O'rta asrlarda turkiy tilli xalqlarning kirib kelishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	77.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

74 Sotish

O'rta asrlarda turkiy tilli xalqlarning kirib kelishi

Sotib olish

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………2-3
I – BOB. O’rta asrlarda turkiy tilli xalqlarning kirib kelish.
1.1 Turkiy xalqlaring kelib chiqish tarixi…………………………….4-9
1.2 Turkiy tilli xalqlarning kirib kelishi jarayoni……………………10-12
II – BOB. Turkiy xalqlarning ijtimoiy ma daniy hayoti.ʼ
2.1 Turkiy xalqlarining adabiyoti……………………………………13-20
2.2 Qardosh turkiy xalqlar tarixini o’rganilishi……………………..21-26
Xulosa……………………………………………………………….27-28
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………29
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Bugungi kunda Turkiy Xalqlar qanday paydo
bolganligi, ularning o lka hududiga qanday kirib kelganligi, asosiy tarixi haqidaʻ
juda ham ko p fikr yuritilib izlanishlar olib borilmoqda. Chunki bu bugungi kunda
ʻ
juda ham dolzarb, sababi esa bugungi kundagi turkiy davlatlarning kuchayib dunyo
jamiyatida va siyosatida o z o rnini qanchalik topayotganligini keltirish mumkin.
ʻ ʻ
Turkiy davlatlar Markaziy Osiyo Yevropa va Osiyo qit alarida juda katta
ʼ
iqtisodiyot va siyosat namunasini ko rsatmoqda.
ʻ O’tgan yillar mobaynida
davlatimiz rahbarining ko’rsatmalari asosida Vatan tarixini mustaqillik ruhi bilan
sug’orilgan holda xalqqa etkazish bo’yicha ko’plab ishlar amalga oshirildi.
Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev tarixni rivojlantirish bo’yicha
quyidagi nutqi alohida tahsinga sazovor “Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish,
uni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar
fanlarning ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda.
Xususan, biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix fani ham bundan mustasno
emas. Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib
borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati,
ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda. Bir
haqiqatni barchamiz chuqur anglab olishimiz zarur: milliy tarixni milliy ruh bilan
yaratish kerak. Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni
tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy
tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur” 1
.
O‘z kasbini yaxshi egallagan chuqur bilimli, mutaxassis kadrlar
tayyorlash va ularning zamonaviy bilimlar asosida ta’lim olishi mustaqil
davlatimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Chunki
mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot omillari, ijtimoiy-siyosiy va huquqiy
sohalardagi islohotlarning jadallashuvi umuman bozor munosabatlarini yanada
rivojlantirish ko‘p jihatdan yuksak malakali, ma’naviy-axloqiy pok kadrlarga
1
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2021-yil 20 – yanvardagi yeg’ilishida gumanitar fanlarni rivojlantirish
to’g’risida so’zlagan nutqidan.
2

bog‘liq. Ular yaratgan adabiyot durdonalari va ularda yoritilgan ma’naviyat
masalalari mavzusi ta’lim tizimida muhim o’rin tutadi, chunki bu fazilatlarlar
xalqimizning asrlar davomida sayqal topib kelayotgan milliy ma’naviy
qadriyatlaridir. Mavzuning
maqsad va vazifasi kurs ishining asosiy maqsadi qadimgi turkiy xalqlarning
hozirgi joylashgan o rinlariga qanday va qaysi davrda kirib kelganligi, ularningʻ
kelib chiqish tarixini o rganishda qanday ilmiy izlanishlar olib
ʻ borilayotganligi
haqida izlanishlar. Vazifalari esa quyidagicha - O’rta
asrlarda turkiy tilli xalqlarning kirib kelish. -Turkiy
xalqlaring kelib chiqish tarixi; - Turkiy tilli
xalqlarning kirib kelishi jarayoni; - Turkiy
xalqlarining adabiyoti; - Qardosh
turkiy xalqlar tarixini o’rganilishidir.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Mavzu bo’yicha qadimdan va bugungi
kunda ham ko’plab asarlar ilmiy qo’llanmalar yozilgan va ilmiy tadqiqotlar olib
borilgan va boshqa ma’lumotlar to’plangan. Dastlab Eronning Kirmonshoh
yaqinidan topilgan bu obidalarni o’qishning iloji bo’lmagan va bu runik ya’ni sirli
yozuvlarnio’qishga Vamberi muvaffaq bo’lgan. Jumladan bu mavzuning
o’rganilishini takomillashtirishda va o‘quv adabiyotlarini yozishda olimlaridan
A.N. Bernshtam 1
, N. Ya. Bichurin, S.Ye. Malov 2
, L.N. Gumilev 3
, H.Dadaboyev 4
kabi bir qator olimlar asarlari metodologik manba bo’lib xizmat qiladi. Shu asosda
mavzuni yoritishda diplom va ilmiy ishlardan foydalanilgan.Undan tashqari
axborot, gazeta,jurnallar va internet materillaridan foydalanilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyottlardan iborat.
1
Бернштам А.Н. Древнейшие тюркские элементы в этногенезе Средней Азии; К вопросу о происхождении
киргизского народа / Советская этнография. Т.VI-VII. М., Л., 1947.
2
Малов. С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. // М.-Л.: 1951
3
Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. T:.2007.
4
Dadaboyev. H. O‘zbek terminologiyasi. T . 2019.
3

I – BOB. O’rta asrlarda turkiy tilli xalqlarning kirib kelish.
1.1 Turkiy xalqlaring kelib chiqish tarixi
Turk, turkiylar — jahondagi turkiy tillardada so zlashuvchi xalqlargaʻ
nisbatan ishlatiladigan nom. Turk so zi baquvvat, barkamol, odillik kabi
ʻ
ma nolarni anglatadi, degan fikrlar mavjud. Qadimgi turklar genetik va fenotipik
ʼ
jihatdan Sharqiy osiyoliklar va sibirliklar bilan chambarchas bog'liq edi. Turkiy
xalqlar mo'g'ullar va koreyslar bilan alohida yaqin munosabatda bo'lishi mumkin.
Genetik, arxeologik va lingvistik dalillar ilk turkiy xalqlarni shimoli-Sharqiy
Osiyo Tarik-agriculturalists bilan bog'laydi, keyinchalik ko'chmanchi turmush
tarzini qabul qilgan va Sharqiy Mo'g'ulistondan g'arbga tomon kengaygan. Bir
necha ming yilliklar davomida turkiy qabilalar ko p marta birlashgan va
ʻ
parchalanganligi tufayli ularning qabilaviy tarkibi o zgarib turgan. Mil. av II
ʻ
asrdan — mil. III asrgacha bo lgan davrda turklar Hun xoqonligi tarkibida
ʻ
bo lganligi sababli Xitoy manbalarida shyunnu, hunnu deb ham atalgan. Mazkur
ʻ
xoqonlik yemirilgandan keyingi 300 yilga yaqin davr davomida xitoylar turklarni
tiyekle (zamonaviy tilda tele) deb atashgan 1
.
VI asrda turklarda bo lgan Ashina avlodi kuchayib,
ʻ
Turk xoqonligi barpo etgan. Xitoy manbalariga ko ra, IX asrda tilga olinadigan
ʻ
turk qabilalari 58 ta nom bilan ajratilgan. Shulardan 22 tasi uyg ur (ittifoqchilar)
ʻ
deb nomlangan. Uyg ur xoqonligi tugatilganidan so ng bularning katta bir qismi
ʻ ʻ
Turkiston hududida joylashgan (qarang Turk). Turkiya olimlari asarlarida turk
qabilasi ko kturk deb xam ataladi. Tadqiqotlarga ko ra, ko kturk so zi tangriga,
ʻ ʻ ʻ ʻ
ya ni osmonga ishongan turklar, balandlik turklari, ko k bo ri totemi bo lgan
ʼ ʻ ʻ ʻ
turklar kabi ma nolarni anglatgan. Markaziy Osiyoda turk toponim, etnonim,
ʼ
gidronim sifatida ko plab uchraydi. Turkiy ellar Turkiy tillarda so zlashuvchi,
ʻ ʻ
shimoliy va markaziy Yevroosiyoda yashovchi xalqlar guruhidir. Bu xalqlar u yoki
bu darajada umumiylashgan madaniyat va an analarga ega. Turkiy xalqlar tayinli
ʼ
bir irqqa tegishli emas, ularni bog lovchi unsur asosan etnogenezlarida joy olgan
ʻ
Turk urug lari va tillaridir.
ʻ
1
Шониёзов К. Узбек халкининг шаклланиш жарасни. Тошкент, 2001. B .45.
4

