O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	45000UZS
Hajmi	89.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari

Sotib olish

Mundarija
Kirish …………………………………………………………………………..2-3
I BOB. O‘rta asrda ijtimoiy-iqtisodiy tizimida yer-suv munosabatlarining
nazariy asoslari.
1.1 Somoniylar, Qoraxoniylar va G‘aznaviylar davridagi yer-suv boshqaruvi..4-13
1.2 Jamoaviy xo‘jaliklar va yerga egalikda mahalliy an’analar………………14-19
II BOB. Movarounnahr va Xorazmda yer-suv munosabatlari.
2.1 Xorazimshoxlar davlatida qishloq xo’jaligining rivojlanishi…………….20-27
2.2 Temuriylar davlatida yer-suv resurslarini boshqarish siyosati…………...28-34
Xulosa ………………………………………………………………………...35-36
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………..37

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Dunyoda aholi sonining о ‘sib borishi kundalik
iste’mol mollariga b о ‘lgan ehtiyojni tobora oshirib, oziq-ovqat mahsulotlari bilan
barqaror ta’minlash zaruratini oshirmoqda. Bu talablarni qondirish maqsadida
iqtisodiyotning muhim tarmog‘i b о ‘lgan agrosanoat majmuini rivojlantirish, oziq-
ovqat ekinlarini parvarishlash va yangi navlar yaratish, irrigatsiya va melioratsiya
ishlarini tartibga solish dolzarb masalaga aylandi. Jahonda qishloq x о ‘jaligi va
oziq-ovqat sanoatining shakllanishi, bu sohaga innovatsion xarakterdagi
texnologiyalarni jalb qilishning nazariy asoslari, tuproq qatlami eroziyasi va uning
oqibatlari, tuproqqa meliorativ ishlov berish usullarini rivojlantirish, Markaziy
Osiyoda suv ta’minotining energiya, oziq-ovqat va atrof-muhit bilan uzviy
bog‘liqligi borasida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda.
Shuningdek, qishloq x о ‘jaligi va oziq-ovqat xavfsizligini
ta’minlash, magistral suv resurslaridan oqilona foydalanish, sohaga ilmiy-texnik
innovatsiyalarni keng joriy qilish, yer-suv resurslaridan foydalanishda
samaradorlikka erishishga qaratilgan ishlar amalga oshirilmoqda.
S о ‘nggi yillarda О ‘zbekistonda agrar sohadagi islohotlarni tizimli olib
borish, yer resurslaridan samarali foydalanish, mamlakat aholisining qishloq
x о ‘jaligi mahsulotlariga b о ‘lgan ehtiyojini qondirish, suv inshootlaridan samarali
foydalanish, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, logistika, marketing
xizmatlarini rivojlantirish hamda yer-suv resurslaridan foydalanishda ilm-fan
yutuqlaridan samarali istifoda etishga alohida e’tibor qaratildi. Zero, “Mavjud
resurs va imkoniyatlardan oqilona foydalanib, aholini qishloq x о ‘jalik mahsulotlari
bilan kafolatli ta’minlash, sohada yangi ish о ‘rinlari yaratish, manfaatdorlikni
yanada oshirish, ilg‘or yondashuvlarni joriy etish eng muhim masalaga
aylanmoqda” 1
. Amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida о ‘lkamizdagi
yer-suv munosabatlarining shakllanishi, yer egaligi va mulkchilikdagi о ‘zgarishlar,
suv manbalari va irrigatsiya ishlarining holatini tarixiy nuqtai nazardan tahlil qilish
1
Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги ходимларига табрик йўллади //
https://xs.uz/uzkr/post/ozbekiston-qishloq-khozhaligi-khodimlariga-tabrik
2

dolzarb masalalardan hisoblanadi. O‘zbekiston hududida o‘rta asrlarda shakllangan
yer-suv munosabatlari jamiyat taraqqiyoti, iqtisodiy resurslarning taqsimoti va
siyosiy hokimiyatning mustahkamlanishida muhim rol o‘ynagan. Markaziy
Osiyoning qadimiy madaniyat markazlaridan biri bo‘lgan O‘zbekistonning
dehqonchilik an’analari asosan sug‘orma dehqonchilikka tayanadi. Bunday tizimda
suv asosiy strategik resurs hisoblanadi va uni taqsimlash hamda undan foydalanish
qoidalari jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmasini belgilab beradi.
Shuning uchun ham yer va suvga egalik masalasi o‘rta asrlarda turli
mulkchilik shakllari, huquqiy me’yorlar va boshqaruv tizimlari bilan chambarchas
bog‘liq bo‘lgan. Bugungi kunda agrar sohada tarixiy tajribani o‘rganish, ayniqsa,
yer-suv munosabatlarining tarixiy rivojlanishini chuqur anglash, ijtimoiy-iqtisodiy
siyosatni takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki zamonaviy suv
tanqisligi, dehqonchilik yerlarining samaradorligi, ijarachilik munosabatlari kabi
dolzarb masalalar o‘rta asrlardagi tarixiy tajribalar bilan solishtirish orqali yanada
chuqurroq tahlil etilishi mumkin.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. O‘rta asrlarda yer-suv munosabatining
shakillanishini o’rganish asosiy maqsad etib bergilandi.
Kurs ishining vazifasi esa quyidagicha
- O‘rta asr Sharq ijtimoiy-iqtisodiy tizimida yer-suv munosabatlarining
nazariy asoslarini o’rganish;
- Somoniylar, Qoraxoniylar va G‘aznaviylar davridagi yer-suv boshqaruvini
yoritib berish;
- Xorazimshoxlar davlatida qishloq xo’jaligining rivojlanishini tahlil qilish;
- Temuriylar davlatida yer-suv resurslarini boshqarish siyosatini
o’rganishdir. Davriy (xronologik) chegaralanishi. Ushbu kurs ishida O’rta
asrlar IX – XV asrlarda yer-suv munosabatlarining shakillanishi o’rganildi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf,
xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
3

I BOB. O‘rta asr Sharq ijtimoiy-iqtisodiy tizimida yer-suv munosabatlarining
nazariy asoslari.
1.1 Somoniylar, Qoraxoniylar va G‘aznaviylar davridagi yer-suv boshqaruvi
IX asrda O‘rta Osiyo hududida hali ham arablar hukmronligi davom etardi.
Ammo erk va hurlik singari oliyjanob tarixiy an’analarga sodiq bo‘lgan
avlodajdodlarimiz arab bosqinchilariga qarshi kurashni bir daqiqa bo‘lsada
to‘xtatmadilar va mustaqil markazlashgan davlat barpo qilishga intildilar. Bu
harakat arab istilochilarini har doim tahlika va qo‘rquv ostida saqlab turdi. Ular
joylardagi, hatto o‘zlaridan chiqqan hukmdorlarga ham shubha bilan qarar va
ishonmas edilar. 786-809-yillarda xalifalik qilgan Xorun Ar-Rashidning
barmoqiylar xonadoniga qaqshatqich zarba berganligini shu ma’noda tushunsa
bo‘ladi. U hatto o‘ziga yaqin bo‘lgan qishloqlar aholisini ham qirib tashlagan.
Hokimiyat tepasiga barmoqiylar o‘rniga Tohiriylar keladi. Tohiriylar Xurosonning
yirik oqsuyak yer egalaridan bo‘lib, bu sulolaning asoschisi Tohir ibn Husayn edi.
Bu sulola asli Hirot viloyatining Bo‘shang shahridan edi.
Tohir 809-813-yillarda Xorun arRashidning o‘g‘illari Ma’mun bilan Amin
o‘rtasidagi bo‘lgan kurashda Ma’mun tomonida bo‘ldi, unga Bag‘dodni va
xalifalik taxtini egallashda yordam berdi. Ma’mun 813-yilda xalifalik taxtiga
o‘tirgach, Tohir ibn Husayn, katta hurmat va e’tiborga loyiq nufuzli kishi bo‘lib
qoldi. 821-yilda u Xurosonning noibi etib tayinlandi. Movarounnahr ham Xuroson
noibligi tarkibiga kirardi. Uning qarorgohi Nishopurda edi. Tohir o‘z qo‘l ostidagi
keng viloyatlarni mustaqil davlatga aylantirish uchun ochiqdan ochiq harakat qildi.
Tohiriylar dastavval hokimiyatni mustahkamlashga va qishloq xo‘jaligini tartibga
solishga harakat qiladilar 2
.
Dehqonchilik vohalarining suv ta’minotini yaxshilash uchun yangi kanallar
qazdiradilar. Abul Abbos Abdullohning topshirig‘i bilan Xurosonning bilimdon
fiqhshunoslari dehqonchilikda suv manbalaridan foydalanish tartiblari, suv
taqsimoti va uning qonun-qoidalari haqida risola yozib, ma’muriyatga taqdim
2
Toshqulov S. T. Yer va suv munosabatlari tarixidan. Toshkent: O‘qituvchi, 1995. – B.91.
4

etadilar. Bu risola ikki asr mobaynida suvdan foydalanishda dehqonlar uchun
ko‘rsatma bo‘ldi. Tohiriylar, ayniqsa, davlat boshqaruvi, fuqarolarga munosabat va
soliq solish tartiblariga alohida ahamiyat beradilar.
Tohir ibn Husayn o‘g‘li Abdullohga yo‘llagan maktubida na davlatmand
kishilar va na o‘z yaqinlarini soliqlardan ozod etmasdan, fuqarolarning barchasiga
adolat yuzasidan soliq solish haqida o‘g‘liga ko‘rsatmalar beradi. Abdulloh ham
otasi maslahatlariga amal qiladi. Ziroatchilar ahvolini birozgina bo‘lsa-da
yengillashtirish maqsadida u maxsus farmon chiqaradi. Farmonda mulkdorlar va
davlat ma’murlariga qarata «Olloh mehnat ahlining qo‘li bilan rizq-ro‘zimizni
yetkazib beradi, tili bilan bizni olqishlaydi, ularni ranjitishni taqiqlaydi» - degan
so‘zlar bitilgan edi. Shubhasiz, bu bilan Abdulloh mehnat ahlinigina emas, balki
umumdavlat manfaatini ko‘zda tutgan edi. Biroq, tohiriylar zamonida ham mehnat
ahlining ahvoli nihoyatda tang edi. Ular mulkdor dehqonlarning jabr-zulmidan,
davlatning og‘ir soliqlaridan bezor edilar. Shu boisdan mamlakatda xalq
qo‘zg‘olonlari tez-tez ko‘tarilib turardi. Ularda, ayniqsa «g‘oziylar» faol
qatnashadilar. 873-yilda g‘oziylar tohiriylarning harbiy qo‘shiniga qaqshatqich
zarba berib, Xuroson poytaxti Nishopurni egallaydilar. Natijada tohiriylar
hukmronligi tugatilib, yangi Safforiylar davlati tashkil topadi. Mamlakatda sodir
bo’lgan bunday siyosiy o‘zgarishdan so‘ng Movarounnahr Xurosondan ajralib o‘z
mustaqilligini to‘la tiklab olish imkoniga ega bo‘ladi.
Somoniylarning eng aqlli va tadbirkor vakili Ismoil Somoniy bo‘lganligini
yuqorida ta’kidladik. U asosiy diqqat-e’tiborni o‘z davri uchun ilg‘or hisoblanmish
markazlashgan davlat tizimini joriy etishga qaratdi. Bu tizim asosini oliy hukmdor
dargohi (saroyi) va devonlar (vazirliklar) majmuyi tashkil etgan. Oliy hukmdor
amir unvoniga ega edi. Shu sababdan yozma manbalarda Amir Ismoil, Amir
Ahmad kabi ta’kidlarni uchratamiz. Bundan tashqari Xoris amiri lavozimi ham
bo‘lib, u oliy hukmdorning barcha hukm va topshiriqlari ijrosining bajarilishini
nazorat qilgan. Dargoh hamda boshqa qator muhim davlat idoralarining
xavfsizligini amalga oshirish vazifasini Bosh Hojib va uning xodimlari bajarganlar.
Dargohning xo‘jalik yumushlari faoliyatini Vakil boshqargan. Bundan tashqari,
5

