Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 96.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

O’rta Osiyo tarixiga oid Yevropada yaratilgan kartografik tadqiqotlar

Sotib olish
O‘RTA OSIYO TARIXIGA OID YEVROPADA YARATILGAN KARTOGRAFIK TADQIQOTLAR MUNDARIJA: KIRISH .......................................................................................................... ... 4-5 I BOB. G‘ARBIY YEVROPADA O‘RTA OSIYOGA DOIR TARIXIY KARTO GRAFIK MA’LUMOTLARNING O‘RGANILISH I ………… 6-20 I.1. G‘arbiy Yevropa olimlarining O‘rta Osiyoga oid ilk ma’lumotlari .. …………………………………………………….…………. 6-13 I.2. Rossiya olimlari tomonidan O‘rta Osiyoni o‘rganilishi ……………….. 13-20 II BOB. YEVROPADA O‘RTA OSIYOGA OID KAR TOGRAFIK MA’LUMOTLAR TARIXIDAN ……………………………………. . ….. 21-33 II.1. XVI-XVIII asrlarda G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy- kartografik ma’lumotlar .. ………………………………………….……… 21-26 II.2. XIX asrda G‘arbiy Ye vropada tuzilgan xaritalarda O‘rta Osiyo . ……. 26-33 XULOSA ....................................................................................................... . 34-35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. .............................. 36-37 1 Kirish. Mavzuning dolzarbligi : Mustaqillik sharoitida jamiyatdagi yangi o‘zgarishlarni amalga oshirish jarayonida erkin demokratik tafakkurga ega bo‘lgan va mustahkam milliy g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat a’zolarini tarbiyalash vazifalarini bajarishda tarix fanining o‘rni jiddiy ravishda ortmoqda. Ushbu mavzuning dolzarbligi esa quyidagilardan iboratdir: - Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlarning shakllanish manbalari va ularni o‘rganilish sabablarini o`rganish. - so‘nggi-yillarda nashr etilgan ilmiy asarlarni tadqiq etish orqali yangi xulosalar berish. - mavzuga kompleks va konseptual yondashish orqali O‘zbekiston tarixining kam o‘rganilgan qismlarini to‘ldirishga xizmat qiluvchi ma’lumotlarni kiritishga harakat qilishdir. 1998-yil iyulda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori e’lon qilinib, unda respublikamiz tarixchi olimlari oldida turgan dolzarb vazifalardan biri “mamlakatimiz va chet el olimlarining eng qadimdan hozirgi kungacha o‘zbek xalqi tarixi bo‘yicha amalga oshirgan tadqiqotlarini tahlil qilish 1 ‘‘ ekanligi ko‘rsatib o‘tilgan. O‘zbekistonning tashqi siyosati jahon hamjamiyati, shu jumladan Rossiya va G‘arbiy Yevropa mamlakatlari bilan keng ko‘lamdagi siyosiy-iqtisodiy va madaniy aloqalarni amalga oshirishga qaratilgan. Zero, ushbu aloqalar uzoq davrlarga borib taqaladi. Mintaqamiz Sharq va G‘arb o‘rtasidagi muhim savdo yo‘llari tutashgan yerda joylashganligi bois, bu hududdan ko‘plab sayyohlar, savdogar va sarkardalar o‘tishgan. “Tarixan hozirgi O‘zbekistonning hududi shunday joy bo‘lganki, bu yerda juda ko‘hna savdo yo‘llari (mashhur Buyuk Ipak yo‘li) tutashgan, jo‘shqin tashqi aloqalar va turli madaniyatlarning bir-birini o‘zaro boyitishi jarayoni kechgan”. Ana shunday aloqalar natijasi o‘laroq, Yevropada O‘rta Osiyo haqida tarixiy-geografik va kartografik ma’lumotlar to‘plana borgan. Yevropalik olimlar asarlarida O‘rta Osiyoga oid ko‘plab ma’lumotlar va kartografik manbalarning uchrashining o‘zi ham ko‘hna qit’ada o‘lkamizga qiziqish 1 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi Qarori // O‘zbekiston ovozi 1998 -yil, 28 iyul. 2 kuchli bo‘lganligidan darak beradi. Ana shu jihatdan O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy- kartografik ma’lumotlarni chuqurroq o‘rganish va tadqiq etish dolzarb masaladir. Millati, dini, tili va istiqomat chegaralari bir-biridan uzoq bo‘lgan xalqlar ham O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik manbalarni yaratishda o‘z tajribalarini bir- birlari bilan o‘zaro almashishgan. Yangi kartalar yaratishda O‘rta Osiyo haqidagi noto‘g‘ri yondashuvlardan voz kechib, to‘ldirilgan, mukammal kartalar yaratishgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek : “Har qanday sivilizatsiya ko‘pdan-ko‘p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va samarali ta’sirining mahsulidir’’ . 2 O‘rta Osiyo, jumladan, O‘zbekiston tarixini o‘rganishda turli yozma manbalar bilan birga tarixiy kartalar hamda ulardagi ma’lumotlar ham asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi : Buyuk geografik kashfiyotlar va Yevropada kitob bosishning o‘zlashtirilishi kartografik manbalarga bo‘lgan qiziqishni orttirgan. Yevropada o‘lkamiz haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlar dastlab faqat yozma shakldagi matnlar va uzuq-yuluq tasavvurlardan iborat bo‘lgan bo‘lsa, keyinroq XVI asrga kelib tarixiy kartografiya fani shakllangach, kartalardagi yangi ma’lumotlar bilan ancha boyidi. Bunda G‘arb va Sharq mamlakatlari o‘rtasida savdo- sotiq aloqalarining kuchayishi, dengizlarda kema qatnovining ortishi katta turtki bo‘ldi. Yevropa, jumladan, Rossiyaning hukmron doiralari o‘z manfaatlarini O‘rta Osiyoning boy iqtisodiy hududi orqali kengaytirishga intilishi ham bu yerlar haqida tarixiy-kartografik ma’lumotlarga tayanib ish tutishni taqozo etgan. Shu jihatdan yevropalik va rus diplomatik elchiliklari va missiyalarining to‘plagan ma’lumotlari asosida O‘rta Osiyo haqida tarixiy-kartografik ma’lumotlar to‘plana borgan. Ularni ilk bor tarixiy jarayonlar bilan bog‘liq holda manbaviy ahamiyati jihatidan o‘rganish maqsadida mazkur monografiyada yevropaliklarning O‘rta Osiyo tarixiga oid kartalari umumlashtirilib tahlil qilindi. 2 Karimov I. A. Biz o‘z kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz.7-jild. –T., O‘zbekiston.1999 . – b .149. 3 XIX asrga qadar O‘rta Osiyo hududlarining tarixiy-kartografik jihatdan o‘rganilganlik darajasi ancha past bo‘lgan va bu sohadagi tadqiqotlar O‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinganidan so‘ng izchil tus olgan. Chunki o‘lkani kartaga olish imperiyaning ushbu hududdagi siyosiy va iqtisodiy manfaatlari bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, tuzilgan kartalar harbiy-siyosiy va ilmiy maqsadlar uchun tayyorlangan. Tarixiy kartalar o‘ziga xos manba hisoblanib, O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega ekanligi hamda mustaqil O‘zbekistonning dunyo mamlakatlari bilan iqtisodiy, madaniy, ilmiy sohalardagi hamkorligi kengayganligi, qolaversa, mustaqillik g‘oyalarini targ‘ib qilish, aholining o‘sib borayotgan moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, uning hududida kartografiyaga oid faoliyatni keng ko‘lamda ilmiy asosda tashkil etishga katta ahamiyat berilayotgan bir sharoitda 3 turli monografiyalar, ilmiy to‘plamlardagi yevropaliklarning O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlarini, tadqiqotlarini tahlil qilib umumlashtirish va alohida mavzu doirasida o‘rganish mazkur Bitiruv malakaviy ishida bosh vazifa etib qo‘yildi. Kurs ishining maqsad va vazifalari : XVI-XIX asrlarda G‘arbiy Yevropa va Rossiyada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlar taraqqiyotini mavjud yozma manbalar va tarixiy kartalar yordamida ilmiy tadqiq etishdan iborat. Ana shu maqsad asosida : - G‘arbiy Yevropada XVI asrlarga qadar O‘rta Osiyo haqida to‘plangan tarixiy-kartografik manbalarni umumlashtirish va tarixiy jarayonlar bilan bog‘liq holda tahlil etish hamda ularni O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishdagi manbaviy ahamiyatini ochib berish; - XVI—XVIII asrlarda G‘arbiy Yevropada yaratilgan tarixiy kartalarda O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlar O‘rta Osiyo va o‘zbek xalqi davlatchiligi tarixini yangi ma’lumotlar bilan yoritishda muhim manba bo‘lib xizmat qilishini ko‘rsatish; 3 O‘zbekiston Respublikasining “Geodeziya va kartografiya to‘g‘risida”gi Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi.1997. №4-5. – b.76. 