O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo munosabatiga oid ma’lumotlarni o’rganilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	58.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

2 Sotish

O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo munosabatiga oid ma’lumotlarni o’rganilishi

O’RTA ASRLARDA O’RTA OSIYODA SAVDO MUNOSABATIGA OID
MA’LUMOTLARNI O’RGANILISHI
Reja
Kirish
I BOB. O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo munosabatiga oid
ma’lumotlarni o’rganilishi.
1.1 O ’ rta asrlar savdo - sotiq tizimi va tovar - pul munosabatlariga oid tadqiqotlarni
o ’ rganish va tahlil qilish
1.2 Ilk o’rta asrlar savdo tizimi va tashqi savdo – sotiqni o’rgangan olimlarning
asarlari manbashunoslikda
II BOB. O’rta asrlarda karvon yo’llari, savdo – sotiq, tovar – pul
munosabatlariga oid manbalarni mustaqillik davridan keyn o’rganilishi.
2.1 Rivojlangan o‘rta asrlarda karvon savdosining asosiy yo‘nalishlarini
manbalarda o’rganilishi
2.2 O’rta arslarda savdo yo’llarida xizmat ko’rsatish, karvon yo’lboyi
inshoatlariga oid ma’lumotlarni tahlil qilish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Tarixiy ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, turli
innovatsiyalar - yangiliklar, amaliy kuzatish va izlanishlar yo‘li bilan ishlab
chiqarishga, savdo-sotiq va molia tizimiga joriy qilingan. Yangi mahsulotlarga
bo‘lgan ko‘plab talab ularning ommaviy tarzda ishlab chiqarilishini ta’minlagan.
Bularning bari iqtisodiyotning tashkiliy-boshqaruv tizimining rivojiga ta’sir
ko‘rsatgan. Vaqt va sharoit, hayotiy faoliyatning yangi shakllari, ishlab
chiqarishning yangi maqsad va vazifalari iqtisodiy, moliyaviy va tovar-pul
munosabatlarida innovatsion faoliyatni kengaytirish uchun asos bo‘lib xizmat
qilgan.
Savdo-sotiq O‘rta Osiyo xalqlarining iqtisodiy hayotida muhim o‘rin tutgan. Ilk
o‘rta asrlardan boshlab hunarmandchilikda turli sohalarning rivojlanishi, sifatli
buyumlarning ishlab chiqarilishi, shahar va qishloqlarda savdoning yuqori darajada
tashkil qilinishi, mahsulotlarni sotish uchun yangi bozorlarning izlanishi natijasida
xalqaro savdo jadal rivojlanib, bunda vositachilik qilish so‘g‘diylarning qo‘liga
o‘tgan. Ular nafaqat quruqlikda, balki shu bilan bir qatorda daryo va dengizlar
orqali ham savdo ishlarida faollik qilganlar. Bu borada Samarqand, Buxoro, Kesh,
Poykent shaharlari savdogarlarining faoliyatini alohida tilga olish lozim. Yozma
manbalarda
Sug‘d, Xorazm, Toxariston, Choch va Farg‘onadan olib chiqilayotgan mollar
ro‘yxati o‘z aksini topgan. VII-IX asrlarda ular teri, gazlam alar, kumush va
bronzadan ishlangan idishlar, shisha buyumlari, zeb-ziynatlar, qimmatbaho toshlar
va yarog‘-aslahalardan iborat bo‘lgan. X -XII asrlardagi mollar ro‘yxatida qishloq
xo‘jalik, hunarmandchilik mahsulotlari, xomashyo va chorva qayd etilgan.
O‘rta Osiyoning savdo-sotiq tizimida Xitoy, Hindiston, Eron, Old Osiyo,
Vizantiya va Sharqiy Yevropa bilan savdo aloqalari katta o‘rin tutgan. Yozma
manbalardan tashqari iqtisodiy munosabatlar, savdo-sotiq tarixini o‘rganishda
numizmatika (tangashunoslik) va arxeologiya ma’lumotlari muhim ahamiyatga
2

ega. So‘nggi yillarda O‘rta Osiyo hududlarida amalga oshirilgan arxeologik
kashfiyotlar, yozma manbalar va ilmiy adabiyotlar nashr etilishi natijasida mazkur
tadqiqot mavzusiga oid yangi ma’lumotlar to‘plandi. Ular o‘rta asrlar savdo-sotiq
tizimi va tovar-pul munosabatlari to‘g‘risidagi bilimlarimizning kengayishiga
imkon yaratdi.
Mazkur ma’lum otlar mintaqa tarixining o‘rta asrlar bosqichidagi iqtisodiy
jarayonlar, savdo-sotiq tizimi va tovar-pul munosabatlari haqida to‘laroq
tasavvurlar hosil qilish imkonini beradi . O‘rta Osiyoda o‘rta asrlar savdo-sotiq
tizimi va tovarpul munosabatlari jarayonlari, ularning o‘ziga xos xususiyatlari va
rivojlanish qonuniyatlarini ochib berish, savdo-sotiqdagi tashkiliy-boshqaruv
tizimining rivoji, moliyaviy va tovar-pul munosabatlarida innovatsion faoliyatning
kengayib borishi (moliyaviy operasiyalarida hisob-kitoblar va veksellar, ya’ni
kredit-veksel tizimining joriy etilishi), o‘rta asrlarda savdo-sotiqning yarmarka va
ko‘tara kim oshdi savdosi kabi yangi shakllarining vujudga kelishi, moliyaviy
operatsiyalar va hisob-kitoblarda turli xil (mahalliy va xorijiy shaharlar va
davlatlarda zarb etilgan) tangalardan foydalanish xususiyatlari, qulay ichki va
tashqi bozorlarni aniqlash, savdo-sotiq tizimiga yangiliklarni tatbiq etilishi,
mahsulotni sotish va xaridorga yetkazib berish kabi masalalarni tahlil qilish
muxdm ahamiyatga ega.
Mavzuning maqsad va vazifasi O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo
munosabatlarini shakillanishiga oid manbalarni o’rganish kurs ishining maqsadi
deb
oldik, vazifalari esa quyidagicha
- O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo munosabatiga oid ma’lumotlarni
o’rganilishi;
- O’rta asrlar savdo-sotiq tizimi va tovar-pul munosabatlariga oid tadqiqotlarni
o’rganish va tahlil qilish;
- Ilk o’rta asrlar savdo tizimi va tashqi savdo – sotiqni o’rgangan olimlarning
asarlari manbashunoslikda;
3

- Rivojlangan o‘rta asrlarda karvon savdosining asosiy yo‘nalishlarini manbalarda
o’rganilishini yoritib berish;
- O’rta arslarda savdo yo’llarida xizmat ko’rsatish, karvon yo’lboyi inshoatlariga
oid ma’lumotlarni tahlil qilishdir.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi O’rta asrlar O’rta osiyoda savdo
munosabatlari tarixiga oid manbalarni o’rganishda quyidagi tarixchi olimlarning
ilmmiy dissertatsiyalari, monografik kitoblari, maqolalaridan foydalanib mavzuni
tahlil qilishga harakat qildik. Hususan o’zbek tarixchilaridan akademik A.
Sagdullayev, O’. Mavlonov, D. Mahkamova, F.Y. Buryakov, B. Ahmedov, F.
Sultonov, F. Bozorboyev, D. Alimova, B. Eshov 1
, Tarixshunoslardan T. Saidqulov,
T. Ernazarova, B. Kochnev, A. Doniyorovlarning 2
ilmiy – monografik asarlari,
dissertatsiyalaridan keng foydalanildi.
Kurs ishining hajmi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.

1 А. Сагдуллаев, У. Мавлонов Д. Мақкамова. Ўрта Осиёда ўрта асрлар савдо-сотиқ тизими. T. “Akademiya”.
2012. / Ю. Ф. Буряков. По древним караванным путям ташкентского оазиса. T. “Фан”. 1978. / B. Ahmedov.
O’zbekiston tarixi manbalari. T. “O’qituvchi”. 2001. / B. Eshov. O’rta osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. T. “Fan
va texnologiya”. 2008. / F. Sultonov, F. Bozorboyev. O’rta asrlar tarixi. (O’zbekiston tarixi) D. Alimova tahriri
ostida. T. 2007.
2 T. Saidqulov. O’rta osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavhalar. T. “O’qituvchi”. 1993. / T. Ernazarov. B.
Kochnev. Tangalar o’tmish darakchilari. T. “Fan”. 1977. / A. Doniyorov. “Markaziy osiyo xalqlari tarixshunosligi.
T. 2020.
4

I – BOB. O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo munosabatiga oid ma’lumotlarni
o’rganilishi.
1.1 O’rta asrlar savdo-sotiq tizimi va tovar-pul munosabatlariga oid
tadqiqotlarni o’rganish va tahlil qilish.
Ilk о ‘rta asrlardan boshlab (V-VIII asrlar) ichki va tashqi savdo, tovar-pul
munosabatlari rivojlanishiga juda katta e’tibor qaratilgan. IX-XII asrlar mobaynida
turli sulolalar (somoniylar, qoraxoniylar, xorazmshohlar) tomonidan asos solingan
davlatlarda savdo-sotiq, pul siyosati mazkur davlatlarning iqtisodiy asosini tashkil
etgan. Amir Temur, Shohruh va Mirzo Ulug‘bek davrida ichki va tashqi savdoni
tashkillash tirish, ular uchun qoniqarli sharoit yaratish muhim ahamiyat kasb etgan.
Shuning bilan birga, k о ‘pgina hunar turlarini rivojlantirishda va ularning ishlab
chiqarish xajmlarini oshirishda pul birligiga katta e’tibor qaratilgan.
Tarixchi olimlarning ilmiy izlanishlar natijasida O’rta osiyoda savdo
munosabatlari shakillari haqida ko’plab ma’lumotlarga ega bo’lmoqdamiz.
Tarixchi olima Маҳкамова ning “ Ўрта асрлар карвон йўлларидаги савдо ” deb
nomlangan maqolasida quyidagi ma’lumotlar uchray. “ О ‘rta asrlarning iqtisodiy va
moliyaviy sohalariga turli yangiliklar bosqichma-bosqich joriy etilgan” 1
. Shu
ma’noda, har qanday texnik yangilikning ishlab chiqarishga joriy etilishi natijalari,
yangi mahsulotlarning ommaviy tarzda ishlab chiqarilishi va ularni sotish uchun
bozorlarga chiqarish muammolarini tarixiy ma’lumotlar asosida о ‘rganish mumkin.
Jumladan, hunarmandchilik mahsulotlarining ommaviy ravishda ishlab chiqarilishi,
savdoning tashkil qilinishi, mahsulotlarni sotish uchun yangi bozorlarning izlanishi
1 Маҳкамова Д . Ўрта асрлар карвон йўлларидаги савдо / / Жамият ва бошқарув . 2008. 2-сон. - Б. 77-79.
5

xalqaro karvon savdosining keng rivojlanishiga va mil. avv. II asrda Buyuk ipak
y о ‘lining vujudga kelishiga olib keldi. Zarafshon va Qashqadaryo vodiylarida
yashovchi sug‘diylar ushbu y о ‘l b о ‘ylab qizg‘in savdo faoliyatini y о ‘lga q о ‘ydilar.
О ‘rta Osiyoni Xitoy bilan bog‘lovchi savdo y о ‘li b о ‘yida s о ‘g‘diylar tomonidan
maxsus savdo manzilgohlari tarmog‘ining barpo etilishi о ‘sha davr savdo va
iqtisodiyotining muhim yangiligi b о ‘ldi. Manbashunoslar fikriga kо‘ra,

sug‘diylarning dastlabki savdo maskanlari (faktoriyalari) Sharqiy Turkiston va
Xitoy hududlarida milodiy III-IV asrlarda paydo bо‘lgan. VI-VIII asrlarga kelib
ularning miqsori bir necha baravar о ‘sgan. О ‘rta Osiyodan turli xil mollar,
jumladan, chorvachilik va qishloqx о ‘jalik mahsulotlari hamda hunarmandchilik
buyumlari olib chiqilgan.
Xitoy manbalarida keltirilgan mollar r о ‘yxatida teridan ishlangan buyumlar,
gilamlar, qimmatbaho toshlar, dori-darmonlar va b о ‘yoqlarni uchratish mumkin.
Shaharlar savdo-sotiq markazlari vazifasini bajargan. Savdogarlar aynan
shaharlardan boshqa yurtlarga mollarni olib chiqqanlar. Staviskiyning yozishicha
“Xitoy manbalariga k о ‘ra, 20 yoshga yetgan Samarqand yigitlari, q о ‘shni
viloyatlarga ketib, foyda qayerdan unadigan b о ‘lsa, hamma joyda b о ‘lishadi” 1
.
S о ‘g‘diylar Xitoy bozorlarida О ‘rta Osiyo mollariga b о ‘lgan va aksincha, О ‘rta
Osiyo bozorlarida Xitoy mollariga b о ‘lgan talabni hamda mollarni sotish shakllari,
ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xom ashyoni xaridorga yetkazib berish y о ‘llarini
о ‘rgandilar. Sug‘d, Toshkent vohalari, Farg‘ona vodiysi va boshqa viloyatlarning
turli shaharlarida maxsus ixtisoslashgan hunarmandchilik ustaxonalari vujudga
kelgan. Texnologiya va ishlab chiqarish yangiliklarining keng k о ‘lamda о ‘zaro
almashinuvi xitoyliklarning О ‘rta Osiyodan rangli shisha tayyorlash san’atini
о ‘zlash tirib olishlariga sabab b о ‘ldi.
1 1 Ставиский Б.Я. О международных связях Средней Азии в V-середине VIII вв. / / Проблемы
востоковедения.
- М., 1960. -№ 5. - С. 108
6