Turkiy aholi soni taxminan 200-250 million nafarga yetgan. Shulardan 70
millioni Turkiya turklaridir. Hozirda oltita mustaqil turkiy davlat mavjud:
Ozarbayjon, Qozog iston, Qirg iziston, Turkiya, Turkmaniston, O zbekiston.ʻ ʻ ʻ
Turkiy xalqlarning etnogenezi tushunchasi xronologik, hududiy va ayrim
etnoslarga bo‘linish dinamikasi nuqtai nazaridan bugun yaxlit ilmiy muammo
holatidan kengroq ma’no kasb etmoqda. Binobarin, turkiy xalqlar tarixiy ildizlari
tutash o‘nlab etnik tarmoqlardan tashkil topganki, ularning har biri alohida
etnogenetik masalani tashkil qiladi. Lekin shunga qaramay muammoning qadimiy
asoslari haqida gap ketganda, ilk mushtarak davrni chuqurroq tadqiq etish zarurati
dolzarbligicha qolmoqda. Avvalo, biror xalqning kelib chiqishi haqida fikr
yuritganda fanda o‘rnashib qolgan umumturkiy, umumeroniy, umumslavyan,
umumariy, xind-yevropa umumiyligi, oltoy xalqlari umumiyligi singari farazlar
yashashga qanchalik haqli ekanini o‘ylab ko‘rish lozim. Bordi-yu, shu kabi
umumlashma tasavvurlar fanda amal qilar ekan, genezis masalasida aniq xulosalar
uchun yetarli asos yo‘qligi tufayli shartli ravishdagina ulardan foydalanish
mumkindir 1
.
Zero, bizningcha, etnik jarayonlarda qachonlardir birdan bir, yagona yadro,
umum birlik hech qachon bo‘lgan emas. Etnik birlik tuyg‘usi ko‘p ming yillik
jarayon oqibatidir. Qadimiy negizning o‘zidayoq urug‘ va qabilalarning o‘zaro
muloqoti, iqtisodiy-ijtimoiy manfaatlari, hududiy vosita orqali yaqinlasha borgan.
Bu esa etnik mansublik tuyg‘usining bosh omilidir. Shu jarayon ko‘p hollarda
yetakchi (dominant) etnik birlik, ya’ni iqtisodiy-ijtimoiy etnik guruh atrofiga unga
tobe guruhlarni yig‘ish salohiyatiga ega bo‘lgan. Natijada etnik umumiylikning
ijtimoiy asosi vujudga kela boshlagan 2
.
Turkiy xalqlar etnogenezini yuqoridagi kabi Oltoy birligi davriga bog‘lash
Xitoy manbalarida turk-turkyut-tukyu kabi atalgan etnik konsolidatsiya
xodisasining makonini Xitoyga nisbatan shimoli-g‘arbda joylashgan Oltoy tog‘lari
1
Ўрта осиё халқларининг этник тарихи ва минтақада юз берган демографик жараёнларнинг манбаларда акс
этиши. Масул мухаррир. Д. Алимова, А. Аширов. Т.: 2011. B .23.
2
Ахмедов Б. Узбекларнинг этник тарихини урганишда кулёзма манбаларни урни. Тарихдан сабокдар.
Тошкент, 1994. B .71.
5

etagi bilan aloqador ko‘rsatilishidan tug‘ilgan. Bunday qarash turkiy xalqlarning
qadimiy asl makonlari haqidagi tasavvurni juda tor qilib ko‘rsatadi. Gap shundaki,
qadimgi Xitoy Oltoydagi tarixiy vaziyatlar bilan yaqinroq tanish bo‘lgan. Shu
bilan barobar miloddan avvalgi I ming yillikdayoq O‘rta Osiyo, Volga bo‘yi, Don
Kuban, havzalari, Shimoliy Kavkaz, Janubiy rus cho‘llari – to Dunaygacha ulkan
xududlarda kechgan etnik jarayonlardan bexabar edi. Xatto turklar – turkyutlar, tu-
kyu atamalari bilan Xitoy milodiy V asrdagina tanishgan va va ularni o‘zi uchun
shimoldan havf solib turuvchi kuch sifatida qaragan.
Shunday qilib, Xitoy manbalari Ashina urug‘ining Oltoy etaklarida paydo
bo‘lishi bilan bog‘liq holda turk-tukyu atamasini birinchi marta V asrda tilga oladi.
Bu haqda A.Malikov Ashina urug‘i Oltoyga kelmasidan burun o‘zini turk deb
atamas edi, deb ta’kidlaydi. Shundan xulosa qilib, turk atamasi Ashina paydo
bo‘lishidan avvalroq Oltoyda mavjud bo‘lgan, deyish mumkin. Bu atama Ashina
urug‘i tomonidan o‘zlashtirilgan. Demak, Oltoy mintaqasida V asrdan avval turkiy
muhit hukmron bo‘lgan.
Turkiy etnik jarayonlarni Ashinaning yuksalishi bilan bog‘liq tasavvur etish
noto‘g‘ri xulosalarga sabab bo‘ladi. Bunday qarash minglab chaqirim g‘arbga
tomon davomiy turkiy etnik jarayonlarni, shu jumladan, O‘rta Osiyodagi qadimiy
turkiy substratni e’tiborga olmaslikka olib keladi. Natijada, turkiy xalqlarni yashab
turgan o‘z makoniga sharqdan kirib kelgan qilib ko‘rsatish uchun asos yaratishga
urinib kelingan. Turk atamasining ma’nosiga doir turli farazlar, talqinlar,
etimologik izlanishlar ma’lum. Ular orasida turk atamasini Avestaninig «tur» lari
bilan bog‘liq – K qo‘shimchasini ko‘plik qo‘shimchasi deb tushuntirish alohida
ajralib turadi. Masalan, D.Ye. Yeremeyev, A.N. Kononovning fikrini rivojlantirib,
turk so‘zini tyur-k deb ikkiga bo‘ladi. –K qo‘shimchasini esa –g‘un, -kun
qo‘shimchalaridan qisqargan, deydi. Ammo bu fikrga qo‘shilish qiyin. Chunki –
g‘un, -kun shakllaridan – k –ga qisqarishni tarixiy-fonetik tushuntirish qiyin.
Bizningcha turk so‘zini chindan ham tur+k qismlariga ajratish mumkin. Lekin
morfematik jihatdan tur= o‘zak qismi aslida negiz bo‘lib tu= o‘zagidan – r+k
qo‘shilib hosil bo‘lgan sifatdosh shaklidir.
6

Shu munosabat bilan turk so‘zini izohlash
uchun keltirilgan boshqa fikrlarga ham to‘xtab o‘tish joizdir. Masalan,
A.N.Kononov turk so‘zini to‘r so‘zi bilan bog‘lab «hurmatga sazovorlar uchun
yuqoridagi o‘rin», «o‘choq oldidagi hurmatga loyiq joy», «qonun, qoida, odat»
kabi talqin qiladi. Bu fikrni D.Aytmuratov qo‘llab quvvatlagan. I.V.Rak esa, turk
so‘zini xind-yevropa til umumiyligi bilan bog‘lab yovvoyi «xo‘kiz-tur» orqali
izohlaydi. V.P. Yaylenko Yenisey ketlari tilida turk so‘zi «toza, pokiza» deb
tushuntiradi. Bu kabi talqinlarda ilmiy asoslanganlikdan ko‘ra faraziy yondashuv
ta’siri ko‘proq ko‘rinadi. Qadimgi turkiy til davri
barcha turkiy urug' va qabilalarning umumiy tili sifatida V-X asrlarni o'z ichiga
oladi. Qadimgi turkiy til kelib chiqishi va rivojlanishi jihatidan oltoy va xun tili
davrlari bilan uzviy bog'langan. Bu davr tili haqida B.Vladimirsov quyidagi
fikrlarni bayon qiladi: "...mo'g'ul tili turk va tungus tillari bilan birga o'zlarining bir
umumiy ajdodiga ega bo'lganki, uni shartli ravishda oltoy tili deb atash mumkin.
Oltoy tilining rivojlanishi jarayonida tashkil topgan mo'g'ul, turk, tungus tillari
ma'lum. Bu davr turkiy tillar taraqqiyotining birinchi, eng qadimgi bosqichi bo'lib,
fanda u oltoy til birligi nomi bilan yuritiladi. Bu davrda hali turkiy tillar mo'g'ul
tillaridan mo'g'ul tillari esa, o'z navbatida, tungus-manchjur tillaridan ajralib
chiqmagan edi, ular bir til birligi sifatida qo'llanar edi. Shunday qilib, qandaydir
eng qadimgi tilning bo'lganligi taxmin qilinadi. Bu tilga xos umumiy leksik,
fonetik va grammatik belgi-xususiyatlar esa hozirgi mo'g'ul, turkiy va tungus-
manchjur tillarida saqlanib qolgan".
Mutaxassislarning fikricha, qadimgi davrlardan milodiy V asrgacha bo'lgan
muddat "Eng qadimgi turkiy til" davri deb yuritiladi. Adabiyotlarda bu davr oltoy
va xun bosqichlariga ajratiladi. Oltoy davrining xarakteri, bu davrda yashagan
xalqlar va ularning tili haqida aniq ma'lumotlar beruvchi tarixiy yodgorliklar yo'q.
Bu davr tilining ayrim xususiyatlari o'lik tillarning eng qadimgi belgilari bilan
hozirgi jonli tillarni tarixiy-qiyosiy usul osida o'rganish orqali taxminiy ravishda
aniqlanishi mumkin. Tarixiy taraqqiyot jarayonida tillarning qo'shilishi, ajralib
ketishi natijasida oltoy davrining oxirlarida bu tillar tabaqalanadi va ikkita katta til
7