dargohda dasturxonchi, eshik-og‘asi, sharbatdor kabi xizmatchilar ham bo‘lgan.
Devon boshqaruvi 10 ta yo‘nalishdan iborat bo‘lib, poytaxt Buxoroda alohida
binolarda joylashgan edi: Bosh vazir devoni, moliya (kirim-chiqim) ishlari devoni,
davlat rasmiy hujjatlarini ishlab chiqish devoni, soqchilar boshlig‘i devoni, xat-
xabarlar mutasaddisi devoni, saroy ish boshqaruvchisi devoni, muxtasib devoni
(uning xizmatchilari zimmasiga shahar va qishloqlarda, ko‘cha va bozorlarda
ijtimoiy tartibni himoya qilish, diniy marosimlarni amalga oshirishda chegaradan
chiqmaslik kabi ishlar yuklangan), vaqflar devoni, qozilik ishlari devoni ana shular
jumlasidandir 3
. IX-X asrlarda Movarounnahr, Xuroson va
Xorazmning shahar va qishloqlarida hunarmandchilikning ko‘pgina sohalari
ancha-muncha rivojlangan bo‘lsa ham, ammo bu hududlar qishloq xo‘jaligi
mamlakati edi. Aholining asosiy qismi sug‘orma dehqonchilik va chorvachilik
bilan shug‘ullanar edi. Asrlar osha takomillashib kelgan sug‘orish tarmoqlari va
turli-tuman suv inshoot (tog‘on, band, nova, koriz, chg‘ir, charxpalak,
suvayirg‘ich) lari vositasida sug‘orilib obod etilgan serunum sug‘orma
dehqonchilik madaniyati-g‘allakorlik, sholikorliklik paxtachilik, sabzoyotchilik,
polizchilik va bog‘dorchilik yuqori darajada rivoj topgan edi. Movarounnahrda
hamda Xorazm vohalarida aholi ziroatlarning deyarli barcha navlarini: arpa,
bug‘doy, tariq, mosh, adas-yasmi, kunjut, no‘xat, zig‘ir, jut va shu kabilarni
yetishtirar edi. Samarqand vohasida asosiy ekin-g‘alladan tashqari zig‘ir,
kanakunjut, Xorazmda esa kunjut ko‘p ekilardi.
Zig‘ir kunjut va kanakunjutdan moy olinardi. Movarounnahrning tog‘oldi
hududlari aholisining asosiy mashg‘uloti chorvachilikdan tashqari lalmikorlik bilan
ham shug‘ullanardi. Lalmi yerlarda ,asosan, g‘alla yetishtirilar edi. Vohalarida
paxtachilik kattagina o‘rinni egallagan edi. Paxtaning ingichka tolali g‘o‘za navlari
ekilardi. G‘o‘zadan tashqari nodir texnik o‘simliklar ekilib, ulardan turli xil dori-
darmonlar va bo‘yoqlar tayyorlanardi. Movarounnahr va Xorazmda, ayniqsa
bog‘dorchilik madaniyati keng ravnaq topgan edi. Bog‘ va chorbog‘larda uzum,
anor, anjir, olma, nok, behi, o‘rik, shaftoli, olxo‘ri, olcha, tut, jiyda va ko‘pgina
3
Raximov A. R. O‘rta asrlarda sug‘orish tizimi va agrar munosabatlar . — Toshkent: Fan, 2003. – B.43.
6

boshqa mevalar yetishtirilar edi.
Xususan uzumning o‘nlab navlaridan nihoyatda ko‘p hosil olinardi.
Uzumdan mayiz, shinni, sirka va musallas tayyorlanar edi. Movarounnahr va
Xorazmda sabzavot va poliz ekinlari serob bo‘lib, qovunlari nihoyatda shirali
bo‘lardi. Buxoro va Xorazmning qirqma qovunlari va qovun qoqilari. Sharqning
uzoq-uzoq shaharariga olib borilar edi. Dehqonchilik solig‘i - xirojdan xazinaga
tushadigan daromad davlat kirimchiqimining kattagina qismini qoplar edi. Shuning
uchun ham somoniylar mamlakatda dehqonchilik xo‘jaligini rivojlantirishga katta
e’tibor berdilar. Avvalambor, ular ayrim viloyat va vohalarda suv taqsimotini
tartibga solib, ularning suv ta’minotini yaxshilash hamda iloji boricha ekin
maydonlarini kengaytirishga harakat qilardilar.
IX-X asrlarda Movarounnahrning viloyat va vohalarida daryo va
uning tarmoqlaridan ko‘plab yangi-yangi sug‘orish kanallari qazildi. Oqar suvga
tanqis tog‘oldi hududlarda bandlar, suv omborlari barpo etiladi. Yer osti suvlaridan
dehqonchilikda foydalanish uchun korizlar qazilib, ishga tushiriladi. Suv manbalari
sathidan balandroq joylashgan yer maydonlariga suv chiqarish uchun charxpalak,
chig‘ir va do‘loblardan keng foydalaniladi. Vohalarni suv bilan ta’minlab turgan
sug‘orish tarmoqlarini muttasil loyqadan tozalash, behisob turli xil suv
inshootlarini ta’mirlash uchun har yili minglab hasharchilar qazuvga chiqqan.
Dehqon paykallariga obirahmatni yetkazib berish uchun mirob, joybori va poykori
kabi xalq ichidan chiqqan sug‘orish bo‘yicha mutaxassislar yoz bo‘yi oyoqqa
turgan. X asrdan boshlab Buxoro vohasining suv taqsimoti bilan shaxsan shahar
qozisining o‘zi shug‘ullangan.
Shunday qilib, IX-X asrlarda dehqonchilikning taraqqiy qilishi
bilan sug‘orish ishlari kengayadi. Muhandislik bilimi asosida qurilgan turli xildagi
gidrotexnika inshootlari bilan jihozlangan sug‘orish tarmoqlari barpo etiladi.
Somoniylar hokimiyati yirik yerdorlarning hamda mulkdor savdogarlarning
manfaatini himoya qiluvchi feodal davlati edi. Mamlakatdagi mavjud yer va
suvning kattagina qismi davlat va yuqori tabaqalarga tegishli mulk hisoblansa-da,
ammo yerdan foydalanish va unga egalik qilishning bir nechta turi mavjud edi.
7

Davlat tasarrufidagi yerlar “mulki sultoniy” deb yuritilgan. Hukmron sulola
vakillari, mulkdor dehqon va aslzodalarning tasarrufidagi katta-katta yer
maydonlaridan tortib mehnatkash qishloq aholisiga tegishli mayda xususiy
yerlargacha mulk hisoblangan. Machit, madrasa, xonaqoh va maqbaralarga
vaqtincha yoki abadiy foydalanish uchun berilgan yerlar “vaqf yerlari” deb atalgan.
Bunday turlardagi yerlardan foydalanuvchilarning barchasi, davlatga hosilning 1/3
hajmida xiroj to‘lar edi. Shu bilan birga, oliy martabali ruhoniylar va sayyidlar qo‘l
ostidagi yerlar davlat soliqlaridan qisman yoki tamomila ozod etilgan xususiy
yerlar bo‘lardi. Bunday turdagi yerlar «mulki xos” deb yuritilgan. Bunday
imtiyozga ega bo‘lgan mulkdorlar davlatga ko‘pincha hosilning 1/10 hisobida
«ushur» solig‘ini to‘lagan, xolos. Shuningdek, hukmron sulola hamda oliy tabaqa
vakillariga davlat oldidagi xizmatlari evaziga hadya qilingan (solig‘ining bir qismi)
mulklar (viloyat, tuman yoki ayrim shahar va qishloqlar) iqto yoki tuman yerlari
deb yuritilgan. Bulardan tashqari, qishloq jamoalari tasarrufida ham ma’lum
hajmda yer maydonlari saqlanib, ular «jamoa yerlari» hisoblanar edi. Bunday
ko‘pchilikka qarashli jamoa mulklaridan lalmikor hamda korizlar vositasida
sug‘oriladigan suvga tanqis tog‘oldi mintaqalarida keng foydalanilardi 4
.
Mayda xususiy hamda jamoa yerlaridan
tashqari, barcha mulklarda mehnatkash qishloq aholisi kadivar bo‘lib yoki yollanib
ishlar edi. Yollanib qo‘shchilik qilganlar IX-X asrda “barzikor” deb atalardi. Bu
davrda katta yer egalari kadivarlarni ishlatishdan ko‘ra, o‘z yerlarini barzikorlarga
ijaraga berishni afzal ko‘rardilar. Ijarachilarning asosiy qismi qishloq
jamoalarining kam yerli dehqonlari edi. Ular orasida mutlaqo yersizlari bo‘lib,
bunday oilalar yer egalarining uqubatli bo‘lsa-da, har qanday shartlariga ko‘nishga
majbur edi. Shu sababli ularning sheriklikka ekkan yerlardan oladigan hissasi ham
turlicha edi. Agar barzikor o‘z urug‘i va qo‘shi bilan dehqonchilik qilsa, uning
hissasi hosilning 1/3, 1/4, yoki 1/5 hajm miqdorida belgilanardi. Na qo‘shga va na
urug‘likka ega bo‘lgan, bularni hammasini yer egasi hisobidan ishlatgan qo‘shchi
hosilning 1/10 yoki 1/12 ulushiga ega bo‘lardi. Davlat soliqlari (xiroj va ushr) yer
4
Пархоменко П. И. История ирригации в Средней Азии в средние века . — Москва: Наука, 1971. – C .76.
8

egasidan ham, qo‘shchilardan ham alohida-alohida olinar edi.
Shunday qilib, X asrga kelib tarix sahnasida ikkita
yangi ijtimoiy tabaqa paydo bo‘ldi. Ulardan biri katta-katta mulklarni hadya
tariqasida qo‘lga kiritgan yerdorlar edi. Ikkinchisi esa, ular qo‘lidagi yerlarni
ijaraga olib, mehnat qiluvchi barzikor-qo‘shchilar edi. XI asrdan boshlab yerdan
foydalanishda iqto tartiboti juda keng yoyiladi. Qoraxoniylar tomonidan hukmron
sulola namoyandalaridan tashqari, oliy darajali harbiylar, davlat ma’murlari va
mahalliy zodagonlarga ham katta-katta yer maydonlari iqto tarzida hadya qilinadi.
Iqto tartibi qoraxoniylar uchun bo‘ysundirilgan mamlakatlar aholisidan tegishli
soliqlarni undirib, uni boshqarishning eng qulay shakli hisoblangan. Chunki iqto
daromadlarni muttasil olib turishni ta’minlar va iqtodorni o‘z amlokida doimo
muqim o‘tirishga majbur qilmas edi. Bu davrda iqto tartibi shunchalik kengaydiki
u faqat ayrim qishloqlargina emas, balki butun bir viloyat va yirik shaharlardan
olinadigan daromadlar ham iqto tarzida in’om qilib beriladigan bo‘ladi.
Iqto tartibi keng qo‘llanishi bilan u vaqtinchalik
in’omdan umrbod foydalanishga, bora-bora esa hatto avloddan-avlodga o‘tadigan
merosiy mulkka aylana boshlagan. Shunday qilib, XI-XII asrlarda
Movarounnahrda va Xurosonda mulkchilikning yangi turi iqto yerlari kengayib,
uning asosiy shakllaridan biriga aylanadi. Bu davrga kelib musulmon ruhoniylariga
bo‘lgan e’tiborning kuchayishi va mamlakatda ularning siyosiy ta’sirini tobora
ortib borishi bilan vaqf yerlari ham ancha ko‘paydi. Garchi bu davrda barzikorlar
ilk o‘rta asrdagi kadivarlarga nisbatan ozod hisoblansalar-da, ammo ularning
zimmasiga davlat tomonidan turli soliq va har xil majburiyatlar yuklangan edi.
Sug‘orish tarmoqlari, to‘g‘onlar, yo‘l va qal’alar qurish va ularni ta’mir etishda
ularning ishtiroki shart edi. X asr o‘rtalarida Yettisuv
va Qashg‘ar hududlarida yashagan qarluq, chigil, yag‘mo va boshqa turkiy urug‘lar
qoraxoniylar nomi ostida kuchli feodal davlat tuzishga erishdilar. «Qora» so‘zi
qadimgi turkiy xalqlarda «buyuklik», «ulug‘lik» ma’nosini anglatgan.
Qoraxoniylar davlatining asoschisi Sotuq Abdulkarim (Bug‘roxon), o‘z davlatining
markazi qilib Bolasog‘un (Yettisuvda) shahrini tanlagan. Somoniylar davlati
9