4 - XIX asrda G‘arbiy Yevropa olimlarining O‘rta Osiyo tarixiy kartalarini yaratish borasidagi faoliyatlarini va ulardagi mavjud ma’lumotlarning ilmiy ahamiyatini aniqlash; - G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlarni o‘rgangan holda mavzu doirasida xulosalar berishdan iboratdir. Kurs ishi ning tuzilishi : Kirish, 2 ta bob, 4 paragraf , foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 I. BOB. G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyoga doir tarixiy kartografik ma’lumotlarning o‘rganilish I.1. G‘arbiy Ye vropa olimlarining O‘rta Osiyoga oid ilk ma’lumotlari . Yevropada O‘rta Osiyoga oid kartografik ma’lumotlar tarixidan O‘rta Osiyo g‘arbda Kaspiy dengizi, janub va sharqdan Eron Islom Respublikasi, Afg‘oniston va Xitoy Xalq Respublikasi, shimoldan 45°32’ shimoliy kenglik bilan chegaralanuvchi ulkan xududda joylashgan bo‘lib, jami 1 mln. 984 ming kv. km. ni tashkil etadi. Bu o‘sha Qadimiy sivilizatsiya markazlaridan biri sifatida yirik imperiyalar tarkibida jahon siyosiy hamda iqtisodiy tarixida katta o‘rin tutgan. Qadimgi Farb va Sharq o‘rtasidagi iqtisodiy va savdo aloqalarida muhim vositachilik vazifasini bajargan. O‘rta Osiyo haqida geografik, jumladan kartografik tasavvurlar tarixi ham ancha qadimdan, aniqrog‘i antik davrdan boshlanadi. O‘rta Osiyo to‘g‘risidagi dastlabki kartografik ma’lu motlar antik davrning sivilizatsiya markazlari bo‘lmish Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rimda yozilgan manbalarda uchraydi. Chunki antik davr mamlakatlari Sharqning ko‘plab mamlakatlari bilan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy aloqada bo‘lganlar, shu tufayli o‘z tarixiy geografik va kartografik tasavvurlarini kengaytirganlar va boyitganlar. Kartografik materiallarga faqatgina kartografik tasvirlar kiribgina qolmasdan, bir qator tadqiqotchilar, ayniqsa, tarixchilar «adabiy matnlar ham kartalar tuzish uchun manba bo‘lishi mumkin»ligini uqtiradilar. Shu jihatdan Gerodot, Strabon, Klavdiy Ptolemey va boshqa antik mualliflarning asarlaridagi O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlar ushbu xududlar xaqidagi dastlabki tarixiy- kartografik ma’lumot hisoblanadi. 4 Chunonchi, Gerodot (mil. avv. 484-425-yillar) o‘zining «Tarix» asarida Kaspiy dengizidan sharqda bepoyon kengliklar mavjudligi xaqida ma’lumot beradi. U Girkan (Kaspiy) dengizini yopiq xavza deb, uning ko‘lami haqida 4 O‘zbekiston Respublikasining “Geodeziya va kartografiya to‘g‘risida”gi Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi.1997. №4-5. 6 shunday fikr yuritadi: «Uzunligini eshkakli kemada 15 kunda, kengligini esa hammasi bo‘lib 8 kunda suzib o‘tish mumkin». Araks (Amudaryo) xaqida ma’lumot berib, Gerodot: «Araks, aytishlaricha, Isterga qaraganda kattaroq va (boshqa daryolarga ko‘ra) kichikroq, Lesbos kattaligidagi ko‘plab orollarga ega... Araks Matiyonlar yurtidan oqib keladi. Gindis (Xind) daryosi ham o‘sha yerdan oqadi», — deb qayd etgan. R.E. Lensning fikriga ko‘ra, Gerodot yozgan Araks daryosi Sirdaryo yoki Tajan daryosi bo‘lishi kerak. Ammo ko‘plab olimlarning fikriga ko‘ra, u Amudaryodir. Gerodot Amudaryoning bir o‘zani (Uzboy) Kaspiyga quyilgan, deb o‘ylagan bo‘lsa ke rak. Professor A. Sagdullayev ham «Araks bu Amudaryo, Matiyon tog‘lari, Gerodotning tushunishicha, Pomir yoki Xindikush tizmalaridir, chunki tarixchining (Gerodotning) aytishicha, Matiyon tog‘laridan Xind daryosi ham boshlanadi», — deb yozadi. Gerodot massagetlarning yerlari haqida fikr yuritib, ular «Kaspiy dengizidan sharqda, quyosh chiqish yo‘nalishida joylashgan», deb yozadi. Uning Baqtriya va Xorazm xaqidagi ma’lumotlari ham qiziqarlidir: «Osiyoda bir vodiy bor. Uning h amma tomoni tog‘ bilan o‘ ralgan, tog‘ni esa beshta dara kesib o‘tadi. Bir vaqtlar bu vodiy xorazmliklarga qarashli bo‘lib, xorazmliklar parfiyaliklar, saranglar va tamaneylarning chegaradosh yerlarida joylashgan» 5 . Gerodotning yuqoridagi ma’lumotlaridan kelib chiqib, Dj. ‘Gomson, V. Fedchina, V. Dementyev, O. Andryushenko x ar i tala r yaratgan. Dj, Tomson Kaspiy dengizining kengligini kengaytirib yuborgan, bu esa Gerodot yozganlarita mos tushmaydi. I. Dementyev, O. Andryushenkolar Araks (Amudaryo)ni birmuncha to‘g‘riroq chizganlar, lekin uning Kaspiyga quyiluvchi irmog‘i tasvirlanmagan. 6 Shuningdek, Baqtriyaliklar yurti ham aks etmagan. V. Fedchina tiklagan xaritada Gerodot tilga olgan «botqoqlik va ko‘llar» mavjud xududlar tasvirlangan bo‘lsada, biroq, Baqtriyaliklar va massagetlar yerlari chizilmagan. 5 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. – b.16. 6 Tanieva G. M. Rol Karshinskogo vilayata v politicheskoy, sotsialno-ekonomicheskoy jizni Buxarskogo emirata (vtoraya polovina XVIII pervaya polovina XIX v): Avtoref. Dis.kand.ist.nauk.Tashkent, 2008. – b.33. 7 Yana bir yunon olimi Gerodotning tarixiy an’analarini davom ettirgan Ktesiy O‘rta Osiyoda bo‘lmagan bo‘lsada, le kin bu yerlar haqida bir qator ma’lumotga ega bo‘lgan. Uning qayd etishicha, bu yerdagi qariyb barcha halqlar satrapliklarga bo‘lingan bo‘lib, faqatgina sak qabilalarigina satrapliklarga kirmagan. Ktesiy davrida sharqdagi yirik va ahamiyatli satrapliklardan biri Baqtriya, Sug‘diyona Xind daryosi yo‘nalishidagi hududlarni o‘z ichiga olgan edi. Baqtriya yerdaridagi kumush konlari haqida gapirib, Kte siy ushbu zaminning chuqur yer qatlamlarida ushbu metallning ko‘pligini yozadi. Ktesiyga ko‘ra, sharqda yirik Shimoliy dengiz (Kaspiy dengizi) bo‘lib, dengiz bo‘yida girkanlar va ularning qo‘shnisi darbiklar istiqomat qilganlar. Ulardan ham sharqda esa parfiyalik va baqtiyaliklar, xorazmiy va karmoniylar istiqomat qilishgan. Baqtriya «tekisliklari»ga esa g‘arbdan faqatgina kichik tog‘ yo‘li orqali o‘tish mumkin bo‘lgan. Baqtriya yerlari Tanais daryosidan Xind daryosi bo‘ylarigacha bo‘lgan yerlarni egallagan. Tanais Baqtriya yerlarini Yevropadan Xind esa Xindistondan ajratib turgan. Ktesiy tasavvuriga ko‘ra, Tanais Xind daryosiga qarama-qarshi bo‘lib, Pont (Qora) dengiziga quyilgan. Shu o‘rinda ta’kidlash kerakki, Ktesiyning Tanais deganda ikki daryo — Don va Sirdaryo haqidagi ma’lumotlari bir-biriga ziddir. Ktesiy yozganidek, Baqtriya yerla rini Tanais bo‘ylarigacha cho‘zilganligini e’tiborga oladigan bo‘lsak, u holda Tanais daryosi bu Sirdaryo bo‘ladi va bu nisbatan turli tushuncha. Baqtriya satrapligi Ktesiy davrida ham, Aleksandr Makedonskiy zamonida xam Sirdaryogacha bo‘lgan xududlarni qamrab olgan edi. 7 O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlar keyinroq Aleksandr Makedonskiyning bu hududga yurishlari (mil. avv. 329-327-yillar) davrida to‘plandi. Jumladan, antik davrning yirik geograf olimi Strabon milodiy I asrda 17 kitobdan iborat «Geografiya» asarini yaratdi. Asarda muallif «miloddan avvalgi V asrdan milo diy I asrgacha bo‘lgan barcha geograf va tarixchilarning asarlaridan tanqidiy foydalandi». 7 . www. hstoriy. ru 8 «Geografiya»ning XI kitobida O‘rta Osiyoning Parfiya va Girkaniya kabi o‘lkalari, Amudaryo, Sirdaryo haqida ma’lumot lar uchraydi. Shuningdek, «kitobda O‘rta Osiyoda yashovchi sak, surd, skif, massaget qabilalari haqida ham ma’lumot bor». Yaksart (Sirdaryo), Politimet (Zarafshon), Epard (Murrob) daryolari haqida yozilgan. Amudaryo Araks yoki Oks deb atalgan. Uning suvlari esa botqoqliklarga emas, «suvlar mamlakati» ga singadi. «Suvlar mamlakati», Shimoliy dengiz deganda Strabon Orol dengizini tushungan, Amudaryoning bir o‘zani Girkan ko‘liga quyiladi, deb o‘ylagan. Yaksart haqida Strabon quyidagicha yozadi: «Yaksartning boshlanishi Oks daryosi (boshlanishi)dan boshqa joyda, ammo ular bitta dengizga quyiladi». Bu dengizni Strabon Kaspiy dengizi deb tushungan. Sababi Kaspiydan sharqdagi o‘lkalar haqida «birorta ham yunon va rim mualliflari o‘z asarlarida Orol dengizi haqida bevosita yoki bilvosita eslatmagan» 8 . Ammo akademik L.S. Berg bir tadqiqotida Shimoliy dengiz deganda Strabon Orol dengizini tushungan, deb yozadi. Strabon «Geografiya»sida Politimet (Zarafshon) daryosi haqida ham ishonchli ma’lumotlar uchraydi: «Sug‘diyona ichidan o‘tayotgan daryoni Aristotelning aytishicha, makedonlar Politimet deb atashgan. Ariylar yeridan oqayotgan Ariy daryosiga o‘xshab bu daryo ul diyor yerlarini sug‘orib, so‘ngra cho‘l tomonga davom etadi va qumlar ichida yo‘qolib ketadi» Ushbu ma’lu- motlardan bilishimiz mumkinki, Zarafshon antik davrda ham hech bir daryoga quyilmasdan qumlarga singib ketgan. Strabon Yaksart va Oks daryolari bo‘ylarida yashovchi qabilarning joylashuv holatiga ham to‘g‘ri baho beradi. U Paropamis (Xindikush) tog‘larining shimoliy tarmog‘ini Imaus (Pomir) tog‘lari deb biladi. Strabonga ko‘ra, O‘rta Osiyodagi massaget qabilalarining bir qismi tog‘larda, yana bir qismi tekisliklarda, uchinchi qismi botqoqdiklarda, to‘rtinchi qismi ana shu botqoqliklardagi orollarda istiqomat qilganlar. Strabon tilga olgan tog‘lar Orol dengizi va Kaspiydan 8 Бартолд В.В. История културной жизни турецких народой (Средней Aзии)Соч.Т.В. Наука, 1968. – c.77. 