guruhlariga bo'linadi, ya'ni tungus-manchjur va turk-mo'g'ul tillar guruhlari ajralib
chiqadi. O'z navbatida ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning o'sishi, ajralib chiqishi,
farqlanish jarayonining davom etishi asosida bu tillarning har qaysisi asta- sekin
o'ziga xos leksik, fonetik va grammatik xususiyatlarga ega bo'lib boradi. Buning
natijasida xun davrining oxirlarida turk-mo'g'ul til birligidan turk tillari va mo'g'ul
tillari ajralib chiqadi. VI asr o'rtalarida turklar kuchayib, yirik bir qabila ittifoqiga
birlashdi, qo'shni qabilalarni engib, 552-yilda o'zlarining mustaqil davlati - turk
xoqonligini barpo qildi 1
.
555-yilga kelib, Markaziy Osiyodagi xalqlar Manjuriya va Yenisey
qirg'oqlarigacha bo'lgan yerlarni o'zlariga qaratib oldilar. Harbiy va siyosiy qudrati
asta-sekin kuchayib borgan turk xoqonligi eftalitlar davlatini tor-mor qildi,
Amudaryo va Orolgacha bo'lgan joylarni, VI asrning 70-yillarida esa Shimoliy
Xitoydagi Chjou va Tsi davlatlarini bosib oldi.
Turkiy xalqlarga – avarlar, ozar-bayjonlar, oltoylar, astraxan tatarlari,
balqarlar, boshqirdlar, bulg‘orlar, gagauzlar, qarluqlar, xajarlar, qozoqlar,
qaraimlar, qoraqalpoqlar, qorachoylar, qumiqlar, qipchoqlar, qirg‘izlar, qrim
tatarlari, qirimchaqlar, no‘g‘oylar, o‘g‘uzlar, o‘zbeklar, pecheneglar, salarlar, sariq
uyg‘urlar, sibir tatarlari, tatarlar, tofalar, truxmenlar, tuvalar, turklar, turkmanlar,
uyg‘urlar, urumlar, xazarlar, xakaslar, chuvashlar, chulim tatarlari, shorlar,
yoqutlar kiradi. Yuqorida ta’kidlangan xalqlarning ayrimlari hozirda o‘z
milliy tiliga ega bo‘lsa, ba’zilari o‘liktilga aylanib qolgan yoki boshqa xalqlar
tarkibiga qo‘shilib ketgan. Bular haqida ma'lumotlar berish til tarixi, turkiy tillarni
qiyosiy-tarixiy o‘rganish uchun ahamiyatlidir. Shuning uchun ham turkiy xalqlar
haqida ma'lumotga ega bo‘lishning ahamiyati katta. Endi ularning har biri haqida
alohida to‘xtalamiz. Avarlar – o‘rta asrda yashagan turkiy xalq bo‘lib, ular Karpat
havzasida (hozirgi Dunay orti, Markaziy Vengriya, Transilvaniya) ikki yarim asr
davomida katta siyosiy kuchga ega bo‘lgan hamda o‘zining Avar xoqonligini
vujudga keltirgan xalqdir. Xoqonlik IX asr boshlarida franklar tomonidan
qulatilgach, avarlar boshqa xalqlarga aralashib ketadi.Avarlar turkiycha par-
1
Asqarov . A. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”. T., “Universitet”, 2007. B.36.
8

apurim, Vizantiya manbalarida avarlar, rus manbalarida obrlar deb nomlangan.
Markaziy Osiyodan chiqqan qabilalar bilan juan-juanlar
nomi bilan ma’lum bo‘lgan degan taxmin paydo bo‘ladi. Boshqa taxminlarga
ko‘ra, ular O‘rta Osiyodan chiqqan. Ammo ularning kelib chiqishi to‘g‘risida aniq
ma’lumotlar yo‘q.O‘tgan asr boshlarida olimlar orasida dog‘istonlik avarlar bilan
«yo‘q bo‘lib ketgan» avarlarning qarindoshi bo‘lishi mumkinligi to‘g‘risida bahs-
munozaralar bo‘ldi. Qadimgi avarlarning tili turkiy, dog‘istonlik avarlar tili esa
alohida kavkaz tili hisoblangan. Dog‘istonlik avarlarning qadimgi nomi maarulal
bo‘lib, bu ikki xalqning qarindoshligini rad etadi.
Ozarbayjonlar – Kavkazda yashovchi turkiy xalqlarning biri bo‘lib, ular
Ozarbayjon Respublikasining tub aholisini tashkil qiladi.
1.2 Turkiy tilli xalqlarning kirib kelishi jarayoni
9

Ana endi ajdodlarimiz qadimgi turkiylar qachon kelib qolganini biz hozir
bu haqida malumot beramiz. Abu Rayhon Beruniyning " Qadimgi xalqlardan
qolgan yodgorliklar" asarida shunday yoziladi:" Xorazmliklar Xorazmga odam
joylasha boshlaganidan tarix olar edilar.Bu Iskandardan 980 yil ilgari bo'lgan edi.
Undan keyin Siyovush ibn Kaykavusning Xorazmga kelishdan, Kayxusrav va
uning naslining Xorazmga podsholik qilishlaridan tarix oldilar.Shu vaqtda
Kayxusrav Xorazmga ko'chib, turk podsholarni( ustidan) xukmronligini yurgizar
edi. Bu voqea Xorazmga odam joylashishidan 92 yil o'tib keyin bo'ldi" 1
.
Abu Rayhon Beruniyning bu fikrlarni tarixchi olim
R.Shamsindinov quyidagicha izohlaydi; "Turkiylarni Xorazmga ko'chib kelish bu
mill.avv. 1292 yilga borib taqaladi. Afsonaviy Siyovush ibn Kaykavusning Turon
zaminiga kelishi esa mill.avv.1200 yilga borib taqaladi"( Vatan tarixi 38-bet).
Turkiy xalqlarni ko'chishi haqida uyg'ur tarixchisi Turg'un Olmas quyidagicha fikr
yuritadi;"Saklar aslida qadimgi davrlarda G'arbiy Sibirda yashagan.Ular milloldan
X asr oldin o'zlaridan sharqda yashaydigan qarindoshlari SARMATlar hujumiga
uchraydi.Shu sababli saklar janubga ko'chib qora dengizning shimoliga
o'rnashganlar.Saklarni bir qismi Eron nasli xalqlar tasirga uchrab fors tili va
madanyati ni qabul qilgan.Ammo turkiy irqqa xos xususiyatlarini asosan saqlab
qolganlar". Mashxur qozoq shoiri O'ljas Suleymenov " Аз и
Я " asarining "Shumernoma" bobida turk tili bilan shumer tilini qiyoslaydi va
ko'pgina o'xshashliklarni topadi. Ma'lumki, shumerlar miloddan 3 ming yil ollin
Mesopotamiyada insoniyat tarixida ilk bor davlat-shaharlar qurgan. Ularning tili
turk tili bilan qarindosh ekanligi haqida bir qator jahon olimlari fikr bildirishgan.
" Аз и Я " kitobida yozilishicha, Milloddan oldingi VII asrda Ashshuriy
solnomalarda Kaspiy dengizi shimolidagi chollardan Mesopotamiyaga
ko'chmanchilar bosqini roy berganligi, bu kabilalar nomi "ishguz", yetakchilari esa
Ispaka ekanligi qayd etilgan. Mualif ular aslida turkiy ich-o'g'uz qabilalari ekanligi
aniq dalillar asosida isbotlangan. Alp Er
Tonga( Afroasiyob) nomi ko'pchilikka malum. U mill.avv. VII asrdan milodiy II
1
Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. T:.2007. B.51.
10

asrgacha O'rta Osiyodan Qora dengizgacha bo'lgan xudud xukm surgan SAK
imperiyasining mashxur xoqoni edi. Abulqosim Firdavsiyning "Shohnoma" asarida
"Turon xoqoni Afroasiyob" haqida bir qator rivoyatlar qalamga olingan.
Keyinchalik bu mamlakatga Omurg', Malika Tumar( Tomaris), shu ismli xonlar
boshchilik qolganlar.
Demak, 3000 yil oldin xam Xorazmda turkiy qabilalar yashagan va davlat
tizimi bo'lgan. Millodan avvalgi ming yillika oid "Amirobod madanyati" binga
misol. Geradot o'z asarlarida qadimgi Oks(Amudaryo) bo'yida 360 dan ortiq suv
inshoatlari borligi haqida yozgan.
Tadqiqodchi O.Masharipov o'zining "Xorazmnoma" kitobida mill.avv. VIII
asrda bu xududlarda qabilalar uyushmasi zaminida XORAZM davlati tashkil
topganini takidlaydi.( Uning xududlarga O'rta Osiyo va Qozag'iston xududlari
kirgan) Olim R.Jumaniyozov "Qadimgi Xorazm tarixi" kitobida bu davlatning ekin
maydoni 4,5 mnl gektar tashkil etgani,shundan 2,5 mnl gektar sug'ariladigan yerlar
bo'lganligini yozadi. Xorazmning qadimgi davriga oid Amudaryoning o'ng sohilida
250 dan ortiq, chap sohilida 60 ta qadimiy shaxar qishloqlarni topilishi bu davlatni
juda katta bo'lganligi isboti.
S.P.Tolstov Zardushtning vatani Ar'yanam Vaychax Xorazm bo lgan deydi.ʻ
Uning xulosasiga ko ra Zardusht vatani Ar'yanam Vaychax Daitiya daryosining
ʻ
sohilida joylashgan. S.P.Tolstov va boshqa bir qator olimlar Daitiya bu
Amudaryodir deydilar. Olimning xulosasiga ko'ra Zardusht shu zamindan chiqib
boshqa viloyatlarga o z ta'limotini tarqatgan: Gerodot Xerirud va Murg ob
ʻ ʻ
daryolarini o zaro taqqoslab, hozirgi Hirot va Mari viloyatlari ham xorazmiylar
ʻ
yerlari bo lgan degan g oyani beradi. Bundan shu narsa anglashiladiki, yunon
ʻ ʻ
tarixchisi Gerodotning asosli ma'lumotlariga qaraganda, miloddan avvalgi VII - VI
asrlarda Xerirud Tajan vohasi, ya'ni hozirgi Turkmaniston hududlari xo razmiylar
yerlari bo lgan. Xorazmda hukmronlik qilgan eng qadimgi sulolalar to g risida
ʻ ʻ ʻ
ma'lumotlar saqlanmagan.
Etnik jihatdan Turklar 2 asosiy qism: X — XIII asrlarda saljuqiylar va
mo g ullar istilosi davrida O rta Osiyo va Erondan Kichik Osiyoga ko chib kelgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
11

ko chmanchi turk chorvador qabilalari (asosan, o g uzlar va turkmanlar) vaʻ ʻ ʻ
mahalliy (Kichik osiyolik) aholidan tarkib topgan. Turklarning bir qismi (uzlar va
bijanaklar) Bolqon yarim oroli orqali Kichik Osiyoga kirib kelgan 1
.
Turk tili (turkcha) Oltoy tillar oilasining Turkiy tillar bo limi O g uz
ʻ ʻ ʻ
guruhiga mansubdir. Zamonaviy Turk tili Gagauz tiliga juda yaqindir. Baz i
ʼ
qismlari Ozarbaidjoncha, Turkmanchaga ham o xshaydi. Turkchaning Arab
ʻ
imlosidagi, Lotin imlosidagi yozuvlarini uchratish mumkin. Mustaqillikdan so ng
ʻ
hukumat Arab imlosidandan Lotin alifbosiga o tishga qaror berdi va hozirgi kunga
ʻ
kelib to liq lotinlashtirilgan. Arablar kelguniga qadar Turklar Tangritanlik
ʻ
dinlariga sig inar edilar. Milodiy VIII asrlardan boshlab turklar Islom dinini qabul
ʻ
qila boshladilar. Ayni paytda Turklar, Islom dinining Sunniylik mazhabidadir.
Turkiy xalqlar haqida ajdodimiz Xorazm hukmdori Abulg'oziy Bahodirxon
o'zining “Shajarasi turk" asarida batafsil keltirib o'tgan edi.
II – BOB. Turkiy xalqlarning ijtimoiy ma daniy hayoti.
ʼ
2.1 Turkiy xalqlarining adabiyoti
1
Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. T:.2007. B.60.
12