inqirozidan foydalangan Bug‘roxon Movarounnahrga hujum uyushtirdi va 900-
yillarning boshlarida Farg‘ona, Isfijob (Sayram)ni, 992- yili Samarqandni egalladi
va Buxoro sari yo‘l oldi. Somoniylar hukmdori Nuh II qoraxoniylarga qarshi Balx
hokimi, Turk lashkarboshisi Foiq boshchiligida qo‘shin yubordi. Karmana
yaqinidagi jangda somoniylar qo‘shini yengildi. 992-yil may oyida
Bug‘roxon Buxoroni egalladi. Biroq kasalligi tufayli orqaga qaytdi va yo‘lda vafot
etdi. Bundan foydalangan Nuh II ning o‘g‘li Nasr Buxoro taxtini egalladi. 996-yili
Nasr Bug‘roxon boshliq qo‘shinlar Buxoroni yana bosib olishdi. 1001-yili
g‘aznaviylar hukmdori Mahmud G‘aznaviy bilan tuzilgan shartnomaga ko‘ra,
Amudaryoning o‘ng sohilidagi barcha hududlar qoraxoniylar qo‘liga o‘tdi. Shu
tariqa Somoniylar davlati o‘rnida 2 ta turkiy davlat Qoraxoniylar va G‘aznaviylar
davlatlari vujudga keldi. XI asrning 40-yillarida Qoraxoniylar davlati ikkiga -
g‘arbiy va sharqiy qismlarga bo‘linib ketdi. G‘arbiy qismiga, asosan,
Movarounnahr yerlariga kirib, markazi Buxoro shahri, Sharqiy qismiga Qashg‘ar,
Yettisuv, Farg‘onaning sharqiy qismi, Shosh, Isfijob va Talas yerlari kirib, markazi
Bolasog‘un shahri bo‘lgan. Qoraxoniylar o‘zlari egallab olgan hududlarni
kengaytirish maqsadida muntazam suratda g‘aznaviylar, saljuqiylar va qoraxitoylar
bilan kurashlar olib bordilar. Bu kurashlar Qoraxoniylar davlatini kuchsizlantirib
qo‘ydi. 1211-yili Xorazmshoh Aloviddin Muhammad Qoraxoniylar hukmronligiga
barham berdi 5
.
Qoraxoniylar davrida davlat boshqaruvi Somoniylarda bo‘lganidek,
markazlashgan asosda emas, balki ko‘proq hududiy bo‘linish usulida boshqarilgan.
Xonlar xoni Tamg‘achxon Qashg‘arda yashab, viloyatlarni idora qilishni mahalliy
iloqxonlar ixtiyoriga topshirib qo‘ygan. Qoraxoniylar davrida Movarounnahr
poytaxti Samarqand bo‘lib, uning Iloqxoni katta obro‘ga ega bo‘lgan. Shaharlar
hokim, rais va muxtasiblar tomonidan boshqarilgan. Qoraxoniylar davlati asosan,
ko‘chmanchi qabilalardan tashkil topganligi tufayli, bu davrda dehqonchilikka
unchalik e’tibor berilmagan. Shuning uchun bo‘lsa kerak, Yusuf Xos Hojib
Bolasog‘uniy o‘zining 1069-yilda yozilgan «Qutadg‘u bilig» («Saodatga eltuvchi
5
Агаев А. А . Феодальные отношения в Средней Азии в IX–XV веках . — Ташкент: Фан, 1968. C.93.
10

bilim») asarida tamg‘achxonlarga nasihat tariqasida, jamiyatning asosiy kuchlari
bo‘lgan dehqonlar, kosib-u — hunarmandlar, olim-u donolar va savdogarlar
ko‘chmanchi chorvadorlarga nisbatan foydaliroqdir, degan fikrni bildirgan.
Qoraxoniylar hukmronligi davrida o‘troq dehqon aholisi o‘rtasida yer egaligi
munosabatlarining rivojlanish jarayoni ancha tez sur’atlar bilan borganligi, sun’iy
tabaqalanish kuchayganligi ko‘zga tashlanadi.
Aholining to‘rtta toifasi: boylar, o‘rtahollar, chig‘aylar (kambag‘allar),
shuningdek, mulksizlar — qora avom (budun) aniq belgilar kasb etadi. Chorikorlar
sifatida feodallar yerlarida ishlagan yersiz va kam yerli dehqonlar — «akkarlar»
o‘troq dehqonlar ommasini tashkil etardi. Akkar yerni ijaraga olganda hosilning bir
qismini davlatga, boshqa qismini yer egasiga berishi, qolganini o‘zi olishi kerak
edi. Qoraxoniylar davrida aholi dehqonchilik, hunarmandchilik chorvachilik,
ovchilik va savdo-sotiq bilan shug‘ullangan. Ko‘chmanchi chorvadorlar oilasidan
chiqqan qoraxoniylar xonadoni a’zolari bilan mahalliy o‘troq xalq orasidagi
munosabatlar juda e’tiborlidir. Bu borada Yusuf Xos Hojib Bolasog‘uniyning
1069-yilda yozgan «Qutadg‘u bilig» («Qutga, ya’ni baxtsaodatga erishtiruvchi
bilim») asari bizga juda ko‘p muammolarni yechib beradi. Yusuf Xos Hojib
Bolasog‘un va Qashg‘arda bo‘ladi, xon saroylarida yashab, muhiti bilan tanishadi.
Tamg‘ach xonlardan biriga bag‘ishlangan bu asarda u ijtimoiy hayotning o‘troqlik
va ko‘chmanchilik tartibiga baho berishda hech ikkilanmasdan ijobiy fikr yuritadi.
Yusuf Xos Hojib fikricha,feodal jamiyatning
asosiy kuchlari bo‘lgan dehqonlar, hunarmand-kosiblar, olim-u donolar va
savdogarlar ko‘chmanchi chorvadorlarga nisbatan jamiyat uchun foydaliroqdir.
Shu munosabat bilan u o‘zining didaktik asarida Tamg‘achxonga murojaat qilib,
ularga qanday munosabatda bo‘lish kerakligini bildiradi. Qoraxoniylar davlatida
butun siyosiy tizim g‘oyat ulkan yer fondi hisobidan yashagan. Bu yer fondi bir
necha turlarga bo‘lingan:
1. Sulton yerlari. Bu yerlar davlat xazinasiga tushadigan
asosiy soliq tushumlari va iqto taqsimoti fondining manbayi hisoblangan.
Qoraxoniylar davrida iqtoni meros qilib o‘tkazish tez-tez uchrab turgan.
11

2. Vaqf yerlari, qoraxoniylar hukmronligi davrida islom
dinining o‘rni va ahamiyati oshdi, u davlat dini darajasiga ko‘tarildi. Hatto olib
boriladigan urushlar g‘azovot shiori ostida uyushtirilgan. Ruhoniylar o‘zlarining
davlat oldidagi bu xizmatlari evaziga katta-katta yerlar va mulklar olar edilar.
Bunday turli xildagi qo‘zg‘aluvchi va qo‘zg‘almas mulkni masjid va madrasalarga
vasiyat qilib qoldirish tartibi keng tarqalgan. Bu vaqf yerlari deb atalardi.
Qoraxoniylar va saljuqiylar istilosi tufayli Movarounnahr va Eronga juda ko‘plab
ko‘chmanchi turk qabilalari kelib joylashdilar. Ularning ko‘pchiligi o‘troqlasha
boshladilar va o‘troq mehnatga ko‘chdilar. Ammo qoraxoniylarning qo‘shin
boshliqlari o‘troq turmush sharoitiga o‘tishni o‘zlari uchun zarur deb topmadilar.
Chunki, ularning juda ko‘p poda mollari va yaylovlari bor edi. Ular iloqxonlarga
zarur bo‘lgan hollardagina shaharga tushar va xizmatni ado etardilar. Qoraxoniy
hukmdorlar aholidan olinadigan iqto to‘lovini olish uchun doimiy suratda shahar-
qo‘rg‘onda bo‘lishlari shart emas edi. Ko‘chmanchi iqtodor o‘z
ko‘chmanchilik hayotini bemalol tinchgina davom ettirishi va o‘ziga qarashli
qishloq yoki qishloqlardan keladigan foydalarni yilning ma’lum bir muddatida o‘z
vaqtida olib turishi mumkin edi. Bunday to‘lovlar bug‘doy, paxta, uzum, quruq,
meva, mato, pul shaklida bo‘lardi. Ammo bundan XI asrda turklar hukmronligidan
so‘ng yirik shaxsiy yer egaligi tugatildi, deb o‘ylamaslik lozim. Iqto faqat yer
egalaridan daromad olishning asosiy shakli edi, xolos. Saljuqiylar iqtoni faqat turk
harbiy boshliqlariga bergan, deb o‘ylash ham xatodir. Iqtodor bo‘lish har bir yirik
zodagon yoki hokim tomonidan amalga oshirilishi mumkin edi. Iqto o‘zgarmas,
qotib qolgan shakl bo‘lmagan. Yer egaligining boshqa shakllari evolyutsion
o‘zgarishni o‘z boshlaridan kechirganliklari singari, iqto ham xuddi shunday
evolyutsion o‘zgarishni o‘z boshidan kechirdi. Jumladan, iqto keyinchalik
vaqtinchalik in’omdan muddatsiz in’omga, muddatsiz in’omdan merosga aylana
bordi. Shunday qilib, somoniylar, undan so‘ng esa qoraxoniylar hukmronligi
davrida feodal yer mulkchiligining eski shakli qoldiqlari bilan bir qatorda yer
egaligining yangi shakllari ham paydo bo‘ldi va tez rivojlandi. Bu yangi shakl
jamiyatda hukmron mavqega ega bo‘ldi.
12

1.2 Jamoaviy xo‘jaliklar va yerga egalikda mahalliy an’analar
13

Somoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayotda Movarounnahr, Huroson va
Xorazmning shahar va qishloqlarida hunarmandchilikning ko’pgina sohalari
rivojlangan edi. Somoniylar davlati aholisining asosiy qismi dehqonchilik va
chorvachilik bilan shug’ullangan. Deh q onchilik solig’i (xiroj)dan xazinaga
kattagina daromad tushgani uchun Somoniylar xo’jalikning shu tarmog’iga
ko’proq, e’tibor bergan. Viloyatlarda suv taqsimoti tartibga solinib, ekin
maydonlari imkoni boricha kengaytirilgan. Bir qancha yangi sug’orish kanali
qazilib, ularning dahanalariga miftoxlar (shlyuz) va suv tashlagich novalar qurildi.
Oqar suv tanqis bo’lgan tog’ oldilarida bandlar bino qilinib, suv omborlari barpo
etiladi. Yer osti suvlaridan dehqonchilikda foydalanish uchun murakkab
gidrotexnika inshooti - korizlar qazilib ishga tushiriladi. Charxparrak chig’irlardan
keng foydalaniladi 6
. X asr arab geograflarining ta’riflashicha,
Samarqand va Buxoro rustoklari Zarafshon daryosidan chiqarilgan shoh ariqlardan
sug’orilgan. Masalan, Varksar, Maymurg’, Sanjarfagon va Darg’om rustoqlarining
dehqonchilik maydonlari Darg’om anhoridan sug’orilgan. Fay kanalidan
sug’orilgan yerlar Sug’dning eng obod qismi bo’lgan. Ibn Xavqalning yozishicha,
Sug’d daryosi Buxoro chegarasigacha obod qishloqlar orqali oqqan. Buxoro vohasi
keng va obod bo’lgan, u 17 ta sug’orish shoh ariqlar orqali sug’orilgan. Sirdaryo
havzasida Iloq (Ohangaron) va Parak (Chirchiq) vodiylari ham nihoyatda obod va
istehkomli qishloqlari ko’p bo’lganligidan, bu joyni o’rta asr tarixchilari «1000
qal’ali mamlakat» deb ataganlar 7
.
Sug’orish tarmoqlarini loyqadan tozalash, turli hil suv inshootlarini
ta’mirlash uchun har yili bahorda yuz minglab hasharchilar ishlagan. Mirob,
juybon va poykorlar yoz bo’yi gidrotexnika inshootlari rejimi va suv taqsimotini
nazorat qilib turgan. IX asrdan Buxoro vohasining suv taqsimoti bilan shaxsan
shahar qozisining o’zi shug’ullangan. Narshaxiyning yozishicha, Sa’id ibn Xalaf
Balxiy Buxoroga qozi bo’lgach, «yaxshi qonun-qoidalar o’rnatgan... toki kuchli
kishi zaif kishiga zulm o’tkazmasin uchun (shahar) to’g’onlarini qurdirib, Buxoro
6
Ртвеладзе Э . В ., Саидов А . Х ., Абдуллаэв Э . В . Қадимги Ўзбекистон цивилизацияси : давлатчилик ва ҳуқуқ
тарихидан лавҳалар . - Тошкент . Адолат. 2001. -Б.64
7
Султонов. Ф, Бозорбоев. Ф – Ўрта асрлар тарихи. - Тошкент. 2007. – Б.121.
14