9 Sharqdagi tog‘lar, ya’ni Tyanshan va Pomirni, vodiy deganida esa Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi yerlarni nazarda tutgan. Qadimgi dunyoning geografik hamda kartografik bilimlarini umumlashtirgan mashxur olimlardan biri milodiy II asrda yashagan yirik kartograf olim Klavdiy Ptolemeydir. Uning «Geografiyadan qo‘llanma» asari antik davrning o‘ziga xos geografik ensiklopediyasidir. Ptolemey mazkur asarning birinchi bobida geografiyaning vazifalari va dunyo kartasini tuzishda qanday kartografik proyeksiyalar qo‘llash lozimligini bayon etgan. Umuman, bu asarni dunyoning geogra fik atlasi desa ham bo‘ladi. Ptolemey bu asaridan tashqari 27 ta kartani o‘z ichiga olgan dunyo atlasini tuzdi. Ptolemeyning boshqa yunon mualliflaridan afzalligi shundaki, u o‘ziga ma’lum barcha fak tik ma’lumotlarni kartalarga tushirdi va shu tariqa katta kartografik asar yaratdi. Ana shuning uchun ham u «Uyg‘onish davrigacha va Uyg‘onish davrida ham ko‘plab yevropalik olimlar uchun ulkan darajadagi geograf sanalgan». Ptolemeyning «Geo grafiya» asarini, ayniqsa, kartalarini yuqori baholab, A. Gum bolt shunday yozgan edi: «Shubhasiz, Ptolemey «Geografiya»si shunisi bilan qadrliki, u bizga butun Qadimgi dunyoni faqatgina tasvirlar emas, balki joylarning kengligi, qutb balandligi va kun davomiyligini aniqlash bilan tasavvurlar xosil qildiradi». Ya’ni Ptolemeyning kartalarida gradus turi ishlatilgan bo‘lib, ular o‘z davrida yaratilgan barcha kartalarga nisbatan ilmiy jixatdan ancha to‘g‘ri, yuksak darajada ishlangan va mukammal tuzilgan kartalardan biri edi. Osiyo Ptolemey «Geografiya»sining V—VII boblarida 12 ta kartada berilgan, 48 ta viloyatga bo‘lingan. Uning atlasidagi yigirma ikkinchi kartada 85° —147° sharqiy uzunlik va 350-65° shimoliy kenglik orasida tasvirlangan O‘rta Osiyo hududi ham aks ettirilgan. Mazkur karta taxlili bo‘yicha o‘tgan asrda qator olimlar maxsus shug‘ullanishgan. Ular jumlasiga B.P. Ditmar, V.V. Latishev, S.A. Vyaziginlarni kiritish mumkin. Mashxur rus geografi I.V. Mushketov fikriga ko‘ra Pto lemeyning bu kartasida xatto XVIII asrning birinchi yarmidagi yevropalik olimlarning ma’lumotlariga qaraganda ham Turkiston to‘g‘risida kengroq va to‘g‘ri ma’lumot 10 bor. Ptolemeyga qadar barcha yunon muarrixlari Kaspiy dengizini Dunyo okeanining qo‘ltig‘i deb, noto‘g‘ri tasavvurga ega edilar. Ptolemey ana shu hukmron xato tasavvurni inkor etibgina qolmay, uning noto‘g‘riligini isbotlab ham bera oldi. Ptolemey kartasida Yaksart (Sirdaryo), Politimet (Zaraf-SHON), Oks (Amudaryo va uning irmoqlari), Ox (Tajan) va Mart (Murg‘ob) daryolari, boshqa ko‘plab kichik daryolar bor 9 . Biroq O‘rta Osiyoning yirik daryolari Kaspiy dengiziga quyiladigan qilib tasvirlangan. Kaspiy dengizi esa sharqdan Farbga cho‘ziltirib chizilgan. Kartada tarixiy hududlar (Sug‘diyona, Baqtriya, Margiyona), xalqlar (xorazmliklar, zariasplar, massagetlar) shaharlar (Tribaktra, Astkana, Xaraxarta, Maroqanda, Turkana, Antioxiya-Marg‘iyona) aks ettirilib, Sirdaryo va Amudaryoning O‘rta oqimlari oralig‘idagi hudud Transoksiana deb atalgan1. Klavdiy Ptolemey kartasi yana shu jihatdan ahamiyatliki, unda O‘rta Osiyodagi davlatlar chegaralab berilgan. Bundan Tashqari, Ptolemey kartasi etnografik jihatdan ham xarakterli: bu kartada 12 qabila (xorazmliklar, toxarlar, massa getlar va xokazo) chegaralari ajratib ko‘rsatilgan 10 . O‘rta Osiyo tog‘lar orasidagi bir vodiy qilib ko‘rsatil gan: janubda — Paropamis tog‘lari, sharqda — meridianal cho‘zilgan Imaus (Pomir) tog‘lari bor. Biroq, shahar va qabilalar tasvirida ham bir qancha xatolar uchraydi: ba’zi shaharlarning nomi xar xil berilgan, geo grafik o‘rni ham har xil aniqlangan. Masalan, Samarqand (Ptolemeyda — Marakanda) shahri haqiqiy geografik o‘rnidan bir necha gradus janubda ko‘rsatilgan. Ammo ba’zi bir tadqiqotlarda ushbu shahar haqidagi Ptolemey tasavvuriga yangiliklar ham kiritilgan. Ptolemey ushbu shaharning koordinatalarini quyidagicha aniqlagan: 112° shimoliy uzunlik, 39° 15’ sharqiy kenglik. Ptolemey kartasidagi Maroqanda uchun aniqlangan kenglikning Samarqand shahri kengligiga to‘g‘ri kelishi, tasodifiy hol bo‘lsa kerak. Ammo Sug‘diyonaning Maroqanda shahrini o‘zining VIII kitobida eslatgan Ptolemey bu mashxur shaharni kartada ko‘rsatmasligi mumkin emas. 9 www.ziyo.net 10 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. – b.77. 11 Shunday qilib, antik davr olimlarining O‘rta Osiyo haqida deyarli yetti asr mobaynidagi, ya’ni Gerodotdan Ptole meygacha bo‘lgan kartografik tasavvurlari O‘rta Osiyo olimlari tomonidan chuqur o‘rganilib hamda ba’zi birlari tanqidiy muloxaza ham qilingan. Bu borada Sharq olimlari G‘arbning ilg‘or fikrlarini qabul qilgan holda dunyo haqida o‘zlarining tanqidiy asoslangan ilmiy fikrlarini ham bayon etishgan. G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida ilk O‘rta asrlar kartogra fiya fanida turg‘unlik davri sifatida esga olinadi. Chunki kuchli mavqe’ga ega cherkov dini shu fan sohasidagi yutuqlarni ham inkor qilib keldi. Bu davrda antik olimlarning barcha yutuqlari unutildi. Yaratilgan «monastir» kartalarining barchasi bezaklar va diniy bayonlardan iborat edi. Ularda O‘rta Osiyo xududlari umuman tasvirlanmagan, aks etganlarida esa ko‘plab xatoliklar mavjud edi. Yevropa mamlakatlarida kartografiyaning taraqqiy etishi avvalo Uyg‘onish davri, shu bilan birga ishlab chiqaruvchi kuchlarning o‘sishi bilan bog‘liqdir. XI-XV asrlarda mahsulotlarni mo‘lligi munosabatlarining taraqqiy etishi, shaharlar aholisining o‘sishi, yangicha shahar madaniyatining shakllanishi kuzatildi. Salib yurishlari va o‘zaro maxsulot almashishlar yevropaliklarning geografik dunyoqarashlarini o‘zgartiribgina qolmay, ularni sharq fani va madaniyati yutuqlaridan ham baxramand qildi. 11 I.2. Rossiya olimlari tomonidan O‘rta Osiyoni o‘rganilishi O‘rta Osiyo Rossiya va uning sarmoyador guruhlarini har jihatdan: harbiy- strategik, ya’ni Hindiston va Xitoyga yaqinligi, zaminining boyligi va halqining soddadil va mehnatsevarligi bilan ko‘p vaqtlardan beri qiziqtirib kelgan. O‘rta Osiyo bilan qiziqish, uni Rossiyaning mustamlakasiga aylantirish yo‘lidagi xarakat podsho Mixail Fidorovich (1613-1645) davridan boshlandi va ikki yuz qirq besh- yildan keyin, 1865-yili Qo‘qon, Buxoro va Xiva xonliklarini bo‘ysundirish bilan yakunlandi. Rossiiya hukumat o‘zining bu siyosatini amalga oshirish uchun O‘rta Osiyoni yaxshi bilgan, keng ma’lumotli diplomatlari va harbiylaridan foydalandi. Ular 11 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y. – B.142. 12 savdo va madaniy aloqalarni rivojlantirish uchun, aslida esa mamlakatdagi harbiy- siyosiy vaziyatni o‘rganish, Qo‘qon, Buxoro va Xiva xonliklarining qo‘shni davlatlar: Hindiston, Eron,Turkiya va Xitoy bilan qanday munosabatda ekanligini aniqlash va O‘rta Osiyo shaharlariga olib boradigan yaqin va qulay yo‘llarni belgilash uchun yuborildi. So‘zimizning isboti uchun 1620-yildan to rus armiyasining O‘rta Osiyoga bostirib kirishigacha kechgan ikki yuz-yil mobaynida mamlakatimizga Rossiyadan kelib ketgan ba’zi elchiliklar va harbiy mutahasislarning faoliyatiga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Ivan Danilovich Xoxlov elchiligi. Xoxlov – XVlll asrda o‘tgan iste’dodli rus diplomati. Hayoti va faoliyatiga oid ma’lumotlar juda kam. I.D. Xoxlovni mahsus o‘rgangan yirik rus sharqshunos olimi N.I. Veselovskiy (1848-1918) keltirgan ma’lumotlarga ko‘ra, u asliga qozonlik, bo‘lib, aslzoda (boyarin) oilasida duyoga kelgan. Uning haqidagi daslabki ma’lumot XVI asrning 90-yillariga tegishli. U o‘sha vaqtda, tog‘asi Vasiliy bilan birga, davlat xizmatida bo‘lgan va Qozondagi uychilar xizmatida bosh bo‘lib turgan. 1600-yili yurtiga qaytib kelayotgan Eron elchisi Pirqulibekni Qozondan Saratovgacha (shaharga 1590-yili asos solingan) kuzatib qo‘ygan. 12 1606-yili I.D.Xoxlov, tog‘asi Vasiliy hamda voyvoda Golovin bilan birgalikda Terekka, uning xalqini yangi podsho Vasiliy Ivonovich Sheyskiy (1606- 1610) ga qasamyod qildirish uchun yuboriladi. Lekin, terekliklar yangi rus podshosini tan olmaydilar, Xoxlovni qattiq do‘pposlab qamab qo‘yadilar. Ma’lum vaqt o‘tib terekliklar I.D.Xoxlovni soqchi qo‘shib Astraxanga jo‘natib yuboradilar. Shu tariqa u Astraxanda yetti-yil, 1613-yilgacha qamoqda o‘tirdi. 1617-yili Astraxanda hokimiyat ataman I.V.Zaraskiy qo‘liga o‘tdi va u I.D.Xoxlovni ozod qilib, Eronga shoh Abbos I (1587-1629/30) huzuriga elchi qilib yubordi. Ataman Zaruskiy shohdan pul, oziq-ovqat askar bilan yordam berishini so‘radi va Moskvani egallagandan keyin Asraxanni unga in’om qilajagini bildirdi. Shoh Abbos I boshida bunga ko‘ndi va atamanga 12 tuman naqd pul va katta miqdorda 12 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. – B .66. 