Akademik Abduaxad Xo’jayevning “ Фарғона водийсининг Хитой билан савдо
алоқалари ” deb nomlangan maqolasida shunday ma’lumot yozib qoldirgan. “V-
VII asrlarda Samarqand, Buxoro va Termizda ipak tayyorlash, VIII asrda esa
Samarqandda qog‘oz ishlab chiqarish y о ‘lga q о ‘yildi” 1
. Ipak va qog‘oz ishlab
chiqarish siri ilgari faqat Xitoyda ma’lum edi. Natijada, samarqandlik savdogarlar
jahon bozoriga mahalliy ipak matolar yetkazib beruvchilarga aylandilar. Shu
maqsadda ular G‘arbga eltuvchi savdo y о ‘llarini (quruqlik va dengiz y о ‘llari)
muvaffaqiyatli о ‘zlash tirib oldilar. О ‘rta Osiyoning turli shaharlarida (Termiz,
Marv, Buxoro, Samarqand, Panjikent) Vizantiya tangalari topilgan. Bu
tangalarning mintaqa hududlariga V -V I asrlardan boshlab kirib kelishi Buyuk
ipak y о ‘lidagi savdo-sotiq bilan bog‘liq b о ‘lgan. Ular oltin, mis va bronzadan zarb
qilingan va bu tangalarga ipak hamda boshqa mahsulotlar sotib olingan. Ilk о ‘rta
asrlarda savdosotiq operatsiyalarini amalga oshirish maqsadli ravishda ommaviy
tus oladi.
Yozma manbalarning guvohlik berishicha ayniqsa O’. Mavlonov, D.
Mahkamovalarning tahriri ostida nashr ettirilgan “Madaniy aloqalar va savdo
y о ‘llari” kitobida juda ham ko’p manbalardan xulosalar keltirilgan. U kitobda
savdo munosabatlari haqida quyidagi ma’lumotlarni ham uchratamiz “VII asr
oxirida arab q о ‘shinlari Buxoro vohasidagi Poykentga bostirib kirganida, uning
katta yoshdagi barcha aholisi savdo ishlari bilan Uzoq Sharqda safarda yurgan edi.
О ‘rta asrlarda Buxoro yaqinidagi Zandana qishlog‘ida shoyi va paxta tolasidan
zandanacha gazlama ishlab chiqaradigan t о ‘qimachilik y о ‘lga q о ‘yildi, SHarq va
G‘arb mamlakatlarida unga talab katta edi. Zandana t о ‘g‘risida Narshaxiy
quyidagicha ma’lumot beradi: “Zandana. Bu qishloq katta qal’aga, k о ‘pgina bozor
joylarga va masjidi jomega ega. Bu yerda har juma kuni namoz о ‘qiydilar va bozor
qiladilar. Bu qishloqsa (t о ‘qib) chiqariladigan narsa - b о ‘zni “zandaniychi”, ya’ni
“Zandana qishlog‘idan chiqadigan” deb ataydilar. Bu yerda u ham yaxshi, ham
k о ‘p b о ‘ladi. Shu xil b о ‘zdan Buxoroning k о ‘p qishloqlarida t о ‘qiydilar va buni
1 Хўжаев. А. Фарғона водийсининг Хитой билан савдо алоқалари / / Мозийдан садо, 2005. - №1 (25). - Б.
4647.
7

ham “zandaniychi” deb ataydilar. Chunki u avvalo shu qishloqsa t о ‘qib
chiqarilgan. Shu xil b о ‘zdan Iroq, Fors, Kirmon, Hindiston va boshqalar kabi
hamma viloyatlarga olib boradilar. Barcha ulug‘lar va podshohlar undan kiyim
qiladilar va ipakli kiyimlik bahosida sotib oladilar” 1
deb yozib o’tilgan kitobida.
Zandanacha gazlama о ‘ziga xos xususiyatlariga ega edi: naqsh va bezaklarning
turli-tumanligi hamda unda ilmoqsiz matoning doimo mavjudligi kabi.
Shuningdek, bu texnik izlanishlar va yangi kashfiyotlarning t о ‘qimachilikda aks
etishidir. Mazkur davrga kelib iplarni tortishda gorizontal tо‘qimachilik
dastgohidan

foydalanila boshlandi. Turli og‘irlikda maxsus tayyorlangan tо‘quvchilik
toshchalari ipak matolarga ishlov berishda qо‘llanilgan. Turli ranglarga bо‘yalgan
iplarning har bir guruhi alohida toshchalarga mahkamlangan, bu esa gazlama
ishlab chiqarish jarayonini ancha osonlashtirgan.
Suyakdan yasalgan biryoqlama arrasimon taroqlardan foydalanish ham
t о ‘qimachilikdagi yana bir texnologik yangilik b о ‘ldi. Samarqand, Buxoro, Nasaf ,
Termiz, Kesh va boshqa sh aharlarda hunarmandchilik nihoyatda rivojlangan
b о ‘lib, har bir shahar о ‘z mahsuli bilan shuhrat toptan.
A. Sagdullayev, O’. Mavlonovlarning yozishicha “Buxorodagi “Bayt uttiroz”
nomli t о ‘qimachilik korxonasi t о ‘g‘risida Narshaxiy quyidagicha yozadi:
“Buxoroda - Hisor bilan Shahriston о ‘rtasida, masjidi jome yaqinida bir korxona
bor edi; unda paloslar, yazdiy kiyimliklar, yostiq jildlari va ustkiyimlari t о ‘qir
edilar” 2
deb yozib o’tishgan. Moliyaviy operatsiyalar va hisob-kitoblarda turli xil
— Fors, Xitoy, Vizantiya, О ‘rta Osiyo tangalaridan foydalanilishi ham Buyuk ipak
y о ‘li savdosidagi yangiliklardan biri b о ‘lgan. VII-VIII asrlardan boshlab tovar-pul
munosabatlarida hunarmandchilik buyumlari, qishloq x о ‘jalik mahsulotlari va
chorva hayvonlarining qat’iy belgilangan narxining joriy qilinishi qayd qilingan.
Masalan: ayol kiyimlarning narxi -15 draxma, bir k о ‘ylaklik ipak gazlamaning
1 Мавлонов Ў., Маҳкамова Д. Маданий алоқалар ва савдо йўллари. - Тошкент: Akademiya. 2004.
2 A. Sagdullayev, O’. Mavlonov, D. MAkhamova. O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo – sotiq tizimi. T. 2012.
8

narxi 28 draxma-dirhamdan 100 dirhamgacha (I draxma - 4-4,5 gramm kumushga
teng) b о ‘lgan, dubulg‘aning narxi 2 dirham, otning - 200 dirham, sigirning 6,5 —
11 dirham, qog‘ozniki - 8 dirham.
Akademik E. Rtvladzening yozishicha “Mug‘ qal’asidan topilgan, charmga
bitilgan 27 qatorli sug‘dcha hujjat VIII asr boshlarida Sug‘dda amal qilingan pul
muomalasi va tanga pul draxma (dirham) haqidagi ma’lumotlarni о ‘z ichiga olgan.
Bu hujjat matnining о ‘zbek tiliga tarjimasi quyidagicha berilgan:
1) Fsar mana shu draxmalardan Aftikka ot uchun
2) 200 (draxm), Kajmonakka 32, Maxrga
3) 12, Vanga mollarni boqqani uchun - 6, yana

4) Puxarga - besh, kushoniyga - 10
5) Parvonakka - sakkiz, jallodga besh
6) Vishyonga ikki draxma, yana
7) ... hokim (Devashtichga?) ikki draxmaga qalpoq.
8) bir draxmga kavsh, yana Puxarga hamda...
9) Darkanakka har biriga ikki draxmadan kavsh
10) Futchakka, G‘unga, Maxrga, Darkanakka 12 draxma... Keyingi 17 ta qator
yozuvlarida ham Panch-Panjikent saroyida xizmat qilgan turli lavozimlardagi
kishilar uchun qilingan pul sarflari r о ‘yxati keltirilgan” deb yozib o’tgan 1
.
Draxma (dirham) - kumush tanga b о ‘lib, V asrning о ‘rtalaridan boshlab,
Buxoroda zarb qilingan Samarqand atrofidagi Miyonqol vohasida 498 ta
buxorxudot tangalaridan iborat xazina topilgan.
Mirsodiq Is’hoqovning yozishicha “Kumush draxmalar Sug‘dning boshqa
tumanlarida hamda Xorazmda topilgan arxeologlar о ‘rta asrlarga oid kumush
konlarni Chotqol va Kurama tog‘larida aniqlaganlar (Lashkerek va Kuxisim
konlari)deb yozib o’tgan 2
. Kumush rudalari qazib olinadigan konlar
hunarmandkonchilar nazoratida b о ‘lib, katta miqyosda kumush qazib olish
1 Ртвеладзе Э.В. Согдийцы на Дальнем Востоке / / ОНУ, 1998. - № 8- 9. - С. 51
2 Исҳоқов М. Унутилган подшоликдан хатлар. -Тош кент: Фан, 1992. - Б. 51-52.
9

maqsadida qullar mehnatidan foydalanilgan. Mug‘ hujjatlarida draxmga pul birligi
bir necha о ‘rinda tilga olingan. Tadqiqotchilarning fikriga k о ‘ra, mazkur
hujjatlarda moliya ishlariga tegishli (pul muomalasi, narx-navo, maoshlar miqsori)
muhim ma’lumotlar о ‘z aksini topgan. Misol uchun, soqiy va tabibning xizmat
haqi - 15 draxma, bog‘bonning - 10 draxma, ch о ‘ponning - 6 draxma, jallodning -
5 draxma, parvonakparvonachi ya’ni “hujjatlar tuzuvchisi” (hokimiyat nomidan
beriladigan mukofot va tortiqlar t о ‘g‘risida buyruqlarning bajaruvchisi) - 8 draxma,
bosh koxinning - 50 draxma, “daromadlar vaziri” - gopatning — 50 draxmaj;! -
dirhamdan iborat b о ‘lgan. Soliq yig‘uvchisi - “bajarkom” sifatida tilga olinib,
uning daromadi haqida hech qanday ma’lumot keltirilmagan. Turk xoqonligi
davrida Sug‘d mollarining

asosiy xaridorlaridan biri turkiylar edi.
Tadqiqotchi A. Мусакаева ning ta’kidlashicha “sug‘diylar о ‘z matolari, tikuvchilik
va hunarmandchilik m ahsulotlarini iqtisodiy va siyosiy m anf aatlardan kelib
chiqib turkiylarga arzon bahoga sotganlar” 1
. VII asrda Sug‘dda Turk xoqonligi
ta’sirida Xitoy namunasidagi tangalar zarb qilindi. Sug‘d va Choch shaharlarida
tanga zarb qilish maskanlari paydo b о ‘ldi. Bu tangalar bronzadan b о ‘lib, mahalliy
savdo-sotiq tizimida asosiy muomala vositasiga aylandi. Toxariston, Sug‘d,
Xorazm, Choch va Farg‘onada joylashgan mulklar hukmdorlari bronza, mis va
kumushdan ishlangan tangalarni ham zarb qilganlar. Misdan zarb qilingan
tangalardan ichki savdoda keng foydalanilgan. Bu tangalarga arzon keng iste’mol
mollarini xarid qilish mumkin edi. Ulardan, asosan, joylardagi qishloq-tuman
bozorlarida foydalanilgan. Buxoroda zarb qilingan kumush tangalardan ichki va
tashqi savdoda keng foydalanilgan.
Narshaxiyni yozishicha, Buxoroda “siym-kumush tangani dastlab ishlatgan kishi
Kono buxorxudot nomli podshoh edi. U Buxoroda о ‘ttiz yil podshoh b о ‘lib turdi.
1 Мусакаева А. О денежном обращении Бухарского Согда (III в. до н.э. - VIII в н.э.) / / ОНУ. - Ташкент,
1997. - № 9-11. - С. 23.
10