suvini adolat va insof yuzasidan taqsim qilishni» joriy etgan 8
. IX-X asrlarda
Movarounnahrda yaylov chorvachiligi rivoj topgan. Ko’chmanchi chorvador
qabilalar o’troq aholini chor vachilik mahsulotlari bilan ta’min etib turgan. O’troq
aholi, o’z navbatida, dashtliklarga hunarmandchilik mahsulotlarini yetkazib berib
turganlar. IX-X asrlarda aholining xo’jalik hayotida hunarmandchilik katta o’rin
tutadi. Movarounnahr va Xorazm shaharlarida to’qimachilik, kulolchilik,
degrezlik, chilangarlik, misgarlik, zargarlik, shishagarlik va duradgorlik ancha
rivoj topadi. Ayni vaqtda shaharlarning me’moriy qiyofasi ham o’zgara bordi.
Mahobatli saroy, masjid, mad rasa, namozgoh, xonaqoh va karvonsa roylar hamda
ustaxonalar qad ko’tardi.
Shaharlar kengayib ilk o’rta asrlarda vujudga kelgan ark (o’rda),
shaxriston (ichki shahar) va rabod (tashqi shahar) yagona devor bilan o’rab olindi,
shahar darvozalarining soni ham ko’paydi. Shaharning do’nglik yerida joylashgan
arkida odatdagidek podshoh yoki hoqimning qarorgohi (dargoh), xazina, chaqa-
tangalar so’qiladigan zarbxona va qamoqxona bo’lardi. Shahar markazida Registon
maydoni, devonlar, mahkama saroyi, shuningdek amirzodalar, saroy a’yonlari,
ruhoniylar, mulkdor dehqonzodalar va davlatmand savdogarlarning hashamatli
qasrlari, podsholikning qurol-yarog’, asbob, egar-jabduq yasaydigan ustaxonalari,
hunarmandchilik do’konlari va savdo rastalari joylashgan edi. Shaharlar kengayib,
ularning girdi bo’ylab kosib va hunarmandlarning yangi-yangi mahalla-kuylari,
bozor va rastalar vu judga keladi.
Mahalla-kuylarda zargar, sarrof, to’quvchi, kulol, misgar, temirchi, duradgor
va boshqa hunarmandlarning uy-joylari va do’konlari bo’lardi. Ayni shu davrda
Buxoro, Samarqand, Ko’hna Gur ganj, Marv, Binkat, Kesh, Nasaf, Ax-sikat kabi
shaharlar o’rta asr hunarmandchiligining rivoj topgan yirik markaziga aylanadi.
Narshaxiyning yozishicha, IX asrda Buxoro arki yonida podsholikka qarashli
«Bayt ut-tiroz» katta to’qimachilik korxonasi bo’lgan. Unda qimmatbaho rangli
mato, palos, darparda, yostiq jildi, joynamoz va ust kiyimliklar to’qilgan.
Samarqandda ko’proq, misgarlik zargarlik va sarrojlik rivojlangan edi. Turli
8
Sagdullayev A.S. O’zbekiston tarixi. Birinchi kitob. - Тошкент . Donishmand ziyosi. 2021. -B.327.
15

matolar, kimxob, shoyi va rumollar to’qilar, yuqori navli qog’oz ishlab chiqarilar
edi. Shosh o’zining kunchilik mahsulotlari va charm buyumlari bilan, Iloq esa
kumush va qo’rg’oshin konlari hamda kumush tanga chiqaradigan zarbxonasi bilan
mashhur edi. Movarounnahrning xo’jalik hayotida Xorazm ham katta rol o’ynaydi.
Bu yerda hunarmandchilikning boshqa sohalari qatorida qayiqsozlik taraqqiy
qiladi. Xorazm va Termizda yasalgan qayiklarda Amudaryo bo’ylab muttasil
yuk tashilgan. Bu davrda hunarmandchilikning ayrim sohalari yirik qishloqlarda
ham ri voj topdi. Buxoroning Zandana kishlog’ida to’qilgan «zandanacha» malla
rang bo’z, Samarqandning Vador qishlog’ida tayyorlangan «vadoriy» matosi
Sharqda mashxur va manzur edi 9
. IX-X asrlarga oid kulolchilik sirlangan idishlari
va shishasozlik buyumla ri bilan alohida mavqeni egallagan. Bu davrda tog’li
mintaqalarda konchilik ham jadal rivojlandi. Shosh viloyati, Farg’ona vodiysi,
Nurota, Ustrushona, Xo’jand atroflari va Zarafshon tog’larida temir, mis,
qo’rg’oshin, oltin, kumush rudalari, feruza va boshqa qimmatbaho toshlar,
Badaxshondan la’l va lojuvard qazib olinardi. Iloq viloyati kumush va
qo’rg’oshin olinadigan yirik markazlardan edi. Undagi Qoramozor tog’idan bu ikki
tur ma’dandan tashqari oltin, mis, temir rudalari va fe ruza kazib olinardi. Farg’ona
vodiysi tog’laridan temir, qo’rg’oshin, kumush, simob, mis, qalay, feruza,
novshadil qazib chiqarilardi. Farg’onada o’sha vaqtlardayoq toshko’mir va neft
qazib olinib ishlatilganligi ma’lum. Neftdan qamal qilingan shaharga o’t otishda
foydalanilgan. Konchilik va temirchilik davlat tasarrufida bo’lgan. Kon qazish
ishlari o’z zamonasi uchun ancha takomillashgan edi. Qazilma boyliklar
hozirgidek ochiq usulda hamda yer osti konlaridan qazib olinardi. Qazilgan rudalar
yer ostidan sixg’altaklar vositasida yuqoriga chiqarilgan. Konlarda, asosan qul,
mahbus va qishloq, jamoalari zo’rlik bilan ishlatilardi. Konchilarning mehnati
nihoyatda mashaqqatli va xavfli bo’lganligini arxeologik topilmalar (qorachirog’,
bolta, cho’kich va hokazo)dan bilish mumkin. Somoniylar davrida (IX—X) islom
dinini qabul qilganlar Movarounnahr hududida, uning vodiy va vohalariga kelib
yashayverganlar. Somoniylarning harbiy qismlarida, ma’muriy lavozimlarida
9
Карим Шониёзов. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни. - Тошкент . Шарқ. 2001. -Б.266.
16

turklardan qanchalari hizmat qilganlar. Movarounnahrga Sirdaryoning quyi
oqimidagi cho’llardan, Sharqiy Turkistondan va Yettisuvdan juda ko’p turkiy
qullar olib kelingan. Bo’larning soni ko’payib Movarounnahr aholisining talabidan
bir muncha oshib ketgan. Turkiy qullar
boshqa mamlakatlarga savdoga chiqarilgan. Turkiy qullar (o’zining aql idroki
yaxshi xizmati bilan) yer yuzidagi boshqa qullardan ustun turganligi Istaxriy
asarida qayd qilingan. Sug’diyona o’lkasining taraqqiy etishida uning geo grafik
jihatdan qulay o’rnashgan joyi ham benihoyat katta ahamiyatga ega edi. Zarafshon
vohasidagi yirik shahar va qishloqlar katta tijorat yo’lida — Buyuk ipak yo’lida
joylashganligidan bu o’lka aholisi bir qancha mamlakatlar, xalqlar va elatlar bilan
savdo-sotiq va madaniy aloqalar olib borish imkoniyatiga ega edi. Bu muhim aloqa
yo’li orqali Movarounnahrga turli mamlakat va o’lkalardan xilma-xil tovarlar
keltirilgan, o’lkadan ham chetga dehqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlari
chiqarilgan. Sug’diyonani o’troq aholisining (sug’diylar) ma’lum qismi tijorat bi -
lan shug’ullanib karvon bilan Afg’oniston, Hindiston, Eron va boshqa Old Osiyo
mamlakatlariga, Yettisuv va Sharqiy Turkiston orqali sharqda, to Xitoygacha
borganlar.
Mahalliy tijoratchilar o’lkalarining taraqqiyoti yo’lida bevosita xizmat qilib,
uning iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlanib borishiga katta hissa qo’shganlar.
Sug’diyonani shartli ravishda ikki viloyatga bo’lish mumkin: 1)Zarafshon
vohasining o’rta va yuqori qismlari — Samarqand viloyati, manbalarda Samarqand
Sug’di deyilgan. 2) Shu daryoning quyi (Karmana va undan keyingi) oqimlari —
Buxoro viloyati (yoki Buxoro vohasi), Nurota ham shuning tarkibida bo’lgan.
Albatta, bu shartli bo’linish. Sug’diyonaning markaziy shahri Samarqand bo’lib,
Buyuk Ipak yo’lining chorrahasida joylashgan edi. Man balarda qayd etilishicha
shahar bir necha dahalarga va mahallalarga bo’lingan. Samarqand o’z davrining
ko’p nufuzli shaharlaridan hisoblangan. X asrda unda taxminan 100—110 ming
kishi yashagan. Samarqand shahrining IX—X asrlarda Movarounnahr tarixiga,
iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga qo’shgan hissasi arab geograflarining asarlarida
va ilmiy tadqiqotlarida kerakli darajada yoritilgan. Samarqand shaxrining
17

atroflarida va umuman viloyat ichida ekin ekiladigan obod yerlar, mevali bog’-
rog’lar, kanal va ariqlar hamda qishloqlar, qo’rg’onlar juda ko’p bo’lgan.
Qishloqlarning aksariy ko’pchiligi kanal va ariq bo’ylab joylashgan edi. «So’g’dda
kanal bo’ylarida joylashmagan, ekin ekilmaydigan, dehqonchilik bilan
shug’ullanilmaydigan, aholi zich yashamaydigan, ulug’zor qasrlari va mustahkam
obod qishloqlari bo’lmagan bironta ham kanal yuq», deb yozadi Ibn Havqal 10
.
V.V.Bartold yirik tadqiqotlaridan birida Somoniy va
Yakut asarlarida qayd etilgan Zarafshon vohasida mavjud 223 ta qishloq nomlarini
keltiradi. Shulardan 101 tasi Samarqand viloyatida bo’lgan. Shu o’rinda ta’kidlab
o’tish joizki, arab geograflari faqat yirik qishloqlarni (asosan qaysi qishloqda jome
machit va bozor bo’lgan bo’lsa) tilga olganlar. Viloyatda aholining tig’iz yashashi
hisobga olinsa, Sirdaryoning o’rta oqimida yana yuzdan ortiq kichik (50—100
kishi) yashaydigan kichik qishloqlar ham bo’lganligi ehtimoldan holi bo’lmasa
kerak. Zarafshon vohasining quyi oqimlaridagi shahar lar ichida eng yirigi va
nufuzlisi IX—X asrlarda Buxoro shaxri edi.
Buxoroda «bir korxona bor edi; unda paloslar, zarpardalar,
yozgi kiyimlar, yostiq jildlari, funduqiy (jigarrang — Q Sh.) joynomozlar va ust
kiyimlarni xalifa uchun to’qir edilar: bitta zarpardaga (butun) Buxoro xiroji sarf
bo’lardi. Bog’doddan har yili alohida bir omil (amaldor, soliq yiguvchi — Q Sh.)
kelib Buxoro xirojining evaziga shu kiyimlardan olib ketar edi, deb yozgan edi.
Narshaxiy. Hunarmandlarning ishini yuqori baholab, tarixchi quyidagilarni bayon
etadi: «Buxoro shahrida shunday ishga tayin qilingan ustalar bo’lar edilar;
viloyatlardan savdogarlar kelib, odamlar zandonachini (Zandonachi qishloqda
to’qiladigan mato — Q Sh.) olib ketganlaridek, u kiyimlardan Shom va Misrga,
Rum shaharlariga olib ketar edilar. Xurosonning hech bir shahrida bunday (mato)
to’qiy olmas edilar». Buxoro IX—X asrlardagi rabot (qishloqlarni) o’z ichiga olib
birmuncha kengaygan, aholisi soni ko’paygan. Shu asrlardagi Buxoroni tilga olib
Istaxriy uni (Buxoroni) Movarounnahr va Xurosonda eng ko’p aholi yashaydigan
shahar, deb ta’riflaydi. Afsuski, aholi sonini aniq belgilab beradigan boshqa aniq
10
Асқаров A . Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. - Тошкент. Университет. 2007. -Б.165.
18

ma’lumotlarga ega emasmiz. O.G.Bolshakovning taxminiy hisobiga ko’ra,
Buxoroda X asrda 40—50 ming kishi bo’lgan. Uning atroflarida va rabotlarida
yana 48 ming kishi yashagan. Demak, Bu xoro va uning atroflarida yashovchi aholi
soni 100 ming kishiga yaqinlashgan.
Somoniylar davrida ko’plab yirik hunarmandchilik markazlari mavjud
bo’lgan. Jumladan, Buxoroning Zandona va Iskijkat qishloqlarida to’qilgan bo’z
matolar, Samarqandning Vadori qishlog’ida yaratilgan mato buyumlar Eron, Iroq
va Hindistondan tashqari joylarga ham olib ketilgan va mashhur bo’lgan.
Buxorodan chetga qo’y terisi, yog’, soch moyi, mayin gazlamalar, joynamoz
gilamlar, gilamlar, mehmonxonalarga yoziladigan matolar, egarlar, Taboristondan
matolar, go’sht va qovunlar, har xil shoyilar, ro’mollar, uzangilar, suvluqlar,
qayishlar, qozonlar, yong’oqlar, Jizzaxdan jun gazlamalar va kiyimlar, Shoshdan
a’lo sifatli charm va charm mahsulotlari, o’qdonlar, egarlar, chodirlar, chakmonlar,
namoz gilamchalar, yelkapushtlar, kamonlar, ignalar, bo’z, g’alla va qaychilar
chiqarilgan. Arab geograflari Eloq viloyatini Shosh bilan Farg’ona oralig’ida
joylashganligini qayd etadilar. Eloq X asrda kumush - qo’rg’oshin qazib
chiqarishning markazlaridan biri bo’lgan. Eloqda Movarounnahrning uchinchi
kumush zarbxonasi ochilgan. Biri Samarqandda, yana boshqasi Buxoroda bo’lgan.
Eloq chekani — «Shosh koni» deb o’sha davrda shuhrat topgan. O’z vaqtida
Xuroson noibi Ma’mun ibn Xorun ar-Rashid nomidan zarb qilingan kumush
dirhamlarning birida «Shosh konida» 189-hijriy yilida (805-yil) zarb qilindi», yana
boshqa birida esa «190-(805-806) yilda» degan so’zlar bor.
II BOB. Movarounnahr va Xorazmda yer-suv munosabatlari.
2.1 Xorazimshoxlar davlatida qishloq xo’jaligining rivojlanishi
19