Turkiylar dunyoning qadimiy va qudratli xalqlaridan biridir. XX asr turk
adabiyotining mashhur namoyondasi Aziz Nesin aytganidek: “Har bir millatning
buyukligi aholisining ko‘pligi va maydonining kattaligiga qarab belgilanmaydi.
Har bir xalqning buyukligi uning tarixi va madaniyatining qadimiyligi va boyligi
bilan aniqlanadi”. Shu nuqtai nazardan turkiylar tarix va madaniyatining
qadimiyligi, boyligi bilan dunyo xalqlari orasidagi buyukligi hamda yetakchiligini
tamomila isbotlay olishgan. Turkiy xalqlarning bundan taxminan 4 ming yil avval
Oltoy- Sayan tog‘lari bo‘ylab yashagani tarixiy fakt sifatida tasdiqlangan. Le- kin
turkiylar bundan ham qadimiyroq tarixga ega ekaniga shubha yo‘q. Turkiylar 3500
yillik siyosiy tuzilma (ilk turkiy hukmdor Turgitay mil. av. 1500-yilda yashagan),
2700 yillik adabiyot, 2500–3000 yillik yozuv tarixiga ega ekanliklari bu
ma’lumotning haqiqatga yaqin ekanini isbotlaydi 1
.
Turkiy yozuv tarixi 2500–3000 yil avvalga borib taqalsa ham,
turkiylarning ilk yozma matnlari VIII asrga tegishli bo‘lgan O‘rxun-Enasoy
obidalari hisoblanadi. Lekin 2500–3000 yillik yozuv tarixi bo‘lgan millatning ilk
yozma obidasi deyarli 2000 yildan so‘ng yaralishi ishonarli ko‘rinmaydi. Chunki
Xitoy manbalarida miloddan avvalgi davrga tegishli turkiy matnlar (masalan,
turkiydan tarjima qilingan she’r bandi) va Xitoy saroyiga Hunlar tomonidan
yuborilgan matnlar (masalan, Metening Xitoy davlatiga yuborgan maktublari)
mavjudligi, Saxa imperiyasi davrida rasmiy maktub almashinuvining olib borilishi,
shuningdek, boshqa tarixiy hujjatlarda Hunlar va Ko‘kturklar davrida turkiy
yozuvlarning mavjudligi, Xazar va Avar xoqonligida turkiy yozuvdan
foydalaniligani, Atilla kotiblarining hujjatlari turkiy yozuv tarixining qadimiyroq
ekanligini tasdiqlaydi. Shu sababli qayd etishimiz joizki, O‘rxun-Enasoydan
avvalroq ham turk yozma matnlari bo‘lgan, faqat ular bugungacha yetib kelmagan.
Tarixda “turk” so‘zi ilk bor Ko‘kturklar tomonidan ishlatilib, mansubiyatni
ifodalovchi nom sifatida qabul qilingan. Lekin “turk” so‘zining boshqa
ma’nolariga ham ega bo‘lishi (kuch-quvvat, ko‘payish, hurmoq, go‘zal va h.)
turkiy xalqning o‘ziga xos sifat va xususiyatlarini har tomonlama aniqlash jihatdan
1
Dadaboyev. H. O‘zbek terminologiyasi. T. 2019. B.71.
13

xarakterli hisoblanadi. Hozirgi davrda turk madaniyati va adabiyoti ma’lum bir
turkiy xalqlar zamini (masalan, qozoq, qirg‘iz, turkman va h.) doirasida emas,
balki umumturkiy tushunchalar darajasidan kelib chiqib, uning adabiy-badiiy
hamda estetik prinsiplarini anglagan holda o‘rganilishi zarur. Turkiy
xalqlarning nafaqat boy ma’naviy olamidan uzoq muddatga chetlashgani, balki
tarix davomidagi muayyan siyosiy talab va bosimlar sharoitida mazkur ma’naviy
meros ular uchun “ahamiyatsizlashtirilganligi”ni afsus bilan qayd etish joiz.
Mazkur davrda asosiy e’tibor tarixni unuttirish, uni xotiradan butkul o‘chirishga
qaratilgan. Ayniqsa, Sovet hukumati davrida turkiy xalqlar adabiyoti tarixiy-milliy
va umumturkiy nuqtai nazaridan emas, balki sovet mafkurasi ostida boshqa nom
bilan (SSSR xalqlari adabiyoti va madaniyati sifatida) o‘qitilgan. Natijada turkiy
adabiyotning o‘ziga xos taraqqiyot yo‘li, uning paydo bo‘lishi va shakllanishi,
ming yillik shonli tarixga molik turkiylarning madaniy, iqtisodiy, siyosiy
geografiyasining bugungi kungacha bosib o‘tgan yo‘li, erishgan muvaffaqiyatlari
chetda qolib ketavergan. Shu sababdan ham ko‘p yillar mobaynida turkiy xalqlar
vujudga kelgan ma’naviy bo‘shliqning to‘ldirilishiga ichki ehtiyoj seza
boshlashgan va uning amalga oshishini ko‘zlashgan. Dunyo
yangilanib, Sovet tuzumi qulagan va alohida mustaqil davlatlar tashkil topgandan
keyin boshqa xalqlar qatori turkiylar ham o‘zining madaniy va siyosiy tarixini
bilish (hamda yozish), obyektiv yoritish, targ‘ib etish imkoniyati va huquqiga ega
bo‘lishdi. Ozarbayjon o‘z Milliy mustaqilligiga erishgach, oliy ta’lim
muassasalarining filologiya fakultetlarida ilk bora fan sifatida kiritilgan “Turkiy
xalqlar adabiyoti” ham yuqorida qayd etilgan zarurat natijasi bo‘lib, ma’naviy
o‘zini anglash ehtiyojini qondirishga xizmat qilgan. Bu fan nafaqat sobiq sovet
makonida yashaydigan alohida turkiy xalqlar, balki boy merosga ega Turkiya
turklari adabiyotini ham o‘rganish imkonini bergan. Shubhasiz, turkiy xalqlarning
boy badiiy adabiyoti namunalari umum-turkiy konsepsiya asosida milliy turk
adabiyotining o‘ziga xosligi, individual ijodiy xususiyatlar yoshlarga fan sifatida
o‘rgatib borilishi lozim.
Shu bilan birga bu fanni o‘qitishda turkiy xalqlarning madaniyati boshqa
14

jahon xalqlarinikidan ajratmagan holda o‘zaro aloqa va munosabatlar vositasida
yondashilishi kerak. Chunki turklarning qadimiy folklori Misr, Yaqin va O‘rta
Sharq adabiy merosi bilan doimiy aloqada bo‘lganini inkor etib bo‘lmaydi. Yozma
adabiyotda ham bu kabi aloqa, an’anaviy yaqinlik namoyon bo‘lgan va bo‘lib
kelmoqda 1
.
“Turkiy xalqlar adabiyoti” fanining o‘qitilishida yuqorida qayd etilgan
masalalarning barchasi e’tiborga olingan va kurs imkoniyatlariga mos ravishda har
bir milliy adabiyotning mashhur namunalari, turli davrlarga xos bo‘lgan asarlar,
yorqin ijodiy ishlari bilan adabiyotda iz qoldirgan ijodkorlar hayoti va ijodiga
to‘xtalib o‘tilgan. Yer yuzida biror-bir xalq yo‘qki, tarixi bo‘lmasa. Lekin xalqlar
bir-biridan qadimiy tarixi, boy madaniyati bilan farqlanadi. Turkiy xalqlarning
bashariyat tamadduni taraqqiyoti, dunyo ijtimoiy-siyosiy modeli hamda adabiy-
badiiy mulohazasining shakllanishida tutgan o‘rnini hisobga ol sak, bu xalqlar
o‘ziga xos tarix va madaniyatga ega ekanligi yaqqol namoyon bo‘ladi. Shubhasiz,
dostonlar har bir xalq uchun tarix va madaniyat ko‘rsatkichi hisoblanadi.
Dostondagi hodisalar tom ma’noda tarixiy dalillarga asoslangan bo‘lmasa-da, ular
dunyoning yaralishi, tarixiy voqea-hodisalar, insoniyat hamda jamiyat taraqqiy
topishida turli xalqlarning o‘ziga xos hayotiy qarashlari to‘g‘risidagi tasavvurni
paydo qilishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi 2
.
Ya’ni doston millat tarixi, yashash joyi, urf-odati,
an’anasi, psixologiyasi, e’tiqodi, hayotga qarashi to‘g‘risida ma’lumot beruvchi ilk
manbalardan biridir. Zero dostonlarning yaratilishi va ruhiyati tarixga borib
taqaladi va uni aks ettiradi. Har bir millatning o‘ziga xos tarixi bo‘lsa ham yer
yuzida shunday millatlar borki, ularga tegishli dostonlar mavjud emas. Shu o‘rinda
ta’kidlash lozimki, doston yaratilishining ikki muhim sharti bor:
1. Millat afsonalar va boy mifologik ijod
namunalariga egaligi bilan ajralib turishi kerak. Buning uchun esa mazkur millat
ibtidoiy davrlardan mavjud bo‘lmog‘i darkor.
1
Xo’jayev. A, Xo’jayev. K – Qadimgi manbalarda xalqimiz o’tmishi., Toshkent., “Ma’naviyat”. 2004. B .97.
2
Малов. С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. // М.-Л.: 1951. C .30.
15