Buxoroda savdo b о ‘z va bug‘doy vositasi bilan b о ‘lar edi. Boshqa viloyatlarda
kumush tanga zarb qilganliklari haqida podshohga xabar bergan edilar. Ilk о ‘rta
asrlarda yarmarka-bozorlarni turli qishloqlarda tashkil etish muhim ahamiyat kasb
etgan. Beruniyning ma’lumotlariga k о ‘ra, Sug‘d yarmarkalaridagi savdo 7 kun
davom etgan. Bunday bozorlar tumanlar, viloyatlararo va xalqaro ahamiyatga ega
b о ‘lgan. Narshaxiyning aytish icha, Buxoro vohasidagi Sharg’ qishlog‘ida bir
bozor b о ‘lib, har yili qish о ‘rtasida savdo-sotiq о ‘n kun davom etardi. Bozorga
kishilar uzoqdan kelib savdo qilar edilar.
A. Sagdullayev, O’. Mavlonovlarning yozishicha “K о ‘proq u joydan, - deb yozadi
tarixchi, - shinni bilan tayyorlangan mag‘izli holva chiqar edi, yana u joydan
k о ‘proq chiqadigan narsa tuzlangan baliq, yangi baliq, q о ‘y va qorak о ‘l terilaridan
tikilgan i о ‘stinlardan iborat edi. Bu yerda k о ‘p savdo b о ‘lar edi. U qishloqsan

chiqadigan va bu kunlarda savdogarlar boshqa viloyatlarga olib boradigan narsa
mis va bо‘zdir” 1
deb yozib o’tgan.
Varaxshada “har о ‘n besh kunda bir kun bozor b о ‘ladi. Yilning oxirida esa
yigirma kun bozor qilib, yigirma birinchi kuni Navr о ‘z - yangi yil bayramini
о ‘tkazadilar”. Buxorodagi “Bozori Moxr о ‘zda” “har gal bir kundan ikki marta
bozor qilar va har bozor kuni ellik ming dirhamdan ortiq savdo b о ‘lar edi”. V-VIII
asrlarda hunarmandchilik ustaxonalari va savdo d о ‘konlari shahar k о ‘chalari
b о ‘ylab joylashgan. Ichki savdo jadal rivojlanib, shahar aholisi kundalik hayotiga
xos b о ‘lgan. Mazkur davrda О ‘rta Osiyo shaharlarida kulolchilik, shishasozlik,
metallchilik (temirdan mehnat qurollari, yarog‘-aslahalar, maishiy, uy-r о ‘zg‘or
buyumlarini ishlab chiqarish), zargarlik (oltin, kumush, bronza, qimmatbaho
toshlardan yasalgan buyumlar), t о ‘qimachilik, teriga ishlov berish, tosh taroshlik
kabi hunarmandchilik sohalari rivojlangan. IX-XII asrlarda shaharlarda
hunarmandchilik buyumlarini ishlab chiqarish va savdo-sotiq muhim ahamiyat
kasb etgan. Shaharlarda tovar-mol ayirboshlashning uch y о ‘nalishi mavjud
1 A. Sagdullayev, O’. Mavlonov, D. MAkhamova. O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo – sotiq tizimi. T. 2012.
11

b о ‘lgan: hunarmandchilik va qishloq x о ‘jaligi о ‘rtasida, ziroatchilar va
chorvadorlar о ‘rtasida hamda viloyatlararo mahsulot ayirboshlash.
Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, iqtisodiy tumanlardan olib kelingan tovar
mahsulotlari viloyatlar markazida t о ‘planib, shaharlardan karvon y о ‘llariga olib
chiqilgan. Mahkamovaning yozishicha “Samarqand Movarounnahrning savdo-
sotiq va savdogarlar markazi, Movarounnahr buyumlarining asosiy qismi
Samarqandga olib kelinadi va keyinchalik viloyatlarga tarqaladi” deb yozilgan 1
.
Samarqand singari ushbu vazifani О ‘rta Osiyoning turli yirik shaharlari - Toshkent,
Buxoro, Axsiket, Urganch, Marv, Termiz va boshqa shaharlar ham bajargan, ya’ni
har bir tarixiy-geografik viloyatda alohida yirik savdo-sotiq markazlari mavjud
b о ‘lgan. Mintaqaning shimoli-sharqiy tumanlarida о ‘troq aholi va chorvador-
k о ‘chmanchilar о ‘rtasidagi о ‘zaro savdo muhim ahamiyatga ega b о ‘lgan.

Dashtlardan ziroatchilar vohalariga chorva, g о ‘sht, teri va jun mahsulotlari olib
kelingan. K о ‘chmanchilar bilan savdo aloqalari ta’sirida ayrim joylarda, odatda
voha va dasht hududlari chegaralarida mavsumiy yarmarkalar tashkillashtirilgan.
Bahor mavsumida bunday joylarda 2-3 oy davomida bozor b о ‘lib, turli
tumanlardan k о ‘chmanchilar juda k о ‘p miqdorda chorva sotishga olib kelardilar.
Shunday paytlarda (qariyb —1kg.) lahm g о ‘sht 1/4 dirhamga sotilgan.
Narshaxiyning xabarlariga k о ‘ra, X asrga qadar Buxoro vohasida savdo
yarmarkalari Tavois va Shargada о ‘tkazilgan. Tavois t о ‘g‘risida Narshaxiy bunday
yozadi: “Unda masjidi jome bor, u katta bir shahristonga ega, qadimgi vaqtlarda
(har) kuz faslida u joyda о ‘n kun bozor b о ‘lar edi. U bozorda shunday rayem bor
ediki, (boshqa bozorlardan surilib qolgan) har qanday nuqsonli qullar, chorva
mollari va boshqa aybli qoldiq narsalar b о ‘lsa, hammasi bu bozorda sotila berar va
ularni qaytarib berishning hech iloj-imkoni b о ‘lmas edi; na sotuvchi va na
oluvchining hech bir sharti qabul qilinmas edi.
1 Маҳкамова Д . Ўрта асрлар карвон йўлларидаги савдо / / Жамият ва бошқарув . 2008. 2-сон. - Б. 77
12

Har yili (shu о ‘n kunda) bu bozorga masalan, Farg‘ona, Choch va boshqa
joylardan kelgan savdogarlar va turli hojatmandlardan о ‘n mingdan ortiq kishi
hozir b о ‘lishar va k о ‘p manfaat topib qaytar edilar. Shu sababli bu qishloqning
aholisi boy kishilar (dilar va boyliklari dehqonchilik tufayli emas edi. Tanois
Samarqandga boriladigan katta y о ‘l ustida b о ‘lib, undan Buxorogacha yetti
farsangdir”. Xuddi shunday yarmarkalar Toshkent vohasida mavjud b о ‘lgan".
Yarmarka о ‘tkaziladigan joylardagi aholi punktlarining nomlarini bozor kunlari
bilan bog‘lab atash rayem b о ‘lgan (Dushanba, Chorshanba, Shanba). IX -XII
asrlarda shahar va qishloq aholisi sonining keskin о ‘sishi, ommaviy iste’mol
mollariga b о ‘lgan talabning oshishi, ichki va tashqi savdoning rivoji ishlab
chiqarish hajmining kengayishiga olib keldi.
Mahsulotlar hajmining ortib borishi esa savdoning yangi shakllarini tashkil
qilishni talab etardi. Shu bois, bu davrda davlatga qarashli va xususiy
ustaxonalarda mehnatni tashkil qilishning sexlarga asoslangan shakli, ishlab
chiqariladigan mahsulotlar hajmini rejalashtirish, unga b о ‘lgan talabni va uning
raqobatbardoshligini о ‘rganish singari yangiliklar joriy qilinadi. Shu bilan birga,
mahsulotlarning narxi va kelishi mumkin b о ‘lgan foyda (yoki aksincha, u yoki bu
iqtisodiy va moliyaviy sharoitdan kelib chiqqan holda kutilishi mumkin b о ‘lgan
zararlar) inobatga olingan.
Tadqiqotchi E.Davidovichning “ О ‘rta asr mualliflarining asarlaridagi ma’lumotlar
mahsulotlarning ommaviy ishlab chiqarilganligidan dalolat beradi, ular eksportga
j о ‘natilgan о ‘nlab mahsulotlarning nomlarini qayd qiladilar” deb yozib o’tgan 1
.
О ‘rta asrlarda yangi texnologiyalarni joriy qilish asosida t о ‘qimachilik ishlab
chiqarishi hunarmandchilikning ancha keng va ommaviy tarqalgan turiga aylanadi.
О ‘rta Osiyoda XX asr boshlariga qadar hunarmandlarning katta qismi
t о ‘qimachilik sohasi bilan mashg‘ul edi. Gazlamalar jun, zig‘ir tolasi, paxta va
ipakdan tayyorlanar, yuqori sifatli ipak gazlamalar О ‘rta Osiyo hukmdorlari
1 Давидович Е.А. Из области денежного обращения в Средней Азии X I-X II вв. / / Нумизматика и
эпиграфика. Н. - М., 1960.
13

sulolasining xazinasiga kelib tushardi. Ular q о ‘shinga va saroy xizmatchilariga
maosh t о ‘lashda q о ‘shimcha manba vazifasini о ‘tardi. Ishlab chiqarishdagi о ‘rta
asrlarga xos yangiliklardan biri deraza oynalari va sirlangan sopol idishlar
tayyorlanishi b о ‘ldi. Shisha va sirlangan sopol idishlar tayyorlash texnologiyasi
an’analari saqlanib qoldi va zamonaviy ishlab chiqarishda yangi asoslarda
takomillashtirildi.
G. Agzamovaning “ О ‘rta asrlarda savdo-sotiqning yarmarka va k о ‘tara kim oshdi
savdosi singari yangi shakllari vujudga keldi. Undiriladigan boj t о ‘lovlari
miqsorining pastligi hamda bojxona maskanlari sonining kamligi savdo-sotiqning
rivojiga yordam berdi 1
. Katta hajmdagi savdo uchun muomala vositasi va t о ‘lov
birligi sifatida katta mikdordagi pul talab etilardi. Shu maqsadda mis, kumush va
oltin tangalar zarb qilindi. Bozorlar va shaharlardash bosh k о ‘chalarning
chorrahalari - chorsularda pul almashtiruvchi sarroflarning d о ‘konlari joylashgan
b о ‘lib, ular turli shahar va mamlakat pullarini mahalliy pullarga almash tirib
berardilar. Asta-sekin moliyaviy operatsiyalarda yangilik - naq pulsiz hisob-
kitoblar

va veksellar, ya’ni kredit-veksel tizimi joriy etiladi. U quyidagi tarzda amalga
oshirilardi: savdogarlar sh aharlarda о ‘z mollarini sarrofga topshirib, undan kredit
xati olardilar va s о ‘ngra mazkur sarrofning cheki (havola)ga mol xarid qilardi. Shu
tariqa sarrof mollarni qabul qilib, s о ‘ngra ularni pullardi va ularning q о ‘llaridagi
pullar aylanardi. Bu tovar-pul munosabatlaridagi muhim yangilik edi.
Sarroflar idorasi shaharlardagi moliyaviy faoliyat markazlari edi. Shuningdek, bu
davrda tizimida yana bir yangilik - foiz evaziga qarz berish rivoj topdi. Mollar
hajmining о ‘sishi va savdoning kengayishi yangi savdo inshootlari (karvonsaroy,
tim, d о ‘kon, toq) talab qildi. Bozorlar savdo maskani sifatida mukammal tarki
Oiyhududiy tuzilishga ega edi. Gazlama, upa-elik va zartrlik mollari bilan savdo
1 Агзамова Г.А. Сўнгги ўрта асрлар Ўрта Осиё щаҳарлари - ҳунармандчилик ва савдо марказлари. -
Тошкент: Ўзбекистон, 2000.
14

qiluvchilarning rastalari «arroflar bilan yonma-yon, kulollar, temirchilar, paxta
tozalovchilar va boshqalarning d о ‘konlari bozorlarning oxirida joylashgan edi.
Hunarmandlarning bari hunarmandchilik sexlarini: vazifalarni bajarardi. Ularning
moliyaviy va ishlab chiqarish imkoniyatlari cheklangan edi. Bir turdagi mahsulot
(gazlama yoki sopol, metall buyumlar va h.k) ishlab chiqaruvchi bir necha
ustaxonani о ‘z ichiga olgan sexlar ancha murakkab iqtisodiy vazifalarni bajarardi.
Turli xildagi mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish uchun birlashgan
ustaxonalarning faoliyati har xil iqtisodiy loyihalarni amalga oshirish bilan bog‘liq
edi. Ularning innovatsion faoliyati ozmi-k о ‘pmi komplekslik xususiyati kasb
etardi. Shuningdek, u texnologik yangiliklarni izlashga qaratilgan b о ‘lib, amaliy
tajribalardan s о ‘ng ishlab chiqarishga tatbiq qilinardi. Ammo shuni ta’kidlash
joizki, tarixning turli davrlarida iqtisodiy loyihalarni maqsadli amalga oshirish
hamda yangiliklarni ishlab chiqarishga tatbiq qilish vazifasi bilan aholining
qaysidir guruhi maxsus shug‘ullanmagan. Aksariyat hollarda texnologiya
yangiliklari empirik kuzatuvlar natijasida yuzaga kelgan. U paytlarda tashkilotlar
yoki ishlab chiqaruvchilar guruhining izlanuvchanlik, tashabbuskorlik faoliyatini
moliyalash tirish kabi tushunchalar mavjud emasdi. Biroq mahsulotlarning
butunlay yangi turlarini ishlab chiqarish, shu maqsadda tashkiliy-boshqaruv
funksiyasini qayta qurish hamisha dolzarbligicha qolgan. Shu bilan birga, yangi
mahsulotlarning bozordagi raqobatbardoshligi, uni sotishdan kelishi mumkin
b о ‘lgan foyda yoqi k о ‘rilishi ehtimoli b о ‘lgan zararlar о ‘rganilgan.
Yozma manbalar shundan guvohlik beradiki, ishlab chiqaruvchilar hamma
bozorlardan о ‘zlariga loyiq joy topishga intilganlar. Savdo operatsiyalari
strategiyasini amalga oshirish maqsadida ular sifat jihatidan raqobatchilarning
mollaridan kam b о ‘lmagan о ‘z mollarini ularga nisbatan ancha past narxlarda
sotganlar. Shu tariqa xaridor jalb qilinib, mahsulot k о ‘z-k о ‘z qilingan. Shu bilan
bir qatorda, yangi mahsulotlarni bir necha torga, zarur b о ‘lsa tashqi bozorlarga
ham chiqarish yuzidan talab va imkoniyatlar о ‘rganilgan.
15

