd3a2af9-2143-424c-b059-c2895114ae91/page_16.png?v=1)
-
O'xshash dokumentlar
- O‘rta Osiyoning buyuk mutasavvuflar va ularning ilmiy merosi
- Mustaqillik davri O'zbekiston tarixini o'rganishning yangi manbalari va metodologiyalari
- O'zbekiston tarixini o'qitishda manbashunoslik bilimlarining ahamiyati
- Antik davr yunon-rum tarixchilarining Movarounnahrga oid asarlari
- Umumta’lim maktablarida tarix fanini o‘qitishda axborot texnologiyalaridan foydalanish