2. Millat tarixi jang, kurash,
qahramonlikka boy bo‘lishi va tarixan muhim ahamiyat kasb etgan bo‘lishi shart.
Turkiy dostonlar mifologik-epik qarashlarining natijasi sifatida paydo bo‘lishi va
shakllanishi jihatidan ikki davrga bo‘linadi: I. Islomdan avvalgi turkiy
dostonlar II. Islomdan keyingi turkiy
dostonlar Birinchi bosqichga tegishli qadimgi
turkiy dostonlar asosan miloddan avvalgi I mingyillik o‘rtalaridan milodiy I
mingyillik o‘rtalarigacha bo‘lgan davrlarni o‘z ichiga oladi. Bu dostonlar Saka,
Hun, Ko‘kturk, Uyg‘ur tarixlariga tegishli dostonlardir. Eski turkiy doston
namunalari turli manbalardan olingan. Bularning bir qismi Yevropa, Xitoy, Eron,
arab manbalarida, ikkinchi qismi esa turkiy xalqlarning og‘zaki va yozma adabiy
namunalarida saqlangan. “Dunyoning yaralishi
haqida” dostoni turkiy mifologik-falsafiy qarashlarning in’ikosi sifatida
xarakterlidir. Shubhasiz, dunyoning yaralishi va boshqarilishi bilan bog‘liq turkiy
e’tiqod bunday tasavvurlar markazida turadi. “Bir zamonlar faqat Tangri Qoraxon
va suv bor edi. Qoraxondan boshqa ko‘ruvchi, suvdan boshqa ko‘rinuvchi yo‘q
edi. Oq Ona ko‘rindi. U Qoraxonga “yarat” deb, qayta suvga sho‘ng‘idi. Buni
eshitgan Qoraxon bir Erkak yaratdi”. Bu parchada dunyoning va insonning
yaralishi haqida turk mifologik qarashlari diqqatni jalb etadi. Doston mazmunidan
ma’lumki, inson (Erlik-shayton) Tangri bilan birga uchayotganda undan yuqori
ko‘tarilgani uchun jazolangan va Tangri dunyoni yaratish maqsadida unga suv
tubiga tushib, u yerdan tuproq olib kelishni buyuradi. Lekin Erlik bu yerda ham o‘z
hislatini yashirmay, o‘z dunyosini yaratish uchun olib kelgan tuproqdan bir
chimdimini bo‘g‘zida olib qoladi.
Tangri tuproqqa “kattalash” deb buyruq berganda dunyo paydo bo‘ladi, ayni
paytda Erlikning bo‘g‘zidagi tuproq ham kattalashib, og‘ziga sig‘may qoladi va
birin-ketin yerga to‘kila boshlaydi. Natijada Tangri yaratgan bir tekis dunyoning
muvozanati buzilib, tog‘lar va tepaliklar paydo bo‘ladi. Bu dostonda Qoraxonning
dunyoga ega bo‘lishi, uning nizomini yaratishi, odam naslining vujudga kelishi,
dunyoga tarqalishi va boshqa jihatlar eski turkiy mifologik tasavvur va e’tiqodlarga
16

xos ravishda tasvirlangan. Dostonda Tangri Qoraxon timsolida ko‘hna
turkiylarning yagona Tangri haqidagi tasavvurlari aks etadi. Voqealar esa Nur,
Zulmatlar va Yer yuzi deb nomlangan uch olamda sodir bo‘ladi. Nur olami
osmonda joylashadi. Bu olamning hukmdori Tangri Qoraxondir. Yer yuzi o‘rta
tabaqa hisoblanadi. Bu yerda Tangri yuborgan malaklar yashaydi. Zulmat olami
esa yer ostida bo‘ladi. Ushbu makonda yomon ruhlar, jinlar yashaydi va unga Erlik
(shayton) hukmrondir. Dostonda Tangri Qoraxon ko‘kning eng yuksak tabaqasi
bo‘lgan o‘n yettinchi qavatda o‘tirib, dunyoni boshqarishi haqida berilgan fikrlar
dunyoga egalik qiluvchi yagona Tangri ilohiy e’tiqod vazifasiga mos tushadi.
“Bo‘zqurt”, “O‘g‘uz xoqon”, “Shu”, “Ergenekon”,
“Ko‘chish” va boshqa dostonlarining matnlari butunligicha bizgacha yetib
kelmagan bo‘lsa ham, mazkur dostonlar turkiy epos boyligining, estetik g‘oya
mukammalligining tasdig‘i ekanligi bilan ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Yuqorida sanab o‘tilgan dostonlar ayni paytda turkiy xalqlarning etnogenezisi,
siyosiy boshqaruvchanlik mahorati va diniy qarashlari, milliy o‘ziga xosligini aks
ettirishi bilan katta rol o‘ynaydi. “Bo‘zqurt” dostonlari Ko‘kturklarning yangi nasli
vujudga kelishi va shakllanishi to‘g‘risida 3 variantdagi rivoyatlardan iborat.
Boshqalar kabi bu dostonning ham to‘liq matni topilmagan. Doston kichik
parchalar shaklida Xitoy manbalarida saqlangan. Taxmin qilinishicha, doston
dunyoning yaralishi haqidagi turkiy xalqlarning mifologik-badiiy g‘oyalaridan
keyingi davrlarda shakllangan. Chunki bu yerda dunyoning ilk odamlaridan emas,
dushmanning vahshiyligi natijasida butkul qirib tashlangan (oyoqlari kesilgan 10
yoshli boladan boshqa) Ko‘kturklarning keyingi nasli haqida so‘z boradi. Bu
ko‘payishda bo‘z qurt (bo‘z bo‘ri) Ona bo‘ri vazifasini bajaradi. Dostonning qisqa
mazmuni shunday: Lin nomli dushman xalq turkiylarni mag‘lub etadi. 10 yoshli
o‘g‘il boladan boshqa hammani qatl qilishadi. Haligi bola o‘z ajali bilan o‘lishi
uchun oyoqlarini kesib, botqoqlikka tashlashadi. Bir urg‘ochi bo‘ri bolani go‘sht
bilan boqadi, undan homilador bo‘ladi. Dushman
bolaning sog‘ qolganini bilib, uni o‘ldiradi. Bo‘ri qochib yashirinadi. Bir g‘orda 10
ta o‘g‘ilni dunyoga keltiradi. Ular katta bo‘lgach, boshqa urug‘dan bo‘lgan
17

qizlarga uylanishadi. Yangi dunyoga kelgan bolalar g‘orga sig‘magani uchun
Oltoy tog‘larining etaklarida qo‘nim topishadi. Ko‘rinib turganidek, “Bo‘zqurt”
dostonlarida Ko‘kturklarning ajdodlari, ularning xalq sifatida shakllanishi o‘z
aksini topib, turkiy xalqlarning doston tafakkuridagi ajdodlarining bo‘ridan
tarqagani haqidagi tasavvurni tasdiqlagan. Taxminan I mingyillik o‘rtalarida
shakllangan “Ergenekon” dostonidagi hodisalar muayyan ma’noda “Bo‘zqurt”
dostonlari bilan uyg‘unlashadi. To‘g‘rirog‘i, bu dostonda turkiy xalqlarning
shajarasi, qabila guruhlari shaklida birlashishi, qadimgi hayot tarzlari to‘g‘risida
berilgan ma’lumotlar deyarli “Bo‘zqurt” dostonlaridagi fikrlarga yaqin.
“Ergenekon”
dostonida O‘g‘uzxon shajarasidan bo‘lgan Mo‘g‘ul xoni Ilxon bilan Tatar xoni
Sevinchxon o‘rtasidagi kurash natijasida mo‘g‘ullar o‘ldiriladi, asirlar esa
dushmanlar shajarasini qabul qiladilar. Ilxonning o‘g‘li g‘iyon va jiyani Nukuz o‘z
ayollari bilan qochib, tog‘lar orasida joylashgan qadam yetmas joyga borishadi.
Ular bu yerning nomini Ergenekon (baland tog‘ yonbag‘ri, vodiy, dovon va b.
ma’nolarda) deb qo‘yishadi va uzoq vaqt shu yerda yashashga majbur bo‘lishadi.
“Bo‘zqurt” dostonlarining qahramonlari g‘orga sig‘a olishmaganidek, bu dostonda
ham 400 yildan so‘ng Ergenekon ularga torlik qilganini ko‘ramiz. Mo‘g‘ullar
hukmdori Bo‘rte Chine xalqni yig‘ib, ularga shunday deydi: “Ey, muqaddas Bo‘z
bo‘ri onaning jasur o‘g‘illari va farzandlari! Ota-bobolarimizga qadim
zamonlardan beri Ergenekon yurti muqaddas makon bo‘lgan. Oradan ancha yillar
o‘tdi. Ko‘ktangri bizni asradi, ulg‘ayib, ko‘paydik. Buning uchun muqaddas
Ergenekon yurti oldida barchamiz boshimizni egib, hurmat bajo keltiraylik. Faqat
biz ulug‘ bobolarimizning qabrlari joylashgan muqaddas vatanimizning mana shu
yuksak tog‘lar ortida ekanligini unutmasligimiz lozim. Ortiq otlarimizni ota
vatanimiz tomon choptirish vaqti keldi. Tatarlarni vatanimizdan quvib chiqaramiz.
Shu tariqa intiqomimizni olib, tuproqlarimizni qaytarib olaylik”.
Ular Ergenekondan chiqish uchun yo‘l topa olishmaydi. Bir temirchi ularga
bu yerda temir koni borligini aytadi. Tog‘ni (temirni) eritish uchun 70 bosqon
tayyorlashadi. Bir tuya o‘ta oladigan o‘lchamda tog‘ni eritib, u yerdan xalos
18