Tarixchi O’. Mavlonovning “sifati va standartlarga mosligini turish hamda savdoni
nazorat qilib turish alohida muhim masala hisoblangan. О ‘rta asrlarda Yevropada
bu masala sexlarning vakolatiga kirar, Sharqda esa maxsus davlat amaldorlari —
muhtasib tomonidan amalga shpirilardi. Muhtasib о ‘zi guvohi b о ‘lgan
qoidabuzarlikning hech qanday tergov va guvohlarning ishtirokisiz t о ‘xtalib
huquqiga ega edi” deb yozib o’tgan 1
. U, shuningdek, jamoat ishlari chog‘idagi
munozaralarni ham ajrim qilardi. Muhtasib bozorlardagi tosh va tarozilarning
t о ‘g‘riligini nazorat qilib borardi. Hunarmandchilik ustaxonalari va savdo
d о ‘konlarining hududiy joylashuvi ustidan nazorat olib borish vazifasi ham
muhtasibning vakolatiga kirardi. Demak, tarixiy ma’lumotlar shundan dalolat
beradiki, turli innovatsiyalar empirik kuzatish va izlanishlar y о ‘li bilan ishlab
chiqarishga joriy qilingan. Yangi mahsulotlarga b о ‘lgan k о ‘plab talab ularning
ommaviy tarzda ishlab chiqarilishini ta’minlagan. Bularning bari iqtisodiyotning
tashkiliy-boshqaruv tizimining rivojiga ta’sir k о ‘rsatgan. Vaqt va sharoit, hayotiy
faoliyatning yangi shakllari, ishlab chiqarishning yangi maqsad va vazifalari
iqtisodiy, moliyaviy va tovar-pul munosabatlarida innovatsion faoliyatni
kengaytirish uchun asos b о ‘lib xizmat qilgan.
Tarixchi Abdulaxad Xo’jayevning yozishicha “Buyuk ipak y о ‘lining markaziy
y о ‘nalishlari b о ‘yida joylashgan Movarounnahr shaharlari nafaqat, Sharq

dunyosida, balki ulkan Yevrosiyo mintaqasi miqyosida amalga oshiriladigan
xalqaro tranzit aloqalarda ham katta ahamiyatga ega bо‘ldi. Iqtisodiy-madaniy
aloqalarning rivojlanishi savdo yо‘llari tarmoqlarining kengayishiga va ular
faoliyatining jonlanishiga olib keldi" deb yozilgan 2
.
Ma’lumki, Old Osiyo va Erondan Marv, Buxoro orqali Xitoyga о‘tuvchi savdo
yо‘lning asosiy yо‘nalishi Samarqand, Shosh vohasi, Farg‘ona vodiysi orqali
о‘tgan. О‘rta asrlar savdo markazlarida xalqaro ahamiyatga ega yirik bozorlar va
karvonsaroylar mavjud bо‘lgan. IX -X asrlarda Xorazm Xazar va Bulg‘or
1 Мавлонов Ў. Қадимги йўллар ва йўлбўйи иншоотлари / / Жамият ва бошқарув. - 2005. - № 4. - Б.86
2 Хўжаев. А. Фарғона водийсининг Хитой билан савдо алоқалари / / Мозийдан садо, 2005. - №1 (25). - Б. 61.
16

davlatlari bilan savdo yо‘llari orqali bog‘langan bо‘lib, Itil-Xazaran shahridagi 10
ming musulmon aholining asosiy qismini xorazmliklar tashkil qilib, ular bu yerda
30 ta mahallada joylashgan edi. Itil va Bulg‘or bozorlaridagi savdo-sotiqsa kumush
dirhamlar muhim ahamiyatga ega bо‘lib, ular Sharqiy Yevropa hududlarida keng
tarqalgan. О‘rta asr manbalarining narx-navo haqidagi ma’lumotlariga kо‘ra, bitta
ot narxi (zotiga qarab) 200-250 dirham bо‘lgan, olti oylik qо‘zichoq 25 dirhamga
baholandi. Savdodan yig‘iladigan bojlar davlat daromadlarining muhim qismini
tash kil etgan.
Bojxonalarning asosiy qismi Amudaryo kechuvlari punktlarida joylashib, « bir
karvon tuya hisobiga 2 dirhamdan boj olingan. Pojxonalar kamsonli b о ‘lib, ushbu
vaziyat tufayli savdo-sotiq jadal rivoj topgan. IX-XII asrlarda Sharq davlatlarida,
jumladan, О ‘rta osiyoda savdo-sotiq va tovar-pul munosabatlari yuqori darajaga
yetdi. Aholida hunarmandchilik va qishloqx о ‘jalik mahsulotlariga talab katta
b о ‘lib, hunarmandlar keng iste’mol mollarini ishlab chiqarishni k о ‘paytirishdan
minfaatdor edilar. Shaharlarda turli mahsulotlarni sog’ishga ixtisoslashgan bozorlar
mavjud edi. Hunarmandchilikda ishlab chiqarish qiymati va bozorlarda sotiladi.
Qoladigan mahsulot ularning yashashlariga arang yetardi. Hunarmandchilik
qishloqx о ‘jaligidan ajralmagan b о ‘lib, shu boisdan XI asrga qadar G‘arbiy
Yevropada savdo-sotiq sust rivojlangan.

1.2 Ilk o’rta asrlar savdo tizimi va tashqi savdo – sotiqni o’rgangan
olimlarning asarlari manbashunoslikda
Ilk о‘rta asrlarda О‘rta Osiyo hududi o rqali о‘tgan kommunikatsiya yо‘llari
tizimida muhim о‘zgarishlar rо‘y berdi. Mintaqadagi ichki va tashqi
iqtisodiymadaniy aloqalarning yо‘nalishlariga bu davrda vujudga kelgan siyosiy
vaziyat, ijtimoiy-iqtisodiy о‘zgarishlar katta ta’sir о‘tkazdi Eftaliylar davlati va
Turk xoqonligi davrida an’anaviy aloqa yо‘llarining ba’zi yо‘nalishlari о‘z
17

ahamiyatini yо‘qotib, mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyatga bog‘liq holda, karvon
yо‘llarining yangi tarmoqlari vujudga keldi.
Tarixchi Sh.Adilovning tadqiqotida shunday ma’lumot uchraydi “Xususan,
V asr oxiri - VI asrning birinchi yarmidan boshlab Buyuk ipak y о ‘lining hozirgi
О ‘zbekiston hududi orqali о ‘tgan y о ‘nalishlari ichida G‘arbiy Sug‘dning iqtisodiy
va madaniy taraqqiyotida katta о ‘rin tutgan Samarqand - Buxoro y о ‘nalishining
ahamiyati osha boshlaydi. Buyuk ipak y о ‘lining bu tarmog‘i Zarafshon daryosining
chap qirgog‘i b о ‘ylab bu y о ‘nalishda Karmana, Dobusiya, Kushoniya
(Kattaq о ‘rgon) va boshqa shaharlar asosiy bekat sifatida katta о ‘rin tutadi” deb
yozib o’tgan 1
. Bu y о ‘nalish Samarqanddan Qashqadaryo vohasi orqali
Amudaryoning о ‘rta oqimidagi kechuvlar orqali Tohariston shaharlariga qarab
ketgan eski y о ‘nalishga qaraganda savdo karvonlari uchun ancha qulay va samarali
b о ‘lib chiqsi.
Turk xoqonligi davrida Samarqand Sug‘diyonaning bosh shahri sifatidagi
ahamiyatini saqlab qoldi Xitoy manbalariga k о ‘ra, Samarqand sug‘di Kan deb
atalib, uni turklar bilan qarindosh b о ‘lgan mahalliy sulola boshqargan va
Sug‘diyonadagi boshqa mulklar qaram b о ‘lgan.
Bichurinning yozishicha “Qonuni va yozuvi turkcha b о ‘lgan Kan aholisi savdoga
mohir b о ‘lib, shaharga savdo-sotiq uchun boshqa yurtlardan ham

savdogarlar kelib turgan” deb yozib o’tgan 2
. Ilk о ‘rta asrlarda Qash qadaryo vohasi
orqali о ‘tgan y о ‘llari ham mintaqaviy ahamiyatini saqlab keldi. Quyi Qash
qadaryodagi Naxshab shahrining Eftaliy1ar hukmdorining qarorgohlaridan biri
b о ‘lganligining Sug‘dning (Qashqadaryo vohasi) siyosiy mavqei oshishiga olib
keldi. Voha hududi orqali qadimdan Samarqand Sug‘didan Janubiy-Sharqiy Eron,
1 Адылов Ш. Эфталиты и западный Согд / / Археология, история и культура Средней Азии: Тезисы
докладов международной конференции. - Ташкент, 2002. - С. 21.
2 Бичурин Н.Я (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. В
трех частях. - Алматы: ТОО “Жалын Баспасы”, 1998. Ч. И. - С. 280-281. 2
Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание
сведений о народах ... Ч. II. - С. 273.
18

Afg’shiston va Hindistondagi savdo shaharlariga olib boruvchi y о ‘llar о ‘tgan
b о ‘lib, bu Janubiy Sug‘dning mintaqasining ichki va tashqi aloqalaridagi
ahamiyatini belgilar edi.
Bichurinning yozishicha “Samarqanddan janubga ketuvchi asosiy y о ‘llarning bir
y о ‘nalishi hozirgi K о ‘kdala dashtlari va Q о ‘ng‘irotning shimoliy yonbag‘irlari
orqali о ‘tgan” deb yozib o’tgaan 2
. Bu hududda ink о ‘rta asrlarda о ‘troq makonlar
kam uchrab, asosan, Ko’chmanchi chorvador qabilalarning qishlik qarorgohlar
quduqlar mavjud b о ‘lib, ular Samarqand - Naxshab yo’lining muhim bekatlari
sifatida ham katta ahamiyatli b о ‘lgan. Shu bilan birga, vohadagi qadimgi
y о ‘llarning o’rganish davomida t о ‘plagan ma’lumotlarimiz Samarqand Naxshab
oralig‘idagi dashtlarda ilk о ‘rta asrlarning yirik istehkomlar k о ‘rinishidagi
q о ‘rg‘onlar paydo b о ‘lganligini k о ‘rsatmoqda. Bunga misol tariqasida
Ko’kdaladan 20 km.cha g‘arbda joylashgan Hazorbuqa va Qoratepa
yodgorliklarini k о ‘rsatish mumkin.
Bu yodgorliklar mahalliy chorvadorlarning qishlik qarorgohlari hamda Samarqand
- Naxshab savdo y о ‘lining muhim oraliq bekatlar sifatida ham muhim ahamiyatga
ega b о ‘lgan.
Massoning yozishicha “Samarqand va Buxorodan keluvchi y о ‘llar Quyi
Qashqadaryoning yirik shahri Naxshabda tutashgan. Bu davrga mansub Xitoy
manbalarida (Beyshi) Noshebolo deb nomlangan bu shahardan Amudaryoning
о ‘rta oqimidagi kechuvlarga (Kalif, Kerki, Burdaliq) yoki Subah, Huzor, Temir
Darvoza orqali Termizga borilgan” 1
. Ilk о‘rta asrlarda, xususan, Turk xoqonligi
davrida Kesh

shahrining ham iqtisodiy-siyosiy ahamiyati yanada oshadi. VII asrning о ‘rtalarida
Kesh Sug‘d konfederatsiyasida yetakchi о ‘ringa chiqib, q о ‘shni mamlakatlar,
xususan, Xitoy bilan siyosiy-iqtisodiy aloqalar о ‘rnatgan edi. Kesh nomi mahalliy
hukmdorlar (Axurpat, Ixrid va boshqalar) nomidan zarb qilingan tangalarda
1 Mассон. Столичные города в низовьях Кашкадарьи с древнейших "|н*мен до наших дней. - Ташкент: Фан,
1973. - С. 24.
19

uchrab, Xitoy manbalari (Suyshu, Tanshu)da Shi, Kyuysha kabi nomlar bilan qayd
etiladi.
Kesh shahri rivojida voha orqali о ‘tgan savdo y о ‘llari, xususan, Farg‘ona, Choch
vohasi va Samarqanddan Oqrabot va Temir Darvoza orqali Toharistonga olib
chiquvchi y о ‘l katta о ‘rin tutardi. Ilk о ‘rta asrlarda Keshdan Hisor tog‘lari orqali
Toharistonga olib о ‘tuvchi tog‘ y о ‘llari (Toshrabot, Kaltaminor dovonlari)dan
foydalanish ancha faollashdi. Xitoy manbalarida Sug‘diyona va Toxariston
chegarasida joylashgan “Temir Darvoza” haqida keltirilgan ma’lumot ham Hisor
tog‘i dovonlari orqali о ‘tuvchi y о ‘llardan faol foydalanilganligidan dalolat beradi.
Sug‘diyonadan ilk о ‘rta asrlarda Toxariston nomi bilan atala boshlagan Surxon
vohasi va Janubiy Tojikiston hududlariga о ‘tuvchi y о ‘llar xitoylik sayyoh, budda
rohibi kundaligida ham aks etgan. Unda, xususan, Chag‘oniyon shahri (Budrach
yodgorligi) va Termiz Surxon vohasining yirik savdo markazlari sifatida qayd
etiladi.
Gumilevning yozishicha “Ilk о ‘rta asrlarda Buxoro shahri ham mintaqa
miqyosidagi karvon y о ‘llari tizimida muhim b о ‘g‘inni tashkil topadi. Buxoro
vohasining siyosiy mavqei, ayniqsa, eftalitlar davrida katta b о ‘lgan. Poykentning
eftalitlar davlatining siyosiy markazi b о ‘lgani, Varaxshada podsho qarorgohi
joylashgani ham bundan dalolat beradi” deb yozadi 1
. Turk xoqonligi davrida
Buxoroda turklarning harbiy lashkarlari joylashtirilib, shahar Shad, ya’ni harbiy
sarkarda tomonidan boshqarilgan . Buxoro Xitoy manbalaridan nomi bilan qayd
etilgan. Sharqiy Turkiston va Yettisuvdagi hoqon qarorgohini Marv orqali Eron
bilan bog‘lovchi y о ‘lning muhim b о ‘g‘inini tashkil etgan bu shahar hoqonlikning
janubi-g‘arbidagi yirik savdo markazi va katta harbiy-siyosiy ahamiyatga ega
shahar hisoblanardi. Turk xoqonining elchisi sifatida Eronga borgan sug‘d
savdogari