Ibn al-Asirning yozishiga qaraganda, arablar Xorazmda o‘z hukmronliklar
712-yilda keyinroq batamom o‘rnatib bo‘ldilar. Qutayba Xorazmdan qaytib
kelgach, u yerda siyosiy tushkunlik boshlandi. Bundan foydalangan Qutayba
Mug‘ayra bin Abdullaga Xorazmni uzil-kesil zabt etishni topshiradi. Mug‘ayra
ko‘p kishilarni qirib tashladi, ko‘plarini asir oldi, qolganlari jizya to‘lashga rozi
bo‘ldilar. Shundan keyin qariyb bir yarim asr davomida tarixiy va geografik
adabiyotlarda Xorazm haqida hech qanday to‘la-to‘kis ma’lumot uchratmadik. X
asr boshlaridan boshlab, musulmon Sharqining hamma mamlakatlarida
bo‘lganidek, Xorazmdagi ahvol Arab va Eron geograflari Ibn Rustam, Al Istaxriy,
Ibn Xovqal, Maqdisiyning asarlari hamda muallifi noma’lum “Hudud al Olam” va
boshqa asarlarda yoritildi. Bu davrda Amudaryo etaklarining umumiy geografik
bayoni, shaharlari, kanallari, madaniyati, turmushi va xalqlarning bayoni hamma
vaqtdagiga nisbatan ham mukammalroq yozilgan. Lekin, Amudaryoning qanday
oqqanligi haqida hamma mualliflar ham aniq ma’lumot beravermaganlar.
Masalan, IX asr oxiri X asr boshlaridagi
mualliflardan Ibn Xo‘rdodbek, Yaqubiy va Ibn Faqihlar bu to‘g‘rida chalkash
ma’lumotlar berganlar. Amudaryoning oqimi haqida eng ishonchli va mukammal
ma’lumotni Ibn Rustam bergan. U bunday yozgan: “Keyin u (Jayxun daryosi)
Zamm (Karki)ga qarab oqadi, bundan so‘ng u Amul (Chorjo‘y)ga, u yerdan
Xorazm tomon oqib, uning poytaxti (Kat) yaqinidan o‘tadi. Poytaxtdan o‘tgach,
undan o‘ng va so‘l tomonlarga kanallar va shaxobchalar ajralib chiqqan. Ana shu
suv asosida Xorazm shahridan to‘rt farsax quyiroqda botqoqlik, chakalakzorlar va
o‘tloqlar paydo bo‘lgan. Shundan so‘ng daryo Xorazmdan to‘g‘ri chiqib Jurjoniya
va Mazdaxqon o‘rtalaridan o‘tadi. Jurjoniya undan g‘arbda, Mazdahqon esa
sharqda qoladi 11
. Jurjoniya poytaxtdan 24 farsax quyida
joylashgan. Mazdaxqon yonida, daryoning sharqiy qirg‘og‘ida Xarvoz deyiladigan
qishloq bor. Bu qishloqdan quyiroqda birin-ketin yana ikki qishloq mavjuddir.
Jayhun shu yerdan oqib o‘tayotganda undan so‘l tomon qarab shaxobchalar ajrab
chiqadi. Daryo Jurjoniyadan to‘rt farsax quyida joylashgan
11
Qayumov A. O‘rta asrlar tarixidan saboqlar . Toshkent: Sharq, 2005. – B.85.
20

Varag‘deh nomli joyga qarab yo‘naladi. Varag‘deh va Siyoko‘h tog‘lari yonidan
o‘tib Barabiz qishlog‘iga oqib tushadi. Shundan pastroqda Holijon deb ataluvchi
ko‘pgina botqoqliklar paydo bo‘lgan. U yerlarda baliq ovlanib, ular Xorazmdan
tashqariga chiqariladi. Uning o‘zi (Jayxun) ko‘lga quyiladi, ko‘lning aylanasi 80
farsaxga yaqin. Uning g‘arbiy qirg‘og‘ida — Siyoko‘h tog‘lari, sharqida bir-biriga
chirmashib ketgan daraxtlardan iborat chakalakzor joylashgan. Bu yerdan na
piyoda, na ot-aravada o‘tib bo‘ladi. U yerda so‘qmoq, baland-past yo‘l bo‘lib, unda
qobonlar bo‘ladi. Sharqiy qirg‘oqning shimoliy chegarasiga yo‘nalgan (yo‘l) orqali
ham o‘tib bo‘ladi. «Yangi qishloq» deb ataluvchi qishloqning podshosi ham shu
yo‘ldan o‘tadi”. Biz Ibn Rustam ma’lumotidan X asr
boshlarida Amudaryo qadimiy poytaxt yonidan o‘tib, shimoli-sharqqa Ko‘hna
Urganch tomon oqqanligini ko‘ramiz. Amudaryoning o‘ng tomonidan ajrab
chiquvchi shaxobcha, XX asr boshidagi Istamas ko‘liga o‘xshash chakalakzorli suv
havzasi paydo qilib, Sulton Uvays tog‘i tomon oqqan. Amudaryo bu yerdan
hozirgi o‘zanidan birmuncha g‘arbroqda, Xo‘jaylidan taxminan 20 kilometr
g‘arbroqqa oqqan. Mazdaxqon va Jurjoniya shaharlari Xorazm tarixida birinchi
marta Ibn Rustam tomonidan tilga olingan. Mazdaxqon Xo‘jaylidan 8 kilometr
janubig‘arbga joylashgan. «Mazlumxon suluv»ning hozirgi xarobalariga, Jurjoniya
esa, hozirgi Ko‘hna Urganch bilan unga yondashgan qadimgi shahar o‘rniga to‘g‘ri
keladi. Amudaryo shu shaharlar o‘rtasidan o‘tib, Ustyurt qirlarining janubi-sharqiy
tomoniga yo‘nalgan. Lekin Varag‘deh qishlog‘ining shunday (to‘g‘onqishloq) deb
yuritilishiga qaraganda, shu yerda oqimning asosiy qismi to‘g‘on yordamida
o‘ngga qarab burilgan, Ustyurtning sharqiy qirlari atrofidagi katta-katta pastliklar
esa, uncha katta bo‘lmagak shaxobcha (yoki shaxobchalar) bilan sug‘orilgan.
V.V.Bartold Ibn Rustam qayd qilgan Holijonni
Oybo‘g‘irda bo‘lgan deb to‘g‘ri aytgan. Ibn Rustamning so‘zlarini Varag‘deh
qishlog‘idagi to’g‘on suvning bir qismini Ustyurt qirlariga burish uchun xizmat
qilgan deb tushunsa bo‘ladi. Bu yerlar X asrda ham sug‘orilgan va suv toshqinlari
bo‘lib turgan bo‘lishi mumkin. Istaxriyning bu yerdagi ko‘l butun qish bo‘yi
muzlab yotardi degan ma’lumoti ham, bu yerda Orol dengizi bilan qo‘shilmagan
21

katta suv havzasi bo‘lganligidan dalolat beradi. Qadimiy Holijonning hozirgi
Mo‘ynoq rayoniga to‘g‘ri keluvchi shimoliy qismi shu kungacha ham baliq
sanoatining yirik markazi bo‘lib hisoblanadi. Daryoning asosiy oqimiga
kelganimizda, Ibn Rustam ta’kidlashicha, u Varag‘deh qishlog‘i yonidan o‘tib,
hozirgi Qo‘ng‘irot shahridan anchagina shimolroqda Qushqanot tog‘i va Qiziljar
adrlari o‘rtasida Orol dengizi tomon oqqan. Istaxriy Xorazmning sug‘orish
tarmoqlari haqida yozar ekan, Xorazmning Amul (Chorjo‘y) tomonidagi chegara
punktini Tohiriya deb atalganligini aytib o‘tadi. Jayxunning janub tomonida (so‘l
qirg‘ogi) aholi yashagan, uning shimoliy (o‘ng qirg‘og‘i) tomoni, G‘arabxashna
qishlog‘igacha, bo‘lgan yerlarda aholi yashamagan. G‘arabxashnadan 6 farsax
yuqoriroqda Amudaryodan o‘ng qirg‘oq tomonida «Govxo‘ra» deb atalgan katta
kanal qazib chiqarilgan. Uning kengligi besh tirsakka yaqin bo‘lib, chuqurligi ikki
kishi bo‘yiga to‘g‘ri kelgan. Garchi tarixchilar Govxo‘ra kanali katta uzunlikka (12
va undan ko‘proq farsax) ega bo‘lgan deb qayd qilib ketgan bo‘lsalar-da, yuqorida
ko‘rsatilganidek uning kengligi tor bo‘lganligi uchun kema qatnay olmaganligini
ko‘rsatadi. Govxo‘ra kanalining boshidan 5 farsax quyiroqda Kerix yoki Kirya
kanali ajrab chiqib, u o‘ng qirg‘oqning ba’zi bir rustoqlarini sug‘organ.
Amudaryoning chap qirg‘og‘ida uning etaklarining oxirigacha daryo poymasi
yotqiziqlaridagi aholi yashaydigan joylar (Darg‘on, Jigarband, Sadvar va
boshqalar) uncha katta bo‘lmagan mahalliy kanallar orqali sug‘orilgan.
Xorazmning so‘l qirg‘og‘idagi joylar ko‘pgina qadimiy va qazilganiga uncha ko‘p
bo‘lmagan kanallar bilan sug‘orib kelingan. Ular ichida eng janubiysi Hazorasp
kanali bo‘lgan. Istaxriy uni Xorazmning Amul tomonidagi (janubda) eng birinchi
kanal sifatida ko‘rsatib o‘tadi 12
. Istaxriyning
aytishicha, Xazorasp kanalining kengligi Govxo‘ra kanali kengligining yarmiga
to‘g‘ri kelgan. Hazorasp kanali shunday kichik bo‘lganligi sababli, Istahriyning
shu kanaldan kema qatnar edi degan gaplari haqiqatdan uzoqdadir. Hazorasp bilan
Tuyamo‘yin oralig‘idagi joy toshloq bo‘lib kanal o‘tkazish uchun yaroqsiz
bo‘lganligi tufayli, kanalning boshini Tuyamo‘yin darasi va Toshsaqo
12
Raximov A. R. O‘rta asrlarda sug‘orish tizimi va agrar munosabatlar . Toshkent: Fan, 2003. B.137.
22

balandligining g‘arb tomonidan qidirmoq lozim. Hazorasp ikki farsax nariroqda
Hazorasp kanalidan kattaroq Kardaronxush kanali bo‘lgan. Kardaronxush shu
nomdagi shahar yoki qal’aga olib kelingan bo‘lsa kerak.
Maqdisiyning aytishicha, Kardaronxos qal’asi Hazoraspdan uch farsax
g‘arbroqda, Hazorasp — Xivaning katta yo‘lida bo‘lgan. Kardaronxosni biz
Qal’ajiqning xarobalariga o‘xshatamiz. X asr muarrixlaridan Istaxriy, Maqdisiy
hamda «Hudud al Olam» qo‘lyozmasi muallifining yozishlariga qaraganda,
Kardaronxos Xiva bilan Hazorasp o‘rtasida bo‘lgan. Hazoraspdan
Kardaronxosgacha uch farsax, Xivagacha besh farsax bo‘lgan. Bu, uch punkt
o‘rtasidagi masofaga qariyb to‘g‘ri keladi. X asrda Hazorasp va Kardaronxos
shahar bo‘lmay, darvozalari va xandag‘i bor qal’a bo‘lgan. Bu yerda kotiblar yoki
axborot beruvchilar yanglishgan bo‘lsalar kerak. Chunki bunday uzun kanalning
kengligi 5 tirsak bo‘lishi mumkin emas. Uning chuqurligi ham ishonarli emas. De
Guye Kardaronxosni Abulg‘ozi yozgan Kardan o‘xshatish tarafdoridir. Munis-
Ogahiy asarida Kardaronxos quyidagicha tushuntiriladi: «Hozir, bizning
vaqtimizda Nukuz ko‘li deb yuritilayotgan Kardan hayot ko‘li Beshariq
territoriyasiga joylashgandir». Bu, Qal’ajiq, ya’ni Kardaronxos harobalari qayd
qilingan joyga to‘g‘ri, keladi. X asrda ikkala kanal ham Hazorasp va Kardaronxos
kanallari Dovdon daryosining qadimiy boshlanish joyida bir-biridan mustaqil
ravishda ajralib chiqqanligi haqiqatdan uzoq emas. Hozirgi vaqtda janubiy
polosaning hammasi Polvonyop arig‘idan chiqarilgan kanallar bilan
sug‘orilmoqda. Istaxriyning yozishicha, Xiva kanali chap qirg‘oqda uchinchi kanal
bo‘lib hisoblangan (uning nomi keltirilmagan). Bu kanal Kardaronxosga qaraganda
kattaroq bo‘lib, undan Xiva shaharigacha kemalar qatnagan.
Xiva kanali Polvonyop (Paxlavon) deb
atalgunga qadar qanday nom bilan yuritilganligi masalasi shu vaqtgacha hal
qilinmay kelmoqda. Abulg‘ozixon urush harakatlarining borishini yoza turib, bir
necha joyda Heykonik kanalini tilga oladi. Lekin bunda ba’zi bir noaniqliklar
uchraydi. Uniingcha, Heykonikda Xonqa oldidagi Toshko‘prik yonida Gandumkon
qishlog‘i bo‘lganmish. Bu ma’lumot Heykonikni G‘oziobod kanali deb bilgan V.
23