bo‘lishadi. Vatanlariga qaytib tatarlardan qasos olishadi. “Alp Er To‘nga”
qahramonlik dostonidir. Alp Er To‘nga mil.av. VII asrda Sakalar davrida yashab,
taxminan mil.av. 624 yoki 625-626-yillarda forslar tomonidan hiyla bilan
o‘ldirilgan Turk xoqonidir. Alp Er To‘nga Turon hukmdori Beshangning o‘g‘lidir.
Uning Barsxon, Qoraxon, Shida va Alak ismli 4 o‘g‘li bo‘lgani haqda ba’zi
ma’lumotlar mavjud.
Manbalarda u mardligi bilan dovrug‘ taratgan, bilimdon, axloqli turkey
hukmdor sifatida taqdim etiladi. Alp so‘zi qadimgi turkiylarda “kuchli”, “bahodir”,
“qahramon”, “jasur” va b. ma’nolarda keladi. Alp Er To‘nga muayyan davrlarda
Movarounnahr, Yettisuv, Savran, Shosh (Toshkent), Sayram, Talas, Shu
viloyatlarida hukmronlik qilgan, ushbu hududlarda bunyodkorlik ishlari bilan
mashg‘ul bo‘lgan, yangi shaharlar insho etgan. Abu Rayhon Beruniyning “Jahon
iqlimlari tasviri” asariga asoslanib, Xonbaliq (Bolosog‘un), Romiton va Afrosiyob
(Samarqand) shaharlarini Alp Er To‘nga insho ettirganini aytishimiz mumkin.
“Alp Er To‘nga” dostoni hajm jihatdan katta bo‘lsa ham, asarning to‘liq matni
yetib kelmagan. Bu dostonning qisqacha matni asosan Firdavsiyning “Shohnoma”
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” va Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu
lug‘atut-turk” asarlari asosida barpo etilgan. Lekin bular bilan birga Rashididdin
Fazlullohning “Jome ut-tavorix” (“Tarixlar to‘plami”) va Abu Rayhon
Beruniyning “Jahon iqlimlari tasviri” asarlarida doston haqida berilgan
ma’lumotlar o‘rganilib, ushbu ma’lumotlardan kerakli darajada foydalanilgan 1
.
Ba’zi manbalarda, ayniqsa, Firdavsiyning “Shohnoma”
asarida Alp Er To‘nga Afrosiyob nomi bilan ataladi. “Bilgamish” Shumer (turkiy)
dostonidir. Shumerlar qadimgi Sharqda boy madaniy merosga ega xalqlardan biri
bo‘lgan. Shumerlarning etnik kelib chiqishi, Dajla va Frot daryolari o‘rtasida
yashagungacha bu hududlarga qayerdan kelishgani, tili, madaniyati, maishati,
boshqaruv tizimlari va boshqalar to‘g‘risida ilmiy manbalarda turli fikrlar mavjud.
Shumerlar nafaqat qadimgi Sharqda, balki G‘arbda ham fan va madaniyat,
ekinchilik, bunyodkorlik, siyosiy boshqaruv va boshqa sohalar taraqqiyotida
1
Asqarov . A. “ O ’ zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi ”. T., “Universitet”, 2007. B.44.
19

muhim rol o‘ynagan. Ingliz olimi L. Bullin aytganidek, “G‘arb madaniyati ham
Shumerdagi asosiy o‘choqdan uchqun olgan. Misr, Bobil, Ossuriya, Finikiya,
qadimgi yahudiy va nihoyat, yunon madaniyatlarining manbayini ham Shumerda
izlash kerak”. Shumer tarixi va madaniyatining taniqli tadqiqotchisi Kramerning
“tarix Shumerdan boshlanadi” fikri tasodif emas, tarixga, faktga tayangan holda
katta haqiqatlarni tasdiqlaydi. Shumer tili Sharqning eng ahamiyatli madaniyat va
siyosiy tili bo‘lgan. Taxminiy hisob-kitoblarga ko‘ra tosh va gil
lavhalar ustiga bu tilda 150 dan ortiq matn yozilgan. Shumer tili ayni paytda davlat
tili sifatida qadimgi Sharqning yetakli tillari qatorida o‘z joyini saqlab qolgan.
Qo‘lga kiritilgan matnlar, moddiy dalillar va b. tahlili shumerlar etnik jihatdan
turklarga yaqinroq ekanliklarini ko‘rsatadi. Shumer tili bilan turkiy tillarning so‘z
ildizlaridagi o‘xshashlik, bir qator boshqa til xususiyatlarining bir xilligi, eski
shumerlar mifologik matn, doston va qo‘shiqlari bilan turkiy folklordagi syujet,
fikr va b. tizimlari orasidagi yaqinlikning mavjudligi genetik jihatdan Shumer-turk
aloqasini tasdiqlashga imkon yaratad.
20

2.2 Qardosh turkiy xalqlar tarixini o’rganilishi
Eng qadimgi turkiy tilda yaratilgan va turk-runiy yozuvida bitilgan O’rxun-
Enisey bitiklari VI-VIII asrlarda yozib qoldirilgan bo’lib, ular ta’:lim-tarbiyaga oid
qimmatli ma’:lumotlar beradi. Toshga o’yib yozilgan O’rxun-Enisey yodgorliiklari
dastlab Enisey havzasida, so’ngra, Mug’ulistonning O’rxun daryosi bo’yida
topilib, daniyalik olim Vilgelm Tomson 1893 yilda bu yozuvlarni birinchi bo’lib
o’qigan. Undan so’ng yana bir qancha olimlar ushbu yozma yodgorliklarni
o’rganish yuzasidan ilmiy-tadqiqotlar olib bordilar. O’zbekistonda Oybek,
O.Sharaffuddinov, N.Mallaev, A.Kayumov, N.Raxmonovlar tadqiqot ishlari olib
bordilar va uning ta’lim-tarbiyadagi o’rnini yoritib berdilar. Ma’lumki, asr
o’rtalariga kelib, Oltoy, Ettisuv va Markaziy Osiyo xududlarida turk undan so’ng
yana bir qancha olimlar ushbu yozma yodgorliklarni o’rganish yuzasidan ilmiy-
tadqiqotlar olib bordilar. O’zbekistonda Oybek, O.Sharaffuddinov, N.Mallaev,
A.Kayumov, N.Raxmonovlar tadqiqot ishlari olib bordilar va uning ta’lim-
tarbiyadagi o’rnini yoritib berdilar. Ma’lumki, asr o’rtalariga kelib, Oltoy,
Ettisuv va Markaziy Osiyo xududlarida turk hoqonligi tashkil topdi. Bu xoqonlik
g’arbda Vizantiya, janubda Eron, Xindiston, sharkda Xitoy bilan chegaradosh
bo’lgan, Turk xokonligi Turkyut davlati deb ham atalgan. Xoqonlik 604 yilda
Sharqiy va «Garbiy xoqonlikka ajralgan. VIII asr o’rtalariga kelib esa Turk
xoqonligi tugallandi. Turk xoqonligi asosan, 3 kishi: Bilga xoqon (Mug’ilyon),
sarkarda Qultegin va vazir Tunyukuklar qo’lida markazlashgan edi. Bitiktoshlarda
turk xokonlarining yurishlari, bu yurishlarda ko’rsatgan jasoratlari, ularning
bilimli, mard, xalqparvar alp yigitlar ekanligi bayon etiladi. O’z vatani mustaqilligi
uchun kurash, xalqni asoratdan olib chikish, ularning birligini ta’:minlash
xoqonlar Bumin, Istami, Eltarish, Eltarishning o’g’illari Bilga xoqon va
lashkarboshi Kul tegin, ma’naviy otalari Tunyukuklarning zimmasiga tushgani
hikoya qilinadi 1
. Masalan, Kul tegin
bitigida u xalqparvar, tadbirkor, xalq kelajagini o’ylaydigan jonkuyar sarkarda, o’z
manfaatidan xalq manfaatini yuqori qo’yadigan shaxs masalan, Kul tegin bitigida u
1
Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. T :.2007. B .89.
21