1 Гумилев JI.H. Древние тюрки. - СПб.: СЗКЭО “Кристал”, 2003. — С. 176.
20

Maniax boshchiligida elchilarning ham Buxoro, Poykent, Amul va Marv orqali
Eronga borishgani ma’lum. Buxoro - Marv y о ‘lida joylashgan Poykent ilk о ‘rta
asrlarda iqtisodiy va harbiy-siyosiy ahamiyatga ega yirik shaharlardan edi.
Buryakovning yozishicha “Eftalitlarning siyosiy markazi b о ‘lgan bu shahar turk
hoqonligi davrida ham о ‘z mavqenini saqlab qoldi” 1
. Bu davrda Xorazm vohasi
Afrig‘iylar davlati tarkibida b о ‘lib, poytaxt Kat shahri Amudaryo suv y о ‘lidagi
hamda Sug‘diyonadan Vizantiyaga va Orol dengizi shimolidagi chorvador
qabilalar yurtiga ketuvchi karvon y о ‘li boshlanadigan yirik savdo markazi
hisoblanardi. Mohaning boshqa shahar va karvon y о ‘llari b о ‘yida joylashgan yirik
qishloqlarining ham mintaqadagi iqtisodiy-madaniy aloqalarda о ‘z о ‘rni b о ‘lgan.
Ular ichida Amudaryoning chap qirg‘og‘ida joylashgan Xivaq (Xiva) va
Hazoraspning ahamiyati katta edi. Ular Katdan Marv orqali Eron shaharlariga
hamda Hindistonga о ‘tuvchi karvon y о ‘lidagi Marv bekatlar hisoblanardi.
Tarixchi Ablat Xo’jayevning kitobida “Sug‘diyonadan Choch vohasiga va
Farg‘ona vodiysiga y о ‘l ilk о ‘rta asrlarda Ustrushona nomini olgan о ‘lka hududi
orqali о ‘tgan Ustrushona bu davrga mansub Xitoy manbalarida Sao (Suyshu)
hamda Shudaydushana, Suyduyshana (Tanshu) kabi nomlar bilan atalib, bu hudud
orqali
Sug‘diyonaning Xitoy bilan aloqalari ham amalga oshirilgan” 2
. Ilk о ‘rta asrlarda
Choch vohasi ham mintaqaning ichki va tash qi iqtisodiy-madaniy aloqalarida katta
о ‘rin tutgan. Bu davrda Chochda 32 ta yangi shahar b о ‘lib, ularning k о ‘pi yangi
shaharlar edi. Ular ichida inqirozga yuz tuta boshlagan Qanqa о ‘rniga Ming о ‘rik
yodgorligi о ‘rnida b о ‘lgan Choch shahrining siyosiy markaz sifatidagi ahamiyati
oshib boshlagan. Bu davrga oid Xitoy manbalarida Choch vohasi SHi, yoki
CHjyechji va CHjyeshi deb atalib, Suye (Sirdaryo) daryosining о ‘ng qirg‘og‘ida
joylashgani, hukmdor qarorgohi CHjyesi shahri ekanligi, uning janubi-sharqida
joylashgan tog‘larda marvarid toshi mavjudligi qayd etilgan.
1 Буряков Ю.Ф. Торговые пути и их роль в урбанизации бассейна Яксарта / / На среднеазиатских трассах
Великого шелкового пути. Очерки истории и культуры. - Ташкент: Фан, 1990. - С. 82-100.
2 Хўжаев. А. Фарғона водийсининг Хитой билан савдо алоқалари / / Мозийдан садо, 2005. - №1 (25). - Б. 83.
21

Bu voha orqali mintaqaning sh arqiy (Farg‘ona vodiysi) va shimoliy dasht

hududlaridan Amudaryo kechuvlariga qarab ketuvchi yо‘llar о‘tgan bо‘lib, voha
shimoldagi dasht chorvadorlari hamda Xitoy bilan aloqalarda ham asosiy о‘rin
egallagan hududlardan biri edi. Kitobda yana shunday ma’lumotlar uchraydi
“Farg‘ona vodiysining ham ilk о‘rta asrlarda mintaqaning ichki va tashqi
iqtisodiymadaniy aloqalaridagi vqamiyati katta edi Vohada joylashgan yirik
shaharlar - О‘t, О‘zgan, Axsikent, Kuba (Qо‘va), Marg‘ilon va boshqalar
mintaqaning yirik savdo markazlaridan bо‘lgan” 1
.
Farg‘ona iodiysi ilk о‘rta asrlarda О‘rta Osiyo - Xitoy munosabatlarida katta о‘rin
tutgan Xususan, О‘zgandan Tyanshandagi dovonlari orqali SHarqiy Turkistonga
о‘tuvchi yо‘llardan foydalanish bu davrda jadal rivojlanib bordi. Bu davrda
О‘zgandan Yassi dovoni orqali Apna vodiysiga, Kppa-Kryin, Otbosh va Norin
daryolari vodiysiga yо‘l о‘tgan bо‘lib, O’tbosh shahridan Farg’ona vodiysiga 6
kunlik yо‘l bо‘lgan. Otboshdan Tibetgacha b о ‘lgan masofa ham shuncha kunlik
y о ‘lni tashkil qilgan. Turk xoqonligi davrida Buyuk ipak y о ‘lining shimoliy
tarmog‘ining ahamiyati oshib, Sharqiy Turkistondan Tyanshan tog‘ dovonlari
orqali Yettisuvga о ‘tuvchi y о ‘llardan foydalanish, tog‘ dovonlarini о ‘zlash tirish
yanada rivojlandi. Shimoliy y о ‘lning bir tarmog‘i Zomindan Shosh orqali Isfijob,
Taroz, Uchbuloq, Kulan (hozirgi Lugovaya stansiyasi), Chu vodiysidagi Aspara,
Navket, Suyab shahri (Oq-Beshim) orqali Issiqk о ‘lning janubiy-sharqiy
qishlog‘ida joylashgan. Yuqori Barskanga kelingan XI asrning birinchi yarmida
tuzilgan “Sin Tan shu” (“Tan sulolasi yangi tarixi”) asarida yuqorida k о ‘rib
о ‘tilgan shimoliy y о ‘nalishga mos ravishda, Ansudan Bedel dovoni, Issiqk о ‘l
(Jexay), CHu (Suy-ye) daryosi vodiysi, Bolasug‘un, Suyob, Ashpara orqali Talasga
olib chiquvchi y о ‘nalishdan ilk о ‘rta asrlarda keng foydalanilgani qayd etiladi.
Yettisuvdagi Suyab shahrida turli mamlakatlardan kelgan savdogarlar yashashgan.
Suyabdan Choch vohasi idishlariga о ‘xshash sopol buyumlar topilgani Chochdan
1 Хўжаев. А. Фарғона водийсининг Хитой билан савдо алоқалари / / Мозийдан садо, 2005. - №1 (25). - Б. 91.
22

Taroz orqali CHu vodiysiga о ‘tgan y о ‘l orqali olib borilgan iqtisodiymadaniy
aloqalarning natijasidir. Buyuk ipak yо‘lining shimoliy tarmog‘iga Talas

va Chu daryosi vodiysida bir qancha mahalliy yо‘nalishlar qо‘shilgan. Ular ichida
Tarozdan Qora-Bura dovoni va Chotqol vodiysi orqali Farg‘ona vodiysiga о‘tuvchi
Chotqol yо‘nalishini, Xarran (hozirgi Oqsuv)dan CHu daryosidagi Toykechuv va
Kurday dovoni orqali hozirgi Olmata hududiga olib chiqqan Ili yо‘nalishini aytib
о‘tish mumkin.
Ablat Xo’jayev “Yettisuv va Janubiy Qozog‘iston hududida ilk о‘rta asrlarda
paydo bо‘lgan shaharlar Buyuk ipak yо‘lining shimoliy yо‘nalishida joylashgani
mintaqadagi urbanizatsiya jarayonlarining iqtisodiy aloqalarga mos ravishda
rivojlanib borganini kо‘rsatuvchi muhim xususiyatdir” deb yozib o’tgan 1
. Umuman
olganda, ilk о‘rta asrlar ichki savdo yо‘llari mintaqadagi turli tarixiy
viloyatlarining о‘zaro aloqilarida katta о‘rin tutgan. Bu y о ‘nalishlar Buyuk ipak
y о ‘lining muhim tarm oqlari hisoblanardi. Bu davrda qidimgi davr va antik davrda
qaror topgan tranzit aloqa y о ‘llarining ba’zi y о ‘nalishlari о ‘z ahamiyatini y о ‘qotdi,
ular о ‘rniga mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyatga bog‘liq holda xalqaro tranzit aloqa
y о ‘llarining yangi tarmoqlari vujudga keldi. Ilk о ‘rta asrlarda О ‘rta Osiyoning
xalqaro aloqalari rivojlanib bordi. Bu davrdagi tashqi iqtisodiy-madaniy aloqalarda
yetakchi о ‘rinni Xitoy egallay boshladi. SHu tariqa Eftaliylar Buyuk ipak y о ‘lining
Xitoydan Markaziy Osiyo hududi orqali Erondagi Sosoniylar davlati va Vizantiya
imperiyasiga о ‘tuvchi asosiy savdo y о ‘llari ustidan o’z nazoratlarini о ‘rnatdilar.
Eftaliylar davlatining kuchayishi bilan Xitoyning О ‘rta Osiyoning bu yangi
qudratli davlati bilan siyosiy-iqtisodiy aloqalar о ‘rnatishga b о ‘lgan intilishi oshdi.
Buni V asrning 20-50-yillarida Xitoydagi Shimoliy Vey sulolasi (386-550 yy.)
tomonidan О ‘rta Osiyoga j о ‘natilgan 3 ta elchilik missiyasi ham k о ‘rsatadi. Bu
elchilik missiyalari y о ‘nalishlarini о ‘rganib, Xitoyni О ‘rta Osiyo bilan bog‘lovchi
aloqa y о ‘llari haqida muhim xulosalarga kelish mumkin.
1 Х ўжаев А. Буюк ипак йўли: муносабатлар ва тақдирлар. — Тошкент, 2007. — Б. 79-
23

2.1 Rivojlangan o‘rta asrlarda karvon savdosining asosiy yo‘nalishlarini
manbalarda o’rganilishi
О ‘rta asrlarda Markaziy Osiyoning iqtisodiy-savdo aloqalari va tovar-pul
munosabatlari rivojida foydalanilgan karvon y о ‘llarining xususiyatlari va
rivojlanish qonuniyatlaridan kelib chiqib, uni quyidagi davrlarga b о ‘lib о ‘rganish
maqsadga muvofiqdir: 1. IX-XIII asr boshlari. 2. Chingiziylar
hukmronligi davri.
3. Amir Temur va temuriylar davri.
4. XVI -X IX asrlar. IX-XIII asr boshlarida Movarounnahrning Eron shaharlari va
Bog‘dod bilan savdo aloqalarida Marv shahri katta о ‘rin tutgan. Manbalarda
Bog‘doddan Nishopur, Marv, Amul kechuvi orqali Buxoroga keluvchi karvon
y о ‘li haqida ma’lumot mavjud.
Q. Sodiqovning yozishicha “Marv - Amul y о ‘lida bir necha rabotlar va quduqlar,
shuningdek kechasi, karvonlar adashmasligi uchun olov yoqib belgi beruvchi
minoralar b о ‘lgan” 1
. Bu davrda Buxoroni Amudaryodagi kechuvlar, Marv va
Xorazm shaharlari bilan bog‘lovchi y о ‘nalishlar, Xorazm vohasining ichki y о ‘llari,
shimoldagi dasht chorvadorlari, Bulg‘or va Xazarlar yurti hamda SHarqiy Yevropa
bilan iqtisodiy aloqalari mintaqaning tashqi savdosida asosiy о ‘rin tutgan
Mintaqaning ichki iqtisodiy aloqalarini amalga oshirishda Qashqadaryo vohasidagi
savdo y о ‘llari, shuningdek, ikki poytaxt shahar - Buxoro va Samarqandni Balx
Xurosonning boshqa shaharlari bilan bog‘lovchi tranzit y о ‘llar” muhim о ‘rin
tutgan. Mirsodiq Is’hoqovning yozishicha “Chog‘oniyon, Xuttalon orqali о ‘tgan
karvon y о ‘llari y о ‘nalishlari Termizdan Balx va Badaxshonga, Marv va Murg‘ob
1 Минтақадаги қадимги ёзувлар ва уларнинг тарқалиш географияеи ҳақида яна қаранг: Содиқов К, Кўк турк
битиклари: матн ва унинг тарихий талқини. - Тошкент: Фан, 2004.
24

vohasiga hamda Hindukush dovonlari orqali Qobuldaryo havzasiga о ‘tuvchi
y о ‘llardan ham bu davrda izchil foydalanilgan” deb yozadi 1
. Eron va Xurosondan