13 oziq - ovqat yuborishini va’da qildi. Lekin keyincha, o‘z elchisi Xoja Murtazodan ataman Zaruskiy isyoni barbod bo‘lgani va toj-taxt Mixail Ayodorovich qo‘liga o‘tganini Eronga Rossiyadan Aleksey Buxarin va Mixail Tixanov boshliq yangi elchilar kelgani haqidagi xabarni eshitganidan keyin fikridan qaytdi. Shoh Rossiya elchilarini katta sovg‘a-salomlar bilan qaytarib yubordi. O‘shanda I.D.Xoxlovga ham kelishiga ijozat berdi. Lekin Vladimirga yetganlarida podshoning amri bilan uni turib qoldilar. 1615-yilning iyul oyidaAstraxanda Zaruskiy isyoni bartaraf qilingandan keyin, I.D.Xoxlovning gunohidan kechdilar va uni qo‘yib yubordilar. D.Xoxlovning taqdiri 1620-yilgacha qanday bo‘lganligi bizga ma’lum emas. Fikrimizcha, shu davr ichida u Qozon hokimi (Voevodasi) ning xizmatida bo‘lgan. 1620-1622-yillari u podshoning farmoni bilan O‘rta Osiyoda, Buxoro va Xiva xonliklarida bo‘ldi. Rossiyaga qaytgandan (1622-yil 12 dekabr kuni) keyin u bir muncha vaqt Moskvada istiqomat qildi; 1623-yilning boshlarida unga Qozonga qaytishiga ijozat berildi hamda voevoda Ivan Odevskeyning xizmatida bo‘ldi. I.D.Xoxlov 1624-yilning 8 dekabrda yana Moskvaga chaqirtirib olindi va Buxoro va Xiva xonliklari xaqidagi ma’lumotlarni tartibga solish haqida topshiriq oldi. I.D.Xoxlovning hayotiga oid so‘ngi ma’lumot 1629-yilga tegishli. O‘sha yili u Eron elchisi Muhammad Sulibek va Eronning savdo karvonini Qozondan Moskivagacha va Moskivadan Qozongacha kuzatib qo‘ygan. I.D.Xoxlovning ikki muhim hujjat: Buxoro va Xiva xonliklarining ahvoli haqida podshoga yozgan axboroti (stateyniy spisok) qolgan. Birinchi hujjatda elchilik zimmasiga qaratilgan vazifalar haqida so‘z boradi.Uning vazifasi eng avvalo har ikki xonlik hukumdorlarini Rossiya bilan do‘stlashish savdo va bordi keldi aloqalarini o‘rnatishga ko‘ndirish; xonlarni Rossiya qudratli davlat ekanligi va uning boshqa nufuzli davlatlar bilan yaxshi munosabatda ekanligiga ishontirish, xonliklardagi rus asirlarini ozod qilish; har ikkala xonlik o‘rtasidagi mavjud munosabatlar, honliklarning Eron, Turkiya va Gruziya bilan munosabatlari qanday ekanligi aniqlash, tabiiy boyliklari va harbiy qudratini aniqlashdan iborat bo‘lgan. 14 Xo‘sh, I. D. Xoxlov elchiligi o‘ziga topshirilgan bu vazifalarini bajara oldimi yoki yo‘qmi? Uning Elchilar mahkamasi (Posolskiy prikaz) ga yozgan axboroti (Stateyniy spisok) ga qaraganda, u o‘ziga yuklatilgan vazifaning katta qismini bajargan. 13 Masalan, Imomqulixon o‘z ixtyoridagi 23 rus asirini ozod qilgan. Boy- badavlat kishilar, amirlar va savdogarlar qo‘lidagi asirlar hususida Imomqulixon elchiga «ularni qidirishga hozircha fursat yo‘q, hizmatkori (Toshkent hokimi Tursunxon) isyonini bostirgandan keyin imperator janobi oliylarining bu iltimosini bajaramiz va topganlarimizni o‘zimiz yuboramiz», deb va’da bergan. 14 Har ikkala xonlikdagi ichki vaziyat haqida ham Rossiya elchisi ko‘p ma’lumotlar to‘plashga muvaffaq bo‘lgan. Elchining axborotida, masalan, quyidagilarni o‘qiymiz: «…(biz Buxoroda bo‘lgan paytda) Buxoro xoni bilan Toshkent hokimi o‘rtasida urush borayotgan edi. Hon uhga qarshi o‘zining katta amiri Nadr devonbegini 40 ming askar bilan jo‘natdi. Shulardan 10 ming navkarini Toshkent hokimi urushda halok qildi. Shundan keyin Imomqulixonning shahzodalari borib Tursun sultonning yigitlarini mag‘lubiyatga uchratdilar. Ikki o‘rtasidagi urush hali bir yoqlik bo‘lgani yo‘q». Imomqulixon Rossiya elchisi kelib-ketgan vaqt ichida o‘zaro urushlar va isyonlar tufayli Balx bilan Samarqandda turdi. Shu vaqt ichida elchi uni ikki martda borib ko‘rdi, - birinchi marta, Buxoroga kelganidan o‘n kun keyin, ikkinchi marta yurtiga qaytib ketishi (1622-yil 3 avgust) oldidan I.D. Xoxlovning axborotida o‘qiymiz: «Xon o‘sha vaqtlarda Samarqandda emas edi. Inisi Nadr Muhammad huzuriga qochib borib turgan edi.» Imomqulixon Samarqandga I.D. Xoxlov Buxoroga kelgandan bir hafta o‘tgandan keyin, qaytib keldi. Lekin qattiq og‘rib qoldi. Muzokaralarda ko‘tarilgan asosiy masala qalmoqlar, no‘g‘aylar, shuningdek, rus asirlarini ozod qilish masalasi bo‘ldi. Rus asirlari hususida Nadr devonbegi elchiga bunday javob berdi: «Imomqulixon sizga quyidagilarni aytishimni buyurdi:» «Barcha rus asirlarini xon bo‘shatib yuborishni 13 www.natura.com 14 Бартолд В.В. История културной жизни турецкv народой (Средней Aзи)Соч.Т.В. Наука, 1968. – c .59. 15 buyurdi. Boshqalarini inshoolloh, Tursun sulton bilan urush tugagandan keyin qidirtirib topadi va yurtiga jo‘natib yuboradi. Sizning podshohingiz ham shu tarzda ish tutib, qo‘lidagi Imomqulixonning odamlarini bo‘shatib yuborsin». Buxoro va Xiva xonliklarining ichki ahvoli haqida ham I.D.Xoxlov muhim ma’lumotlar to‘plagan. Uning ma’lumotlaridan ma’lum bo‘lishicha, mamlakat o‘zaro urishlar iskanjasida qolgan, Balx, Toshkent va Samarqand ustida turgan noiblar markaziy hukumatga bo‘ysunishda bosh tortib, o‘zlarini mustaqil tutayotganliklarni natijasida hukumat kuchsizlanib qolgan. Xiva xonligida ham aynan shunday vaziyat hukm surar edi. Bu yerda Arab Muhammadxon (1602-1623) bilan uning o‘g‘illari Avanesh va Elbars o‘rtasida toj- taxt uchun kurash borardi. I.D. Xoxlovning Elchilar mahkamasiga yozgan axborotida o‘qiymiz: «Urganch zamida isyon boshlandi. Arabxonning o‘g‘illari Avanesh bilan Elbars (otasini) tutib ko‘ziga mil tortganlar. Arabxonnig boshqa o‘g‘illari: Abulg‘ozi bilan Sharif Sulton Buhoro xoni huzuriga qochib ketganlar» 15 . Rossiya elchisi Xiva xonligi hududlariga Yoyiq (Orol) kazaklari va qalmoqlarning tez-tez qilib turgan talonchilik xurujlari haqida ham muhim ma’lumotlar keltiradi. Bu haqda I.D. Xoxlovning ma’lumotnomasida mana bularni o‘qiymiz: «Ivan Bovatda (Bog‘otda) tutqunda turgan paytda Urganchga qarashli ko‘chmanchi xalq ustiga bosqinchi rus kazaklari Trenka Us va uning odamlari bostirib kirib, turkmanlarni talon-taroj qildilar; ko‘p odamlarni o‘ldirdilar, ko‘plarini olib ketdilar… Urganch yerlariga qalmoqlar ham ko‘p bor bostirib kelgan. 1220 va 1221-yillari Urganchga qarashli yerlarga bostirib kirib, ko‘plarni o‘ldirgan». 16 Rossiya elchisining xabarnomasida Buxoro, Xiva shahar va qishloqlarining umumiy ahvoli haqida ham muhim ma’lumotlar keltiriladi. Ular elchi kelgan paytda ancha xarobalikka yuz tutib qolgan edi. Elchining so‘zlariga qaraganda, buncha tinimsiz o‘zaro urushlar, toju taxt uchun kurash va qozoq, qalmoq va Yoyiq kazaklarining tez-tez qilib turgan xurujlari sabab bo‘lgan. Ma’lumotnomada 15 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y. – B.56. 16 Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997. – B.79. 16 bojxona to‘lovlari haqida ham qimmatli ma’lumotlar uchratamiz. Bojxona xaqi, birinchidan, mamlakatdan mamlakatga o‘tgandagina emas, balki bir mamlakatning o‘zida bir viloyatdan ikkinchi viloyatga o‘tganda ham olingan. Ikkinchidan, u naqd pul bilan ham, mol bilan to‘langan. Masalan, har bir yukdan 33 parcha mato hajmida boj olingan. Shuningdek, I.D. Xoxlov Buxoro va Xiva xonliklarining Hindiston va Eron bilan bo‘lgan munosabatlari haqida ayrim ma’lumotlar to‘plangan. Masalan, uning xabarnomasida bunday gaplar bor: «Imomqulixonning, Balx xoni Nadr Muhammadxonning qizilboshlar podshosi shoh Abbos bilan aloqasi yomon. Ular (bir-birlari bilan) urush holatidadirlar. Hozirgi paytda ular orasida urush bo‘layotgani yo‘q. Tinchlik ham o‘rnatilmagan. Buxoro va Balx xonliklari bilan Hindiston o‘rtasida ham munosabatlar aynan shu vaqtda yaxshi bo‘lmagan. Buning sababini Rossiya elchisi bunday sharxlaydi: «Buxoro xoni Imomqulixon Hindiston podshosiga lochin yuborgan edi. Balx xoni Nadr Muhammadxon bo‘lsa uni (Buxoro elchisidan) tortib oldi. Shu sababdan Hindiston podshosi u bilan savdo aloqalarini uzdi, savdogarlarini Balx bilan Buxoroga yubormay qo‘ydi, Buxoro savdogarlariga Hindiston mollarini olib ketishni man qildi…» I.D. Xoxlovning guvohlik berishicha, Xiva xonligi bilan Eron o‘rtasidagi munosabatlar ham o‘sha paytlarda yaxshi bo‘lmagan. U yozadi: «Urganchliklar shoh Abbos bilan yaxshi munosabatlar emaslar. Ivan (Xorazmda turgan kunlari) xonzoda Elbars qizilboshlarga qarashli Obivardga hujum qilgan, Obivardliklarning otlari va tuyalarini tortib olgan. Shuningdek, 100 odamini asir qilib haydab ketgan…» 17 Aka-uka Pazuxinlar O‘rta elchiligi. Aka-uka Pazuxinlar O‘rta Osiyo xonliklarining umumiy ahvoli, Eron va Hindistonga Astraxan orqali olib boradigan karvon yo‘li haqida keng ma’lumot olib kelgan. Aka-uka Pazuxinlarning hayoti va faoliyatiga oid ma’lumotlar kam. Bu haqida quyidagilarni aytish mumkin. Kelib chiqishi aslzoda ( дворян ) avlodi. Katta Pazuxin Boris Andreevich 1669-1673-yillari stolnik mansabida davlat hizmatida 17 Бартолд В.В. История културной жизни турецких народой (Средней Aзии)Соч.Т.В. Наука, 1968. – C .61. 