xalqparvar, tadbirkor, xalq kelajagini o’ylaydigan jonkuyar sarkarda, o’z
manfaatidan xalq manfaatini yuqori qo’yadigan shaxs sifatida ta’riflanadi. Kultegin
Eltarish xoqonning kichik o’gli, u 7qa’ yil, g’7 fevralda kirq etti yoshida vafot
etadi. Bitigtosh 7qg’ yilda o’rnatilgan. Bu bitik toshda barcha voqealar Kul
teginning akasi bilga xoqon tilidan hikoya qilinadi. Uning xaqiqiy ismi Mo’g’ilyon
bo’lgan. Bitik muallifi Kulteginning jiyani Yo’llug’ tegindir.
Kultegin bitigida Bilga
hoqonning og’a-inilariga, qarindosh uruglariga murojaati, ularning xatolari tufayli
turk elida ko’p ko’p falokatlar yuz bergani ifodalanadi. Turkiylarning harbiy
yurishlari, ularga qo’shni bo’lgan tobg’achlarning bosqinchiligi tufayli xalq
boshiga kulfatlar tushgani, ularning yolg’onchilik, firibgarlik qurboni bo’lganligi
ta’:kidlangan. «Oltin, kumush, ichkilik, ipakni shuncha hisobsiz berayotgan
Tabg’ach xalqi so’zi shirin, ipak kiyimi nafis ekan. Shirin so’zi va ipak kiyimi
bilan aldab, yiroq xalqni shu hilda yaqinlashtirar ekan. Yaxshi qo’shni bo’lgandan
keyin yovuz ilminiu erda o’rganar ekan. Yaxshi dono kishini, yaxshi alp kishini
yo’latmas ekan, biror kishi adashsa, urug’i, xalqi, uyi, yopinchig’iga qo’ymas
ekan. Shirin so’ziga, nafis ipagiga aldanib, ko’p turk xalqi, o’lding.
Shirin so’zi va ipak
kiyimi bilan aldab, yiroq xalqni shu hilda yaqinlashtirar ekan. Yaxshi qo’shni
bo’lgandan keyin yovuz ilminiu erda o’rganar ekan. Yaxshi dono kishini, yaxshi
alp kishini yo’latmas ekan, biror kishi adashsa, urug’i, xalqi, uyi, yopinchig’iga
qo’ymas ekan. Shirin so’ziga, nafis ipagiga aldanib, ko’p turk xalqi, o’lding. Turk
xalqining ayrimini u erda yovuz kishini shunday pishiqlar ekan: yiroq bo’lsa.
Yomon ipak beradi, yaqin bo’lsa, yaxshi debo beradi, deb shu hilda pishiqlar ekan.
Ilmsiz kishi u so’zga ishonib, unga yaqinlashib ko’p kishi o’ldilar Hoqonning
xalqqa murojaatida uning hokimiyatni mustahkamlash, o’zaro urushlargsha chek
qo’yish, tinch-totuv bo’lib yashashga undashdek ezgu maqsad ham yotadi. Kul
tegin esa dono, bahodir, jasur inson sifatida tasvirlanadi.
Hoqonning xalqqa murojaatida uning hokimiyatni mustahkamlash, o’zaro
urushlargsha chek qo’yish, tinch-totuv bo’lib yashashga undashdek ezgu maqsad
22

ham yotadi. Kul tegin esa dono, bahodir, jasur inson sifatida tasvirlanadi. Kultegin
bitigida Bilga hokon eng muhim insoniy hislatlar, hayotiy zaruriyatlar haqida pand
nasixatlar qiladi. Turk xalqi birlashmagani, bir-biriga ishonmagani uchun, hiyla va
firib qurboni bo’lib, tabg’achlar ularni qul va cho’ri etgani, qashshoq, erksiz va
mute bo’lganligini kuyunib so’zlaydi. Ikkinchi bitik Bilga hoqon haqida.Bu
bitiktosh Eltarish Hoqonning katta o’g’li, Kish, tinch-totuv bo’lib yashashga
undashdek ezgu maqsad ham yotadi. Kul tegin esa dono, bahodir, jasur inson
sifatida tasvirlanadi 1
. Kultegin bitigida Bilga hokon eng muhim insoniy
hislatlar, hayotiy zaruriyatlar haqida pand nasixatlar qiladi. Turk xalqi
birlashmagani, bir-biriga ishonmagani uchun, hiyla va firib qurboni bo’lib,
tabg’achlar ularni qul va cho’ri etgani, qashshoq, erksiz va mute bo’lganligini
kuyunib so’zlaydi. Ikkinchi bitik Bilga hoqon haqida.Bu bitiktosh Eltarish
Hoqonning katta o’g’li, Kul teginning akasi Bilga hoqon sharafiga uet yilda
o’rnatilgan. Bilga hoqon uer yilda ellik yoshida o’z yaqinlari tomonidan zaharlab
o’ldirilgan. Bu bitik ham Yo’llug’ tegin tomonidan yozilgan.
Ikkinchi bitik Bilga hoqon
haqida.Bu bitiktosh Eltarish Hoqonning katta o’g’li, Kul teginning akasi Bilga
hoqon sharafiga uet yilda o’rnatilgan. Bilga hoqon uer yilda ellik yoshida o’z
yaqinlari tomonidan zaharlab o’ldirilgan. Bu bitik ham Yo’llug’ tegin tomonidan
yozilgan. Bilga hoqon bitigida usnlik hokimiyatida tinsnlik totuvlik hukmron
bo’lgani, uning davlatni adolat bilan boshqargani, turkiy xalqlarni birlashtirgani,
o’z yurtini boy-badavlat etib, iqtisodiy jihaotdan mustahkamlagani mahorat bilan
tasvirlangan. Bu bitikda xalq hoqonidan, vatanidan ayrilmasa, betashvish hayot
kesnirish ifodalanadi 2
. O’z navbatida, davlat boshliqlarining hattiharakatlari,
yurgizgan siyosatlari bayon etiladi. So’ngra Bilga hoqon yurishlari haqida hikoya
qilinadi. Bilga hoqon turk eli o’rtasida elparvar hoqon deb tanilgan edi. (Bilga
so’zining ma’noisi dono deganni anglatadi.) U turkxalqining vatani abadiy bo’lishi
1
Ахмедов Б. Узбекларнинг этник тарихини урганишда кулёзма манбаларни урни. Тарихдан сабокдар.
Тошкент, 1994. B .76.
2
Ўрта осиё халқларининг этник тарихи ва минтақада юз берган демографик жараёнларнинг манбаларда акс
этиши. Масул мухаррир. Д. Алимова, А. Аширов. Т.: 2011. B . 64. .
23

usnun kurashadi.Xalqqa qarata shunday o’git qilar edi: Vatanni saqlab qolmoq
faqat hoqonga emas, xalqqa ham bog’liq. Ajdodlarimizning xato va yutuqlari
buning dalilidir. Xalq hoqonning yo’l- yo’riqlarini amalga oshirmasa, boshiga ko’p
kulfatlar tushadi. Hoqon o’ta ishonuvsnan bo’lmasligi, boshqalarining gapini
o’ylab, mlohaza qilib amalga oshirishi lozim. Samimiy so’zni yolg’ondan ayira
bilishi kerak.Qattiqqo’l hoqon o’z xalqiga yomonlikni ravo
ko’rmaydi.Ishoonuvsnan bo’lsa, yaxshiyomonni ajrata olmasa, fojeaga yo’l
osniladi, boshboshdoqlik boshlanadi. Bilga hoqon ana
shunday tarqoq halqni birlashtirdi, ayoqqa turg’izdi, u usnun farovon hayot
yaratdi.Yurtboshining boylikka xirs qo’yishi xalqning nosnor xayot kesniriga olib
keladi, deb hisobladi. Tunyukuk bitigi esa eq misradan iborat bo’lib, uqu-uqi
yillarda, Tunyukuk hayotligida yozilgan. Bu bitikda Tunyukuk vatanparvar shaxs
sifatida nomayon bo’ladi. Undagi insoniy fazilatlar, ezgulik, insonparvarlik
hislatlari uning qo’shni xalqlar o’rtasidagi obro’sini yanada oshirib yubordi.
Masalan, uning asirlarni o’z yurtlariga jo’natib yuborishi boshqa dushman
qabilalarning ham bosh egib kelishiga, bu esa ezgulik bilan yovuzlik, qon
to’kishning oldinni olish mumkinligini ko’rsatdi, ammo shu bilan birga hoqonlik
qonnunlarini, manfaatlarini qattiq himoya qilib, jasorat namunasini ko’rsatdi.
Qardosh turkiy xalqlar.Bu atama zamirida juda chuqur ma no bor.Turkiyʼ
xalqlar azaldan birdamlikda yashab kelgan.Markaziy osiyo davlatlari,Turkiya
Ozarbayjon kabi davlatlar turkiy davlatlar ichida eng yiriklari sanaladi.Albatta
bularning ichida Turkiyani alohida ajratib otish joiz sanaladi.Turkiya tarixiy
jihatdan o'zbek xalqi bilan azaliy do'stlik aloqalarini o rnatib juda katta natija va
ʻ
samaralarni ko rsatmoqda.
ʻ Mahmud Koshg‘ariy turkiy xalqlarning ilk o‘rta asr
madaniyati arboblaridan bo‘lib, tilshunoslik, xususan, turkiy tillarni o‘rganish
sohasida mashhur bo‘ldi va tarixda o‘chmas iz qoldirdi. Uning “Devonu lug‘atit
turk” asarini o‘sha davrlarda turkiy xalqlar hayoti haqidagi qomusiy asar deb atash
mumkin. Muallif “Devon”ida bu haqda shunday deydi: “Xudo davlat quyoshini
turklar burchida yaratdi, falakning ham shular mulkiga moslab aylantirdi. Ularni
turk deb atadi, mulkka ega qildi, ularni zamonamizning hoqonlari etib ko‘tardi.
24