Xitoyga о‘tuvchi tranzit savdo yо‘lining asosiy yо‘nalishi Samarqand, Shosh
vohasi, Farg‘ona vodiysi orqali о‘tgan Arab manbalarga kо‘ra, Amudaryodagi
Farob kechuvidan Buxoro, Samarqand va Xо‘jand orqali О‘zgand shahriga olib
boruvchi yо‘nalish muhim ahamiyatga ega bо‘lib, uni karvonlar 23 kunda bosib
о‘tgan. Bu y о ‘lning birinchi muhim qismi Buxoro - Samarqand y о ‘nalishi
hisoblangan. Samarqanddan Farg‘ona va Shoshga Dizak (Jizzax) va Zomin orqali
о ‘tilgan. Samarqanddan X о ‘jandga о ‘tuvchi y о ‘lni karvonlar 8 kunda bosib
о ‘tishgan.
X-XII asrlarda Buxorodan Nurota orqali Shosh va О ‘trorga olib borgan y о ‘llardan
ham izchil foydalanilgan. Mintaqa janubiy hududlarining Yettisuv va Sharqiy
Turkiston bilan iqtisodiy aloqalarida Toshkent vohasi (Shosh va Iloq) shaharlari
muhim о ‘rin tutardi. Arab geograflari Shoshdagi 27 ta, Iloqdagi 14 ta shahar
nomini keltirib о ‘tadilar. Bu shaharlar Toshkent vohasining ichki va tranzit karvon
y о ‘llari y о ‘nalishlarida joylashib, mintaqaviy savdoda muhim о ‘rni tutgan. О ‘rta
Osiyoning ichki va tashqi iqtisodiy-savdo aloqalarida Farg‘ona vodiysi orqali
о ‘tuvchi y о ‘llar katta ahamiyatga ega edi. Vodiydagi muhim ahamiyatga ega
X о ‘jand - Axsikent y о ‘li Konibodom, Xavakand (Q о ‘qon) va Bob (Pop) orqali
о ‘tgan. X о ‘janddan О ‘shga Konibodom, S о ‘x, Rishton, Zandarmish va Kuba
(Kuva) orqali kelingan. О ‘sh va О ‘zgandan Yassi dovoni orqali Yettisuvdagi
Otbosh shahriga boruvchi y о ‘l boshlangan. Bu y о ‘nalishlar Farg‘ona vodiysining
aloqalari tizimida muhim ahamiyatga ega edi.
Bartoldning yozishicha “Sirdaryoning quyi oqimidagi shaharlar Movarounnahr va
Xorazmning shimolidagi chorvador qabilalar bilan aloqalarda katta о ‘rin tutgan” 2
.
Binkatdan Isfijob, Toroz, Kulan, Aspara, Chu vodiysidagi Suyab shahri orqali
1 Исхаков М.М. Центральная Азия в системе мировой письменной культуры. - Ташкент: УМЭД, 2008.
2 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия... - С. 116, 126-130.
25

Issiqk о ‘lning janubiy-sharqida joylashgan yuqori Barskanga kelingan. Bu yerda
О ‘zgandan Otbosh orqali keluvchi janubiy y о ‘l birlashgan va Santosh dovoni
orqali Sharqiy Turkistonga olib chiqqan. Sirdaryoning q о ‘yi oqimida joylashgan
Jand shahri esa Xorazmdan Farobga о ‘tishda muhim manzil hisoblangan.
M о ‘g‘ullar hukmronligi davrida Chigotoy ulusida karvon y о ‘llari

orqali olib borilgan iqtisodiy aloqalar ma’lum vaqt tо‘xtab qoldi. Mо‘g‘ullar istilosi
tufayli Buyuk ipak yо‘li bо‘ylab olib borilgan madaniy va iqtisodiy aloqalar
inqirozga uchrab, faqatgina XIII asrning 60-70 yillaridan boshlab shaharlar
tiklanib, hunarmandchilik va savdo-sotiq ishlari yо‘lga qo’yila boshladi.
Baypakovning yozishicha “Aloqa-savdo yо‘llari faoliyati markaziy hokimiyat
nazoratida bо‘lib, bir kunlik yо‘l masofasida maxsus bekatlar - yomlar barpo
etildi” deb o’z asarida keltirgan 1
. Savdo yо‘llari bо‘ylab harakatlanayotgan elchilik
missiyalari, davlat xizmatchilari pochta xizmatlari uchun zarur xarajatlarni
qoplash karvon yо‘llari bо‘yida joylashgan shahar va qishloqlar aholisi zimmasiga
yuklangan edi. Yevropa mamlakatlari hukmdorlari tomonidan mо‘g‘ullar saltanati
poytaxti Qoraqurum va Pekinga jо‘natilgan Yevropa mamlakatlari elchilik
missiyalari yо‘nalishlari bu davrdagi savdo yо‘llarini о‘rganishga imkon beradi.
Elchilar Qora dengiz orqali Saroy Berkaga, bu yerdan Buyuk ipak yо‘lining
shimoliy tarmog‘i bо‘ylab shimolga - Orol dengizining shimolidagi dashtlar,
Yettisuv va Sharqiy Turkiston orqali Qoraqurumga yetib borgan. Marko Poloning
«Dunyoning ajoyibotlari haqida kitob» asarida Buyuk ipak yо‘lining yо‘nalishlari
haqida muhim ma’lumotlar keltiriladi.
Bu kitobda Marko Poloning otasi (Nikolo Polo) va amakisi (Meffi Polo)ning
1254-1269 yillardagi hamda Marko Poloning ular bilan 1271-1295 yillardagi
Xitoyga sayohatlari tafsilotlari aks etgan. XIII asrda Buyuk ipak y о ‘li shimoliy
tarmog‘ining ahamiyati ancha oshdi. Bu davrda О ‘rta Osiyoning karvon y о ‘llari
haqida marokashlik sayyoh Ibn Battuta ham muhim ma’lumotlar qoldirgan
1 Байпаков К.М. Средневековые города Казахстана на Великом шелковом пути. - Алматы: Ғылим, 1998. —
216 с.
26

Xususan, u Oltin О ‘rdadan Xorazmga, bu yerdan Buxoroga, Qarshiga keluvchi
y о ‘llar y о ‘nalishlarini batafsil ta’riflab о ‘tadi. Bu davr manbalarida Sirdaryoning
quyi oqimidagi Yangikentdan Zarnuq orqali Nurotaga olib kelgan va “Xon y о ‘li”
nomi bilan atalgan y о ‘nalish ham eslatiladi. Chingizxon istilosi Markaziy Osiyoda
va unga q о ‘shni hududlarda misli k о ‘rilmagan iqtisodiy va ekologik inqirozni
keltirib

chiqardi. Manbalarning dalolat berishicha, XIV asrning 30-40 yillarida Xitoydan
boshlangan qora о‘lat kasalligi Buyuk ipak yо‘li tarmoqlari bо‘ylab tarqaladi va
Yevropagacha yetib boradi! Natijada, Yevroosiyo mintaqasining shahar va
qishloqlarida uzoq vaqt savdo aloqalari tо‘xtab qolgan. Umuman olganda, О‘rta
Osiyoda mо‘g‘ullar hukmronligi davrini karvon savdosi inqirozi davri sifatida
qayd qilish mumkin.
Temurshunos olima Shoxista O’ljayevaning asarida “Amir Temur va temuriylar
davrida mintaqadagi savdo yо‘llari qaytadan tiklana boshladi. Amir Temur
Movarounnahrda hokimiyatni о‘z qо‘liga olgach, xalqaro karvon yо‘llari
xavfsizligini tо‘liq ta’minlashga erish” deb yozib o’tgan 1
. XIV asrning 70-
yillaridan boshlab Buyuk ipak yо‘lining Movarounnahr orqali о‘tgan yо‘nalishlari
bо‘ylab xalqaro savdo aloqalar yuksaldi. Tadqiqotlarda karvon yо‘llari
yо‘nalishlari, saltanat poytaxti Samarqand va boshqa shaharlarning mintaqaviy va
xalqaro aloqalardagi ahamiyati, xususan, Oltin О‘rda: Hindiston va Xitoy,
Umuman olganda, Amir Temur va temuriylar davri О‘rta Osiyoning karvon
yо‘llari tizimi va keng kо‘lamdagi xalqaro iqtisodiy-madaniy aloqalari rivoji
tarixida muhim bosqich bо‘lib, Movarounnahr va Xuroson shaharlari bu jarayonda
yetakchi rol о‘ynagan. XVI-XIX asrlarda Markaziy Osiyoning karvon yо‘llari va
iqtisodiy-savdo aloqalari yо‘nalishlarida bir qator о‘zgarishlar yuz berdi.
Sо‘nggi о‘rta asrlarda О‘rta Osiyo karvon savdosi tarixida inqiroz holatlari kо‘zga
tashlanadi. Yevropani Hindiston va Xitoy bilan bog‘lovchi suv yо‘llari ochilishi,
1 Sh. O’ljayeva. Aмир Tемур давлат бошкаруви. T. “Akademnashr”. 2017.
27

Buyuk ipak yо‘li bо‘ylab savdo aloqalari zaiflashishi mintaqadagi ijtimoiy-
iqtisodiy aloqalar rivojiga salbiy ta’sir kо‘rsatdi. Shunga qaramasdan, ichki
ahamiyatga ega karvon yо‘llaridan foydalanish davom etdi. Bu davrda Bjrxopo va
Samarqanddan Qashqadaryo vohasi orqali Amudaryo kechuvlari - Kelif, Kerki,
Burdaliq va Narazmga, Oqrabot orqali Surxon vohasiga va Balxga olib boruvchi
yо‘nalishlar izchil faoliyat kо‘rsatdi. Buxorodan Qorakо‘l va Chorjuy orqali
Marvga, Xorazmga ketuvchi karvon yо‘li, shuningdek, Buxoro xonligining sharqiy

hududlaridagi yо‘llar mintaqaning karvon yо‘llari tizimida о‘z ahamiyatini saqlab
qoldi.

