O’rta Osiyo tarixiga oid Yevropada yaratilgan kartografik tadqiqotlar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	96.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

O’rta Osiyo tarixiga oid Yevropada yaratilgan kartografik tadqiqotlar

Sotib olish

O‘RTA OSIYO TARIXIGA OID
YEVROPADA YARATILGAN KARTOGRAFIK
TADQIQOTLAR
MUNDARIJA:
KIRISH .......................................................................................................... ... 4-5
I BOB. G‘ARBIY YEVROPADA O‘RTA OSIYOGA DOIR TARIXIY
KARTO GRAFIK MA’LUMOTLARNING O‘RGANILISH I ………… 6-20
I.1. G‘arbiy Yevropa olimlarining O‘rta Osiyoga oid ilk ma’lumotlari ..
…………………………………………………….…………. 6-13
I.2. Rossiya olimlari tomonidan O‘rta Osiyoni o‘rganilishi ……………….. 13-20
II BOB. YEVROPADA O‘RTA OSIYOGA OID KAR TOGRAFIK
MA’LUMOTLAR TARIXIDAN ……………………………………. . ….. 21-33
II.1. XVI-XVIII asrlarda G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-
kartografik ma’lumotlar .. ………………………………………….……… 21-26
II.2. XIX asrda G‘arbiy Ye vropada tuzilgan xaritalarda O‘rta Osiyo . ……. 26-33
XULOSA ....................................................................................................... . 34-35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. .............................. 36-37
1

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi : Mustaqillik sharoitida jamiyatdagi yangi o‘zgarishlarni
amalga oshirish jarayonida erkin demokratik tafakkurga ega bo‘lgan va mustahkam
milliy g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat a’zolarini tarbiyalash vazifalarini bajarishda
tarix fanining o‘rni jiddiy ravishda ortmoqda. Ushbu mavzuning dolzarbligi esa
quyidagilardan iboratdir:
- Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlarning
shakllanish manbalari va ularni o‘rganilish sabablarini o`rganish.
- so‘nggi-yillarda nashr etilgan ilmiy asarlarni tadqiq etish orqali yangi xulosalar
berish.
- mavzuga kompleks va konseptual yondashish orqali O‘zbekiston tarixining
kam o‘rganilgan qismlarini to‘ldirishga xizmat qiluvchi ma’lumotlarni kiritishga
harakat qilishdir.
1998-yil iyulda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori e’lon
qilinib, unda respublikamiz tarixchi olimlari oldida turgan dolzarb vazifalardan biri
“mamlakatimiz va chet el olimlarining eng qadimdan hozirgi kungacha o‘zbek xalqi
tarixi bo‘yicha amalga oshirgan tadqiqotlarini tahlil qilish 1
‘‘ ekanligi ko‘rsatib o‘tilgan.
O‘zbekistonning tashqi siyosati jahon hamjamiyati, shu jumladan Rossiya va
G‘arbiy Yevropa mamlakatlari bilan keng ko‘lamdagi siyosiy-iqtisodiy va madaniy
aloqalarni amalga oshirishga qaratilgan. Zero, ushbu aloqalar uzoq davrlarga borib
taqaladi. Mintaqamiz Sharq va G‘arb o‘rtasidagi muhim savdo yo‘llari tutashgan
yerda joylashganligi bois, bu hududdan ko‘plab sayyohlar, savdogar va sarkardalar
o‘tishgan. “Tarixan hozirgi O‘zbekistonning hududi shunday joy bo‘lganki, bu yerda
juda ko‘hna savdo yo‘llari (mashhur Buyuk Ipak yo‘li) tutashgan, jo‘shqin tashqi
aloqalar va turli madaniyatlarning bir-birini o‘zaro boyitishi jarayoni kechgan”.
Ana shunday aloqalar natijasi o‘laroq, Yevropada O‘rta Osiyo haqida tarixiy-geografik
va kartografik ma’lumotlar to‘plana borgan.
Yevropalik olimlar asarlarida O‘rta Osiyoga oid ko‘plab ma’lumotlar va
kartografik manbalarning uchrashining o‘zi ham ko‘hna qit’ada o‘lkamizga qiziqish
1
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi
Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi Qarori // O‘zbekiston ovozi 1998 -yil, 28 iyul.
2

kuchli bo‘lganligidan darak beradi. Ana shu jihatdan O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-
kartografik ma’lumotlarni chuqurroq o‘rganish va tadqiq etish dolzarb masaladir.
Millati, dini, tili va istiqomat chegaralari bir-biridan uzoq bo‘lgan xalqlar ham
O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik manbalarni yaratishda o‘z tajribalarini bir-
birlari bilan o‘zaro almashishgan. Yangi kartalar yaratishda O‘rta Osiyo haqidagi
noto‘g‘ri yondashuvlardan voz kechib, to‘ldirilgan, mukammal kartalar yaratishgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek : “Har qanday
sivilizatsiya ko‘pdan-ko‘p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va samarali ta’sirining
mahsulidir’’ . 2
O‘rta Osiyo, jumladan, O‘zbekiston tarixini o‘rganishda turli yozma manbalar
bilan birga tarixiy kartalar hamda ulardagi ma’lumotlar ham asosiy manbalardan biri
hisoblanadi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi : Buyuk geografik kashfiyotlar va
Yevropada kitob bosishning o‘zlashtirilishi kartografik manbalarga bo‘lgan qiziqishni
orttirgan. Yevropada o‘lkamiz haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlar dastlab faqat
yozma shakldagi matnlar va uzuq-yuluq tasavvurlardan iborat bo‘lgan bo‘lsa,
keyinroq XVI asrga kelib tarixiy kartografiya fani shakllangach, kartalardagi yangi
ma’lumotlar bilan ancha boyidi. Bunda G‘arb va Sharq mamlakatlari o‘rtasida savdo-
sotiq aloqalarining kuchayishi, dengizlarda kema qatnovining ortishi katta turtki
bo‘ldi.
Yevropa, jumladan, Rossiyaning hukmron doiralari o‘z manfaatlarini O‘rta
Osiyoning boy iqtisodiy hududi orqali kengaytirishga intilishi ham bu yerlar haqida
tarixiy-kartografik ma’lumotlarga tayanib ish tutishni taqozo etgan. Shu jihatdan
yevropalik va rus diplomatik elchiliklari va missiyalarining to‘plagan ma’lumotlari
asosida O‘rta Osiyo haqida tarixiy-kartografik ma’lumotlar to‘plana borgan. Ularni ilk bor
tarixiy jarayonlar bilan bog‘liq holda manbaviy ahamiyati jihatidan o‘rganish maqsadida
mazkur monografiyada yevropaliklarning O‘rta Osiyo tarixiga oid kartalari
umumlashtirilib tahlil qilindi.
2
Karimov I. A. Biz o‘z kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz.7-jild. –T., O‘zbekiston.1999 . – b .149.
3

XIX asrga qadar O‘rta Osiyo hududlarining tarixiy-kartografik jihatdan
o‘rganilganlik darajasi ancha past bo‘lgan va bu sohadagi tadqiqotlar O‘rta Osiyoning
Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinganidan so‘ng izchil tus olgan. Chunki o‘lkani
kartaga olish imperiyaning ushbu hududdagi siyosiy va iqtisodiy manfaatlari bilan
bevosita bog‘liq bo‘lib, tuzilgan kartalar harbiy-siyosiy va ilmiy maqsadlar uchun
tayyorlangan.
Tarixiy kartalar o‘ziga xos manba hisoblanib, O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda
muhim ahamiyatga ega ekanligi hamda mustaqil O‘zbekistonning dunyo mamlakatlari
bilan iqtisodiy, madaniy, ilmiy sohalardagi hamkorligi kengayganligi, qolaversa,
mustaqillik g‘oyalarini targ‘ib qilish, aholining o‘sib borayotgan moddiy va ma’naviy
ehtiyojlarini qondirish, uning hududida kartografiyaga oid faoliyatni keng ko‘lamda ilmiy
asosda tashkil etishga katta ahamiyat berilayotgan bir sharoitda 3
turli monografiyalar,
ilmiy to‘plamlardagi yevropaliklarning O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik
ma’lumotlarini, tadqiqotlarini tahlil qilib umumlashtirish va alohida mavzu doirasida
o‘rganish mazkur Bitiruv malakaviy ishida bosh vazifa etib qo‘yildi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari : XVI-XIX asrlarda G‘arbiy Yevropa va
Rossiyada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlar taraqqiyotini mavjud
yozma manbalar va tarixiy kartalar yordamida ilmiy tadqiq etishdan iborat. Ana shu
maqsad asosida :
- G‘arbiy Yevropada XVI asrlarga qadar O‘rta Osiyo haqida to‘plangan
tarixiy-kartografik manbalarni umumlashtirish va tarixiy jarayonlar bilan
bog‘liq holda tahlil etish hamda ularni O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishdagi
manbaviy ahamiyatini ochib berish;
- XVI—XVIII asrlarda G‘arbiy Yevropada yaratilgan tarixiy kartalarda O‘rta
Osiyo haqidagi ma’lumotlar O‘rta Osiyo va o‘zbek xalqi davlatchiligi tarixini
yangi ma’lumotlar bilan yoritishda muhim manba bo‘lib xizmat qilishini
ko‘rsatish;
3
O‘zbekiston Respublikasining “Geodeziya va kartografiya to‘g‘risida”gi Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining axborotnomasi.1997. №4-5. – b.76.
4

- XIX asrda G‘arbiy Yevropa olimlarining O‘rta Osiyo tarixiy kartalarini
yaratish borasidagi faoliyatlarini va ulardagi mavjud ma’lumotlarning ilmiy
ahamiyatini aniqlash;
- G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlarni
o‘rgangan holda mavzu doirasida xulosalar berishdan iboratdir.
Kurs ishi ning tuzilishi : Kirish, 2 ta bob, 4 paragraf , foydalanilgan manba
va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I. BOB. G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyoga doir tarixiy kartografik
ma’lumotlarning o‘rganilish
I.1. G‘arbiy Ye vropa olimlarining O‘rta Osiyoga oid ilk ma’lumotlari .
Yevropada O‘rta Osiyoga oid kartografik ma’lumotlar tarixidan O‘rta Osiyo
g‘arbda Kaspiy dengizi, janub va sharqdan Eron Islom Respublikasi, Afg‘oniston
va Xitoy Xalq Respublikasi, shimoldan 45°32’ shimoliy kenglik bilan
chegaralanuvchi ulkan xududda joylashgan bo‘lib, jami 1 mln. 984 ming kv. km. ni
tashkil etadi.
Bu o‘sha Qadimiy sivilizatsiya markazlaridan biri sifatida yirik imperiyalar
tarkibida jahon siyosiy hamda iqtisodiy tarixida katta o‘rin tutgan. Qadimgi Farb
va Sharq o‘rtasidagi iqtisodiy va savdo aloqalarida muhim vositachilik vazifasini
bajargan. O‘rta Osiyo haqida geografik, jumladan kartografik tasavvurlar tarixi
ham ancha qadimdan, aniqrog‘i antik davrdan boshlanadi. O‘rta Osiyo to‘g‘risidagi
dastlabki kartografik ma’lu motlar antik davrning sivilizatsiya markazlari bo‘lmish
Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rimda yozilgan manbalarda uchraydi.
Chunki antik davr mamlakatlari Sharqning ko‘plab mamlakatlari bilan
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy aloqada bo‘lganlar, shu tufayli o‘z tarixiy geografik
va kartografik tasavvurlarini kengaytirganlar va boyitganlar.
Kartografik materiallarga faqatgina kartografik tasvirlar kiribgina
qolmasdan, bir qator tadqiqotchilar, ayniqsa, tarixchilar «adabiy matnlar ham
kartalar tuzish uchun manba bo‘lishi mumkin»ligini uqtiradilar. Shu jihatdan
Gerodot, Strabon, Klavdiy Ptolemey va boshqa antik mualliflarning asarlaridagi
O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlar ushbu xududlar xaqidagi dastlabki tarixiy-
kartografik ma’lumot hisoblanadi. 4
Chunonchi, Gerodot (mil. avv. 484-425-yillar) o‘zining «Tarix» asarida
Kaspiy dengizidan sharqda bepoyon kengliklar mavjudligi xaqida ma’lumot
beradi. U Girkan (Kaspiy) dengizini yopiq xavza deb, uning ko‘lami haqida
4
O‘zbekiston Respublikasining “Geodeziya va kartografiya to‘g‘risida”gi Qonuni // O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi.1997. №4-5.
6