V. Bartoldni yanglishtiradi. Gandumkon qishlog‘i haqiqatdan ham Xonqa yonida
emas, Xiva shahridan 1-1,5 km shimoli-sharqda Heykonikda joylashgan edi.
Toshko‘prikka kelganimizda, bu joy
Xonqa yonida G‘oziobod va Polvonyop kanallari o‘rtasida bo‘lgan. Abulg‘ozi
o‘zining urush harakatlarida Xonqa shahriga suyangan, uning Orol dengizi bilan
aloqasi esa Heykonik kanali orqali bo‘lgan. Shuning uchun Toshko‘prik Orol
dengizidan (aniqrog‘i kuyi deltadan) keladigan kemalarning to‘xtaydigan asosiy
lageri bo‘lib xizmat qilgan. Shu bilan birga aytib o‘tish kerakki, XIX asrdagi Xiva
va rus mualliflarining yozishiga qaraganda, Heykonik (Polvonyop) va G‘oziobod
kanallari o‘zaro suv shoxobchasi bilan birlashgan. Bu esa, quyi delta bilan bo‘lgan
aloqani yengillashtirgan. Istaxriy chap qirg‘oq Xorazmda oltita eng muhim kanal
bo‘lganligini qayd qiladi. Biz Istaxriyda yuqorida aytib o‘tilgan uchta kanaldan
tashqari yana to‘rtinchi — Madra kanalini ham uchratamiz. Uning yozishicha, bu
kanal Govxo‘ra kanalidan ikki barobar katta bo‘lib, unda Madra qishlog‘igacha
kemalar yurgan. Madra kanali bilan Xiva kanali o‘rtasidagi oraliq 2 km ga yaqin
bo‘lgan. O‘zining joylashishi bo‘yicha Madra kanali hozirgi G‘oziobod kanaliga
to‘g‘ri keladi. G‘ozyobod kanali bilan Xiva (Heykonik-Polvonyop) o‘rtasidagi
oraliq, X asrda deb ko‘rsatilgan oraliqqa barobar keladi. Shu kanallarni Hazorasp
— Ko‘hna Urganch katta eski yo‘l kesib o‘tgan joyda ularning o‘rtasidagi masofa
anchagina qisqaradi. Lekin Madra qishlog‘i Xorazmning mashhur, birmuncha
muhim shaharlari qatorida qayd qilib o‘tilmaydi. 1937-yilda Xonqa
shahridan to‘rt kilometrcha janubda, G‘oziobod kanalining janubiy qirg‘og‘ida eski
katta Chorjo‘y — Urganch yo‘li o‘tadigan ko‘prik yonida joylashgan Madir nomli
katta qishloqni tekshirildi. Madnrda eskidan yashab kelgan kishnlar, qishloqning
g‘arb tomonida eski katta mozor borligini va qadimda uning o‘rnida «Chingizxon
tomonidan vayron qilingan» Madir shahri bo‘lganligini aytib, bu qadimiy shahar
bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘pgina afsonalarni so‘zlab berdilar. Yuqorida aytib o‘tilgan
mozorda Qutluq Temurning vaqf hujjatida shayx Sulaymon Haddodiyning
maqbarasi va xonaqosi saqlanib qolganligi ko‘rsatilgan. Yangiariq-Polvonyopning
janubiy tarmoqlaridan biridir. Demak, jang asosiy kanal bilan uning tarmog‘i
24

oralig‘idagi uchburchak joyda bo‘lgan. Bir qancha vaqt o‘tgandan so‘ng Madir
qishlog‘i yangi yerda (birmuncha sharqroqda) qad ko‘tardi.
Madra kanali bu nom bilan yuritilmay qo‘ydi, har holda bu mo‘g‘ullar
keltirgan vayronagarchiliklar bilan bog‘liq bo‘lsa kerak. S.P.Tolstoy ham o‘z
asarlaridan birida qadimiy Madra kanalini G‘oziobod kanalidir deyish mumkin deb
ta’kidlaydi. Lekin u Madra qishlog‘i G‘oziobod kanalining oxiriga joylashgan
Badirkent o‘rnida bo‘lgan deydi. Madra kanalidan kema qatnamagan. Madra
kanalidan nariroqda Amudaryodan kema qatnaydigan katta Vadok kanali chiqqan.
Istaxriy fikricha, Vadok kanalidan Xorazm (Kat) shahrigacha ikki farsaxga yaqin
bo‘lgan. So‘ngra Istaxriy, shahardan (Katdan) pastroqda Jurjoniya tomonda Buva
nomli kanal (Amudaryodan ajrab chiqadi) deydi. Uning suvlari Andariston
deyilgan qishloq chegarasida Vadok suvlari bilan qo‘shilgan. Bu qishloq Jurjoniya
tomon oqimning birmuncha quyirog‘ida joylashgan. Istaxriy fikricha, Vadok
kanali Buvadan kattaroq bo‘lgan. Ularning ikkalasida ham Jurjoniyadan bir galva
nariroqda bo‘lgan yergacha kemalar yurgan, xuddi shu yerda to‘g‘on bo‘lib, u
kemaning suzishiga yo‘l qo‘ymagan. Maqdisiyning aytishicha, shahar atrofini
daryo (Amudaryo shaharga shunchalik yaqin bo‘lgankim) suvlari bosar edi. Aholi
uni boshqa tomonga burish uchun taxta va xodalardan (shu to‘g‘onni) o‘ylab
topdilarki, daryo sharq tomon oqa boshladi. Shu to‘g‘onning quyishidan suv
sug‘orish uchun olinganligi sababli avval juda ham sayozlanib qolgan bo‘lsa kerak.
Vadok bilan Buva qo‘shilgan joydan Jurjoniyagacha bo‘lgan masofani Istaxriy bir
manzilga tenglashtiradi.
Ularning quvvati Buva va Vadok kanallariga teng bo‘lgan. Aytishlariga
qaraganda, Jayxun ilgari ana shu yerdan (Kurdar o‘zanidan) oqqan. Bu kanaldagi
suvning oz-ko‘pligi Jayxun suvining oz-ko‘pligiga bog‘liq bo‘lgan. G‘itning
qarshisida, cho‘lda, (daryodan) bir farsax shimolroqda Madminiya nomli shahar
bor. U chap qirg‘oqda Jayxundan to‘rt farsax nariga joylashgan. Bunga
Amudaryoning Kurdar oldida o‘z oqimini o‘zgartib, G‘it va Madminiya
o‘rtalaridan o‘tganligi sabab bo‘lgan. Madminiyadan keyin aholi yashaydigan
joylar uchramaydi. Mazdaxqon rustog‘i Jayxun bilan Kurdar (kanali) o‘rtasida
25

joylashgan. Jurjoniya qarshisidagi Mazdaxqon shahridan Jayxungacha ikki farsax
keladi. Kurdar bilan Kat (shahri) o‘rtasidagi har bir qishloqqa Jayxundan kanal
o‘tkazilgan, so‘ng Jayxun baliqchilar yashaydigan joyga Xorazm ko‘ligacha yetib
borgan. Bu yerda na qishloq, na imorat bor. Bu yer Xorazm deyiladi.
Bu dengiz bo‘yida, Holijon yaqinida g‘uzlar
yeri bor. Tinchlik vaqtida shu tomondan g‘uzlar Barategin qishlog‘iga boshqa
tomondan Jurjoniyaga keladilar, chunki bu ikki punkt ham chegara oldidadir.
Jayxun daryosi quyiladigan yerdan Shosh Sirdaryoning shu ko‘l (Orol dengizi ) ga
quyiladigan yerigacha bo‘lgan masofa to‘rt kunga (Ibn Xovqal hisobicha o‘n
kunlik yo‘l) yaqin yo‘lga barobar. Vadok va Buva kanallarining yaratilish vaqtini
yozishdan oldin, Qizilqum chegaralarigacha cho‘zilib yotgan katta Xonobod
rayonining arxeologik yodgorliklari ustida qisqacha to‘xtab o‘tamiz. Qadimgi
shahar xarobasi Qo‘rg‘oncha (Qublandi)ni biz Amudaryoning sharqdagi xilvat
tarmog‘i bilan bog‘laymiz. Bu tarmoq katta o‘zilishlar bilan eramizning II-III va
VI-VII asrlarida oqqan. Quyi deltaning boshlanishi yaqinida ikkita shahar xarobasi
bo‘lgan: Ayvonqal’a va To‘kqal’a. Bular ustida birinchi martaba A.Grebenkin
yozgan. Uning yozishicha, bu shahar xarobalariga «To‘k» va «Ayvon» nomlari
deltada yashagan qoraqalpoqlar tomonidan keyinroq berilgan. «To‘k» nomi, Dev
tomonidan uyulgan va ustiga qal’a qurilgan sun’iy tepalik haqidagi afsona bilan
bog‘liq. «Ayvon» esa — shu qal’a pastlikka joylashishiga qaramay, uning baland
devorlari suv toshqinlaridan saqlanganligi uchun shunday deyilgan. Ayvonqal’a
shahar xarobasi 1947-yil yozida tekshirilgan edi. Bu shahar ichki va tashqi rejasi
bo‘yicha Shobboz rayonidagi Tuproqqal’a shaharining xarobasiga juda ham
o‘xshab ketadi 13
. Dastlabki dalillar ushbu shahar eramizning
VI—IX asrlarida mavjud bo‘lgan deyishga imkon beradi. Nukusdan ancha
janubroqda, Qipchoq shahridan 5—6 km shimolroqda, o‘ng qirg‘oqda Chilpiq
nomli aylana shaklli qal’a qad ko‘tarib turadi. O‘z arxitekturasi va topilgan sopol
bo‘laklari bo‘yicha bu qal’a eramizning V-VI asrlariga oiddir. Qisnoqda, daryo
13
Toshmatov S. S. “O‘rta asrlarda mahalliy boshqaruv va sug‘orish tizimi”. Tarix va haqiqat jurnali, №3, 2015.
B.63.
26

Sulton Uvays tog‘i bilan Jumirtov o‘rtasidagi daradan o‘tadigan yerda, o‘ng
qirg‘oqda eramizning II-III asrlarida surilgan muhim Govurqal’a bor. Bularning
hammasi Amudaryoning hozirgi Gurlan kengligi quyisidagi asosiy o‘zandagi oqim
eramizning dastlabki yuz yilliklarida (eramizning IX asrigacha) ham mavjud,
bo‘lganligini ko‘rsatadi. Shu yodgorliklar daryo oqimining o‘zi bilan bog‘liq
bo‘lganmi, yoki Kurdar kanali bilanmi-buni aytish qiyin. Strategik jihatdan muhim
bo‘lgan bunday punktda Govurqal’aning vujudga kelishi, Baraqtom va
Qo‘rg‘oncha rayonlarida aholi yashaydigan joylarning paydo bo‘lishi bu
yodgorliklar sun’iy kanalga nisbatan Amudaryoning o‘z oqimi bilan ko‘proq
bog‘liq bo‘lganligini tasdiqlaydi. Chunki
bu kanal atrofida, deltaning o‘rta qismida ko‘pgina aholi yashaydigan punktlar
bo‘lganligi uchun katta sun’iy kanal suvini Qo‘rg‘onchaga yetkazish mumkin
bo‘lmagan bo‘lsa kerak. Aftidan Qo‘rg‘oncha va Baraqtom eng olisdagi punkt
bo‘lganligi sababli Amudaryoning sharqa tomon urib ketgan toshqin suvlari bilan
sug‘orilgandir.
2.2 Temuriylar davlatida yer-suv resurslarini boshqarish siyosati
27