28

2.2 O’rta arslarda savdo yo’llarida xizmat ko’rsatish, karvon yo’lboyi
inshoatlariga oid ma’lumotlarni tahlil qilish
Savdo yо‘llarida xizmat kо‘rsatish tizimining rivojlanib borishi о‘z ulov
vositalari bilan savdo karvonlariga xizmat kо‘rsatuvchi kishilar guruhi - kirakashlar
toifasining shakllanishiga olib keldi. Kirakashlar, odatda, savdo karvoni о‘tadigan
hududda yashovchi xalq vakillari bо‘lgan. О‘rta asrlarda kirakashlik aholining
ayrim tabaqalari va hatto kо‘chmanchi turkman va qozoqlarning ba’zi qabilalari
uchun yagona daromad manbai bо‘lgani ma’lum. Misol uchun, sо‘nggi о‘rta
asrlarda О‘rta Osiyoning Rossiya shaharlari va Kaspiybо‘yidagi Eron shaharlari
bilan savdo aloqalarida qozoqlar va turkmanlar yirik savdo karvonlariga
yо‘lboshlovchi va kirakash bо‘lib yollangan.
Jukovskiyning asarida “Buxoro shahrida va amirlikning barcha yirik savdo
shaharlarida ham arava va tuyalarni ijaraga olish mumkinligini rus manbalari
maxsus qayd etadi" deb yozib o’tadi 1
. Tuyalar bilan yuk tashishda ijara haqi 8
verst, ya’ni tosh uchun о‘rtacha 25-29,5 rus rubli bо‘lgan Qarshi shahri ham savdo
karvonlari uchun tuyalar kira qilinadigan markazlardan biri bо‘lib, tosh masofaga
kumush tanga haq olib karvonlarga xizmat qiladigan qarshilik kirakashlarni
xonlikniig barcha yerlarida kо‘rish mumkinligiga rus manbalarida alohida e’tibor
qaratiladi. Qarshida, shuningdek, Buxoro va Samarqandga yuk olib borish uchun
tuyalar va aravalarni ham yollash mumkin bо‘lgan. Umuman olganda, arava va
1 Жуковский С.В. Сношение России с Хивой и Бухарой за последнее трехсотлетие / Труды общества
русских ориенталистов. — № 2. — СПб, 1915. - С. 12;
29

tuyalarni yuk tashish uchun ijaraga olish mintaqadagi barcha yirik shaharlarda
bо‘lgan.
Masalan, Buxoro amirligida XIX asrning ikkinchi yarmida о‘rtacha 1000 ga yaqin
arava, 5000 ga yaqin tuya yuk tashish uchun yо‘lovchilar va savdogarlar xizmatida
bо‘lgan Arava 25 pudgacha, tuya 16 pud, ot 6 pud va eshak 4 pud yuk kо‘tara
olgan. Tog‘li hududlarda, asosan, ot va eshaklarda yuk tashilgan. Buxoro-
Q о ‘qon y о ‘lida ham aravalardan foydalanilib, Q о ‘qondan Qashqarga boruvchi

savdogarlar esa mollarini ijaraga olingan otlarga (har bir otga 8 puddan) yuklab,
har bir ot uchun 2-4 tillo haq t о ‘laganlar: . Katta karvonlarda tuyalar 20 tadan 60
tagacha b о ‘linib, bir t о ‘pni - q о ‘shni tashkil qilgan. Savdo karvonlariga
karvonboshi yetakchilik qilib, karvon tarkibini aniqlash, y о ‘nalishni belgilash,
y о ‘lda harakatlanish tartibi va vazifalarni aniqlashtirish, xavfsizlikni ta’minlash
choratadbirlarini ishlab chiqish uning zimmasida b о ‘lgan. 1
Gulyamovning yozishicha “Karvonboshilar k о ‘p hollarda tegishli mamlakat
hukmdorining maxsus xati - yorlig‘iga ega b о ‘lib, bu hujjat uning va karvonining
y о ‘llardagi huquqlarini ta’minlashda, ularga tegishli xizmat, zarur b о ‘lganda
yordam k о ‘rsatilishida asos hisoblangan. Karvonboshilar, odatda, jamiyatning
nufuzli ijtimoiy tabaqalariga mansub b о ‘lib, k о ‘p hollarda yuqori siyosiy va katta
iqtisodiy nufuzga ham ega b о ‘lgan. Uzoq yillar yirik savdo karvonlariga boshchilik
qilgan karvonboshilar katta miqsorda boylik t о ‘plashga hamda jamiyatning
e’tiborli va ta’sirli namoyandalaridan b о ‘lishga erishganlar” 1
. Xususan,
Xurosondagi yetakchi siyosiy kuchlardan hisoblangan Somonhudotning
(Somoniylar sulolasi asoschisi Ismoil Somoniy uning evarasi b о ‘lgan) otasi xalifa
Umar davrida (634644) Xurosondagi siyosiy mavqeidan ajralgach, karvonboshi
о ‘lgani va katta boylik t о ‘plab, qaytadan siyosiy mavqeini tiklashga erishgani ham
buni tasdiqlaydi.
1 Гулямов Х.Г. Дипломатические отношения государств Средней Азии с Россией в XVIII - первой половине
XIX в. - Ташкент: Фан, 2005. - С. 55
30

О ‘rta asrlarda turkiy xalqlar ham iqtisodiy-savdo aloqalarida faol qatnashganlar.
Xalqaro savdoda ishtirok etgan savdogarlar va savdo karvonlari turkiy xalqlarda
“arqish” deb yuritilgan. Arqish (Arqis) atamasi xabar yoki xabarchi, elchi
ma’nolarida b о ‘lib, u qadimgi turklarning ichki va tashqi savdo aloqalarida keng
ishtirok etgan Xalqaro tranzit y о ‘llarning iqtisodiy-madaniy aloqalar,
sivilizatsiyalararo muloqot jarayonida tutgan о ‘rnini ta’kidlash bilan birga, ba’zi
hollarda xavfli yuqumli kasalliklarning savdo y о ‘llari b о ‘ylab katta hududlarga
tarqalganligini ham qayd etib о ‘tish kerak. Misol tariqasida, XIII asr о ‘rtalarida
Xitoyda boshlangan qora о ‘lat kasalligi 1330-1340 yillarda Buyuk ipak y о ‘li

yо‘nalishlari bо‘ylab Bolqon va Sharqiy Yevropa mamlakatlarigacha yetib
borganligini aytib о‘tish mumkin. Bunday holatlar qadimda va о‘rta asrlarda tez-
tez takrorlanib turganligi bois karvon yо‘llarida tibbiy xizmat kо‘rsatishning
tashkil qilinishi hayotiy zarurat edi.
Tadqiqotlarning dalolat berishicha, Markaziy Osiyodagi yirik shaharlarda qadimgi
davrlardan boshlab aholiga hamda yо‘lda betob bо‘lib qolgan yо‘lovchilarga,
savdogarlarga tibbiy yordam kо‘rsatiladigan maxsus shifoxonalar bо‘lgan. Bunday
maskanlar, odatda, ibodatxonalar qoshida bо‘lib, davolash bilan ham kо‘pincha
ruhoniylar shug‘ullanganlar. Marv, Urganch, Buxoro kabi yirik shaharlarda
bо‘lgan о‘rta asrlardagi shifoxonalar haqidagi ma’lumotlar, Sosoniy hukmdor
Xusrav Anushirvon tomonidan Huzistondagi Jundishapurda tashkil etilgan tabobat
akademiyasi, Buyuk ipak yо‘lida joylashgan qadimgi Poykentda dorixona mavjud
bо‘lganligidan dalolat beruvchi topilmalar shaharlar asosiy tibbiy markazlar
bо‘lganligidan dalolatdir. Ma’lumki, mintaqamizda tibbiyot о‘rta asrlarda yuksak
chо‘qqiga kо‘tarildi. Ibn Sinoning “Tib qonunlari” asarida keltirilgan ma’lumotlar
bu sohada q о ‘lga kiritilgan yutuqlarning eng yorqin dalilidir.
O’. Mavlonovning “Amir Temur va temuriylar davriga kelib tibbiy bilimlar va
tibbiy xizmat k о ‘rsatish yanada rivojlandi. Sohibqironning Qobul yaqinida
31

g‘ishtdan shifoxona barpo ettirgani haqidagi ma’lumot, Hazrat Alisher Navoiy
tomonidan Hirotda barpo etilgan shifoxonalar bundan dalolatdir” deb yozib
o’tgan 1
. Buxoro xoni Subxonqulixonning (1681-1701YY.) Buxoroda maxsus
shifoxona barpo ettirgani va madrasada tibbiyotdan m a’ruzalar о ‘qiganligi va
boshqa tegishli ma’lumotlar ham mintaqamizda tibbiyot sohasidagi bilimlar о ‘rta
asrlar davomida jamiyat talablari darajasida rivojlanib kelganligi isbotidir.
Muqminova yozishicha “Tibbiyot sohasida q о ‘lga kiritilgan yutuqlar karvon
y о ‘llarida tibbiy xizmat k о ‘rsatish rivojiga ham ijobiy ta’sir k о ‘rsatdi” deb yozib

o’tgan 2
. О‘rta asrlar davriga kelib bu sohada ma’lum yutuqlar qо‘lga kiritildi. Yirik
shaharlardan tashqari muhim bekatlarda ham savdo karvonlari, yо‘lovchilarga
tibbiy xizmat kо‘rsatish bilan shug‘ullanadigan maxsus tabiblar guruhlari
shakllandi. Tibbiy bilimlar tibbiy xizmat kо‘rsatish sirlari, odatda, avloddan-
avlodga meros sifatida о‘tib, bu sohada nom qozongan kо‘plab tabiblar sulolasi
paydo bо‘lishiga olib kelardi. Bunday tabiblar mintaqaning deyarli barcha yirik
shaharlari va viloyatlarida azaldan mavjud bо‘lib kelganligi isbot talab
qilmaydigan haqiqatdir. Xususan, mintaqaning chekka hududlarida, asosan,
karvon yо‘llaridan chetda bо‘lgan joylarda ham yо‘lovchilarga va ulov vositalariga
malakali tibbiy xizmat kо‘rsata oladigan mahalliy tabiblar bо‘lganligi sо‘nggi
davrlarda rus sayohatchilari va harbiylari asarlarida ham qayd etiladi. Yirik savdo
karvonlari tarkibida maxsus tabiblar ham bо‘lgan. Bu, bir tomondan, turli hududlar
о‘rtasidagi siyosiy va iqtisodiy aloqalar rivojiga xizmat qilgan bо‘lsa, ikkinchi
tomondan, tibbiy bilimlarning savdo yо‘llari bо‘ylab turli mintaqalarga tarqalishiga
xizmat qilgan. Maxsus choparlar, ayg‘oqchilar va davlat xizmatidagi boshqa
kishilar, odatda, eng zarur tibbiy doridarmonlar, turli giyohlar bilan ta’minlanib,
1 Мавлонов Ў. Қадимги йўллар ва хизмат кўрсатиш тизими / / Трансоксиана - Мавераннахр. - Ташкент,
2007. - Б. 128-135.
2 Мукминова Р.Г. Бухара - столица ханства, город купцов и искусных мастеров / / ОНУ. - Ташкент, 1997. —
№ 9
32

ular о‘zlariga va sheriklariga birlamchi tibbiy yordam kо‘rsata olish malakasiga
ham ega bо‘lishgan. Bo’riboy Ahmedovning kitobida yozishicha “Karvon
yо‘llarida xizmat kо‘rsatish tizimi faoliyatida savdo markazlari, ayrim yirik
karvonsaroylarda yо‘lovchilar, savdogarlar uchun turli madaniy tadbirlar ham
tashkil etilgan. Xususan, musiqachilar, raqqosalar va shunga о ‘xshash madaniy
tadbirlar faoliyati y о ‘lga q о ‘yilgan. Savdo y о ‘llarida xizmat k о ‘rsatish tizimi
faoliyati haqida fikr yuritganda, karvon y о ‘llari uzunligini aniqlash, turli aholi
punktlari orasidagi masofani о ‘lchash va bu y о ‘lni karvonlar yoki choparlar qancha
vaqtda bosib о ‘ta olishini belgilash ham katta ahamiyatga ega masalalardan
b о ‘lganini qayd qilib о ‘tishimiz kerak” deb yozib o’tgan 1
. Bu masalani hal qilish
va ma’lum tizimga keltirish markazlashgai davlatlar tashkil toptan, ichki va tashqi
iqtisodiy aloqalar

rivojlangan, karvon yо‘llarining jamiyat hayotidagi ahamiyati oshib borgan
davrlardayoq boshlangan. Savdo aloqalarining samaradorligiga karvon yо‘llarida
xavfsizlikni ta’minlash va boshqa xizmatlar kо‘rsatishdan tashqari, yо‘llarning
sifati ham katta ta’sir kо‘rsatar edi. Markaziy va mahalliy hukumat yо‘llar va
yо‘lbо‘yi inshootlarining uzluksiz faoliyat kо‘rsatishini ta’minlashga mas’ul
hisoblansada, yо‘lbо‘yi inshootlari barpo etishga davlat xazinasi hamda xususiy
shaxslar mablag‘lari sarflanganligig haqidagi ma’lumotlar mavjud.
Shunga qaramasdan, XIX- XX asr boshlariga tegishli manbalarda Buxoro amirligi
va Qо‘qon xonligida yо‘llarning holati yomon ekanligi qayd etilgan
Yuqoridagilarga xulosa sifatida, karvon yо‘llarida xizmat kо‘rsatish tizimi faoliyati
bilan bog‘liq yо‘nalishlarni quyidagi jadval shaklida kо‘rsatish mumkin. Yо‘llarda
xavfsizlikni ta’minlashga intilish, yirtqich hayvonlar va zaharli hasharotlardan
himoyalanishga bо‘lgan ehtiyoj hamda tabiiy muhit ta’siri (sovuq, jazirama issiq,
shamollar va boshqalar) yо‘lbо‘yi inshootlarining paydo bо‘lishi va davrlar о‘tishi
bilan takomillashib borishiga olib kelgan muhim sabab edi. О‘rta asrlarda ham
1 Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. - Тошкент: Ўқитувчи, 1994. - Б. 187.
33