shunday fikr yuritadi: «Uzunligini eshkakli kemada 15 kunda, kengligini esa
hammasi bo‘lib 8 kunda suzib o‘tish mumkin».
Araks (Amudaryo) xaqida ma’lumot berib, Gerodot: «Araks, aytishlaricha,
Isterga qaraganda kattaroq va (boshqa daryolarga ko‘ra) kichikroq, Lesbos
kattaligidagi ko‘plab orollarga ega... Araks Matiyonlar yurtidan oqib keladi. Gindis
(Xind) daryosi ham o‘sha yerdan oqadi», — deb qayd etgan.
R.E. Lensning fikriga ko‘ra, Gerodot yozgan Araks daryosi Sirdaryo yoki
Tajan daryosi bo‘lishi kerak. Ammo ko‘plab olimlarning fikriga ko‘ra, u
Amudaryodir. Gerodot Amudaryoning bir o‘zani (Uzboy) Kaspiyga quyilgan, deb
o‘ylagan bo‘lsa ke rak. Professor A. Sagdullayev ham «Araks bu Amudaryo,
Matiyon tog‘lari, Gerodotning tushunishicha, Pomir yoki Xindikush tizmalaridir,
chunki tarixchining (Gerodotning) aytishicha, Matiyon tog‘laridan Xind daryosi
ham boshlanadi», — deb yozadi.
Gerodot massagetlarning yerlari haqida fikr yuritib, ular «Kaspiy dengizidan
sharqda, quyosh chiqish yo‘nalishida joylashgan», deb yozadi. Uning Baqtriya va
Xorazm xaqidagi ma’lumotlari ham qiziqarlidir: «Osiyoda bir vodiy bor. Uning
h amma tomoni tog‘ bilan o‘ ralgan, tog‘ni esa beshta dara kesib o‘tadi. Bir vaqtlar
bu vodiy xorazmliklarga qarashli bo‘lib, xorazmliklar parfiyaliklar, saranglar va
tamaneylarning chegaradosh yerlarida joylashgan» 5
.
Gerodotning yuqoridagi ma’lumotlaridan kelib chiqib, Dj. ‘Gomson, V.
Fedchina, V. Dementyev, O. Andryushenko x ar i tala r yaratgan. Dj, Tomson Kaspiy
dengizining kengligini kengaytirib yuborgan, bu esa Gerodot yozganlarita mos
tushmaydi. I. Dementyev, O. Andryushenkolar Araks (Amudaryo)ni birmuncha
to‘g‘riroq chizganlar, lekin uning Kaspiyga quyiluvchi irmog‘i tasvirlanmagan. 6
Shuningdek, Baqtriyaliklar yurti ham aks etmagan. V. Fedchina tiklagan xaritada
Gerodot tilga olgan «botqoqlik va ko‘llar» mavjud xududlar tasvirlangan bo‘lsada,
biroq, Baqtriyaliklar va massagetlar yerlari chizilmagan.
5
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. – b.16.
6
Tanieva G. M. Rol Karshinskogo vilayata v politicheskoy, sotsialno-ekonomicheskoy jizni Buxarskogo emirata
(vtoraya polovina XVIII pervaya polovina XIX v): Avtoref. Dis.kand.ist.nauk.Tashkent, 2008. – b.33.
7

Yana bir yunon olimi Gerodotning tarixiy an’analarini davom ettirgan
Ktesiy O‘rta Osiyoda bo‘lmagan bo‘lsada, le kin bu yerlar haqida bir qator
ma’lumotga ega bo‘lgan. Uning qayd etishicha, bu yerdagi qariyb barcha halqlar
satrapliklarga bo‘lingan bo‘lib, faqatgina sak qabilalarigina satrapliklarga
kirmagan. Ktesiy davrida sharqdagi yirik va ahamiyatli satrapliklardan biri
Baqtriya, Sug‘diyona Xind daryosi yo‘nalishidagi hududlarni o‘z ichiga olgan edi.
Baqtriya yerdaridagi kumush konlari haqida gapirib, Kte siy ushbu
zaminning chuqur yer qatlamlarida ushbu metallning ko‘pligini yozadi. Ktesiyga
ko‘ra, sharqda yirik Shimoliy dengiz (Kaspiy dengizi) bo‘lib, dengiz bo‘yida
girkanlar va ularning qo‘shnisi darbiklar istiqomat qilganlar. Ulardan ham sharqda
esa parfiyalik va baqtiyaliklar, xorazmiy va karmoniylar istiqomat qilishgan.
Baqtriya «tekisliklari»ga esa g‘arbdan faqatgina kichik tog‘ yo‘li orqali o‘tish
mumkin bo‘lgan. Baqtriya yerlari Tanais daryosidan Xind daryosi bo‘ylarigacha
bo‘lgan yerlarni egallagan. Tanais Baqtriya yerlarini Yevropadan Xind esa
Xindistondan ajratib turgan. Ktesiy tasavvuriga ko‘ra, Tanais Xind daryosiga
qarama-qarshi bo‘lib, Pont (Qora) dengiziga quyilgan. Shu o‘rinda ta’kidlash
kerakki, Ktesiyning Tanais deganda ikki daryo — Don va Sirdaryo haqidagi
ma’lumotlari bir-biriga ziddir. Ktesiy yozganidek, Baqtriya yerla rini Tanais
bo‘ylarigacha cho‘zilganligini e’tiborga oladigan bo‘lsak, u holda Tanais daryosi
bu Sirdaryo bo‘ladi va bu nisbatan turli tushuncha. Baqtriya satrapligi Ktesiy
davrida ham, Aleksandr Makedonskiy zamonida xam Sirdaryogacha bo‘lgan
xududlarni qamrab olgan edi. 7
O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlar keyinroq Aleksandr Makedonskiyning bu
hududga yurishlari (mil. avv. 329-327-yillar) davrida to‘plandi.
Jumladan, antik davrning yirik geograf olimi Strabon milodiy I asrda 17
kitobdan iborat «Geografiya» asarini yaratdi. Asarda muallif «miloddan avvalgi V
asrdan milo diy I asrgacha bo‘lgan barcha geograf va tarixchilarning asarlaridan
tanqidiy foydalandi».
7
. www. hstoriy. ru
8

«Geografiya»ning XI kitobida O‘rta Osiyoning Parfiya va Girkaniya kabi
o‘lkalari, Amudaryo, Sirdaryo haqida ma’lumot lar uchraydi. Shuningdek, «kitobda
O‘rta Osiyoda yashovchi sak, surd, skif, massaget qabilalari haqida ham ma’lumot
bor». Yaksart (Sirdaryo), Politimet (Zarafshon), Epard (Murrob) daryolari haqida
yozilgan. Amudaryo Araks yoki Oks deb atalgan. Uning suvlari esa
botqoqliklarga emas, «suvlar mamlakati» ga singadi. «Suvlar mamlakati»,
Shimoliy dengiz deganda Strabon Orol dengizini tushungan, Amudaryoning bir
o‘zani Girkan ko‘liga quyiladi, deb o‘ylagan.
Yaksart haqida Strabon quyidagicha yozadi: «Yaksartning boshlanishi Oks
daryosi (boshlanishi)dan boshqa joyda, ammo ular bitta dengizga quyiladi». Bu
dengizni Strabon Kaspiy dengizi deb tushungan. Sababi Kaspiydan sharqdagi
o‘lkalar haqida «birorta ham yunon va rim mualliflari o‘z asarlarida Orol dengizi
haqida bevosita yoki bilvosita eslatmagan» 8
. Ammo akademik L.S. Berg bir
tadqiqotida Shimoliy dengiz deganda Strabon Orol dengizini tushungan, deb
yozadi.
Strabon «Geografiya»sida Politimet (Zarafshon) daryosi haqida ham
ishonchli ma’lumotlar uchraydi: «Sug‘diyona ichidan o‘tayotgan daryoni
Aristotelning aytishicha, makedonlar Politimet deb atashgan. Ariylar yeridan
oqayotgan Ariy daryosiga o‘xshab bu daryo ul diyor yerlarini sug‘orib, so‘ngra
cho‘l tomonga davom etadi va qumlar ichida yo‘qolib ketadi» Ushbu ma’lu-
motlardan bilishimiz mumkinki, Zarafshon antik davrda ham hech bir daryoga
quyilmasdan qumlarga singib ketgan.
Strabon Yaksart va Oks daryolari bo‘ylarida yashovchi qabilarning
joylashuv holatiga ham to‘g‘ri baho beradi. U Paropamis (Xindikush) tog‘larining
shimoliy tarmog‘ini Imaus (Pomir) tog‘lari deb biladi. Strabonga ko‘ra, O‘rta
Osiyodagi massaget qabilalarining bir qismi tog‘larda, yana bir qismi tekisliklarda,
uchinchi qismi botqoqdiklarda, to‘rtinchi qismi ana shu botqoqliklardagi orollarda
istiqomat qilganlar. Strabon tilga olgan tog‘lar Orol dengizi va Kaspiydan
8
Бартолд В.В. История културной жизни турецких народой (Средней Aзии)Соч.Т.В. Наука, 1968.
– c.77.
9

Sharqdagi tog‘lar, ya’ni Tyanshan va Pomirni, vodiy deganida esa Amudaryo va
Sirdaryo oralig‘idagi yerlarni nazarda tutgan.
Qadimgi dunyoning geografik hamda kartografik bilimlarini
umumlashtirgan mashxur olimlardan biri milodiy II asrda yashagan yirik kartograf
olim Klavdiy Ptolemeydir. Uning «Geografiyadan qo‘llanma» asari antik davrning
o‘ziga xos geografik ensiklopediyasidir. Ptolemey mazkur asarning birinchi bobida
geografiyaning vazifalari va dunyo kartasini tuzishda qanday kartografik
proyeksiyalar qo‘llash lozimligini bayon etgan. Umuman, bu asarni dunyoning
geogra fik atlasi desa ham bo‘ladi.
Ptolemey bu asaridan tashqari 27 ta kartani o‘z ichiga olgan dunyo atlasini
tuzdi. Ptolemeyning boshqa yunon mualliflaridan afzalligi shundaki, u o‘ziga
ma’lum barcha fak tik ma’lumotlarni kartalarga tushirdi va shu tariqa katta
kartografik asar yaratdi. Ana shuning uchun ham u «Uyg‘onish davrigacha va
Uyg‘onish davrida ham ko‘plab yevropalik olimlar uchun ulkan darajadagi geograf
sanalgan». Ptolemeyning «Geo grafiya» asarini, ayniqsa, kartalarini yuqori baholab,
A. Gum bolt shunday yozgan edi: «Shubhasiz, Ptolemey «Geografiya»si shunisi
bilan qadrliki, u bizga butun Qadimgi dunyoni faqatgina tasvirlar emas, balki
joylarning kengligi, qutb balandligi va kun davomiyligini aniqlash bilan
tasavvurlar xosil qildiradi». Ya’ni Ptolemeyning kartalarida gradus turi ishlatilgan
bo‘lib, ular o‘z davrida yaratilgan barcha kartalarga nisbatan ilmiy jixatdan ancha
to‘g‘ri, yuksak darajada ishlangan va mukammal tuzilgan kartalardan biri edi.
Osiyo Ptolemey «Geografiya»sining V—VII boblarida 12 ta kartada
berilgan, 48 ta viloyatga bo‘lingan. Uning atlasidagi yigirma ikkinchi kartada 85°
—147° sharqiy uzunlik va 350-65° shimoliy kenglik orasida tasvirlangan O‘rta
Osiyo hududi ham aks ettirilgan. Mazkur karta taxlili bo‘yicha o‘tgan asrda qator
olimlar maxsus shug‘ullanishgan. Ular jumlasiga B.P. Ditmar, V.V. Latishev, S.A.
Vyaziginlarni kiritish mumkin.
Mashxur rus geografi I.V. Mushketov fikriga ko‘ra Pto lemeyning bu
kartasida xatto XVIII asrning birinchi yarmidagi yevropalik olimlarning
ma’lumotlariga qaraganda ham Turkiston to‘g‘risida kengroq va to‘g‘ri ma’lumot
10