Amir T е mur o’zi yashagan f е odal zamonning farzandi edi va u bu zamon
jamiyati qobig’idan ch е tga chiqib k е ta olmaydi, k е ta olmas ham edi. Sohibqiron
nomi bilan T е mur buyuk saltanatga asos soladi va uni ulug’ amir sifatida
boshqaradi. H е ch qachon u o’zini barpo etgan davlatning «qonuniy» xoni d е b e'lon
qilmaydi, xolbuki bunga x е ch kim to’sqinlik qila olmas ham edi. Chunki u k е lib
chiqishi, nasl-nasabi bilan chingiziylar sulolasiga mansub emas edi. T е mur
davlatining tuzilishi y е tarli darajada o’rganilmagan. Tarixiy manbalarda
ko’rsatilishicha, viloyat va tumanlarda hokimiyat markaziy xukumat yoki ulus
xukmdorlari tomonidan tayinlangan mansabdor (dorug’a)lar qo’lida bo’lgan 14
.
Markaziy xukumatni asosan uch bosh davlat muassasasi:
D е voni oliy (oliy ijroiya organi), D е voni mol (moliya ishlari boshqarmasi) va
D е voni tovochi (harbiy ishlar boshqarmasi) idora qilgan. Din va shariat bilan
bog’liq bo’lgan masalalar, shuningd е k, sud ishlari qozi va shayxulislom qo’lida
bo’lgan. Qaysi vazir soflik to’g’rilik bilan vazirlik ishiga kirishib, davlatning
moliya ishlarini diyonat, savob bilan, nafsi buzuqlik qilmay, omonatga xiyonat
etmay ba-jarar ekan, unday vazirni eng oliy martabalarga y е tkazsinlar. Qaysi vazir
buzuqlik qilib, yomonlik yo’li bilan mamlakat ishlarini yurgizar ekan, ko’p o’tmay
unday saltanatdan xayru barakat ko’tariladi». Sohibqiron davrida yerga egalik
qilishning b е shta asosiy ko’rinishi bo’lgan: Suyurg’ol yerlar. Bu yerlarning egalari
har qanday soliqlardan ozod edilar. Ular yer egasi sifatida d е hqonlarni ishlatib, yer
solig’i — xiroj olganlar. Tarxon yerlar. Xususiy mulk bo’lgan bu yerlar odamlarga
biron-bir alohida xizmatlari uchun berilgan 15
.
Ushr yerlar. Sayyid va xulsalarga mansub bu
yerlarning egalari olgan daromadlarining o’ndan bir qismini davlatga to’laganlar.
Vaqf yerlar — masjid va madrasalar, xonaqoh va mozorlarga qarashli yerlardir.
Askarlarga va ularning boshliqlariga ajratib beriladigan yerlar mavjud bo’lgan.
Amir d е vonida yer ishlari, soliqlar, boj yig’ish, mirshablik yumushlari bilan
shug’ullanuvchi vazir bo’lgan. Oliyhimmat sohibqiron o’z xalqiga muruvvatli
14
Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. T. G‘.G‘ulom. 1996. B.27.
15
Ahmedov B. Amir Temurni yod etib. T. О ‘zbekiston. 1996. B.19.
28

bo’lib, b е mavrid, bo’lar-bo’lmasga mol-xiroj kabi soliqlar solishga qarshi bo’lgan
va xalqni bir n е cha marta yillab soliqlar to’lashdan ozod qilib yuborgan. Amir
temur buyuk saltanat barpo etgan, ammo ayni zamonda ulug’ hukmdorning o’zi
ana shu buyuk saltanatning parchalanish jarayonnin ham hali tiriklik davridayoq
boshlab bergan edi. Chunki Temurnig o’zi Farg’onani hisobga olmaganda
Movorounnahrni hech kimga berasdan qolgan hududlarni to’rt qism – mulkka
bo’lgan. Tarixchi olim Bo’riboy Ahmedovning yozishicha,
Xuroson Jurjon, Mozandaron, Seiston (markazi xirot) Shohruhga, G’arbiy Eron,
Ozarbayjon, Iroq va Araniston (marazi Shyeroz) Umarshayhga, Avg’oniston va
Shimoliy Hindiston ( markazi G’azna keyinchalik Balx) Pirmuhammadga
suyurg’ol (in’om ) qilib beriljgan edi. Bu ulus mulklar nomigagina markaziy
hoimyatga bo’ysunar edi. Aslida esa o’ziga xos mustaqil davlat bo’lib olgan.
Suyurg’ol qilib berilgan yer mulklar Oliy hukumatning farmoni bilan Avloddan –
avlodga o’tavyergan. Bu hol buyuk saltanatning bo’laklarga bo’linib
ketganligining asosiy sababidir. Ana shu ma’noda Temur salanati shaklan buyuk
va qudratli bo’lib k’rinsa-da, aslida uning iqtisodiy asoslari mustahkam asosga
qurilmagan edi. Temur va temuriylar davrida davlat yerlarini in’om qilish –
suyurg’ol etib berish keng tus oldi. Amir Temur ajdodlari suyurg’ol asosida Kesh
(Shaxrisabx) viloyatida faoliyat olib borganlar. O’rta asr mualliflardan biri
quyidagi fikrni bildiradi 16
. “Oliy xazratlarining baxtli
tug’ilishi, ikki baxtli yulduz soxibi Amir Temur Ko’ragoniy joyi Keshda edi va
uning avlodlari o’sha viloyatda merosxo’rlik xuquqiga ega edilar”. Suyurg’ol, tom
ma’noda xayr-exson, yerni xadya etish, imtiyozni anglatadi va xarbiy xizmatni
o’tash bilan shartlangan yerni in’om qilish turlaridan biri xisoblanadi. Suyurg’ol
egasi soliq daxlsixligidan foydalanib suyurg’olga qarashli yerlardan o’z foydasiga
o’lpon olgan. Suyurg’ol egasining iqto’dordan farqi shundaki, u ma’muriy-sud
daxlsixligiga xam ega bo’lgan. Keyinchalik suyurg’ol vorislikni xam anglatadigan
bo’ldi. Suyurg’ol Amir Temurgacha xam mavjud edi. Temur davrida esa u keng
rivojlandi. Xarbiy yurishlar tufayli Amir Temur xukmronligiga juda katta xududlar
16
Ahmedov B. Sohibqiron Temur (Hayoti va ijtmoiy-siyosiy faoliyati). T. 1996. B.41.
29

o’tdi. Egallangan viloyatlarni amir suyurg’ol asosida boshqarishga asosan o’z
o’g’illari va nevaralarig’i berar edi. Soliq daxlsixligi bu o’rinda xarbiy va davlat
xizmati bilan shartlangan. Suyurg’ol Amir Temur urug’-aymog’idan bo’lmagan
ayrim amirlarga xam berilishi mumkin edi. Ular asosan chig’atoy urug’idan,
keyinchalik esa unga jangsiz taslim bo’lgan yirik xukmdorlarga berilgan.
Amir Temur davrida suyurg’ol so’zi umuman in’om etish
ma’nosida xam ishlatilgan. Vaqf yerlar diniy muassasalar xuzurida vujudga kelgan
edi. Bunday yerlar O’rta Osiyoga islom dinining yoyilishi bilan bog’liq bo’lib, ular
shariat qonun-qoidalari asosida asta-sekin ko’paya bordi. Hukmdorlar, beklar va
qisman oddiy axoli ruxoniylarning ta’siri ostida o’z yerlarining bir qismini
madrasa, masjid va mozorlarga xadya qilardi. O’troqlashgan xalq yashaydigan
shaxarlarda deyarli xar bir masjit, madrasa va boshqa diniy muassasalar shunday
vaqf mulkka ega edi. Bunday yerlar ko’pincha mexnatkash dexqonlarga ayrim
shartlar bilan ijaraga berilardi. Undan kelgan daromaddan ruxoniylar va
madrasalardagi talabalar foydalanar edilar. Soliq to’lanadigan davlat yerlari bilan
mulkiy yerlarni vaqf qilib berishdan oldin albatta hukmdordan ruxsat olinardi.
Ularni ulamolar shariat qonunlari asosida yorliqlar bilan tasdiqlab berardilar.
Vaqfnomalar avloddan-avlodga meros bo’lib qolishi mumkin
edi. Xar bir hukmdor taxtga chiqqanida bunday yerlarni tekshiruvdan o’tkazardi.
Amir Temur va uning temuriylar davrida yerning ma’lum qismi vaqf etib berilgan.
Vaqf yerlar diniy, xayriya, madrasa, o’quv va boshqa muassasalar foydasiga
tashkil etilgan. Mexnatkash axoli o’rtasida esa vaqfkor yerlar nomi bilan
yuritilgan. Amir Temur va temuriylar davrida Movarounnaxr va Xurosonda juda
ko’p masjid, madrasa, maqbara va shifoxonalar barpo qilinib, juda katta
dexqonchilik yerlari vaqf qilingan. Odatda, yer va suvdan tashqari ko’plab do’kon,
korxona, tegirmon, objuvoz, bozor, karvonsaroylar xam vaqf qilinib, ulardan
tushgan daromad masjid, madrasa, shifoxona va xonaqoxlarning ta’miri, jixozi,
mutavalli, mudarris, tabib va talabalarga beriladigan nafaqalar xamda langarxona
(musofirxona) va shifoxonalarni kundalik xarajatlari uchun sarf etilgan. Nazariy
jixatdan vaqf yerlar daxlsiz sanalsa xam amalda bu qoidaga xar doim rioya
30

etilmagan. Vaqf yerlaridan soliq olib odatda ijaraga berilgan.
Ijarador mutavalli bilan tuzilgan shartnomaga ko’ra,
mazkur yerdan ma’lum vaqt mobaynida soliq olish xuquqiga ega bo’lgan. Asosan
vaqf yerlar, aniqrog’i ulardan soliq yig’ish uch yilgacha ijaraga berish sharti bilan
dexqonlarga topshirilgan. Oxirgi shart shariatga asoslangan bo’lib, unga ko’ra biror
kishi tomonidan uch yildan ortiq to’xtovsiz ishlov berilgan yer uning shaxsiy
mulki bo’lib qolishi mumkin bo’lgan. Shu bilan birga sunniy ruxoniylar roli ushbu
davrda (XIV asr oxiri – XV asr boshlari) yuqori bo’lgan. Shuning uchun vaqf
mulkiga egalik qilishni davlat miqyosida yuqori lavozimi egalllagan a’yonlar
vakillari xal qilgan. Mulkni egallashni ochiq emas, ijara ko’rinishida amalga
oshirishgan. Ba’zan, oxir-oqibat vaqf mulkining bir qismi boshqa bir kuchli
xukmdor qo’liga o’tib qolishi mumkin bo’lgan.
XV asr tarixiy asarlaridagi ozgina ma’lumotlarni
hujjat dalillari bilan solishtirib, dehqonlar to’lagan asosiy soliqlar va yeg’imlar,
shuningdek, ular bajargan majburiyatlar xaqida tasavvur xosil qilish mumknn. XV
asrda Xurosonda va Movarounnaxrda dexqonlarni quyidagi to’rtta kategoriyaga
bo’lish mumknn: 1) davlat yerlarida yashovchi dexqonlar;
2) xususiy yer egalarining yerlarida ishlovchi dexqonlar;
3) o’z yeriga ega bo’lgan dexqonlar;
4) vaqf yerlarida yashovchi dexqonlar. Askarlarga va askarlarning
raxbarlarig’i beriladigan yerlar feodal yer egaligining asosiy toifalaridan birining
davlat yerlari tashkil etgan. Uning daromadlari asosan qo’shinni ta’minlashga
ketgan. Bu yerlar hukmron sulola a’zolari va amirlarining Sohibqiron oldidagi
xizmatlari, harbiy xizmatlari, xarbiy yurishlarda qatnashish, chegarani qo’riqlash
uchun mukofatlashning asosiy manbai bo’lib xizmat qildi. Dexqonlar mamlakat
axolisining asosiy qismini tashkil etar edi. Barcha soliq to’laydigan axoli kabi ular
“ra’iyat” atamasini olgan, biroq mulkiy munosabatqa turli ijtimoiy qatlamga ajralar
edi.
Chorakorlik bilan ijaraga olish asosida yerga qayta ishlov berish ular
ko’pchiligining asosiy daromad manbai xisoblangan. Yer soxiblarining
31