17 bo‘lgan va inisi Simyon Ivanovich bilan birgalikda 1669-1671-yillari Buxoro, Balx va Urganchga yuborilgan Rossiya elchilariga boshchilik qilgan. Oradan sakkiz yil o‘tgach, 1679-yili Qrimga elchi qilib yuborilgan. Yo‘lda isyonchi rus kazaklarining hujumiga duchor bo‘lgan va olishuv paytida o‘ldirilgan. Aka-uka Pazuxinlar (elchilik tarkibida 10 kishi bo‘lgan) Buxoroga Yoyiq- qalmoq ulusi va Xiva orqali borganlar, qaytishda esa Eron, Shemaha va Boku orqali qaytishgan. Elchilar Buxoro va Xivada hammasi bo‘lib ikki yarim yil turganlar. Podsho va elchilik maxkamasi tarafidan berilgan hujjatlardan ma’lum bo‘lishicha, aka-uka Pazuxinlar elchiligi oldiga qo‘yidagi vazifalar qo‘yilgan: har bir davlat: Rossiya va O‘rta Osiyo xonliklari o‘rtasidagi do‘stlik va savdo aloqalarni mustahkamlash. Podsho Aleksey mihaylovich (1645-1676y.) ning Buxoro xoni Abdulazizxon (1645-1680 yy.) nomiga yo‘llagan maktubida o‘qiymiz: «…biz ota-bobolarimizning (ishlarini) o‘zaro do‘stlik va izzat-hurmatda bo‘lish, bordi-keldi aloqalarini davom ettirish haqidagi ko‘rsatmalarni esda tutib, sizning savdogarlaringizga bizning mamlakatimizga, bizning savdogarlarimizga sizning mamlakatingizga bemalol borib kelishlarini yaxshilaylik». 18 18 Бартолд В.В. История културной жизни турецких народой (Средней Aзии)Соч.Т.В. Наука, 1968. – C .63. 18 II BOB. YEVROPADA O‘RTA OSIYOGA OID KAR TOGRAFIK MA’LUMOTLAR TARIXIDAN II.1. XVI-XVIII asrlarda G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy- kartografik ma’lumotlar Rivojlangan O‘rta asrlarga kelib G‘arbiy Yevropada kartografiya fani taraqqiy eta boshladi. Bu davrda ko‘plab yangi xaritalar tuzilgan bo‘lsa-da, ulardan kam qismigina bizgacha yetib kelgan. Ular orasida O‘rta Osiyo hududi aks ettirilgan xarita lar ham mavjud. XVI asrda ingliz savdogari Antoniy Jenkinson tomonidan tuzilgan xarita ancha qimmatlidir. U 1562-yilda Londonda chop etilgan bo‘lib, «Jenkinsonning 1562-yilgi Rossiya xaritasi» deb nomlangan. Jenkinson O‘rta Osiyoga 1558— 1599-yillarda kelgan bo‘lib, uning sayohat yo‘li Mang‘ishloq yarim orolidan boshlangan, so‘ngra Xivaga, u yerdan esa Buxoroga kelgan. Aslida Jenkinson Moskva davlati bilan savdo qiluvchi Angliya kompaniyasining vakili edi. U 1557- yilda Xitoyga boradigan qadimgi savdo yo‘lini qidirib aniqlash maqsadida Sharqqa yuboriladi. Chunki Xitoyga boradigan dengiz yo‘lini portugallar egallab olganligidan inglizlar boshqa yo‘l qidirishga kirishgan edilar. Jenkinson o‘zi o‘tgan yo‘llar haqida yozma hisobot qoldirgan va bir qancha joylarning geografik kengliklarini aniqlagan. Mang‘ishloqning geografik kengligi 45°, Urganchniki — 9 10’, Buxoroniki - 39°10’. Nemis olimi G. Michau Jenkinsonning kenglik o‘lchovlarini yuqori baholagan holda Orol xavzasi haqidagi hisoboti va xaritasi haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi, deb yozgan. Jenkinson xaritasidagi izohli yozuvlar e’tiborga loyiq. Samarqand shahri haqida quyidagi ma’lumot keltirilgan; «Samarqand Tatariyaning doimiy poytaxti bo‘lib kelgan, hozirda u haroba, Qadimgi izlar bilan qorishgan bir holda. U yerda Temur dafn etilgan bo‘lib, u o‘z davrida turk imperatori Boyazidni asirga olgan edi». Ushbu matndan bilishimiz mumkinki, Jenkinson Tatariya deb O‘rta Osiyoni tushungan. 19 Jenkinsonning yozma matni uning kartasiga mos kelavermaydi. Kartada Kaspiy dengizining shimoli-sharqida berilgan Kitaia(Xitoy) ko‘li Sirdaryodan suv oladi va Ob daryosiga suv beradi. Bu ko‘l har holda Orol dengizi bo‘lsa kerak. Ammo Jenkinson ushbu nomni qayerdan olganligi bizga hozircha noma’lum. Bu nom 1546-yilda bosilgan Gerbenshteynning «Moscovia» xaritasi bilan bog‘liq, bo‘lsa kerak. Chunki o‘sha xaritada Ural ortida Kythay lacus (Xitoy ko‘li) berilgan bo‘lib, uning qirg‘oqlarida Xitoy poytaxti joylashgan bo‘lgan. Ob daryosining boshlanishi bo‘lgan ushbu ko‘lning nomi Rossiyada tuzilgan keyingi bir qancha xaritalarda ham bor. Bu Zaysan ko‘li bo‘lsa ajab emas. Nima bo‘lganda ham Jenkinson o‘sha davr adabiyotlarida uchragan Kythay (Xitoy) ko‘li haqida bilgan. Xivadan shimolda ko‘l borligini va unga Amu va Sirdaryo quyilishini yaxshi bilgan holda ushbu ko‘l Kitaia (Xitoy) ko‘li bo‘lsa kerak, deb o‘ylagan. Fra Mauro xaritasi bilan tanish ekanligi ham Jenkinsonni shunday taxmin qilishiga asos bo‘lgandir. Jenkinsonning Orol dengizining eski nomi Moviy dengizi (Sineye more) bilan Sina (Xitoy) nomini adashtirgan degan fikrlarga qarshi shuni aytish o‘rinliki, Jenkinson va uning zamondoshlari Sina va Cathay so‘zlarining sinonim ekanligini bilmaganlar 19 . Jenkinson Kaspiy dengizining qo‘ltig‘i chuchuk suvdan iborat deganida Qorabo‘g‘oz ko‘lini tushunmagan. Kartada Kas piy dengizidan sharqqa tomon Vazir shahrigacha cho‘zilgan uzun qo‘ltiq, Sariqqamish ko‘lidir. V.V. Bartold fikriga ko‘ra, karvon yo‘li Sariqqamish xavzasiga faqat sharqiy tomondan kelgan u davrda Orol bilan Sariqqamish ko‘li birlashgan bo‘lmagan. 1558-yilda Jenkinson sayohati davrida Amudaryo Sariqqa mish ko‘liga quyilgan. Uning so‘zlariga ko‘ra, Sariqqamish o‘zani (Ko‘hnadaryo) suvi kamaygan bo‘lib, Oks (kartada Ougus) haqida gapirganda ushbu o‘zan tilga olinadi. Jenkinson davrida Sariqqamishning suvi chuchuk bo‘lib, Ko‘hna Urganchdan 100 mil uzoqlikdagi Ardoq Amuning Orol o‘zani — Toldiq shaxobchasi bo‘lsa kerak. 19 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y. – B.85. 20 Ardoq o‘zani quyilgan va kartada nomlanmagan ko‘l Orol dengizi bo‘lsa kerak. Shunday qilib, Jenkinson xaritasida Orol dengizi ikki bor ko‘rsatilgan: birida sayyohning o‘zi ko‘rgan Ougus (Oks) va Ardock (Ardoq) daryosi quyiluvchi ikkinchisida esa Sur (Sur ya’ni Sirdaryo) va Amow (Amu — Amudaryo) quyiluvchi Kitaia (Xitoy) ko‘li. XVI asrning eng yaxshi hisoblangan Jenkinson xaritasi, «bir necha bor nashr etilgan va keng tarqalgan». Shuni ta’kidlash kerakki, Jenkinson xaritasi Angliya uchun O‘rta Osiyo haqida hududiy tasavvurlarga ega bo‘lishiga imkon berdi. XVI asrda G‘arbiy Yevropada tarixiy geografiya fani shakllanadi. Ushbu fan doirasida huddi shu davrning o‘zida tari xiy kartografiya fani paydo bo‘ldi. U ilmiy fan bo‘lib, ta rixiy xarita va atlas tuzish, ularni yaratish uslubiyatini ishlab chiqishdan iborat edi. Buyuk Geografik kashfiyotlar va mustamlakalar uchun boshlangan harakatlar hamda Yevropada Uyg‘onish davri kartografiya fani taraqqqiyoti uchun yangi sahifa ochdi. Yevropada XVI asrdagi Flamand kartografiya maktabining yirik vakili Abraham Orteliyoning (1527—1598-yillar) xaritalar tuzish sohasidagi faoliyati diqqatga sazovordir. U XVI asrning ikkinchi yarmidan boshlab jahon savdo markazlaridan biriga aylangan Antverpen shahrida ijod qildi. Shu kezlarda F lamand kartografiya maktabi ham ancha rivojlandi. Antverpen olimlar shahri emas edi. U yerda kartografiya sav do sayohatlarini amalga oshirish talabi asosida yuzaga keldi. 1570-yil 20 mayida Orteliy o‘zining 70 xaritadan iborat dunyo atlasini chop qildiradi. Orteliy ushbu atlasdagi xaritalarning muallifi emas, balki u xaritalarni jamlab atlas holiga keltirgan hamda ularni taxrir qilgan. Nemis olimi Ferdinand fon Rixtgofen Orteliyning ishonchli va aniq, xaritalarni tanlaganini yuqori baholagan. Uning xarita lari moxirona rassomlik bilan ishlangan bo‘lib, xarita larda izohlar ham berilgan . Xarita larning asosiy qismi Yevropa mamlakatlari h aqida bo‘lsa-da, ularda Rossiya, jumladan O‘rta Osiyo hududi aks etttirilgan xarita ham 21 bor. A. Orteliy bu xaritani 1562-yilgi Jenkinson xaritasidan foydalangan holda tuzgan. A. Orteliy tuzgan atlasning 27-xaritasi «Alexandri Magni Macedonis expedito» («Buyuk Aleksandr Makedonskiyning Yurishlari») deb nomlanib, unda Aleksandr Makedonskiyning yurishlari emas, uning istilolari bo‘lgan mamlakatlar aks ettirilgan. Unda O‘rta Osiyo hududi ham aks ettirilgan bo‘lib, hozirgi Samarqandning eski nomi deb atalgan Marakanda, Oks va Yaksart daryolarining Kaspiyga quyilishi berilgan. Orol dengizi umuman ko‘rsatilmagan. Xarita rasmlar va Aleksandr Makedonskiy davri tangalari bilan bezatilgan. O‘tgan asrning 40-yillarida O‘zFA kartografik byurosida saqlanayotgan O‘rta Osiyo hududlari aks ettirilgan eski 12 ta xaritani topib o‘rgangan N. Korjenevskiy ulardan biri A. Orteliyga tegishli bo‘lib, u 1570-yilda tuzilganligini aniqlagan. A. Orteliy xaritaning muallifi kim ekanligini aytmagan. Ammo uni tuzishda 1507-yilda Valdzemyuller tomonidan tuzilgan yer shari xaritasi asos bo‘lgan bo‘lsa kerak. Aytish mumkinki , ushbu xarita Sibir va O‘rta Osiyo yerlarini aks ettirgan ilk bosma xarita bo‘lib hisoblanadi. Xaritaning hajmi 35x47 m bo‘lib, O‘rta Osiyo hududida Orol dengizi ko‘rsatilmagan. Faqatgina Kaspiy dengizi (Mage Caspium, et Hyrcanum) dumaloqroq, kengroq, shaklda berilgan. Sharq tomondan o‘ngga Sirdaryo (kartada — Chesel — Qizil) va janubdan Amudaryo (Abiamu) quyilgan. Amudaryoning o‘ng tomonidan o‘ngga quyiluvchi va xaritada nomlanmagan irmog‘i bo‘yida Samarqand shahri bo‘lib, unda shunday yozuvlar bor: «Samarkand Magni Tamber quonda ledes» («Samarqand buyuk Temurning taxti joylashgan shahar»). Har holda XVI asrning ikkinchi yarmida ham Temur shaxsi Yevropaliklarning diqqat markazida turganligini ushbu ma’lumotdan ham bilish mumkin. Qiziqarli joyi shundaki, xaritada Amudaryoning quyi oqimida o‘nga quyiluvchi Murg‘ob daryosi (Amorgab flu) va undan janubroqda Amudaryoning chap tomonida esa Buxoro shahri ko‘rsatilgan. Yana Amudaryoning chap sohilida daryo irmoqlari yordamida katta ko‘l tasvirlanib, u Bad acaber Lacus (Bad akaber 22 ko‘li) deb nomlangan. Uning nima ekanligi bizga noma’lum. Ana shu ko‘l qirog‘og‘ida Mari q al’asi tasvirlangan. Toshkent noma’lum Sur flu daryosi (balki Sirdaryodir?) irmog‘ida joylashtirilgan bo‘lib, o‘z navbatida Obu (Ob) daryosining yuqori oqimini tashkil qilgan. U Kithay lacus (Xitoy ko‘li)ga borib quyiladi, undan Ob daryosi boshlangan. Xaritadagi Sirdaryo (Sur flu)ning o‘rta oqimi bo‘lsa kerak. Uning Ob daryosining yuqori oqimi sifatida ko‘rsatish ham uning manbasi boshlanuvchi hududni bilmaslikdandir, Kithay ko‘li esa Jenkinson va boshqa O‘rta asr kartograflarining o‘ylab chiqargan uydirmasidir. Gondiusning 1606-yilda tuzgan «Tatariya» xaritasining hajmi 33,5x60 sm bo‘lib, uning orqa tomonida lotin tilida «Tartaria sive Magni Chami imperium» ya’ni «Tatariya yoki buyuk xon imperiyasi» degan so‘zlar yozilgan. Xaritada Toshkent, Samarqand, Termiz shaharlari berilgan. Ushbu xarita Gondiusning 1633-yilgi kartasidagi ma’lumotlarga qaraganda ancha sayoz hisoblanadi. Sirdaryo (kartada Chesel) va Amudaryo (Albiamu) Kaspiy dengiziga quyilgan. Shuningdek, noma’lum (Siminan Saluna Lacus) ko‘l ham aks ettirilgan. Sirdaryo va Amudaryoning boshlanishidan shimoli-sharqda tomon Xitoy ko‘li (Kithay Lacus) tas virlangan bo‘lib, u Sirdaryodan suv olib, Ob daryosi undan boshlangan. Sirdaryo bo‘yida Toshkent (Taskent) shahri joylashgan bo‘lsa-da, G‘arbga tomon Amudaryo (Amu lacus) havzasida «Tascan» nomi bilan yana aks ettirilgan. 1664-1665-yillarda Moskvaga gollandiyalik Nikola Vitsen (1641-1717- yillar) tashrif buyuradi. U keyinroq Amster dam burgomistri bo‘lgan. Nikola Vitsen ma’lumotiga qaraganda, Tatariyaning katta xaritasini tuzish g‘oyasi unga 1665-yilda kelgan. 1706-yil 19 yanvarda G.V. Leybnitsga yo‘llagan maktubida Moskvada ekanligida xarita yaratish rejasini ishlab chiqqanligini yozgan. Ammo uning ishi dastlab sekin ketadi. 1666—1667-yillarni Fransiyada o‘tkazib, so‘ngra Gollandiyaga qaytganda ham ushbu xaritani yaratish bo‘yicha yetarli manbaga ega emasligiga amin bo‘ladi. 23 1682-yilda Amsterdam shahrining burgomistri bo‘lgach, Osiyo mamlakatlari haqida ko‘plab ma’lumotlarga ega bo‘la boshladi. N. Vitsen Gollandiyaga kelgan har bir xorijlik bilan suhbatlashishga harakat qilgan. Shuningdek, XVII asrning 70- yillarida Moskvada yashovchi gollandlar bilan o‘rnatgan mustahkam aloqasi natijasida Tatariyaning ilk xaritasini yaratishga kirishadi. N. Vitsen «Tatariya» xaritasining asosini 1667-yilda Rossiyada tuzilgan «Godunov» chizmasidan olganligini ta’kidlaydi, Ammo, ushbu xaritalarning barcha mashhur nusxalari bi lan solishtirganda ular orasida deyarli o‘xshashlik yo‘qligi ma’lum bo‘ladi. Bu esa N. Vitsen o‘zi yiqqan ma’lumotlar aslida xarita tuzganligiga asos bo‘luvchi dalildir. Xaritada Orol dengizi (More Sieneie) juda kichik shaklda, janubiy qirg‘og‘i 41° shimoliy kenglik, 95° sharqiy uzunlikda tasvirlangan bo‘lib, sharqdan o‘nga nomsiz bir daryo quyilgan. Sirdaryo esa yuqorida tasvirlangan bo‘lib, uning janubida yana bir kichik daryo hosil bo‘lib, uning bo‘yida Taskun (Toshkent) va Nesaph (Nasaf) shaharlari ko‘rsatilgan. Oroldan shimoli-g‘arbga tomon ikki daryo: sharqda tomon nomsiz daryo va uning bo‘yida Samarqand, ikkinchisi esa Arsan daryosi (Arsan flu). 20 Amudaryo (Oxus) Kaspiy dengizi (Mage Caspium sive Cwalinskoi More)ra quyilgan. Amudaryo bo‘yida Buxoro (Bochara) shahri ko‘rsatilgan. Shuningdek, Oroldan shimoli-sharqqa to mon undan ikki baravar kichik Oq-Basir (Ak-Basir) ko‘li tas virlangan. Ushbu ko‘l bilan Orol oralig‘idagi yerlar Buxoro mamlakati (Bugaria) deb nomlangan. 21 Xaritada ma’lumotlarning biroz qorishganini kuzatish mumkin. U lar rus klassik xarita laridagi va Jenkinson karta si bilan bog‘liq ba’zi nomlardan olingan. To‘g‘ri xaritada, asosan, Sibir tasvirlangan bo‘lsa-da, ammo O‘rta Osiyo hududi ham o‘z aksini topgan. Unda ko‘plab xatoliklar bo‘lsa-da, mintaqa haqida ma’lumot bera olgani tufayli «G‘arbiy Yevropaning turli davlatlarida darhol mashhur bo‘lib ketdi». 20 www. Istoriy. ru 21 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. – B.84. 24 Ayniqsa, fransuz kartograflari tez-tez unga murojaat qilib turishar edi. G‘arbiy yevropalik kartograflar ba’zan esa undan shundoqligicha nusxa ko‘chirishgan. Bu haqda N. Vitsenning o‘zi shunday yozadi: “ 1969-yilda Karl Allard Amstrdamda Osiyo xaritasini qildi. Uni yaratishda mening Tatariya xarita mdan namunalar olganligini e’tirof etdi”. N. Vitsen uchun 1696-1697 -yillarda Gollandiyaga tashrif buyurgan Pyotr I va uning buyuk rus elchiligiga hamroh bo‘lgan kishilar bilan uchrashuvi juda ahamiyatli bo‘ldi. Chunki ruslar Tatariya xaritasi bo‘yicha ko‘plab takliflar aytishdi. Ammo u Shimoliy Osiyo xaritasining ikkinchi variantini yaratishga ulgura olmadi. 1704-yilda N. Vitsen xaritasi Ides tomonidan to‘ldirishlar bilan nashr qilingan bo‘lsada, unda “O‘rta Osiyo (“Tata riya”) hududlari o‘zgarishlarsiz qoldirilgan”. Shuni ta’kidlash kerakki, yevropalik olimlar O‘rta Osiyo xaritalarini tuzish bilan birga, uning alohida ahamiyatga ega shaharlarining kartografik planlarini ham tuzishga harakat qilganlar. 1685-yilda Dansig (Gdansk)da tug‘ilgan va sharq tillarini yaxshi bilgan doktor Daniil Gotlib Messershmidt Pyotr I tomonidan 1716-yilda ruslar xizmatiga taklif etilgan. Maxsus shartnomaga ko‘ra D.G. Messershmidt Sibirga 7-yilllik ekspeditsiyaga jo‘natilib, o‘nga ushbu hududlarni o‘rganish vazifasi yuklatiladi. 1720-1727-yillarda Sibir va Uralda tadqiqotlar olib borgan bu olim «shartnomada ko‘rsatilgan barcha vazifalarni hatto nozik jihatlarigacha aniq, bajaradi». O‘nga bir muncha vaqt asirlikda yurgan shved zobiti Tabbert (ruslar asirligidan Shvetsiyaga qaytgach, Stralenberg nomi bilan mashhur) yordam bergan. II.2. XIX asrda G‘arbiy Ye vropada tuzilgan xaritalarda O‘rta Osiyo 1664-1665-yillarda Moskvaga gollandiyalik Nikolay Vitsen (1641-1717- yillar) tashrif buyuradi. U keyinroq Amsterdam burgomistri bo‘lgan. Nikolay Vitsen XVII asrning 70-yillarida Moskvada yashovchi gollandlar bilan o‘rnatgan mustahkam aloqasi natijasida Tatariyaning ilk xaritasini yaratishga kirishadi. 25 Xaritada Orol dengizi (More Sieneie) juda kichik shaklda tasvirlangan bo‘lib, sharqdan unga nomsiz bir daryo quyilgan. Sirdaryo esa yuqorida tasvirlangan bo‘lib, uning janubida yana bir kichik daryo hosil bo‘lib, uning bo‘yida Taskun (Toshkent) va Nesaph (Nasaf) shaharlari ko‘rsatilgan. Oroldan shimoli-g‘arbga tomon ikki daryo: sharqqa tomon nomsiz daryo va uning bo‘yida Samarqand, ikkinchisi esa Arsan daryosi (Arsan flu). 1685-yilda Dansigda tug‘ilgan va sharq tillarini yaxshi bilgan doktor Daniel Gotlib Messershmidt Pyotr I tomonidan 1716-yilda ruslar xizmatiga taklif etilgan. Maxsus shartnomaga ko‘ra D.G.Messershmidt Sibirga 7-yillik ekspeditsiyaga jo‘natiladi. Unga ushbu hududlarni o‘rganish vazifasi yuklatiladi. 