bor. Ptolemeyga qadar barcha yunon muarrixlari Kaspiy dengizini Dunyo
okeanining qo‘ltig‘i deb, noto‘g‘ri tasavvurga ega edilar. Ptolemey ana shu
hukmron xato tasavvurni inkor etibgina qolmay, uning noto‘g‘riligini isbotlab ham
bera oldi.
Ptolemey kartasida Yaksart (Sirdaryo), Politimet (Zaraf-SHON), Oks
(Amudaryo va uning irmoqlari), Ox (Tajan) va Mart (Murg‘ob) daryolari, boshqa
ko‘plab kichik daryolar bor 9
. Biroq O‘rta Osiyoning yirik daryolari Kaspiy
dengiziga quyiladigan qilib tasvirlangan. Kaspiy dengizi esa sharqdan Farbga
cho‘ziltirib chizilgan. Kartada tarixiy hududlar (Sug‘diyona, Baqtriya, Margiyona),
xalqlar (xorazmliklar, zariasplar, massagetlar) shaharlar (Tribaktra, Astkana,
Xaraxarta, Maroqanda, Turkana, Antioxiya-Marg‘iyona) aks ettirilib, Sirdaryo va
Amudaryoning O‘rta oqimlari oralig‘idagi hudud Transoksiana deb atalgan1.
Klavdiy Ptolemey kartasi yana shu jihatdan ahamiyatliki, unda O‘rta Osiyodagi
davlatlar chegaralab berilgan. Bundan Tashqari, Ptolemey kartasi etnografik
jihatdan ham xarakterli: bu kartada 12 qabila (xorazmliklar, toxarlar, massa getlar
va xokazo) chegaralari ajratib ko‘rsatilgan 10
.
O‘rta Osiyo tog‘lar orasidagi bir vodiy qilib ko‘rsatil gan: janubda —
Paropamis tog‘lari, sharqda — meridianal cho‘zilgan Imaus (Pomir) tog‘lari bor.
Biroq, shahar va qabilalar tasvirida ham bir qancha xatolar uchraydi: ba’zi
shaharlarning nomi xar xil berilgan, geo grafik o‘rni ham har xil aniqlangan.
Masalan, Samarqand (Ptolemeyda — Marakanda) shahri haqiqiy geografik
o‘rnidan bir necha gradus janubda ko‘rsatilgan. Ammo ba’zi bir tadqiqotlarda
ushbu shahar haqidagi Ptolemey tasavvuriga yangiliklar ham kiritilgan. Ptolemey
ushbu shaharning koordinatalarini quyidagicha aniqlagan: 112° shimoliy uzunlik,
39° 15’ sharqiy kenglik. Ptolemey kartasidagi Maroqanda uchun aniqlangan
kenglikning Samarqand shahri kengligiga to‘g‘ri kelishi, tasodifiy hol bo‘lsa kerak.
Ammo Sug‘diyonaning Maroqanda shahrini o‘zining VIII kitobida eslatgan
Ptolemey bu mashxur shaharni kartada ko‘rsatmasligi mumkin emas.
9
www.ziyo.net
10
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. – b.77.
11

Shunday qilib, antik davr olimlarining O‘rta Osiyo haqida deyarli yetti asr
mobaynidagi, ya’ni Gerodotdan Ptole meygacha bo‘lgan kartografik tasavvurlari
O‘rta Osiyo olimlari tomonidan chuqur o‘rganilib hamda ba’zi birlari tanqidiy
muloxaza ham qilingan. Bu borada Sharq olimlari G‘arbning ilg‘or fikrlarini qabul
qilgan holda dunyo haqida o‘zlarining tanqidiy asoslangan ilmiy fikrlarini ham
bayon etishgan.
G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida ilk O‘rta asrlar kartogra fiya fanida
turg‘unlik davri sifatida esga olinadi. Chunki kuchli mavqe’ga ega cherkov dini
shu fan sohasidagi yutuqlarni ham inkor qilib keldi. Bu davrda antik olimlarning
barcha yutuqlari unutildi. Yaratilgan «monastir» kartalarining barchasi bezaklar va
diniy bayonlardan iborat edi. Ularda O‘rta Osiyo xududlari umuman
tasvirlanmagan, aks etganlarida esa ko‘plab xatoliklar mavjud edi. Yevropa
mamlakatlarida kartografiyaning taraqqiy etishi avvalo Uyg‘onish davri, shu bilan
birga ishlab chiqaruvchi kuchlarning o‘sishi bilan bog‘liqdir. XI-XV asrlarda
mahsulotlarni mo‘lligi munosabatlarining taraqqiy etishi, shaharlar aholisining
o‘sishi, yangicha shahar madaniyatining shakllanishi kuzatildi. Salib yurishlari va
o‘zaro maxsulot almashishlar yevropaliklarning geografik dunyoqarashlarini
o‘zgartiribgina qolmay, ularni sharq fani va madaniyati yutuqlaridan ham
baxramand qildi. 11
I.2. Rossiya olimlari tomonidan O‘rta Osiyoni o‘rganilishi
O‘rta Osiyo Rossiya va uning sarmoyador guruhlarini har jihatdan: harbiy-
strategik, ya’ni Hindiston va Xitoyga yaqinligi, zaminining boyligi va halqining
soddadil va mehnatsevarligi bilan ko‘p vaqtlardan beri qiziqtirib kelgan. O‘rta
Osiyo bilan qiziqish, uni Rossiyaning mustamlakasiga aylantirish yo‘lidagi xarakat
podsho Mixail Fidorovich (1613-1645) davridan boshlandi va ikki yuz qirq besh-
yildan keyin, 1865-yili Qo‘qon, Buxoro va Xiva xonliklarini bo‘ysundirish bilan
yakunlandi.
Rossiiya hukumat o‘zining bu siyosatini amalga oshirish uchun O‘rta Osiyoni
yaxshi bilgan, keng ma’lumotli diplomatlari va harbiylaridan foydalandi. Ular
11
Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y. – B.142.
12

savdo va madaniy aloqalarni rivojlantirish uchun, aslida esa mamlakatdagi harbiy-
siyosiy vaziyatni o‘rganish, Qo‘qon, Buxoro va Xiva xonliklarining qo‘shni
davlatlar: Hindiston, Eron,Turkiya va Xitoy bilan qanday munosabatda ekanligini
aniqlash va O‘rta Osiyo shaharlariga olib boradigan yaqin va qulay yo‘llarni
belgilash uchun yuborildi.
So‘zimizning isboti uchun 1620-yildan to rus armiyasining O‘rta Osiyoga
bostirib kirishigacha kechgan ikki yuz-yil mobaynida mamlakatimizga Rossiyadan
kelib ketgan ba’zi elchiliklar va harbiy mutahasislarning faoliyatiga qisqacha
to‘xtalib o‘tamiz.
Ivan Danilovich Xoxlov elchiligi. Xoxlov – XVlll asrda o‘tgan iste’dodli rus
diplomati. Hayoti va faoliyatiga oid ma’lumotlar juda kam. I.D. Xoxlovni mahsus
o‘rgangan yirik rus sharqshunos olimi N.I. Veselovskiy (1848-1918) keltirgan
ma’lumotlarga ko‘ra, u asliga qozonlik, bo‘lib, aslzoda (boyarin) oilasida duyoga
kelgan. Uning haqidagi daslabki ma’lumot XVI asrning 90-yillariga tegishli. U
o‘sha vaqtda, tog‘asi Vasiliy bilan birga, davlat xizmatida bo‘lgan va Qozondagi
uychilar xizmatida bosh bo‘lib turgan. 1600-yili yurtiga qaytib kelayotgan Eron
elchisi Pirqulibekni Qozondan Saratovgacha (shaharga 1590-yili asos solingan)
kuzatib qo‘ygan. 12
1606-yili I.D.Xoxlov, tog‘asi Vasiliy hamda voyvoda Golovin bilan
birgalikda Terekka, uning xalqini yangi podsho Vasiliy Ivonovich Sheyskiy (1606-
1610) ga qasamyod qildirish uchun yuboriladi. Lekin, terekliklar yangi rus
podshosini tan olmaydilar, Xoxlovni qattiq do‘pposlab qamab qo‘yadilar. Ma’lum
vaqt o‘tib terekliklar I.D.Xoxlovni soqchi qo‘shib Astraxanga jo‘natib yuboradilar.
Shu tariqa u Astraxanda yetti-yil, 1613-yilgacha qamoqda o‘tirdi. 1617-yili
Astraxanda hokimiyat ataman I.V.Zaraskiy qo‘liga o‘tdi va u I.D.Xoxlovni ozod
qilib, Eronga shoh Abbos I (1587-1629/30) huzuriga elchi qilib yubordi. Ataman
Zaruskiy shohdan pul, oziq-ovqat askar bilan yordam berishini so‘radi va
Moskvani egallagandan keyin Asraxanni unga in’om qilajagini bildirdi. Shoh
Abbos I boshida bunga ko‘ndi va atamanga 12 tuman naqd pul va katta miqdorda
12
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. – B .66.
13

oziq - ovqat yuborishini va’da qildi. Lekin keyincha, o‘z elchisi Xoja Murtazodan
ataman Zaruskiy isyoni barbod bo‘lgani va toj-taxt Mixail Ayodorovich qo‘liga
o‘tganini Eronga Rossiyadan Aleksey Buxarin va Mixail Tixanov boshliq yangi
elchilar kelgani haqidagi xabarni eshitganidan keyin fikridan qaytdi. Shoh Rossiya
elchilarini katta sovg‘a-salomlar bilan qaytarib yubordi. O‘shanda I.D.Xoxlovga
ham kelishiga ijozat berdi. Lekin Vladimirga yetganlarida podshoning amri bilan
uni turib qoldilar. 1615-yilning iyul oyidaAstraxanda Zaruskiy isyoni bartaraf
qilingandan keyin, I.D.Xoxlovning gunohidan kechdilar va uni qo‘yib yubordilar.
D.Xoxlovning taqdiri 1620-yilgacha qanday bo‘lganligi bizga ma’lum emas.
Fikrimizcha, shu davr ichida u Qozon hokimi (Voevodasi) ning xizmatida
bo‘lgan.
1620-1622-yillari u podshoning farmoni bilan O‘rta Osiyoda, Buxoro va Xiva
xonliklarida bo‘ldi. Rossiyaga qaytgandan (1622-yil 12 dekabr kuni) keyin u bir
muncha vaqt Moskvada istiqomat qildi; 1623-yilning boshlarida unga Qozonga
qaytishiga ijozat berildi hamda voevoda Ivan Odevskeyning xizmatida bo‘ldi.
I.D.Xoxlov 1624-yilning 8 dekabrda yana Moskvaga chaqirtirib olindi va Buxoro
va Xiva xonliklari xaqidagi ma’lumotlarni tartibga solish haqida topshiriq oldi.
I.D.Xoxlovning hayotiga oid so‘ngi ma’lumot 1629-yilga tegishli. O‘sha yili
u Eron elchisi Muhammad Sulibek va Eronning savdo karvonini Qozondan
Moskivagacha va Moskivadan Qozongacha kuzatib qo‘ygan.
I.D.Xoxlovning ikki muhim hujjat: Buxoro va Xiva xonliklarining ahvoli
haqida podshoga yozgan axboroti (stateyniy spisok) qolgan.
Birinchi hujjatda elchilik zimmasiga qaratilgan vazifalar haqida so‘z
boradi.Uning vazifasi eng avvalo har ikki xonlik hukumdorlarini Rossiya bilan
do‘stlashish savdo va bordi keldi aloqalarini o‘rnatishga ko‘ndirish; xonlarni
Rossiya qudratli davlat ekanligi va uning boshqa nufuzli davlatlar bilan yaxshi
munosabatda ekanligiga ishontirish, xonliklardagi rus asirlarini ozod qilish; har
ikkala xonlik o‘rtasidagi mavjud munosabatlar, honliklarning Eron, Turkiya va
Gruziya bilan munosabatlari qanday ekanligi aniqlash, tabiiy boyliklari va harbiy
qudratini aniqlashdan iborat bo‘lgan.
14