mintaqaning dasht hududlari orqali о‘tgan karvon yо‘llari bо‘yida savdo
karvonlariga, yо‘lovchilarga, davlat xizmatchilariga, aloqa-pochta xizmati
xodimlariga xizmat kо‘rsatishga mо‘ljallangan maxsus chodirlardan iborat bekatlar
bо‘lgani ma’lum. Bunday inshootlar, vaziyatga qarab tezda qurish va yig‘ishtirish,
boshqa joyga kо‘chirish imkonini bergani bois ham katta amaliy ahamiyatga ega
bо‘lgani shubhasizdir. Umuman olganda, ibtidoiy yо‘lbо‘yi inshootlari
yо‘lovchilarni tashqi ta’sirlardan saqlashga xizmat qilgan hamda о‘ziga xos belgi,
yо‘lkо‘rsatkich vazifasini ham bajargan. Ulov (ot, tuya, eshak va boshqalar) va
transport vositalari (aravalar va boshqalar)dan foydalanish boshlangan, mintaqaviy
va mintaqalararo aloqalar vujudga kelgan qadimiy davrlardan boshlab yо‘lbо‘yi
inshootlari aloqa yо‘llari tizimining muhim tarkibiy qismini tashkil eta boshlaydi.
Jamiyat taraqqiyoti, qurilish-me’morchilik sohasida qо‘lga kiritilgan yutuqlar,
xususan, yirik monumental inshootlar, mustahkamlangan qal’alar barpo etish
borasidagi tajribalar hamda savdo-sotiq rivoji talablari savdo yо‘llari bо‘yida
maxsus inshootlar barpo etilishiga undagan muhim omillardan edi. Bunday
inshootlar dastlab quduqlar bо‘yida, tog‘ dovonlari boshlanadigan j oylarda, daryo
kechuvlari yaqinida muhim harbiy-strategik ahamiyatga ega yо‘llar yо‘nalishida
barpo etila boshlagan.
Bo’riboy Ahmedovning yozishicha “Ichki va tashqi aloqalar rivoji karvon
yо‘llarida xavfsizlikni ta’minlash va xizmat kо‘rsatish tizimini takomillashtirib
borishni talab etardi. Markazlashgan yirik davlatlarning tashkil topishi bilan
yо‘lbо‘yi inshootlari barpo etish davlat iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismiga
aylana boshlaydi” 1
. Qiyoslash maqsadida, qadimgi davrlardan boshlab, ya’ni
Ahamoniylar davrida ulkan imperiyaning turli hududlarini о‘zaro bog‘lovchi aloqa
yо‘llari bо‘yida, xususan, mashhur “Shoh yо‘li” bо‘ylab bir kunlik masofada
rabotlar va karvonsaroylar mavjud bekatlar qurilganini aytib о‘tish mumkin.
Mutaxassislar fikricha, О‘rta Osiyo hududida ham eramizdan avvalgi VI-V
1 Аҳмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVT XVIIi вв. (писменные памятники). -
Ташкент: Фан, 1985. - С. 18.
34

asrlarda, ya’ni ahamoniylar davrida muhim tranzit yо‘llar bо‘yida kichik qal’a
tipidagi mustahkamlangan inshootlar barpo etila boshlanadi. Bunday inshootlar,
odatda, savdo yо‘llarining xavfsizligini ta’minlash vazifasi yuklatilgan kichik
harbiy guruhlar uchun kо‘rilgan bо‘lib, ular savdo karvonlari tо‘xtab dam olishi
uchun ham mо‘ljallangan, ya’ni karvonsaroy vazifasini ham bajargan.
Shu tariqa rabotlar, ya’ni mustahkamlangan karvonsaroylar vujudga kelgan.
Karvonsaroylar qurish jarayoni, ayniqsa, о ‘rta asrlarda jadal tus oladi. Rivojlangan
о ‘rta asrlar, xususan, IX-X ayerlardagi rabotlar, ularning me’moriy tuzilishidan
kelib chiqsak, ular mustahkamlangan va q о ‘riqlanadigan karvonsaroylar vazifasini
bajarishga xizmat qilganligini k о ‘rishimiz mumkin. XII ayerga kelib ular
о ‘zlarining harbiy istehkom sifatidagi ahamiyatini y о ‘qotadi. Lekin ularning
qurilishi butun о ‘rta asrlar davomida t о ‘xtab qolmadi. IX-X asrlarda
Movarounnahrning har bir qishlog‘i aholisi yirik shaharlarda rabotlar qurgan. Bu
inshootlar dastlab g‘oziylar
(islom dini uchun kurashuvchilar) uchun barpo etilib, ayniqsa, islom dini yoyilgan

chegara hududlarda katta о ‘rin tutgan. Xususan, Binkat, Jizzax va boshqa
shaharlardagi bunday rabotlarning faoliyati, Narshaxiyning Buxoroning har bir
qishlog‘i aholisi Poykent yaqinida rabotlar qurgani haqidagi xabari, Istaxriyning
somoniylar davrida Movarounnahrda 10 mingdan ortiq rabot, karvonsaroy va
q о ‘nalg‘alar faoliyat k о ‘rsatganligi haqidagi fikri, qoraxoniylar davrida barpo
etilgan k о ‘plab rabotlar, Chig‘atoy ulusida y о ‘l b о ‘ylarida barpo etilgan maxsus
bekat — yomlar faoliyati, Amir Temur va temuriylar, shayboniylar va boshqa
sulolalar davrida barpo etilgan k о ‘plab y о ‘lb о ‘yi inshootlari bu sohaga b о ‘lgan
e’tibordan dalolat beradi.
Karvonsaroylar va rabotlar savdo y о ‘llarini nazorat qilishda katta о ‘rin tutgan
harbiy istehkom sifatida ham ahamiyatlidir. О ‘rta asrlarda y о ‘lb о ‘yi inshootlari
barpo etishda savdo-sotiq rivojidan manfaatdor b о ‘lgan hukmdorlar katta о ‘rin
35

tutgan. Umuman olganda, IX-XII asrlarda turli ijtimoiy binolar — masjidlar,
madrasalar, xonaqohlar, k о ‘priklar, rabotlar, karvonsaroylar, sardobalar va
boshqalar barpo etish adolatli hukmdorning muhim xislatlaridan b о ‘lgan.
Manbalarga murojaat qilsak, О ‘rta Osiyoda hukmronlik qilgan sulolalar vakillari
bu masalaga katta e’tibor qaratganligini k о ‘ramiz. Zamondoshlarini hayratga
solgan yirik y о ‘lb о ‘yi inshootlari ichida Buxoro - Samarqand y о ‘lida, Karmana
yaqinida qurilgan Raboti Malik karvonsaroyi, Sulton Sanjarning Marvdagi noibi
Abu Tohir ibn Sa’d tomonidan Nishopur — Marv y о ‘lida barpo etilib, eng
mahobatli hisoblangan Raboti SHarif karvonsaroyi, Abdullaxon II tomonidan
Qorovulbozorda qurilgan yirik karvonsaroy va boshqalarni esga olish mumkin.
Davlat xazinasidan tash qari y о ‘lb о ‘yi inshootlari qurilishida mahalliy boylar,
savdogarlar va amaldorlarning hissasi ham katta b о ‘lgani manbalardan ma’lum.

Xulosa
Ilk о ‘rta asrlardan boshlab, О ‘rta Osiyoning Marv, Urganch, Samarqand,
Buxoro, Poykand, Axsikent, Termiz kabi shaharlarida hunarmandchilikning turli
sohalari (kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik, shishasozlik, t о ‘qimachilik, paxta
tolasi va ipak matolar tayyorlash, shoyi gazlamalar ishlab chiqarish) jadal
rivojlanishi natijasida ichki va tashqi savdoni yuqori darajada maqsadli tashkil
qilish zaruriyati vujudga kelgan. VI-VII asrlarda nafaqat xalqaro savdo, balki
ichkitumanlararo savdo ham muhim ahamiyatga ega b о ‘lgan. Shu davrda
Toxariston, Sug‘d, Xorazm, Toshkent vohasi va Farg‘ona vodiysining ma’lum
joylarida har oyda katta savdo yarmarkalari о ‘tkazib turilgan. Unga turli shahar va
qishloqlardan ziroatkorlar, chorvadorlar, hunarmandlar va savdogarlar tashrif
36

buyurgan. O’. Mavlonovning fikriga k о ‘ra, savdo yarmarkalari yetti kun davom
etgan.
Ichki savdo uchun mis va bronza tangalar zarb etilgan. Shuningdek, Samarqand,
Buxoro, Termizda kumush tangalar chiqarilgan. Barcha mahsulotlar о ‘zining aniq
narxiga ega b о ‘lgan. Xorazm shohlarining kumush tangalari nafaqat ichki bozorga,
balki tashqi savdoga ham m о ‘ljallangan b о ‘lib, Xorazmda Volga b о ‘ylari, Kavkaz
va Qora dengiz shimoliy sohillariga olib boruvchi tranzit y о ‘llar muhim ahamiyat
kasb etgan. Shuningdek, Toshkent vohasi va Farg‘ona vodiysi Xitoy bilan savdo
aloqalarida katta о ‘rin tutgan. Savdogarlar savdo uyushmasiga birlasha
boshlaganlar, chunki yakka shaxsning о ‘zi karvon tashkil qila olmas edi.
D. Mahkamovaning O’rta Osiyo savdo munosabatlariga oid maqolalarida esa
quyidagicha tahlillar qilingan. О ‘rta asrlar О ‘rta Osiyoda savdo va madaniyat
markazlari, yirik shaharlarning k о ‘payishi va taraqqiyoti davri b о ‘lib, ichki va
tashqi savdo-iqtisodiy aloqalar rivojida muhim о ‘rin tutgan Iqtisodiy aloqalarning
rivojlanishi savdo y о ‘llari tarmoqlarining kengayishiga va ular savdo-sotiq
faoliyatining jonlanishiga olib keldi. Mahalliy ahamiyatga ega b о ‘lgan savdo
y о ‘llari qatorida Marv, Buxoro, Samarqand, Nasaf, Shosh, Farg‘ona va Xorazm
vohasi orqali о ‘tgan y о ‘llar savdo-sotiqning rivojlanishida katta ahamiyatga ega
b о ‘lib, ular tranzit savdo y о ‘llarining muhim tarkibiy qismlari hisoblanar edi.
Manbashunoslarimining tahlillarida Mintaqaning о ‘rta asrlar iqtisodiy-savdo
aloqalari rivojida, bozor uchun mahsulotlar ishlab chiqarishda markazlashgan
davlatlarning savdo-sotiqni rivojlantirishga b о ‘lgan e’tibori katta о ‘rin tutgan.
О ‘rta asrlarda tashqi savdo, asosan, quyidagi uch xil k о ‘rinishda olib borilganligini
tegishli ma’lumotlar tahlili ham k о ‘rsatadi:
1) xususiy savdogarlar olib borgan savdo-sotiq;
2) hukmdorlarning maxsus vakillarining savdo aloqalari;
3) hukmdorlar о ‘rtasida bir-birlariga sovg‘a va hadyalar yuborish y о ‘li bilan
amalga oshiriladigan savdo. Xususiy savdogarlar, odatda, mamlakatning asosiy
k о ‘pchiligini tashkil etgan keng omma ehtiyojlari uchun kerakli mahsulotlar
37

bilan savdo qilgan b о ‘lsa, asosan, elchilik missiyalari tarkibida b о ‘lgan maxsus
savdogarlar tomonidan olib boriladigan savdo hukmdor va uning yaqinlari,
saroy amaldorlari va mamlakatda katta ta’sirga ega b о ‘lgan shaxslar ehtiyojini
hisobga olib yuritilgan. Maxsus savdogarlar boj solig‘isiz savdo qilgani bois bu
savdo hukmdor va amaldorlarga har tomonlama foydasi b о ‘lgan. Mustaqillik
davridan so’ng yurtimizda tarix fanini rivojlantirishda yanada ko’proq
erkinliklar berildi. Hozirgi kunda manbashunos olimlarimiz tomonida O’rta
asrlar tarixiga oid bo’lgan asarlarni o’rganilishi ushbu davrni yoritib berishda
samarali vosita bo’lib kelmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. А. Сагдуллаев, У. Мавлонов Д. Мақкамова. Ўрта Осиёда ўрта асрлар
савдо-сотиқ тизими. T. “Akademiya”. 2012.
2. Ю. Ф. Буряков. По древним караванным путям ташкентского оазиса. T.
“Фан”. 1978.
3. B. Ahmedov. O’zbekiston tarixi manbalari. T. “O’qituvchi”. 2001.
4. B. Eshov. O’rta osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. T. “Fan va
texnologiya”. 2008.
5. F. Sultonov, F. Bozorboyev. O’rta asrlar tarixi. (O’zbekiston tarixi) D.
Alimova tahriri ostida. T. 2007.
38

6. T. Saidqulov. O’rta osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavhalar. T.
“O’qituvchi”. 1993.
7. T. Ernazarov. B. Kochnev. Tangalar o’tmish darakchilari. T. “Fan”. 1977.
8. A. Doniyorov. “Markaziy osiyo xalqlari tarixshunosligi. T. 2020.
9. Маҳкамова Д. Ўрта асрлар карвон йўлларидаги савдо / / Жамият ва
бошқарув. 2008. 2-сон.
10. Ставиский Б.Я. О международных связях Средней Азии в V-середине
VIII вв. / / Проблемы востоковедения. - М., 1960. -№ 5.
11. Хўжаев. А. Фарғона водийсининг Хитой билан савдо алоқалари / /
Мозийдан садо, 2005. - №1 (25).
12. Давидович Е.А. Из области денежного обращения в Средней Азии X IX
II вв. / / Нумизматика и эпиграфика. Н. - М., 1960.
13. Агзамова Г.А. Сўнгги ўрта асрлар Ўрта Осиё щаҳарлари -
ҳунармандчилик ва савдо марказлари. - Тошкент: Ўзбекистон, 2000.
14. Адылов Ш. Эфталиты и западный Согд / / Археология, история и
культура Средней Азии: Тезисы докладов международной
конференции. - Ташкент, 2002.

39

O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo munosabatiga oid ma’lumotlarni o’rganilishi

Sotib olish