1720-1727-yillarda Sibir va Uralda tadqiqotlar olib borgan bu olim shartnomada ko‘rsatilgan barcha vazifalarni hatto nozik jihatlarigacha aniq bajaradi. Unga bir muncha vaqt asirlikda yurgan shved zobiti Tabbert (ruslar asirligidan Shvesiyaga qaytgach, Stralenberg nomi bilan mashhur) yordam bergan. D.G.Messershmidt O‘rta Osiyoda bo‘lmagan bo‘lsa-da, uning kundaligidan Buxoro va Turkiston shaharlarining kartografik planlari topilgan. Planlarning birida Buxoro shahri to‘g‘ri uchburchak shaklida aks ettirilgan. Unda bozor, madrasa va ark asosiy o‘rin egallagan. Turkiston shahri esa planda aniq proporsiyasi buzilgan shaklda berilgan. Ko‘plab ko‘chalar, karvonsaroy va suv saqlovchi quduqlar ham aks ettirilgan. ‘D.G.Messerslimidt bilan birga sayohat qilgan F.I.Stralenberg 1730-yilda Leypsigda nashr etgan kitobiga Rossiya xaritasini ham ilova qilgan bo‘lib, bu xarita ham o‘sha-yili Stokgolmda nashr etilgan. U F.I. Stralenberg Rossiyadan o‘z vataniga qaytgach, 1721-yilda chizib tugatilgan edi. F.I.Stralenberg kartasidagi ko‘plab nomlar O‘rta asr arab va O‘rta Osiyo mualliflarining manbalaridan olingan. Masalan,. birgina Sirdaryo daryosi Tanais, Yaksart, Sayhun va Sir nomlari bilan tasvirlangan. F.I.Stralenberg xaritada Amudaryodan Isfaratog‘ tog‘larigacha bo‘lgan hududlarni “Uzbekiya” (“O‘zbekiston”) deb ko‘rsatgan. O‘rta Osiyo va O‘zbekiston tarixi uchun 1728-yilda golland kartografi Abraxam Maas tomonidan Sankt-Peterburgda tuzilgan qo‘lyozma xarita ancha 26 qimmatli hisoblanadi. Xarita «Kaspiy dengizi va atrofidagi manzillar, shuningdek, o‘zbeklar mamlakatining yangi xaritasi deb nomlangan. Xaritani yaratishda Maas 1723-yilgi rus elchiligining sharqiy mamlakatlarga sayohati davomida tuzilgan katta shakldagi rus xaritasidan foydalanganligini yozgan. Abraxam Maas qo‘lyozma xaritasi asosida 1735-yilda «Kaspiy dengizi va o‘zbeklar mamlakati» deb nomlangan karta yaratilgan. O‘sha davrda g‘arbiy yevropaliklar tomonidan nashr qilingan O‘rta Osiyo xaritalari ichida Iogann Mattias Xazning «Rossiya Imperiyasi va umum Tatariya» xaritasi ham ancha ahamiyatlidir. Bu xarita 1739-yilda chop qilingan. Xaritada Darg‘on-ota (Amudaryoda)dan Chu daryosi va Jung‘oriyagacha bo‘lgan hududlar yirik harflar bilan «Usbek» («o‘zbek») degan etnotoponim ostida berilgan. E. Reklyuning Xiva va Rossiya imperiyasiga tobe Turkiston viloyatlari haqidagi ma’lumotlari ham q izi qarlidir . E. Reklyu «Umumiy geografiyasi»ning VI jildiga O‘rta Osiyoning turkman cho‘llari va Xiva xonligi, Orolbuii hudud-lari aks ettirilgan xaritasini ilova qilgan. Xarita rangli ishlangan bo‘lib, a ho li punktlari aniq, ko‘rsatilgan. VII jildidagi «Xitoy, Yaponiya va Koreya» xaritasida esa O‘rta Osiyoning Buxoro amirligi hududlari, Toshkent va Farg‘ona vodiysi ham ko‘rsatilgan. Bu xarita ham rangli ishlangan U o‘z hisobotida keng qamrovli masalalarni, jumladan Rossiya hukmronligi ostidagi Turkistondagi vaziyat, Rossiyaning O‘rta Osiyo xonliklari bilan o‘zaro munosabatlari, Tur kistondagi rus xokimiyatining Afg‘oniston, Koshg‘arga oid siyosiy nuqtai nazarlarini bayon etgan. 1875-yil 11 fevralda «Golos» gazetasida «Skayler sayohatnomasi va Turkiston budjeti» nomli bosh maqola e’lon qilinadi, U reaksion ruxda yozilgan bo‘lib, rus ma’muriyatining Turkistonga haddan tashqari ishonuvchanligi keskin tanqid qilinadi. Chunki YE. Skayler Turkistondagi 1868—1872-yilgi besh-yillik mustamlaka ma’muriyatining foyda va harajatlarini taqqoslab, O‘rta Osiyo mulklari Rossiya uchun 19 million rubl zarar keltirganiga amin bo‘ladi. U buning sabablarini 27 ruslarning o‘lkadagi ko‘plab fuqaro ma’muriyati va o‘zini oqlamaydigan ulkan harbiy qugdinlarida deb biladi. Keyinroq 1876-yilda ushbu nashr muallif tomonidan to‘ldirilib, o‘zi ko‘rgan- bilganlari hamda eshitganlari asosida kengaytirilib «Turkiston: Rus Turkistoni, Buxoroga sayohat qaydlari» nomli ikki jildli kitob xilida ilk bor London (Buyuk Britaniya)da nashr etiladi. Shuni ta’kidlash o‘rinliki, YE. Skayler AQSH fuqarosi bo‘lsada, o‘z kitobini Yevropada nashr ettiradi.. Chunki Ang liya va Rossiyaning O‘rta Osiyo masalasidagi raqobatchilik kurashi so‘nmagan bir davrda Angliya xukumati O‘rta Osiyo xaqidagi har qanday ma’lumotga diqqat bilan yondashar va bu borada YE. Skaylerning kitobi qimmatli manba ekanligini anglab, uni nashr etishga rozilik bildirgan. Shu tariqa YE. Skayler kitobi dastlab Londonda kitobxonlar qo‘liga tegadi. Kitobda turli rasmlar, illyustratsiyalar bilan birga O‘rta Osiyoga tegishli xarita ham berilgan. Unda YE. Skaylerning sayohat qilgan manzillari: Sirdaryo, Turkiston, Chimkent, Toshkent, Samarqand, Zarafshon vodiysi, Xo‘jand, Buxoro, Qаrshi, Shahrisabz, Issiqko‘l, Yettisuv aks ettirilgan. Xaritada Rossiya harbiylari qo‘l ostidagi (ya’ni bosib olingan) O‘rta Osiyo hududi chegaralab berilgan. XIX asniing 40-yillarida nemis olimi A.Gumboldt tomonidan «Markaziy Osiyoning tog‘ tizmalari va vulqonlari» nomli xaritasi yaratildi. Xarita A.Gumboldtning «Markaziy Osiyo» nomli kitobiga ilova qilingan edi. A.Gumboldtning xaritasida O‘rta Osiyo hududlarini butunligicha aks ettirilgan. XIX asr o‘rtalarida ingliz olimi Genri Yul Amudaryoning yuqori oqimini tadqiq etish maqsadida ushbu hududga keladi. Sayohati va tadqiqotlari natijasida o‘z kitobi va xaritasini yaratadi. Muallif avvalo XIX asrgacha o‘tgan barcha sayohatchi va tadqiqotchilarning Amudaryo, uning yuqori oqimiga qilgan sayohatlari tarixini batafsil yoritib bergan. 1877-yilda Berlinda nemis olimi Fridrix Ferdinand fon Rixtgofenning Xitoyga bag‘ishlangan to‘rt jildli monografiyasi e’lon qilindi, Ushbu kitobning har 28 bir jildi ma’lum bir fan tarmog‘iga bag‘ishlangan bo‘lib, u asosan Xitoy va unga qo‘shni davlatlarning tadqiqoti bilan bog‘liq holda yaratilgan. Muallif o‘z monografiyasiga «Markaziy Osiyo» xaritasini ilova qilgan. Chunki xaritasiz ushbu hududlar haqidagi asardagi, ma’lumotlar quruq gap bo‘lib qolar, yevropalik kitobxonlar o‘lkaning geografik o‘rni haqida sayoz tasavvurga ega bo‘lib qolishlari mumkin edi. 22 XIX asrning ikkinchi yarmida mashhur fransuz geografi va sayyohi Elize Reklyuning (1830-1905-yillar) «Umumiy geografiya. Zamin va odamlar» nomli 19 jilddan iborat kitobi nashr etila boshlandi. E.Reklyu «Umumiy geografiya»sining V-X jildlari Osiyo mamlakatlariga bag‘ishlagan bo‘lib, VI jildida O‘rta Osiyo xonliklari haqida batafsil ma’lumot berilgan va turkman cho‘llari, Xiva xonligi, Orolbo‘yi hududlari aks ettirilgan xaritasini ilova qilgan. Xarita rangli ishlangan bo‘lib, aholi punktlari aniq ko‘rsatilgan. Vll jildidagi «Xitoy, Yaponiya va Koreya» xaritasida esa O‘rta Osiyoning Buxoro amirligi hududlari, Toshkent va Farg‘ona vodiysi ham ko‘rsatilgan. Bu xarita ham rangli ishlangan bo‘lib, amirlik hududlari, Rossiya imperiyasiga bo‘ysunuvchi Turkiston viloyatlari ham chegaralab berilganligi diqqatga sazovordir. Nemis sharqshunos professori Vilgelm Slvermlng «Osiyo» deb nomlangan monografiyasi 1896-yilda Sankt-Peterburgda rus tilida nashr etiladi. Kitob ko‘plab illyustrasiyalarga boy bo‘lib, 16 ta xaritani ham o‘zida jamlagan. Ularning barchasida O‘rta Osiyo hududlari aks ettirilgan bo‘lsa-da, ular orasida «Osiyoda koloniya (mustamlaka) mulklarning o‘sishi» nomli xarita ahamiyatlidir. 1894-1896-yillarda fransuz olimi M.J. Shaffanton Markaziy Osiyo va Sibirga sayohat qiladi. U boshchilik qilgan ekspeditsiya asosan ilmiy tadqiqotlarni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan edi. Ekspedistiya natijalarini Parijda 1899-yillarda kitob qilib nashr ettirgan. Muallif o‘zi bosib o‘tgan shaharlarni ham xaritaga tushirgan. Bu ekspeditsiyaning Batumidan boshlanib, Vladivostokgacha davom 22 Aлимов У. A., Мирзаахмедов Д.A. К истории мавзолея Бобои Порадуз в Бухаре// История материалной култур Узбекистана. Ташкент, 1982. Вп. ХВИИ. – C. 169. 29 etgan yo‘nalish xaritasidir. Xaritaga O‘rta Osiyoning faqatgina Ashxobod, Marv, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Verniy kabi shaharlari tushgan. XIX asr oxirlarida nemis olimi Fridrix fon Gelvald to‘rt jilddan iborat «Zamin va uning xalqlari» nomli asarini yaratdi. Asarning ikkinchi jildida O‘rta Osiyo, aniqrog‘i Rossiyaga tobe Turkiston o‘lkasining geografik o‘rni, aholisi, urf-odatlari haqida boy ma’lumotlar berilgan. Asarning so‘ngida «Osiyo» xarita ilova qilingan bo‘lib, unda O‘rta Osiyo hududi antik davr mualliflarining xaritalarida ko‘rsatilgani singari juda oddiy, sxematik tarzda berilgan bo‘lsa-da, Xiva, Buxoro xonliklari hududlari chegaralab ko‘rsatilgan. Russiyada O‘rta Osiyo haqida XVI asr oxirigacha to‘plangan ma’lumotlar ilk geogralik kartografik hujjat — « Книга Большому Чертежу » («Katta Chizmaga Kitob») da o‘z aksini topgan edi (1627-yil). Unda tavsiflangan jami 1500 geografik nomning 50 tasi O‘rta Osiyoga tegishli ekanligi ham o‘sha davrda O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlar Rossiya siyosiy va ilmiy doiralarini qiziqtirganligini ko‘rsatadi. Mashhur rus kartografi Semyon Kemezov 1683-1685-yillar orasida yaralgan ancha mukamal Sibir «Chizmasi»da ham O‘rta Osiyoga doir ma’lumotlarni tasvirlashda asosan « Книга Большому Чертежу » dan foydalangan. XVIII asr boshlariga kelib Rossiya O‘rta Osiyo hududlarida o‘zining mavqeini mustahkamlashga intildi. Bu hududlarda joylashgan Konliklar Rossiya imperiyasining Hindistonga kirib borishida qo‘nimgoh vazifasini o‘tashi kerak edi. Bu davrda Hindistonga O‘rta Osiyo orqali yaqin yo‘l qidirilishi rus geografik hamda kartografik tadqiqotlarining asosiy yazifasi bo‘lib turardi. Bu vazilani bajarishda Pyotr I ning faoliyati asosiy hal qiluvchi o‘rin egalladi. 