Xo‘sh, I. D. Xoxlov elchiligi o‘ziga topshirilgan bu vazifalarini bajara oldimi
yoki yo‘qmi? Uning Elchilar mahkamasi (Posolskiy prikaz) ga yozgan axboroti
(Stateyniy spisok) ga qaraganda, u o‘ziga yuklatilgan vazifaning katta qismini
bajargan. 13
Masalan, Imomqulixon o‘z ixtyoridagi 23 rus asirini ozod qilgan. Boy-
badavlat kishilar, amirlar va savdogarlar qo‘lidagi asirlar hususida Imomqulixon
elchiga «ularni qidirishga hozircha fursat yo‘q, hizmatkori (Toshkent hokimi
Tursunxon) isyonini bostirgandan keyin imperator janobi oliylarining bu iltimosini
bajaramiz va topganlarimizni o‘zimiz yuboramiz», deb va’da bergan. 14
Har ikkala xonlikdagi ichki vaziyat haqida ham Rossiya elchisi ko‘p
ma’lumotlar to‘plashga muvaffaq bo‘lgan. Elchining axborotida, masalan,
quyidagilarni o‘qiymiz: «…(biz Buxoroda bo‘lgan paytda) Buxoro xoni bilan
Toshkent hokimi o‘rtasida urush borayotgan edi. Hon uhga qarshi o‘zining katta
amiri Nadr devonbegini 40 ming askar bilan jo‘natdi. Shulardan 10 ming navkarini
Toshkent hokimi urushda halok qildi. Shundan keyin Imomqulixonning
shahzodalari borib Tursun sultonning yigitlarini mag‘lubiyatga uchratdilar. Ikki
o‘rtasidagi urush hali bir yoqlik bo‘lgani yo‘q».
Imomqulixon Rossiya elchisi kelib-ketgan vaqt ichida o‘zaro urushlar va
isyonlar tufayli Balx bilan Samarqandda turdi. Shu vaqt ichida elchi uni ikki
martda borib ko‘rdi, - birinchi marta, Buxoroga kelganidan o‘n kun keyin, ikkinchi
marta yurtiga qaytib ketishi (1622-yil 3 avgust) oldidan I.D. Xoxlovning
axborotida o‘qiymiz: «Xon o‘sha vaqtlarda Samarqandda emas edi. Inisi Nadr
Muhammad huzuriga qochib borib turgan edi.» Imomqulixon Samarqandga I.D.
Xoxlov Buxoroga kelgandan bir hafta o‘tgandan keyin, qaytib keldi.
Lekin qattiq og‘rib qoldi. Muzokaralarda ko‘tarilgan asosiy masala qalmoqlar,
no‘g‘aylar, shuningdek, rus asirlarini ozod qilish masalasi bo‘ldi. Rus asirlari
hususida Nadr devonbegi elchiga bunday javob berdi: «Imomqulixon sizga
quyidagilarni aytishimni buyurdi:» «Barcha rus asirlarini xon bo‘shatib yuborishni
13
www.natura.com
14
Бартолд В.В. История културной жизни турецкv народой (Средней Aзи)Соч.Т.В. Наука, 1968.
– c .59.
15

buyurdi. Boshqalarini inshoolloh, Tursun sulton bilan urush tugagandan keyin
qidirtirib topadi va yurtiga jo‘natib yuboradi. Sizning podshohingiz ham shu tarzda
ish tutib, qo‘lidagi Imomqulixonning odamlarini bo‘shatib yuborsin».
Buxoro va Xiva xonliklarining ichki ahvoli haqida ham I.D.Xoxlov muhim
ma’lumotlar to‘plagan. Uning ma’lumotlaridan ma’lum bo‘lishicha, mamlakat
o‘zaro urishlar iskanjasida qolgan, Balx, Toshkent va Samarqand ustida turgan
noiblar markaziy hukumatga bo‘ysunishda bosh tortib, o‘zlarini mustaqil
tutayotganliklarni natijasida hukumat kuchsizlanib qolgan.
Xiva xonligida ham aynan shunday vaziyat hukm surar edi. Bu yerda Arab
Muhammadxon (1602-1623) bilan uning o‘g‘illari Avanesh va Elbars o‘rtasida toj-
taxt uchun kurash borardi. I.D. Xoxlovning Elchilar mahkamasiga yozgan
axborotida o‘qiymiz: «Urganch zamida isyon boshlandi. Arabxonning o‘g‘illari
Avanesh bilan Elbars (otasini) tutib ko‘ziga mil tortganlar. Arabxonnig boshqa
o‘g‘illari: Abulg‘ozi bilan Sharif Sulton Buhoro xoni huzuriga qochib ketganlar» 15
.
Rossiya elchisi Xiva xonligi hududlariga Yoyiq (Orol) kazaklari va
qalmoqlarning tez-tez qilib turgan talonchilik xurujlari haqida ham muhim
ma’lumotlar keltiradi. Bu haqda I.D. Xoxlovning ma’lumotnomasida mana bularni
o‘qiymiz: «Ivan Bovatda (Bog‘otda) tutqunda turgan paytda Urganchga qarashli
ko‘chmanchi xalq ustiga bosqinchi rus kazaklari Trenka Us va uning odamlari
bostirib kirib, turkmanlarni talon-taroj qildilar; ko‘p odamlarni o‘ldirdilar,
ko‘plarini olib ketdilar… Urganch yerlariga qalmoqlar ham ko‘p bor bostirib
kelgan. 1220 va 1221-yillari Urganchga qarashli yerlarga bostirib kirib, ko‘plarni
o‘ldirgan». 16
Rossiya elchisining xabarnomasida Buxoro, Xiva shahar va qishloqlarining
umumiy ahvoli haqida ham muhim ma’lumotlar keltiriladi. Ular elchi kelgan
paytda ancha xarobalikka yuz tutib qolgan edi. Elchining so‘zlariga qaraganda,
buncha tinimsiz o‘zaro urushlar, toju taxt uchun kurash va qozoq, qalmoq va
Yoyiq kazaklarining tez-tez qilib turgan xurujlari sabab bo‘lgan. Ma’lumotnomada
15
Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y. – B.56.
16
Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997. – B.79.
16

bojxona to‘lovlari haqida ham qimmatli ma’lumotlar uchratamiz. Bojxona xaqi,
birinchidan, mamlakatdan mamlakatga o‘tgandagina emas, balki bir mamlakatning
o‘zida bir viloyatdan ikkinchi viloyatga o‘tganda ham olingan. Ikkinchidan, u naqd
pul bilan ham, mol bilan to‘langan. Masalan, har bir yukdan 33 parcha mato
hajmida boj olingan.
Shuningdek, I.D. Xoxlov Buxoro va Xiva xonliklarining Hindiston va Eron
bilan bo‘lgan munosabatlari haqida ayrim ma’lumotlar to‘plangan. Masalan, uning
xabarnomasida bunday gaplar bor: «Imomqulixonning, Balx xoni Nadr
Muhammadxonning qizilboshlar podshosi shoh Abbos bilan aloqasi yomon. Ular
(bir-birlari bilan) urush holatidadirlar. Hozirgi paytda ular orasida urush
bo‘layotgani yo‘q. Tinchlik ham o‘rnatilmagan. Buxoro va Balx xonliklari bilan
Hindiston o‘rtasida ham munosabatlar aynan shu vaqtda yaxshi bo‘lmagan. Buning
sababini Rossiya elchisi bunday sharxlaydi: «Buxoro xoni Imomqulixon Hindiston
podshosiga lochin yuborgan edi. Balx xoni Nadr Muhammadxon bo‘lsa uni
(Buxoro elchisidan) tortib oldi. Shu sababdan Hindiston podshosi u bilan savdo
aloqalarini uzdi, savdogarlarini Balx bilan Buxoroga yubormay qo‘ydi, Buxoro
savdogarlariga Hindiston mollarini olib ketishni man qildi…»
I.D. Xoxlovning guvohlik berishicha, Xiva xonligi bilan Eron o‘rtasidagi
munosabatlar ham o‘sha paytlarda yaxshi bo‘lmagan. U yozadi: «Urganchliklar
shoh Abbos bilan yaxshi munosabatlar emaslar. Ivan (Xorazmda turgan kunlari)
xonzoda Elbars qizilboshlarga qarashli Obivardga hujum qilgan, Obivardliklarning
otlari va tuyalarini tortib olgan. Shuningdek, 100 odamini asir qilib haydab
ketgan…» 17
Aka-uka Pazuxinlar O‘rta elchiligi. Aka-uka Pazuxinlar O‘rta Osiyo
xonliklarining umumiy ahvoli, Eron va Hindistonga Astraxan orqali olib
boradigan karvon yo‘li haqida keng ma’lumot olib kelgan.
Aka-uka Pazuxinlarning hayoti va faoliyatiga oid ma’lumotlar kam. Bu
haqida quyidagilarni aytish mumkin. Kelib chiqishi aslzoda ( дворян ) avlodi. Katta
Pazuxin Boris Andreevich 1669-1673-yillari stolnik mansabida davlat hizmatida
17
Бартолд В.В. История културной жизни турецких народой (Средней Aзии)Соч.Т.В. Наука, 1968. – C .61.
17

bo‘lgan va inisi Simyon Ivanovich bilan birgalikda 1669-1671-yillari Buxoro,
Balx va Urganchga yuborilgan Rossiya elchilariga boshchilik qilgan. Oradan
sakkiz yil o‘tgach, 1679-yili Qrimga elchi qilib yuborilgan. Yo‘lda isyonchi rus
kazaklarining hujumiga duchor bo‘lgan va olishuv paytida o‘ldirilgan.
Aka-uka Pazuxinlar (elchilik tarkibida 10 kishi bo‘lgan) Buxoroga Yoyiq-
qalmoq ulusi va Xiva orqali borganlar, qaytishda esa Eron, Shemaha va Boku
orqali qaytishgan.
Elchilar Buxoro va Xivada hammasi bo‘lib ikki yarim yil turganlar.
Podsho va elchilik maxkamasi tarafidan berilgan hujjatlardan ma’lum
bo‘lishicha, aka-uka Pazuxinlar elchiligi oldiga qo‘yidagi vazifalar qo‘yilgan:
har bir davlat: Rossiya va O‘rta Osiyo xonliklari o‘rtasidagi do‘stlik va savdo
aloqalarni mustahkamlash. Podsho Aleksey mihaylovich (1645-1676y.) ning
Buxoro xoni Abdulazizxon (1645-1680 yy.) nomiga yo‘llagan maktubida
o‘qiymiz: «…biz ota-bobolarimizning (ishlarini) o‘zaro do‘stlik va izzat-hurmatda
bo‘lish, bordi-keldi aloqalarini davom ettirish haqidagi ko‘rsatmalarni esda tutib,
sizning savdogarlaringizga bizning mamlakatimizga, bizning savdogarlarimizga
sizning mamlakatingizga bemalol borib kelishlarini yaxshilaylik». 18