ta’minlangan ko’p qismini dexqon deb ajratish tarqalgan. Mamlakat obodonchiligi
va kishilar xotirjamligini dexqonlar ushlab turar edi. Xaqiqatdan, jamiyat asosini
o’sha paytda amlokdor-dexqonlar tashkil etgan. Bu davrda dexqonchilik
yerlarining ma’lum bir kichikroq qismi qishloq axolisining umumiy tasarrufida
bo’lgan. Bunday yerlar qishloq to’plari yoki jamoalarining mulki xisoblangan.
Shubxasiz, bunday shaklqagi jamoa yerlari, mulkchilikning qadimiy turlaridan
bo’lib, ular ko’proq suvga tanqis tog’ oldi xududlariga birmuncha keng tarqalgan
edi. Bunday jamoa mulkchiligi, odatda, kam suvli tog’ jilg’alarining oqimini
jamg’arish yoki yer osti suvlarini yer yuziga chiqarish uchun qishloq jamoalarining
kuchi bilan barpo etilgan o’ta mashaqqatli va murakkab suv inshootlari – qulfatli
xovuzlar (mayda suv omborlari) korizlar vositasida o’zlashtirilgan yerlarda
vujudga kelgan 17
. Dehqonchilik asosan sug'oriladigan hosildor
yerlarda va lalmi dehqonchilik uchun qulay bo'lgan adirlar, tog' va tog' oldi
hududlarida rivojlangan edi. Yerda mehnat qiladigan kishilarning asosiy qismi
kambag'al qishloq aholisi bo'lib, ular o'z yer maydoniga ega bo'lmasdan, ijaraga
olingan yerda dehqonchilik qilib kun kechirgan. Manbalarda keltirilishicha, bu
davrda bug'doyning o'n xil navi, arpa, qo'noq, jo'xori, mosh, no'xat, makkajo'xori,
loviya, kunjut, beda, suli, sabzavot va poliz ekinlari yetishtirilgan. Texnik
ekinlardan sholi, paxta va boshqalar ekilgan. Sabzavotchilik, polizchilik,
bog'dorchilik va ipakchilik yuksak taraqqiy etgan. Dehqonchilik uchun qulay
bo'lgan hosildor yer maydonlari, bepoyon yaylovlar xon va uning yaqinlari, yirik
harbiy-ma'muriy amaldorlarga qarashli edi. Harbiy- ma'muriy amaldorlarga va
yirik din peshvolariga davlat oldidagi xizmatlari uchun beriladigan bunday
yerlarda asosan yersiz kambag'al dehqonlar yollanib ishlaganlar. Siyosiy
parokandalik, muttaasil davom etib turgan o‘zaro ichki kurashlar va fitnalar halqni
iqtisodiy jihatdan og‘ir ahvolga solib qo‘yish bilan birga mamlakatdagi iqtisodiy
holatni ham inqirozga olib keldi. Shuningdek, tashqi hujumlar, talon-tarojlar
natijasida dehqonchilik vohalari harob holga kelib qoldi, savdo karvonlarini talash
hollari ko‘payib ketdi. Bu esa o‘z navbatida tashqi savdo aloqalarining
17
Амир Темур ва унинг дунё тарихидаги ўрни. Халқаро конференция материаллари. - Самарқанд: 1996. Б.73.
32

cheklanishiga olib keldi.
Sug‘oriladigan yerlarda O‘rta Osiyo mintaqasi uchun an'anaviy bo‘lgan
bug‘doy, arpa, jo‘xori, loviya, mosh, sholi, paxta, sabzavot va poliz ekinlari, dashti
yerlarida va tog‘ oldi xudularidagi lalmi yerlarda bug‘doy, arpa, kunjut, tarvuz,
qovun va boshqalar ekildi, dehqonchilik qilingan. Manbalarda qayd etilishicha,
o‘zaro urushlar dehqonchilik taraqqiyotini bir muncha orqaga surib turgan
bo‘lsada, tinchlik davrlarida dehqonchilik orqasida yerlardan ancha yuqori hosil
olingan. Dehqonchilik mahsulotlari ichki talabni to‘la qondirib, tashqi bozorga
ham chiqarilgan. Bu mamlakat iqtisodining butunlay inqirozga tushishidan saqlab
turgan asosiy omil edi. Sug‘oriladigan yerlar jamoa mulki bo‘lib, ularga qabila
yoki urug‘lar egalik qilganlar. Bora-bora ana shu jamoa mulklari chegarasida yerga
egalikning yangi ko‘rinishlari – yerga shaxsiy mulk sifatida egalik qilishning
formalari yuzaga kelgan. Markaziy Osiyo hududida yerga egalik qilishning
quyidagi ko‘rinishlari (turlari) mavjud edi: Sug‘oriladigan dehqonchilik
maqsadlariga xizmat qilgan sug‘orish inshootlarining asosiy qismi mahalliy
qurilish materiallari – tuproq, tosh, yog‘och, qamish, shox-shabbalar yordamida
oddiy tuzilishda qilib, boshqacha aytganda, tez va arzon qurilgan, sug‘orish
kanallarining o‘zanlari tuproqda (grunt) kovlangan. Bu narsa o‘z navbatida
inshootlarning suv ta'siriga chidamsiz bo‘lishiga sabab bo‘lgan.
Pirovard natijada suvdan
foydalanuvchilar – dehqonlar deyarli butun yil davomida sug‘orish tarmoqlarida
qurish, ta'mirlash, tozalash (kanal va ariqlarni qum-loyqalardan) ishlari bilan band
bo‘lishga majbur bo‘lganlar. Aniq, bo‘lmagan ma'lumotlarga ko‘ra, har bir yeri bor
dehqon sug‘orish ishlariga yiliga hashar yo‘li bilan kamida 10– ish kuni sarf
qilgan. Bu miqdorni ma'lum darajada tasdiqlash uchun xorazmlik dehqonlarning
bizdan uncha olis bo‘lmagan 30–40-yillarda yirik va xo‘jaliklararo kanallar
tarmoqlarida kishi boshiga yili 40–50 m3 tozalash ishlarini bajarganliklarini
ko‘rsatib o‘tmoqchimiz. Bundan tashqari, ko‘plab ta'mirlash va qayta qurish
ishlarini bajarganlar. Bunda sermashaqqat va ko‘p kishilar qatnashadigan ommaviy
ishlar o‘z-o‘zidan bajarilib qolmaydi, albatta. Kimlardir ularni avvaldan
33

rejalashtirish, kerakli materiallar va ishchi kuchlarini tashkil qilishi, ularning ishiga
rahbarlik qilish va nazorat o‘rnatish kerak bo‘ladi. Qabila yoki
urug‘ a'zolari dehqonchilik, keyinchalik sug‘oriladigan dehqonchilik bilan o‘troq,
xolda shug‘ullana boshlagan uzoq zamonlardan boshlab amalda sug‘orish ishlarini
tashkil qilish, uni boshqarish sohasida yangidan-yangi ehtiyojlar tug‘ila boshlagani
aniq, va bu fikrga shubha qilmasa ham bo‘ladi. Yerga egalik qilishning, u qanday
atalishidan qat'iy-nazar, ikki shakli – jamoa mulki va xususiy mulk ko‘rinishidagi
shakllari mavjud bo‘lgan. Ularni asosan 3 ko‘rinishda ta'riflash. mumkin: o‘z
yerida o‘z kuchi bilan dehqonchilik qilish dehqon xo‘jaliklari ko‘rinishida, chetdan
ish kuchi yollab (xaq to‘lash evaziga) dehqonchilikdilish va ortiqcha yoki
tasarrufida bo‘lgan yerlarni boshqalarga ma'lum shart-sharoitlarda foydalanishga
berish (pudrat usuli) orqali dehqonchilik qilish. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki,
sug‘oriladigan dehqonchilik bilan shug‘ullangan kishilar yerga nisbatan, undan
olinadigan, foydaga nisbatan turlicha munosabatlarda bo‘lganlar va tegishli haq-
huquqlarga ega bo‘lganlar. Shunday qilib, ko’pchilikning ishtiroki va mablag’i
bilan barpo etilgan sug’orish inshootlari va ular vositasida o’zlashtirilgan yerlar
jamoa mulkiga aylangan.
Xulosa
34

O‘rta asrlarda O‘zbekiston hududida shakllangan yer-suv munosabatlari
yurtimiz tarixida chuqur ildiz otgan, murakkab va ayni vaqtda puxta o‘ylangan
tizim bo‘lgan. Bu tizimning asosi bo‘lgan jamoaviy xo‘jaliklar, mahalliy
boshqaruv shakllari, odat huquqi va diniy qoidalar asosidagi yerga egalik shakllari
jamiyatning barcha qatlamlariga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Avvalo, o‘rta asrlardagi
yer-suv munosabatlari markaziy hokimiyat va mahalliy jamoalarning o‘zaro
hamkorligiga asoslangan edi. Davlat vakillari – noiblar, amaldorlar yerga egalikni
nazorat qilgan bo‘lsa-da, asosiy boshqaruv vakolati jamoa vakillariga topshirilgan.
Jamoaviy boshqaruvda oqsoqollar, mirshablar, mirablar va diniy arboblar muhim
rol o‘ynagan. Yer va suv masalalarini hal qilishda ular odat huquqi, urf-odatlar va
shariat qoidalariga amal qilishgan.
Yerga egalik qilishda turli shakllar – davlat yerlari (mulk), vakf yerlari,
xususiy yerlar va jamoa yerlariga bo‘linishi mavjud bo‘lgan. Ayniqsa, jamoa
egaligidagi yerlar aholining asosiy qismi foydalanadigan yerlar bo‘lib, ularning
taqsimoti, ishlatilishi va nazorati mahalla yoki qishloq darajasida amalga
oshirilgan. Bu tizim aholining qishloq xo‘jaligida faol ishtirok etishini, ijtimoiy
barqarorlikni ta’minlagan. Sug‘orish tizimi esa jamoaning eng muhim ijtimoiy
infratuzilmasi bo‘lgan. Suv resurslari barcha jamoa a’zolari uchun barobar
taqsimlanishi, sug‘orish inshootlarining muntazam saqlanishi va tozaligi jamiyatni
ichki birdamlikda tutib turuvchi asosiy omillardan biri edi. Mirablik instituti ushbu
boshqaruvni amalga oshirgan va suvdan foydalanishda tenglik, adolat tamoyillarini
hayotga tatbiq etgan. Mahalliy an’analar va odat huquqi yer-suv munosabatlarini
boshqarishda katta ahamiyat kasb etgan. Ko‘plab qoidalar rasmiy hujjatlarga emas,
balki og‘zaki an’anaviy qonun-qoidalarga asoslangan bo‘lib, har bir jamoa ichida
bu tartib-intizom buzilmasdan amalga oshirilgan.
Ayniqsa, nizolarni hal qilishda mahalla oqsoqollari, diniy yetakchilar va
hurmatli keksa kishilarning so‘zlariga tayanilgan. O‘rta asrlarda O‘zbekiston
hududida shakllangan yer-suv munosabatlari, bir tomondan, qishloq xo‘jaligining
rivojlanishiga, mahsulot yetishtirish hajmining ortishiga, aholining oziq-ovqat
bilan ta’minlanishiga xizmat qilgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ijtimoiy tenglik,
35

birdamlik, o‘zaro yordam va birgalikda yashash madaniyatini shakllantirgan.
Hududiy farqlanishlar ham mavjud bo‘lib, Farg‘ona vodiysi, Buxoro vohasi,
Xorazm, Surxondaryo va Qashqadaryo kabi hududlarda o‘ziga xos yer-suv
boshqaruv tizimlari, sug‘orish inshootlari va boshqaruv uslublari shakllangan.
Bu esa O‘zbekiston hududida turli ijtimoiy-madaniy model va tajribalarning
mavjudligini ko‘rsatadi. Shu bois, o‘rta asrlardagi yer-suv munosabatlarini chuqur
o‘rganish nafaqat tarixiy jarayonlarni tushunish, balki zamonaviy agrar siyosatni
shakllantirishda, ekologik muammolarni hal qilishda va suv resurslarini oqilona
boshqarishda amaliy ahamiyat kasb etadi. Ayni paytda bu tizimdan olingan
saboqlar barqaror rivojlanish, mahalliy boshqaruv organlarining faoliyatini
takomillashtirish va ijtimoiy birdamlikni kuchaytirishda muhim o‘rin egallaydi.
Xulosa o‘rnida aytish joizki, o‘rta asrlardagi O‘zbekiston yer-
suv munosabatlari murakkab, lekin barqaror va xalq hayotining barcha jabhalariga
chuqur singib ketgan tizim bo‘lgan. Bu tizim bugungi kunda ham qiziqish
uyg‘otmoqda va uni ilmiy asosda o‘rganish mamlakatimiz agrar sohasida amalga
oshirilayotgan islohotlar uchun muhim asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar
36

1. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O’zbekiston,
2021.
2. Karimov I. O zbekiston XXI-asrga intilmoqda. Toshkent. O zbekiston,ʻ ʻ
1999.
II Asosiy adabiyotlar
3. Агаев А. А . Феодальные отношения в Средней Азии в IX–XV веках . —
Ташкент: Фан, 1968.
4. Асқаров A . Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. - Тошкент.
Университет. 2007.
5. Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. T. G‘.G‘ulom.
1996. Ahmedov B. Amir Temurni yod etib. T. О ‘zbekiston. 1996.
6. Toshqulov S. T. Yer va suv munosabatlari tarixidan. Toshkent: O‘qituvchi,
1995.
7. Raximov A . R . O ‘ rta asrlarda sug ‘ orish tizimi va agrar munosabatlar . —
Toshkent : Fan , 2003.
8. Пархоменко П. И. История ирригации в Средней Азии в средние века .
— Москва: Наука, 1971.
9. Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х., Абдуллаэв Э.В. Қадимги Ўзбекистон
цивилизацияси: давлатчилик ва ҳуқуқ тарихидан лавҳалар. - Тошкент.
Адолат. 2001.
10. Султонов. Ф, Бозорбоев. Ф – Ўрта асрлар тарихи. - Тошкент. 2007.
11. Sagdullayev A.S. O’zbekiston tarixi. Birinchi kitob. - Тошкент .
Donishmand ziyosi. 2021.
12. Карим Шониёзов. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни. - Тошкент .
Шарқ. 2001.
13. Qayumov A. O‘rta asrlar tarixidan saboqlar . Toshkent: Sharq, 2005.
14. Toshmatov S. S. “O‘rta asrlarda mahalliy boshqaruv va sug‘orish tizimi”.
Tarix va haqiqat jurnali, №3, 2015.
37

Sotib olish