1714-yilda Pyotr I Kaspiy dengiziga poruchik knyaz Bekovich-Cherkasskiyni jo‘natadi va unga bu yerdan Xivaga borish topshirig‘i yuklatildi. 1715 -yilning aprelida Bekovich-Cherkasskiy Kaspiyning sharqiy qirg‘oqlariga yetlb keladi. O‘rta Osiyo va Kaspiy dengizining ilmiy xaritalarini tuzish aynan 1715-yildagi Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasiga tegishlidir. 30 1720-yilda Rossiyada Kaspiy dengizining birinchi bosma xaritasi chop etildi. Unda dengizning sharqiy sohillaridagi ko‘rfazlar noto‘g‘ri aks ettirilgan edi. Ushbu karta 1719-yilda F.I. Soymonovning dengizning g‘arbiy va janubiy qismlarida olib borgan kartografik suratga olish ishlari orqali amalga oshirilgan bo‘lsada, avval Bekovich Cherkasskiy tomonidan aks ettirilgan ko‘rfazlar xaritadan berilgan edi. XVIIl asrning birinchi yarmidagi eng katta va muihim ilmiy samara bergan sayohat Dmitriy Gladishev va Ivan Muravinlarning 1740-1741-yillarda Xiva sayohatidir. Bu sayot hisobotining to‘la matin va kartasini 1850-yildagina mashur Sharqshunos Ya. Xanikov nashr ettirgan. 1752-yilda esa I.Krasilnikovga mavjud manbalar asosida Orenburg guberniyasining yangi bosh va 10 ta maxsus xaritasini tuzish topshirig‘i berilgan. l.Krasilnikov tuzgan xaritalarning ikkitasi O‘rta Osiyo hududlari haqida ma’lumot beradi. Keyinroq rus harbiysi, general-mayor Yakov Bouver, XVIII asr oxirida polkovnik Ivan Lyutovlar ham O‘rta Osiyoga oid kartalarini yaratganlar. 1794-1795-yillarda Timofey Burnashev bilan birga Aleksey Beznosikov Buxoroga tashrif buyurishib, o‘lka haqida boy ma’lumotlar yig‘ishdi. Aleksey Beznosikov esa O‘rta Osiyoga doir to‘rtta xarita tuzgan. XVIII asrning oxirlarida, aniqrog‘i, 1799-yilda Rossiyada Xaritalar Deposi tashkil etildi. Bu muassasaning asosiy vazifasi Rossiya va unga tutash O‘rta Osiyo hududlarining harbiy-topografik xaritalarini tuzish va to‘plashdan iborat edi. 31 Xulosa. Tarixiy-kartografik ma’lumotlarga ega manbalar o‘tmishda ro‘y bergan voqealarni tasvirlovchi asosiy manbalardan hisoblanadi. Ularni o‘rganish va tahlil etish, hozirgi zamonaviy xaritalar bilan qiyoslash u yoki bu tarixiy davrda shaharlar taraqqiyotini, ishlab chiqarish mintaqalari, savdo aloqalari, aloqa yo‘llari, xo‘jalik hamda aholining etnik va ijtimoiy tarkibi haqida ma’lumot beradi. Demak, tarixiy-kartografik ma’lumotlar o‘sha davr “ruhi”ni berishi bilan birga xilma-xil tarixiy-statistik ma’lumotlarga ega bo‘lishimizga ham imkon yaratadi. Shu jihatdan Yevropada O‘rta Osiyo haqida shakllangan tarixiy-kartografik ma’lumotlar o‘zining rivojlanish darajasi, mazmun va mohiyati bilan ahamiyatlidir. Ulardan mazkur monografiyada olingan tarixiy-geografik, tarixiy-siyosiy, tarixiy- iqtisodiy, tarixiy-harbiy, tarixiy-etnografik ma’lumotlar ham o‘z navbatida tarixiy- kartografik xususiyatga ega. Ana shu ma’lumotlarning ilk shakllanishi jarayoni hamda keyingi davrlar uchun qo‘llanma bo‘lib xizmat qilgan manbalar esa antik davr olimlarining O‘rta Osiyo haqidagi dastlabki ma’lumotlari hisoblanadi. Qariyb yetti asr mobaynida, ya’ni Gerodotdan Ptolemeyga qadar O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik tasavvurlar antik davr uchungina emas, balki o‘rta asrlarda G‘arbiy yevropaliklarning O‘rta Osiyo haqidagi yangi tarixiy-kartografik ma’lumotlarining paydo bo‘lishiga turtki bo‘ldi va shunga asoslanib quyidagi hulosalarga kelish mumkin. - rivojlangan asrlarda G‘arbiy Yevropada Uyg‘onish davri, Buyuk Geografik kashfiyotlarning amalga oshirilishi va ishlab chiqaruvchi kuchlarning taraqqiy etishi kuzatildi. - 1453-yilda turklar tomonidan Konstantinopolning egallanishi O‘rta Osiyoni ma’lum ma’noda savdo yo‘llaridagi ahamiyatini pasaytirdi. Bu esa O‘rta Osiyoning tarixiy-kartografik tasavvurlari va manbalariga ham ta’sir qilganligi kuzatdik. - eramizning II asrlarida Ptolemey yaratgan asarlar O‘rta Osiyo tarixiy geografiyasi, kartografik ma’lumotlari bo‘yicha 14— 15 asrlar o‘tgandan keyin ham 32 alohida ahamiyat kasb eta boshladi. G‘arbiy Yevropa kartograflari ushbu tasavvurlarni XVIII asrgacha ham saqlab qolinganligi kuzatildi. - XVI asrda G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyo xaritalarida mavjud bo‘lgan ko‘plab ob’yektlar haqida shu paytgacha yanglish bo‘lgan kartografik tasavvurlarga chek qo‘yganligi kuzatildi. - XVIII asrga kelib, G‘arbiy Yevropaning ilg‘or noshirchilik markazlari—Parij, Nyurnberg, Amsterdam, Ausburg va Venetsiyada chop qilingan xaritalarda ilk bor “o‘zbek” yoki” o‘zbeklar mamlakati” degan so‘zlar paydo bo‘ldi. Bu esa G‘arbiy Yevropada o‘zbek davlatchiligi hamda o‘zbeklar istiqomat qiluvchi hududlar haqida yangi ma’lumotlar paydo bo‘lganligidan dalolat beradi. - g‘arbiy Yevropaning bir qator mamlakatlari (Fransiya, Angliya, Germaniya) da O‘rta Osiyoga nisbatan qiziqish ortdi. Buni Rossiyaning o‘lkaga faol harbiy harakatlarni boshlashi bilan izohlash mumkin. Yevropaning rivojlangan davlatlari ham ushbu hududda o‘z manfaatlarini ko‘zlab ilmiy ekspeditsiyalarni jo‘natdi va ularni zarur jihozlar, moliyaviy mablag‘lar, bilan ta’minladi. Ularning ma’lumotlaridan kerakli maqsadlarda foydalandilar. XVII-XVIII asrlar davomida Rossiya davlati tarkibiga kirmagan O‘rta Osiyo hududlari haqidagi ma’lumotlar Rossiya hukumatining janubiy o‘lkalarga diqqat bilan e’tibor qaratganligini bildiradi. Rossiya hukumati ushbu davrda xalqaro siyosatini nafaqat G‘arb bilan, balki O‘rta Osiyo bilan ham faol olib borganligini bildiradi. Shu tufayli rus kartografiyasi ham ushbu hududlar haqida yangi ma’lumotlarga ega bo‘lib, rivojlana boshladi. XIX asrda Rossiyaning ishlab chiqaruvchi kuchlarining taraqqiy etishi bilan O‘rta Osiyoga nisbatan qiziqishning ortishi kuzatildi. Savdo va sanoat kapitalining manfaatlari mamlakatni O‘rta Osiyo bilan aloqalar olib borishga turtki berdi. Bu esa o‘lkaning uzoq chekkalariga yuborilgan bir necha ekspeditsiyalarida namoyon bo‘ldi. 1819-yildan boshlangan bir qancha sayohat va ekspeditsiyalar missionerlik xarakterida bo‘lib, ular Rossiyaning istilochilik harakatlariga qaratilgan edi. Ularga esa O‘rta Osiyo o‘lkalari haqida ma’lumot to‘plash kabi yashirin vazifalar yuklatilgan edi. Bu davrga kelib o‘lkaning tarixiy xaritalari o‘zida boy tarixiy geografik ma’lumotlarni jamlagan bo‘lib, 33 ularda Rossiyada yaratilgan avvalgi xaritalardan farqli o‘laroq, o‘lkaning chekka tumanlari, qishloqlari va sug‘orish inshootlari ko‘proq aks ettirilgan edi. XIX asrning so‘nggi choragida o‘lkaga tashrif buyurgan rus olimlarining sayohatlari podsho ma’muriyati tomonidan moliyalashtirildi hamda ularning ma’lumotlari ham avvalo mustamlakachilik maqsadlari uchun xizmat qildi. Yuqoridagi omillarga qaramasdan, Rossiyada O‘rta Osiyo hududlari, xalqlari madaniyati haqida yangi ma’lumotlar paydo bo‘ldi. Bunga esa o‘lkani tarixiy-kartografik nuqtai nazardan o‘rganish asosida ham erishilganligini unutmaslik kerak. 34 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI Rahbariy adabiyotlar. 1. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi. T., O‘zbekiston, 2010. 2.Karimov I. A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. T., O‘zbekiston, 1998. 3.Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. Toshkent, O‘zbekiston,1992-yil. 4.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. - T.: Sharq, 1998. 5.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008. 6.Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. T., O‘zbekiston, 2009. 7.Karimov I.A. O‘zbekiston demakratik taraqqiyotning yangi bosqichida. – T.: “O‘zbekiston”, 2005. 8.Karimov I.A. O‘zbekistonning 16-yillik mustaqil taraqqiyot yo‘li. – T.: “O‘zbekiston”, 2007. 9.Karimov I.A. Ozod va obod Vatan erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. T.8. T.O‘zbekiston,-2000. Ilmiy adabiyotlar 1. Azizxo‘jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997. 2. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000 . 3.Boynazarov F. O'rta Osiyoning antik davri. T. «O'qituvchi, 1991. – 148 b. 4. Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent , 2010 . 5. Бартолд В.В. История културной жизни турецкv народой (Средней Aзи)Соч.Т.В. Наука, 1968. – C .59. 6.Корженевский Н.Л ., Природаа Средней Ази. Т., 1960; 35 7.Хасанов X . X . Географическое наследия учёных Средней Ази. Ташкент . « Фан »,1964. Internet saytlar 1. www.ziyo.net 2. www.history.ru 3. www.natura.com 4. www.archaelogy.ru 5. www.history.ru 36

O‘RTA OSIYO TARIXIGA OID  YEVROPADA YARATILGAN KARTOGRAFIK  TADQIQOTLAR

Sotib olish