18
Бартолд В.В. История културной жизни турецких народой (Средней Aзии)Соч.Т.В. Наука, 1968. – C .63.
18

II BOB. YEVROPADA O‘RTA OSIYOGA OID KAR TOGRAFIK
MA’LUMOTLAR TARIXIDAN
II.1. XVI-XVIII asrlarda G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-
kartografik ma’lumotlar
Rivojlangan O‘rta asrlarga kelib G‘arbiy Yevropada kartografiya fani
taraqqiy eta boshladi. Bu davrda ko‘plab yangi xaritalar tuzilgan bo‘lsa-da,
ulardan kam qismigina bizgacha yetib kelgan. Ular orasida O‘rta Osiyo hududi
aks ettirilgan xarita lar ham mavjud.
XVI asrda ingliz savdogari Antoniy Jenkinson tomonidan tuzilgan xarita
ancha qimmatlidir. U 1562-yilda Londonda chop etilgan bo‘lib, «Jenkinsonning
1562-yilgi Rossiya xaritasi» deb nomlangan. Jenkinson O‘rta Osiyoga 1558—
1599-yillarda kelgan bo‘lib, uning sayohat yo‘li Mang‘ishloq yarim orolidan
boshlangan, so‘ngra Xivaga, u yerdan esa Buxoroga kelgan. Aslida Jenkinson
Moskva davlati bilan savdo qiluvchi Angliya kompaniyasining vakili edi. U 1557-
yilda Xitoyga boradigan qadimgi savdo yo‘lini qidirib aniqlash maqsadida
Sharqqa yuboriladi. Chunki Xitoyga boradigan dengiz yo‘lini portugallar egallab
olganligidan inglizlar boshqa yo‘l qidirishga kirishgan edilar.
Jenkinson o‘zi o‘tgan yo‘llar haqida yozma hisobot qoldirgan va bir
qancha joylarning geografik kengliklarini aniqlagan. Mang‘ishloqning geografik
kengligi 45°, Urganchniki — 9 10’, Buxoroniki - 39°10’.
Nemis olimi G. Michau Jenkinsonning kenglik o‘lchovlarini yuqori
baholagan holda Orol xavzasi haqidagi hisoboti va xaritasi haqiqatga to‘g‘ri
kelmaydi, deb yozgan.
Jenkinson xaritasidagi izohli yozuvlar e’tiborga loyiq. Samarqand shahri
haqida quyidagi ma’lumot keltirilgan; «Samarqand Tatariyaning doimiy poytaxti
bo‘lib kelgan, hozirda u haroba, Qadimgi izlar bilan qorishgan bir holda. U yerda
Temur dafn etilgan bo‘lib, u o‘z davrida turk imperatori Boyazidni asirga olgan
edi». Ushbu matndan bilishimiz mumkinki, Jenkinson Tatariya deb O‘rta Osiyoni
tushungan.
19

Jenkinsonning yozma matni uning kartasiga mos kelavermaydi. Kartada
Kaspiy dengizining shimoli-sharqida berilgan Kitaia(Xitoy) ko‘li Sirdaryodan suv
oladi va Ob daryosiga suv beradi. Bu ko‘l har holda Orol dengizi bo‘lsa kerak.
Ammo Jenkinson ushbu nomni qayerdan olganligi bizga hozircha noma’lum. Bu
nom 1546-yilda bosilgan Gerbenshteynning «Moscovia» xaritasi bilan bog‘liq,
bo‘lsa kerak.
Chunki o‘sha xaritada Ural ortida Kythay lacus (Xitoy ko‘li) berilgan bo‘lib,
uning qirg‘oqlarida Xitoy poytaxti joylashgan bo‘lgan. Ob daryosining boshlanishi
bo‘lgan ushbu ko‘lning nomi Rossiyada tuzilgan keyingi bir qancha xaritalarda
ham bor. Bu Zaysan ko‘li bo‘lsa ajab emas. Nima bo‘lganda ham Jenkinson o‘sha
davr adabiyotlarida uchragan Kythay (Xitoy) ko‘li haqida bilgan. Xivadan
shimolda ko‘l borligini va unga Amu va Sirdaryo quyilishini yaxshi bilgan holda
ushbu ko‘l Kitaia (Xitoy) ko‘li bo‘lsa kerak, deb o‘ylagan. Fra Mauro xaritasi bilan
tanish ekanligi ham Jenkinsonni shunday taxmin qilishiga asos bo‘lgandir.
Jenkinsonning Orol dengizining eski nomi Moviy dengizi (Sineye more) bilan Sina
(Xitoy) nomini adashtirgan degan fikrlarga qarshi shuni aytish o‘rinliki, Jenkinson
va uning zamondoshlari Sina va Cathay so‘zlarining sinonim ekanligini
bilmaganlar 19
.
Jenkinson Kaspiy dengizining qo‘ltig‘i chuchuk suvdan iborat deganida
Qorabo‘g‘oz ko‘lini tushunmagan. Kartada Kas piy dengizidan sharqqa tomon
Vazir shahrigacha cho‘zilgan uzun qo‘ltiq, Sariqqamish ko‘lidir. V.V. Bartold
fikriga ko‘ra, karvon yo‘li Sariqqamish xavzasiga faqat sharqiy tomondan kelgan u
davrda Orol bilan Sariqqamish ko‘li birlashgan bo‘lmagan.
1558-yilda Jenkinson sayohati davrida Amudaryo Sariqqa mish ko‘liga
quyilgan. Uning so‘zlariga ko‘ra, Sariqqamish o‘zani (Ko‘hnadaryo) suvi
kamaygan bo‘lib, Oks (kartada Ougus) haqida gapirganda ushbu o‘zan tilga
olinadi. Jenkinson davrida Sariqqamishning suvi chuchuk bo‘lib, Ko‘hna
Urganchdan 100 mil uzoqlikdagi Ardoq Amuning Orol o‘zani — Toldiq
shaxobchasi bo‘lsa kerak.
19
Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y. – B.85.
20

Ardoq o‘zani quyilgan va kartada nomlanmagan ko‘l Orol dengizi bo‘lsa
kerak. Shunday qilib, Jenkinson xaritasida Orol dengizi ikki bor ko‘rsatilgan:
birida sayyohning o‘zi ko‘rgan Ougus (Oks) va Ardock (Ardoq) daryosi quyiluvchi
ikkinchisida esa Sur (Sur ya’ni Sirdaryo) va Amow (Amu — Amudaryo)
quyiluvchi Kitaia (Xitoy) ko‘li.
XVI asrning eng yaxshi hisoblangan Jenkinson xaritasi, «bir necha bor nashr
etilgan va keng tarqalgan». Shuni ta’kidlash kerakki, Jenkinson xaritasi Angliya
uchun O‘rta Osiyo haqida hududiy tasavvurlarga ega bo‘lishiga imkon berdi.
XVI asrda G‘arbiy Yevropada tarixiy geografiya fani shakllanadi. Ushbu fan
doirasida huddi shu davrning o‘zida tari xiy kartografiya fani paydo bo‘ldi. U ilmiy
fan bo‘lib, ta rixiy xarita va atlas tuzish, ularni yaratish uslubiyatini ishlab
chiqishdan iborat edi.
Buyuk Geografik kashfiyotlar va mustamlakalar uchun boshlangan
harakatlar hamda Yevropada Uyg‘onish davri kartografiya fani taraqqqiyoti uchun
yangi sahifa ochdi.
Yevropada XVI asrdagi Flamand kartografiya maktabining yirik vakili
Abraham Orteliyoning (1527—1598-yillar) xaritalar tuzish sohasidagi faoliyati
diqqatga sazovordir. U XVI asrning ikkinchi yarmidan boshlab jahon savdo
markazlaridan biriga aylangan Antverpen shahrida ijod qildi. Shu kezlarda
F lamand kartografiya maktabi ham ancha rivojlandi. Antverpen olimlar shahri
emas edi. U yerda kartografiya sav do sayohatlarini amalga oshirish talabi asosida
yuzaga keldi.
1570-yil 20 mayida Orteliy o‘zining 70 xaritadan iborat dunyo atlasini chop
qildiradi. Orteliy ushbu atlasdagi xaritalarning muallifi emas, balki u xaritalarni
jamlab atlas holiga keltirgan hamda ularni taxrir qilgan. Nemis olimi Ferdinand fon
Rixtgofen Orteliyning ishonchli va aniq, xaritalarni tanlaganini yuqori baholagan.
Uning xarita lari moxirona rassomlik bilan ishlangan bo‘lib, xarita larda
izohlar ham berilgan . Xarita larning asosiy qismi Yevropa mamlakatlari h aqida
bo‘lsa-da, ularda Rossiya, jumladan O‘rta Osiyo hududi aks etttirilgan xarita ham
21

bor. A. Orteliy bu xaritani 1562-yilgi Jenkinson xaritasidan foydalangan holda
tuzgan.
A. Orteliy tuzgan atlasning 27-xaritasi «Alexandri Magni Macedonis
expedito» («Buyuk Aleksandr Makedonskiyning Yurishlari») deb nomlanib, unda
Aleksandr Makedonskiyning yurishlari emas, uning istilolari bo‘lgan mamlakatlar
aks ettirilgan. Unda O‘rta Osiyo hududi ham aks ettirilgan bo‘lib, hozirgi
Samarqandning eski nomi deb atalgan Marakanda, Oks va Yaksart daryolarining
Kaspiyga quyilishi berilgan. Orol dengizi umuman ko‘rsatilmagan. Xarita rasmlar
va Aleksandr Makedonskiy davri tangalari bilan bezatilgan.
O‘tgan asrning 40-yillarida O‘zFA kartografik byurosida saqlanayotgan
O‘rta Osiyo hududlari aks ettirilgan eski 12 ta xaritani topib o‘rgangan N.
Korjenevskiy ulardan biri A. Orteliyga tegishli bo‘lib, u 1570-yilda tuzilganligini
aniqlagan.
A. Orteliy xaritaning muallifi kim ekanligini aytmagan. Ammo uni tuzishda
1507-yilda Valdzemyuller tomonidan tuzilgan yer shari xaritasi asos bo‘lgan
bo‘lsa kerak. Aytish mumkinki , ushbu xarita Sibir va O‘rta Osiyo yerlarini aks
ettirgan ilk bosma xarita bo‘lib hisoblanadi. Xaritaning hajmi 35x47 m bo‘lib,
O‘rta Osiyo hududida Orol dengizi ko‘rsatilmagan. Faqatgina Kaspiy dengizi
(Mage Caspium, et Hyrcanum) dumaloqroq, kengroq, shaklda berilgan. Sharq
tomondan o‘ngga Sirdaryo (kartada — Chesel — Qizil) va janubdan Amudaryo
(Abiamu) quyilgan. Amudaryoning o‘ng tomonidan o‘ngga quyiluvchi va xaritada
nomlanmagan irmog‘i bo‘yida Samarqand shahri bo‘lib, unda shunday yozuvlar
bor: «Samarkand Magni Tamber quonda ledes» («Samarqand buyuk Temurning
taxti joylashgan shahar»). Har holda XVI asrning ikkinchi yarmida ham Temur
shaxsi Yevropaliklarning diqqat markazida turganligini ushbu ma’lumotdan ham
bilish mumkin.
Qiziqarli joyi shundaki, xaritada Amudaryoning quyi oqimida o‘nga
quyiluvchi Murg‘ob daryosi (Amorgab flu) va undan janubroqda Amudaryoning
chap tomonida esa Buxoro shahri ko‘rsatilgan. Yana Amudaryoning chap sohilida
daryo irmoqlari yordamida katta ko‘l tasvirlanib, u Bad acaber Lacus (Bad akaber
22