Zamon ahlining ixtiyor jilovini shular qo‘liga topshirdi, xalqqa bosh qildi, bularni
to‘g‘ri yo‘lga yurishga qodir qildi. Bularga yaqin bo‘lish uchun eng asosiy yo‘l –
ularning tillarida so‘zlashishdir. Chunki ular bu tilda gaplashuvchilarga yaxshi
quloq soladilar, ularga o‘zlarini yaqin tutadilar, zarar bermaydilar. Men turklar,
turkmanlar, o‘g‘uzlar, chigillar, yag‘molar, qirg‘izlarning shaharlarini, qishloq va
yaylovlarini ko‘p yillar kezib chiqdim, lug‘atlarini to‘pladim”.
Manbalarda Koshg‘ariy turkiy tillarga bag‘ishlangan
ikkita yirik asar yozganligi qayd etiladi. Mazkur asarlardan biri “Javohirun nahvi fi
lug‘atit turk” (Turkiy tillar sintaksisi javohirlari) nomi bilan, ikkinchisi esa
“Devonu lug‘otit turk” (Turkiy tillar so‘zlari lug‘ati) deb atalgan. Biroq bu
asarlarning faqat ikkinchisi bizgacha yetib kelgan. “Devonu lug‘otit turk” asari
taxminan 1068-1074 yillar oralig‘ida yozilgan. Tilni kishilar o‘rtasida aloqa
vositasi sifatida, jamiyat hayotini aks ettiruvchi ko‘zgu sifatida tushungan muallif
o‘zining mashhur “Devon”ida aynan bir davrga oid bo‘lgan turlicha turkiy tillar
hodisalarini, faktlarini sinxron – qiyosiy metod asosida solishtiradi, taqqoslaydi.
Mahmud Koshg‘ariy sinxron – qiyosiy metod bilan qurollangan holda turkiy
qabilalarni kezib, asosiy diqqat-e’tiborini ularning tillaridagi umumiy va farqli
xususiyatlarga qaratadi. Shuningdek, u turkiy qabilalarning joylashish o‘rni haqida
ham qimmatli, asosli jug‘rofiy ma’lumotlar beradiki, bu “Devon”dagi faktlarning,
fikrlarning, qarashlarning ob’yektivligini ta’minlaydi.
Mahmud Koshg‘ariy mazkur asariga o‘zi tuzgan dunyo
xaritasini ilova qiladi. Xaritada mamlakat, shahar, qishloq, tog‘, cho‘l, dengiz,
ko‘l, daryo kabilarning nomlari yozilgan. Xaritada aks etmagan ba’zi bir nomlar
lug‘at matnida izohlangan. Xarita asosan, Sharqiy yarim sharga to‘g‘ri keladi.
Asarning bugungi kundagi ahamiyati haqida shuni aytish mumkinki, uni o‘rganish
asnosida barcha turkiy xalqlar bir oila vakili ekani, qardosh, qarindoshligi
zehnlarda yana bir bor qaror topadi. Devonda ko‘plab lug‘atlar borki, ular bugungi
kunda Osiyo xalqlari orasida iste’molda mavjud va shu bilan birga aynan bir xil
yoki bir-biriga juda yaqin talaffuz qilinadi. Masalan, et - o‘zbek adabiy tilida
go‘sht deb yuritilsa-da, lahjalarida et deyiladi. Turk va qozoq tillarida ham go‘sht
25

“et” deb yuritiladi. O‘tloq - (yaylov) o‘zbek tilida “o‘tloq”, turk tili “otlak”
deyilgan. Devondan bu kabi misollarni juda ko‘p keltirish mumkin.
Yuqorida keltirilgan lug‘atlardan ma’lum
bo‘ladiki, turkiy xalqlarning barchasi bir millat, bir oilaga mansubdir. Ularning tili,
madaniyati, urf-odatlari bir-biriga juda yaqin. O‘zaro muloqotda tarjimonga ehtiyoj
sezilmaydi. “Devonu lug‘atit turk” asarining bugungi kundagi muhim
ahamiyatlaridan biri shu bo‘lib, turkiy xalqlarning bir oila vakili ekanini har dam
va har vaqt bizlarga eslatib turadi. O‘zaro hamkor va do‘st-birodar, ahil-inoq
bo‘lishga chaqiradi.
26

Xulosa
Xulosa sifatida aytish mumkinki Turkiy Xalqlar bugungi kunda ham bundan
oldingi davrlarda ham dunyoda oz orniga ega xalqlardan biri hisoblanadi. Bu ko pʻ
jihatdan ularning tarixi bilan bog liq hodisa hisoblanadi.Chunki turkiy xalqlar
ʻ
bugun yoki kecha paydo bo lib qolmagan. Ularning tarixi juda uzoq davrlarga
ʻ
borib taqaladi.Turkiy xalqlarning kelib chiqishi ham adabiyoti va san ati ham
ʼ
tashqi antropologik qiyofasi ham uzoq tarixli.
Misol uchun O zbek xalqi tarixiy jihatdan eng qadimiy xalqlardan
ʻ
hisoblanadi va bu yerda uzoq davrlik svilizatsiya, uzoq davrlik tarix, uzoq davrlik
ilm fan rivojlangan. O'zbek xalqi turkiy xalqlarning bir bogini sifatida dunyoga
juda mashhur ilm fan namoyondalarini yetishtirib chiqargan. Turkiya davlati
misolida qaraydigan bo lsak bu davlat bu xalq o'rta asrlarda dunyoning eng
ʻ
qudratli imperiyalaridan biri edi. Turkiya hududi Yevropa va Osiyo chorrahasida
joylashgan va bu uning geosiyosiy o yinchi sifatida shakllanishiga imkon yaratdi.
ʻ
Yani Turkiya o'rta asrlarda ham va albatta bugungi kunda ham juda qulay
makonda joylashgan. Bu esa bugungi kunda turkiy xalqlarning dunyodagi o rnini
ʻ
qanchalik muhim ekanligini ko rsatib bermoqda. Xulosa qilib aytganda qadimgi
ʻ
turk hoqonligi o’zining boy madaniy yodgorliklari bilan o’zbekiston tarixini
o’rganishda asosiy manba bo’lib xizmat qiladi. Erondagi kirmonshoh yaqinidan
topilgan O’rxun Enasoy bitiklarida aks etgan vatanparvarlik, qarindosh urug’chilik
va mahalliychilik munosabatlari hozirgacha avlodlarga o’rnak bo’la oladi. Bolga
hoqonning donoligi Kul teginning vatanparvarligi to’nyuquqning oqilligi har
sohada ham o’rganishga arzirli mavzu hisoblanadi. O’zbek xalqining, butun turk
xalqlarining dastlabki yozma manbasi hisoblangan bu bitiklar asrlar davomida o’z
qadrini yo’qotmay sayqal topib kelmoqda.
Birinchidan, hozirgacha bizga eng qadimgi yodgorlik sifatida Urxun –
Yenisey bitiklari o’rgatilar edi. haqiqatan ham, ushbu bitiklar bizgacha to’liq yetib
27

kelgan yagona yodgorlik hisoblanadi. Mazkur bitiklar XVIII asr oxirlari va XIX
asr boshlarida Urxun va Yenisey daryolari sohillaridan topilgan bo’lib, ular V-VII
asrlarda yashagan turkiy xalqlarga taalluqlidir. Ular turk runiy yozuvlari deb ham
yuritiladi. Ma’lumki, V-VII asrlarda Markaziy Osiyoda turk hoqonliklari hukmron
bo’lgan. Bu hoqonliklarning boshliqlaridan bo’lgan Bilga hoqon va uning
ukasi Qulteginlar turkiy xalqlarni birlashtirish uchun katta ishlarni amalga
oshirgan. Ikkinchidan, ana shu turk hoqonlarining qabr toshlariga yozilgan bitiklar
bizgacha to’liqyetib kelgan. Bu yozuvlarni rus va chet el olimlari o’qish
uchun qariyb 100 yil vaqt sarf qildi. Nihoyat bu sirli yozuvni daniyalik olim
V.Tomsen birinchi bo’lib o’qishga muvaffaq bo’ldi. Bu yozuvlarda turkiy
xalqlarning davlat qurishdagi olib borgan kurashlari hikoya qilingan. Jumladan,
turk ellarining o’z mustaqilligi uchun Xitoy bosqinchilariga qarshi va ularning
o’zaro bir – birlari bilan olib borgan urushlari tasvirlangan.
Ikkinchidan, ana shu turk hoqonlarining qabr
toshlariga yozilgan bitiklar bizgacha to’liqyetib kelgan. Bu yozuvlarni rus va chet
el olimlari o’qish uchun qariyb 100 yil vaqt sarf qildi. Nihoyat bu sirli yozuvni
daniyalik olim V.Tomsen birinchi bo’lib o’qishga muvaffaq bo’ldi. Bu yozuvlarda
turkiy xalqlarning davlat qurishdagi olib borgan kurashlari hikoya qilingan.
Jumladan, turk ellarining o’z mustaqilligi uchun Xitoy bosqinchilariga qarshi va
ularning o’zaro bir –birlari bilan olib borgan urushlari tasvirlangan.
28

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2021-yil 20 – yanvardagi
yeg’ilishida gumanitar fanlarni rivojlantirish to’g’risida so’zlagan nutqidan.
II. Ilmiy adabiyotlar.
2. Ўрта осиё халқларининг этник тарихи ва минтақада юз берган
демографик жараёнларнинг манбаларда акс этиши . Масул мухаррир. Д.
Алимова, А. Аширов. Т.: 2011.
3. Бернштам А.Н. Древнейшие тюркские элементы в этногенезе Средней
Азии; К вопросу о происхождении киргизского народа / Советская
этнография. Т.VI-VII. М., Л., 1947 . С.Е. Малов. Памятники
древнетюркской письменности. Тексты и исследования. // М.-Л.: 1951
4. Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. T:.2007.
5. Dadaboyev. H. O‘zbek terminologiyasi. T. 2019.
6. Xo’jayev. A, Xo’jayev. K – Qadimgi manbalarda xalqimiz o’tmishi.,
Toshkent., “Ma’naviyat”. 2004.
7. Asqarov. A. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”,
2007
8. Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001.
9. Ахмедов Б. Узбекларнинг этник тарихини урганишда кулёзма
манбаларни урни. Тарихдан сабокдар. Тошкент, 1994.
10. Шониёзов К. Узбек халкининг шаклланиш жарасни. Тошкент, 2001.
11. Ўрта осиё халқларининг этник тарихи ва минтақада юз берган
демографик жараёнларнинг манбаларда акс этиши. Масул мухаррир. Д.
Алимова, А. Аширов. Т.: 2011.
29

O’rta asrlarda turkiy tilli xalqlarning kirib kelishi

Sotib olish