ko‘li) deb nomlangan. Uning nima ekanligi bizga noma’lum. Ana shu ko‘l
qirog‘og‘ida Mari q al’asi tasvirlangan. Toshkent noma’lum Sur flu daryosi (balki
Sirdaryodir?) irmog‘ida joylashtirilgan bo‘lib, o‘z navbatida Obu (Ob) daryosining
yuqori oqimini tashkil qilgan. U Kithay lacus (Xitoy ko‘li)ga borib quyiladi, undan
Ob daryosi boshlangan. Xaritadagi Sirdaryo (Sur flu)ning o‘rta oqimi bo‘lsa kerak.
Uning Ob daryosining yuqori oqimi sifatida ko‘rsatish ham uning manbasi
boshlanuvchi hududni bilmaslikdandir, Kithay ko‘li esa Jenkinson va boshqa O‘rta
asr kartograflarining o‘ylab chiqargan uydirmasidir.
Gondiusning 1606-yilda tuzgan «Tatariya» xaritasining hajmi 33,5x60 sm
bo‘lib, uning orqa tomonida lotin tilida «Tartaria sive Magni Chami imperium»
ya’ni «Tatariya yoki buyuk xon imperiyasi» degan so‘zlar yozilgan. Xaritada
Toshkent, Samarqand, Termiz shaharlari berilgan.
Ushbu xarita Gondiusning 1633-yilgi kartasidagi ma’lumotlarga qaraganda
ancha sayoz hisoblanadi.
Sirdaryo (kartada Chesel) va Amudaryo (Albiamu) Kaspiy dengiziga
quyilgan. Shuningdek, noma’lum (Siminan Saluna Lacus) ko‘l ham aks ettirilgan.
Sirdaryo va Amudaryoning boshlanishidan shimoli-sharqda tomon Xitoy ko‘li
(Kithay Lacus) tas virlangan bo‘lib, u Sirdaryodan suv olib, Ob daryosi undan
boshlangan. Sirdaryo bo‘yida Toshkent (Taskent) shahri joylashgan bo‘lsa-da,
G‘arbga tomon Amudaryo (Amu lacus) havzasida «Tascan» nomi bilan yana aks
ettirilgan.
1664-1665-yillarda Moskvaga gollandiyalik Nikola Vitsen (1641-1717-
yillar) tashrif buyuradi. U keyinroq Amster dam burgomistri bo‘lgan. Nikola
Vitsen ma’lumotiga qaraganda, Tatariyaning katta xaritasini tuzish g‘oyasi unga
1665-yilda kelgan. 1706-yil 19 yanvarda G.V. Leybnitsga yo‘llagan maktubida
Moskvada ekanligida xarita yaratish rejasini ishlab chiqqanligini yozgan. Ammo
uning ishi dastlab sekin ketadi. 1666—1667-yillarni Fransiyada o‘tkazib, so‘ngra
Gollandiyaga qaytganda ham ushbu xaritani yaratish bo‘yicha yetarli manbaga ega
emasligiga amin bo‘ladi.
23

1682-yilda Amsterdam shahrining burgomistri bo‘lgach, Osiyo mamlakatlari
haqida ko‘plab ma’lumotlarga ega bo‘la boshladi. N. Vitsen Gollandiyaga kelgan
har bir xorijlik bilan suhbatlashishga harakat qilgan. Shuningdek, XVII asrning 70-
yillarida Moskvada yashovchi gollandlar bilan o‘rnatgan mustahkam aloqasi
natijasida Tatariyaning ilk xaritasini yaratishga kirishadi.
N. Vitsen «Tatariya» xaritasining asosini 1667-yilda Rossiyada tuzilgan
«Godunov» chizmasidan olganligini ta’kidlaydi, Ammo, ushbu xaritalarning
barcha mashhur nusxalari bi lan solishtirganda ular orasida deyarli o‘xshashlik
yo‘qligi ma’lum bo‘ladi. Bu esa N. Vitsen o‘zi yiqqan ma’lumotlar aslida xarita
tuzganligiga asos bo‘luvchi dalildir.
Xaritada Orol dengizi (More Sieneie) juda kichik shaklda, janubiy qirg‘og‘i
41° shimoliy kenglik, 95° sharqiy uzunlikda tasvirlangan bo‘lib, sharqdan o‘nga
nomsiz bir daryo quyilgan. Sirdaryo esa yuqorida tasvirlangan bo‘lib, uning
janubida yana bir kichik daryo hosil bo‘lib, uning bo‘yida Taskun (Toshkent) va
Nesaph (Nasaf) shaharlari ko‘rsatilgan. Oroldan shimoli-g‘arbga tomon ikki daryo:
sharqda tomon nomsiz daryo va uning bo‘yida Samarqand, ikkinchisi esa Arsan
daryosi (Arsan flu). 20
Amudaryo (Oxus) Kaspiy dengizi (Mage Caspium sive Cwalinskoi More)ra
quyilgan. Amudaryo bo‘yida Buxoro (Bochara) shahri ko‘rsatilgan. Shuningdek,
Oroldan shimoli-sharqqa to mon undan ikki baravar kichik Oq-Basir (Ak-Basir)
ko‘li tas virlangan. Ushbu ko‘l bilan Orol oralig‘idagi yerlar Buxoro mamlakati
(Bugaria) deb nomlangan. 21
Xaritada ma’lumotlarning biroz qorishganini kuzatish mumkin. U lar rus
klassik xarita laridagi va Jenkinson karta si bilan bog‘liq ba’zi nomlardan olingan.
To‘g‘ri xaritada, asosan, Sibir tasvirlangan bo‘lsa-da, ammo O‘rta Osiyo
hududi ham o‘z aksini topgan. Unda ko‘plab xatoliklar bo‘lsa-da, mintaqa haqida
ma’lumot bera olgani tufayli «G‘arbiy Yevropaning turli davlatlarida darhol
mashhur bo‘lib ketdi».
20
www. Istoriy. ru
21
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. – B.84.
24

Ayniqsa, fransuz kartograflari tez-tez unga murojaat qilib turishar edi.
G‘arbiy yevropalik kartograflar ba’zan esa undan shundoqligicha nusxa
ko‘chirishgan. Bu haqda N. Vitsenning o‘zi shunday yozadi: “ 1969-yilda Karl
Allard Amstrdamda Osiyo xaritasini qildi. Uni yaratishda mening Tatariya
xarita mdan namunalar olganligini e’tirof etdi”.
N. Vitsen uchun 1696-1697 -yillarda Gollandiyaga tashrif buyurgan Pyotr
I va uning buyuk rus elchiligiga hamroh bo‘lgan kishilar bilan uchrashuvi juda
ahamiyatli bo‘ldi. Chunki ruslar Tatariya xaritasi bo‘yicha ko‘plab takliflar
aytishdi. Ammo u Shimoliy Osiyo xaritasining ikkinchi variantini yaratishga
ulgura olmadi.
1704-yilda N. Vitsen xaritasi Ides tomonidan to‘ldirishlar bilan nashr
qilingan bo‘lsada, unda “O‘rta Osiyo (“Tata riya”) hududlari o‘zgarishlarsiz
qoldirilgan”.
Shuni ta’kidlash kerakki, yevropalik olimlar O‘rta Osiyo xaritalarini tuzish
bilan birga, uning alohida ahamiyatga ega shaharlarining kartografik planlarini
ham tuzishga harakat qilganlar.
1685-yilda Dansig (Gdansk)da tug‘ilgan va sharq tillarini yaxshi bilgan
doktor Daniil Gotlib Messershmidt Pyotr I tomonidan 1716-yilda ruslar xizmatiga
taklif etilgan.
Maxsus shartnomaga ko‘ra D.G. Messershmidt Sibirga 7-yilllik
ekspeditsiyaga jo‘natilib, o‘nga ushbu hududlarni o‘rganish vazifasi yuklatiladi.
1720-1727-yillarda Sibir va Uralda tadqiqotlar olib borgan bu olim
«shartnomada ko‘rsatilgan barcha vazifalarni hatto nozik jihatlarigacha aniq,
bajaradi». O‘nga bir muncha vaqt asirlikda yurgan shved zobiti Tabbert (ruslar
asirligidan Shvetsiyaga qaytgach, Stralenberg nomi bilan mashhur) yordam bergan.
II.2. XIX asrda G‘arbiy Ye vropada tuzilgan xaritalarda O‘rta Osiyo
1664-1665-yillarda Moskvaga gollandiyalik Nikolay Vitsen (1641-1717-
yillar) tashrif buyuradi. U keyinroq Amsterdam burgomistri bo‘lgan. Nikolay
Vitsen XVII asrning 70-yillarida Moskvada yashovchi gollandlar bilan o‘rnatgan
mustahkam aloqasi natijasida Tatariyaning ilk xaritasini yaratishga kirishadi.
25

Xaritada Orol dengizi (More Sieneie) juda kichik shaklda tasvirlangan bo‘lib,
sharqdan unga nomsiz bir daryo quyilgan. Sirdaryo esa yuqorida tasvirlangan
bo‘lib, uning janubida yana bir kichik daryo hosil bo‘lib, uning bo‘yida Taskun
(Toshkent) va Nesaph (Nasaf) shaharlari ko‘rsatilgan. Oroldan shimoli-g‘arbga
tomon ikki daryo: sharqqa tomon nomsiz daryo va uning bo‘yida Samarqand,
ikkinchisi esa Arsan daryosi (Arsan flu).
1685-yilda Dansigda tug‘ilgan va sharq tillarini yaxshi bilgan doktor Daniel
Gotlib Messershmidt Pyotr I tomonidan 1716-yilda ruslar xizmatiga taklif etilgan.
Maxsus shartnomaga ko‘ra D.G.Messershmidt Sibirga 7-yillik ekspeditsiyaga
jo‘natiladi. Unga ushbu hududlarni o‘rganish vazifasi yuklatiladi.
1720-1727-yillarda Sibir va Uralda tadqiqotlar olib borgan bu olim
shartnomada ko‘rsatilgan barcha vazifalarni hatto nozik jihatlarigacha aniq
bajaradi. Unga bir muncha vaqt asirlikda yurgan shved zobiti Tabbert (ruslar
asirligidan Shvesiyaga qaytgach, Stralenberg nomi bilan mashhur) yordam bergan.
D.G.Messershmidt O‘rta Osiyoda bo‘lmagan bo‘lsa-da, uning kundaligidan
Buxoro va Turkiston shaharlarining kartografik planlari topilgan. Planlarning
birida Buxoro shahri to‘g‘ri uchburchak shaklida aks ettirilgan. Unda bozor,
madrasa va ark asosiy o‘rin egallagan. Turkiston shahri esa planda aniq
proporsiyasi buzilgan shaklda berilgan. Ko‘plab ko‘chalar, karvonsaroy va suv
saqlovchi quduqlar ham aks ettirilgan.
‘D.G.Messerslimidt bilan birga sayohat qilgan F.I.Stralenberg 1730-yilda
Leypsigda nashr etgan kitobiga Rossiya xaritasini ham ilova qilgan bo‘lib, bu
xarita ham o‘sha-yili Stokgolmda nashr etilgan. U F.I. Stralenberg Rossiyadan o‘z
vataniga qaytgach, 1721-yilda chizib tugatilgan edi. F.I.Stralenberg kartasidagi
ko‘plab nomlar O‘rta asr arab va O‘rta Osiyo mualliflarining manbalaridan
olingan. Masalan,. birgina Sirdaryo daryosi Tanais, Yaksart, Sayhun va Sir nomlari
bilan tasvirlangan. F.I.Stralenberg xaritada Amudaryodan Isfaratog‘
tog‘larigacha bo‘lgan hududlarni “Uzbekiya” (“O‘zbekiston”) deb ko‘rsatgan.
O‘rta Osiyo va O‘zbekiston tarixi uchun 1728-yilda golland kartografi
Abraxam Maas tomonidan Sankt-Peterburgda tuzilgan qo‘lyozma xarita ancha
26

qimmatli hisoblanadi. Xarita «Kaspiy dengizi va atrofidagi manzillar, shuningdek,
o‘zbeklar mamlakatining yangi xaritasi deb nomlangan. Xaritani yaratishda Maas
1723-yilgi rus elchiligining sharqiy mamlakatlarga sayohati davomida tuzilgan
katta shakldagi rus xaritasidan foydalanganligini yozgan. Abraxam Maas
qo‘lyozma xaritasi asosida 1735-yilda «Kaspiy dengizi va o‘zbeklar mamlakati»
deb nomlangan karta yaratilgan.
O‘sha davrda g‘arbiy yevropaliklar tomonidan nashr qilingan O‘rta Osiyo
xaritalari ichida Iogann Mattias Xazning «Rossiya Imperiyasi va umum Tatariya»
xaritasi ham ancha ahamiyatlidir. Bu xarita 1739-yilda chop qilingan. Xaritada
Darg‘on-ota (Amudaryoda)dan Chu daryosi va Jung‘oriyagacha bo‘lgan hududlar
yirik harflar bilan «Usbek» («o‘zbek») degan etnotoponim ostida berilgan.
E. Reklyuning Xiva va Rossiya imperiyasiga tobe Turkiston viloyatlari
haqidagi ma’lumotlari ham q izi qarlidir .
E. Reklyu «Umumiy geografiyasi»ning VI jildiga O‘rta Osiyoning turkman
cho‘llari va Xiva xonligi, Orolbuii hudud-lari aks ettirilgan xaritasini ilova qilgan.
Xarita rangli ishlangan bo‘lib, a ho li punktlari aniq, ko‘rsatilgan.
VII jildidagi «Xitoy, Yaponiya va Koreya» xaritasida esa O‘rta Osiyoning
Buxoro amirligi hududlari, Toshkent va Farg‘ona vodiysi ham ko‘rsatilgan. Bu
xarita ham rangli ishlangan
U o‘z hisobotida keng qamrovli masalalarni, jumladan Rossiya hukmronligi
ostidagi Turkistondagi vaziyat, Rossiyaning O‘rta Osiyo xonliklari bilan o‘zaro
munosabatlari, Tur kistondagi rus xokimiyatining Afg‘oniston, Koshg‘arga oid
siyosiy nuqtai nazarlarini bayon etgan.
1875-yil 11 fevralda «Golos» gazetasida «Skayler sayohatnomasi va
Turkiston budjeti» nomli bosh maqola e’lon qilinadi, U reaksion ruxda yozilgan
bo‘lib, rus ma’muriyatining Turkistonga haddan tashqari ishonuvchanligi keskin
tanqid qilinadi.
Chunki YE. Skayler Turkistondagi 1868—1872-yilgi besh-yillik mustamlaka
ma’muriyatining foyda va harajatlarini taqqoslab, O‘rta Osiyo mulklari Rossiya
uchun 19 million rubl zarar keltirganiga amin bo‘ladi. U buning sabablarini
27

ruslarning o‘lkadagi ko‘plab fuqaro ma’muriyati va o‘zini oqlamaydigan ulkan
harbiy qugdinlarida deb biladi.
Keyinroq 1876-yilda ushbu nashr muallif tomonidan to‘ldirilib, o‘zi ko‘rgan-
bilganlari hamda eshitganlari asosida kengaytirilib «Turkiston: Rus Turkistoni,
Buxoroga sayohat qaydlari» nomli ikki jildli kitob xilida ilk bor London (Buyuk
Britaniya)da nashr etiladi.
Shuni ta’kidlash o‘rinliki, YE. Skayler AQSH fuqarosi bo‘lsada, o‘z kitobini
Yevropada nashr ettiradi.. Chunki Ang liya va Rossiyaning O‘rta Osiyo
masalasidagi raqobatchilik kurashi so‘nmagan bir davrda Angliya xukumati O‘rta
Osiyo xaqidagi har qanday ma’lumotga diqqat bilan yondashar va bu borada YE.
Skaylerning kitobi qimmatli manba ekanligini anglab, uni nashr etishga rozilik
bildirgan. Shu tariqa YE. Skayler kitobi dastlab Londonda kitobxonlar qo‘liga
tegadi.
Kitobda turli rasmlar, illyustratsiyalar bilan birga O‘rta Osiyoga tegishli xarita
ham berilgan. Unda YE. Skaylerning sayohat qilgan manzillari: Sirdaryo,
Turkiston, Chimkent, Toshkent, Samarqand, Zarafshon vodiysi, Xo‘jand, Buxoro,
Qаrshi, Shahrisabz, Issiqko‘l, Yettisuv aks ettirilgan.
Xaritada Rossiya harbiylari qo‘l ostidagi (ya’ni bosib olingan) O‘rta Osiyo
hududi chegaralab berilgan.
XIX asniing 40-yillarida nemis olimi A.Gumboldt tomonidan «Markaziy
Osiyoning tog‘ tizmalari va vulqonlari» nomli xaritasi yaratildi. Xarita
A.Gumboldtning «Markaziy Osiyo» nomli kitobiga ilova qilingan edi.
A.Gumboldtning xaritasida O‘rta Osiyo hududlarini butunligicha aks ettirilgan.
XIX asr o‘rtalarida ingliz olimi Genri Yul Amudaryoning yuqori oqimini
tadqiq etish maqsadida ushbu hududga keladi. Sayohati va tadqiqotlari natijasida
o‘z kitobi va xaritasini yaratadi. Muallif avvalo XIX asrgacha o‘tgan barcha
sayohatchi va tadqiqotchilarning Amudaryo, uning yuqori oqimiga qilgan
sayohatlari tarixini batafsil yoritib bergan.
1877-yilda Berlinda nemis olimi Fridrix Ferdinand fon Rixtgofenning
Xitoyga bag‘ishlangan to‘rt jildli monografiyasi e’lon qilindi, Ushbu kitobning har
28

bir jildi ma’lum bir fan tarmog‘iga bag‘ishlangan bo‘lib, u asosan Xitoy va unga
qo‘shni davlatlarning tadqiqoti bilan bog‘liq holda yaratilgan. Muallif o‘z
monografiyasiga «Markaziy Osiyo» xaritasini ilova qilgan. Chunki xaritasiz ushbu
hududlar haqidagi asardagi, ma’lumotlar quruq gap bo‘lib qolar, yevropalik
kitobxonlar o‘lkaning geografik o‘rni haqida sayoz tasavvurga ega bo‘lib qolishlari
mumkin edi. 22
XIX asrning ikkinchi yarmida mashhur fransuz geografi va sayyohi Elize
Reklyuning (1830-1905-yillar) «Umumiy geografiya. Zamin va odamlar» nomli 19
jilddan iborat kitobi nashr etila boshlandi. E.Reklyu «Umumiy geografiya»sining
V-X jildlari Osiyo mamlakatlariga bag‘ishlagan bo‘lib, VI jildida O‘rta
Osiyo xonliklari haqida batafsil ma’lumot berilgan va turkman cho‘llari, Xiva
xonligi, Orolbo‘yi hududlari aks ettirilgan xaritasini ilova qilgan. Xarita rangli
ishlangan bo‘lib, aholi punktlari aniq ko‘rsatilgan. Vll jildidagi «Xitoy, Yaponiya
va Koreya» xaritasida esa O‘rta Osiyoning Buxoro amirligi hududlari, Toshkent va
Farg‘ona vodiysi ham ko‘rsatilgan. Bu xarita ham rangli ishlangan bo‘lib, amirlik
hududlari, Rossiya imperiyasiga bo‘ysunuvchi Turkiston viloyatlari ham
chegaralab berilganligi diqqatga sazovordir.
Nemis sharqshunos professori Vilgelm Slvermlng «Osiyo» deb nomlangan
monografiyasi 1896-yilda Sankt-Peterburgda rus tilida nashr etiladi. Kitob ko‘plab
illyustrasiyalarga boy bo‘lib, 16 ta xaritani ham o‘zida jamlagan. Ularning
barchasida O‘rta Osiyo hududlari aks ettirilgan bo‘lsa-da, ular orasida «Osiyoda
koloniya (mustamlaka) mulklarning o‘sishi» nomli xarita ahamiyatlidir.
1894-1896-yillarda fransuz olimi M.J. Shaffanton Markaziy Osiyo va Sibirga
sayohat qiladi. U boshchilik qilgan ekspeditsiya asosan ilmiy tadqiqotlarni o‘z
oldiga maqsad qilib qo‘ygan edi. Ekspedistiya natijalarini Parijda 1899-yillarda
kitob qilib nashr ettirgan. Muallif o‘zi bosib o‘tgan shaharlarni ham xaritaga
tushirgan. Bu ekspeditsiyaning Batumidan boshlanib, Vladivostokgacha davom
22
Aлимов У. A., Мирзаахмедов Д.A. К истории мавзолея Бобои Порадуз в Бухаре// История материалной
култур Узбекистана. Ташкент, 1982. Вп. ХВИИ. – C. 169.
29

etgan yo‘nalish xaritasidir. Xaritaga O‘rta Osiyoning faqatgina Ashxobod, Marv,
Buxoro, Samarqand, Toshkent, Verniy kabi shaharlari tushgan.
XIX asr oxirlarida nemis olimi Fridrix fon Gelvald to‘rt jilddan iborat «Zamin
va uning xalqlari» nomli asarini yaratdi. Asarning ikkinchi jildida O‘rta Osiyo,
aniqrog‘i Rossiyaga tobe Turkiston o‘lkasining geografik o‘rni, aholisi, urf-odatlari
haqida boy ma’lumotlar berilgan. Asarning so‘ngida «Osiyo» xarita ilova qilingan
bo‘lib, unda O‘rta Osiyo hududi antik davr mualliflarining xaritalarida
ko‘rsatilgani singari juda oddiy, sxematik tarzda berilgan bo‘lsa-da, Xiva, Buxoro
xonliklari hududlari chegaralab ko‘rsatilgan.
Russiyada O‘rta Osiyo haqida XVI asr oxirigacha to‘plangan ma’lumotlar
ilk geogralik kartografik hujjat — « Книга Большому Чертежу » («Katta
Chizmaga Kitob») da o‘z aksini topgan edi (1627-yil). Unda tavsiflangan jami
1500 geografik nomning 50 tasi O‘rta Osiyoga tegishli ekanligi ham o‘sha davrda
O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlar Rossiya siyosiy va ilmiy doiralarini
qiziqtirganligini ko‘rsatadi.
Mashhur rus kartografi Semyon Kemezov 1683-1685-yillar orasida yaralgan
ancha mukamal Sibir «Chizmasi»da ham O‘rta Osiyoga doir ma’lumotlarni
tasvirlashda asosan « Книга Большому Чертежу » dan foydalangan.
XVIII asr boshlariga kelib Rossiya O‘rta Osiyo hududlarida o‘zining
mavqeini mustahkamlashga intildi. Bu hududlarda joylashgan Konliklar Rossiya
imperiyasining Hindistonga kirib borishida qo‘nimgoh vazifasini o‘tashi kerak edi.
Bu davrda Hindistonga O‘rta Osiyo orqali yaqin yo‘l qidirilishi rus geografik
hamda kartografik tadqiqotlarining asosiy yazifasi bo‘lib turardi. Bu vazilani
bajarishda Pyotr I ning faoliyati asosiy hal qiluvchi o‘rin egalladi.
1714-yilda Pyotr I Kaspiy dengiziga poruchik knyaz Bekovich-Cherkasskiyni
jo‘natadi va unga bu yerdan Xivaga borish topshirig‘i yuklatildi.
1715 -yilning aprelida Bekovich-Cherkasskiy Kaspiyning sharqiy
qirg‘oqlariga yetlb keladi. O‘rta Osiyo va Kaspiy dengizining ilmiy xaritalarini
tuzish aynan 1715-yildagi Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasiga tegishlidir.
30

1720-yilda Rossiyada Kaspiy dengizining birinchi bosma xaritasi chop etildi.
Unda dengizning sharqiy sohillaridagi ko‘rfazlar noto‘g‘ri aks ettirilgan edi. Ushbu
karta 1719-yilda F.I. Soymonovning dengizning g‘arbiy va janubiy qismlarida olib
borgan kartografik suratga olish ishlari orqali amalga oshirilgan bo‘lsada, avval
Bekovich Cherkasskiy tomonidan aks ettirilgan ko‘rfazlar xaritadan berilgan edi.
XVIIl asrning birinchi yarmidagi eng katta va muihim ilmiy samara bergan
sayohat Dmitriy Gladishev va Ivan Muravinlarning 1740-1741-yillarda Xiva
sayohatidir. Bu sayot hisobotining to‘la matin va kartasini 1850-yildagina mashur
Sharqshunos Ya. Xanikov nashr ettirgan.
1752-yilda esa I.Krasilnikovga mavjud manbalar asosida Orenburg
guberniyasining yangi bosh va 10 ta maxsus xaritasini tuzish topshirig‘i berilgan.
l.Krasilnikov tuzgan xaritalarning ikkitasi O‘rta Osiyo hududlari haqida ma’lumot
beradi.
Keyinroq rus harbiysi, general-mayor Yakov Bouver, XVIII asr oxirida
polkovnik Ivan Lyutovlar ham O‘rta Osiyoga oid kartalarini yaratganlar.
1794-1795-yillarda Timofey Burnashev bilan birga Aleksey Beznosikov
Buxoroga tashrif buyurishib, o‘lka haqida boy ma’lumotlar yig‘ishdi. Aleksey
Beznosikov esa O‘rta Osiyoga doir to‘rtta xarita tuzgan.
XVIII asrning oxirlarida, aniqrog‘i, 1799-yilda Rossiyada Xaritalar Deposi
tashkil etildi. Bu muassasaning asosiy vazifasi Rossiya va unga tutash O‘rta Osiyo
hududlarining harbiy-topografik xaritalarini tuzish va to‘plashdan iborat edi.
31

Xulosa.
Tarixiy-kartografik ma’lumotlarga ega manbalar o‘tmishda ro‘y bergan voqealarni
tasvirlovchi asosiy manbalardan hisoblanadi. Ularni o‘rganish va tahlil etish, hozirgi
zamonaviy xaritalar bilan qiyoslash u yoki bu tarixiy davrda shaharlar taraqqiyotini, ishlab
chiqarish mintaqalari, savdo aloqalari, aloqa yo‘llari, xo‘jalik hamda aholining etnik va
ijtimoiy tarkibi haqida ma’lumot beradi. Demak, tarixiy-kartografik ma’lumotlar o‘sha
davr “ruhi”ni berishi bilan birga xilma-xil tarixiy-statistik ma’lumotlarga ega
bo‘lishimizga ham imkon yaratadi.
Shu jihatdan Yevropada O‘rta Osiyo haqida shakllangan tarixiy-kartografik
ma’lumotlar o‘zining rivojlanish darajasi, mazmun va mohiyati bilan ahamiyatlidir.
Ulardan mazkur monografiyada olingan tarixiy-geografik, tarixiy-siyosiy, tarixiy-
iqtisodiy, tarixiy-harbiy, tarixiy-etnografik ma’lumotlar ham o‘z navbatida tarixiy-
kartografik xususiyatga ega.
Ana shu ma’lumotlarning ilk shakllanishi jarayoni hamda keyingi davrlar uchun
qo‘llanma bo‘lib xizmat qilgan manbalar esa antik davr olimlarining O‘rta Osiyo haqidagi
dastlabki ma’lumotlari hisoblanadi. Qariyb yetti asr mobaynida, ya’ni Gerodotdan
Ptolemeyga qadar O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik tasavvurlar antik davr
uchungina emas, balki o‘rta asrlarda G‘arbiy yevropaliklarning O‘rta Osiyo haqidagi
yangi tarixiy-kartografik ma’lumotlarining paydo bo‘lishiga turtki bo‘ldi va shunga
asoslanib quyidagi hulosalarga kelish mumkin.
- rivojlangan asrlarda G‘arbiy Yevropada Uyg‘onish davri, Buyuk Geografik
kashfiyotlarning amalga oshirilishi va ishlab chiqaruvchi kuchlarning taraqqiy etishi
kuzatildi.
- 1453-yilda turklar tomonidan Konstantinopolning egallanishi O‘rta Osiyoni
ma’lum ma’noda savdo yo‘llaridagi ahamiyatini pasaytirdi. Bu esa O‘rta Osiyoning
tarixiy-kartografik tasavvurlari va manbalariga ham ta’sir qilganligi kuzatdik.
- eramizning II asrlarida Ptolemey yaratgan asarlar O‘rta Osiyo tarixiy
geografiyasi, kartografik ma’lumotlari bo‘yicha 14— 15 asrlar o‘tgandan keyin ham
32

alohida ahamiyat kasb eta boshladi. G‘arbiy Yevropa kartograflari ushbu tasavvurlarni
XVIII asrgacha ham saqlab qolinganligi kuzatildi.
- XVI asrda G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyo xaritalarida mavjud bo‘lgan ko‘plab
ob’yektlar haqida shu paytgacha yanglish bo‘lgan kartografik tasavvurlarga chek
qo‘yganligi kuzatildi.
- XVIII asrga kelib, G‘arbiy Yevropaning ilg‘or noshirchilik markazlari—Parij,
Nyurnberg, Amsterdam, Ausburg va Venetsiyada chop qilingan xaritalarda ilk bor
“o‘zbek” yoki” o‘zbeklar mamlakati” degan so‘zlar paydo bo‘ldi. Bu esa G‘arbiy
Yevropada o‘zbek davlatchiligi hamda o‘zbeklar istiqomat qiluvchi hududlar haqida
yangi ma’lumotlar paydo bo‘lganligidan dalolat beradi.
- g‘arbiy Yevropaning bir qator mamlakatlari (Fransiya, Angliya, Germaniya)
da O‘rta Osiyoga nisbatan qiziqish ortdi. Buni Rossiyaning o‘lkaga faol harbiy
harakatlarni boshlashi bilan izohlash mumkin. Yevropaning rivojlangan davlatlari
ham ushbu hududda o‘z manfaatlarini ko‘zlab ilmiy ekspeditsiyalarni jo‘natdi va ularni
zarur jihozlar, moliyaviy mablag‘lar, bilan ta’minladi. Ularning ma’lumotlaridan
kerakli maqsadlarda foydalandilar.
XVII-XVIII asrlar davomida Rossiya davlati tarkibiga kirmagan O‘rta Osiyo
hududlari haqidagi ma’lumotlar Rossiya hukumatining janubiy o‘lkalarga diqqat
bilan e’tibor qaratganligini bildiradi. Rossiya hukumati ushbu davrda xalqaro
siyosatini nafaqat G‘arb bilan, balki O‘rta Osiyo bilan ham faol olib borganligini
bildiradi. Shu tufayli rus kartografiyasi ham ushbu hududlar haqida yangi
ma’lumotlarga ega bo‘lib, rivojlana boshladi.
XIX asrda Rossiyaning ishlab chiqaruvchi kuchlarining taraqqiy etishi bilan O‘rta
Osiyoga nisbatan qiziqishning ortishi kuzatildi. Savdo va sanoat kapitalining manfaatlari
mamlakatni O‘rta Osiyo bilan aloqalar olib borishga turtki berdi. Bu esa o‘lkaning uzoq
chekkalariga yuborilgan bir necha ekspeditsiyalarida namoyon bo‘ldi. 1819-yildan
boshlangan bir qancha sayohat va ekspeditsiyalar missionerlik xarakterida bo‘lib, ular
Rossiyaning istilochilik harakatlariga qaratilgan edi. Ularga esa O‘rta Osiyo o‘lkalari
haqida ma’lumot to‘plash kabi yashirin vazifalar yuklatilgan edi. Bu davrga kelib
o‘lkaning tarixiy xaritalari o‘zida boy tarixiy geografik ma’lumotlarni jamlagan bo‘lib,
33

ularda Rossiyada yaratilgan avvalgi xaritalardan farqli o‘laroq, o‘lkaning chekka
tumanlari, qishloqlari va sug‘orish inshootlari ko‘proq aks ettirilgan edi.
XIX asrning so‘nggi choragida o‘lkaga tashrif buyurgan rus olimlarining sayohatlari
podsho ma’muriyati tomonidan moliyalashtirildi hamda ularning ma’lumotlari ham avvalo
mustamlakachilik maqsadlari uchun xizmat qildi.
Yuqoridagi omillarga qaramasdan, Rossiyada O‘rta Osiyo hududlari, xalqlari
madaniyati haqida yangi ma’lumotlar paydo bo‘ldi. Bunga esa o‘lkani tarixiy-kartografik
nuqtai nazardan o‘rganish asosida ham erishilganligini unutmaslik kerak.
34

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
RO‘YXATI
Rahbariy adabiyotlar.
1. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi. T.,
O‘zbekiston, 2010.
2.Karimov I. A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. T., O‘zbekiston, 1998.
3.Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. Toshkent,
O‘zbekiston,1992-yil.
4.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. - T.: Sharq, 1998.
5.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”,
2008.
6.Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. T., O‘zbekiston, 2009.
7.Karimov I.A. O‘zbekiston demakratik taraqqiyotning yangi bosqichida. –
T.: “O‘zbekiston”, 2005.
8.Karimov I.A. O‘zbekistonning 16-yillik mustaqil taraqqiyot yo‘li. – T.:
“O‘zbekiston”, 2007.
9.Karimov I.A. Ozod va obod Vatan erkin va farovon hayot pirovard
maqsadimiz. T.8. T.O‘zbekiston,-2000.
Ilmiy adabiyotlar
1. Azizxo‘jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997.
2. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000 .
3.Boynazarov F. O'rta Osiyoning antik davri. T. «O'qituvchi, 1991. – 148 b.
4. Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent , 2010 .
5. Бартолд В.В. История културной жизни турецкv народой (Средней
Aзи)Соч.Т.В. Наука, 1968. – C .59.
6.Корженевский Н.Л ., Природаа Средней Ази. Т., 1960;
35

7.Хасанов X . X . Географическое наследия учёных Средней Ази.
Ташкент . « Фан »,1964.
Internet saytlar
1. www.ziyo.net
2. www.history.ru
3. www.natura.com
4. www.archaelogy.ru
5. www.history.ru
36

O‘RTA OSIYO TARIXIGA OID YEVROPADA YARATILGAN KARTOGRAFIK TADQIQOTLAR

Sotib olish