O’rta Osiyo tarixini nemis tarixshunosligida o’rganilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	201.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

O’rta Osiyo tarixini nemis tarixshunosligida o’rganilishi

Sotib olish

O ʻ RTA OSIYO TARIXINI NEMIS TARIXSHUNOSLIGIDA
O ʻ RGANILISHI
MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 2
I BOB. NEMIS TARIXSHUNOSLIGIDA ILK OʻRTA ASRLARDA OʻRTA OSIYONING SIYOSIY TARIXI MASALASI. . . 5
1.1. Eftaliylarning kelib chiqishi va Oʻrta Osiyoga kirib kelishi masalasidagi tadqiqotlar .............................. 5
1.2. Eftaliylar davri siyosiy jarayonlarining nemis tarixshunosligida oʻrganilishi .......................................... 8
II.BOB. EFTALIYLAR DAVLATINING XALQARO MUNOSABATLARDAGI ISHTIROKINING TADQIQ ETILISHI . . . 13
2.1. Eftaliylar va Sosoniylar oʻrtasidagi munosabatlarning tahlili ............................................................... 13
2.2. Eftaliylar davlatining tashqi siyosati masalasi tarixshunosligi ............................................................. 16
XULOSA ...................................................................................................................................................... 24
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Yurtimiz tarixini chuqurroq o rganish, xolisona,ʻ
tarixiylik va ilmiylik nuqtayi nazaridan tadq iq etish va uni ommaga ma’lum qilish
bizning burchimizdir. Tariximiz bizning milliy g‘ururimiz, shonli sharafimizdir.
O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov
ʻ о zining “Yuksak ʻ
ma’naviyat - yеngilmas kuch kitobida” “o z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini
ʻ
unitgan millatning kelajagi yo q”
ʻ 1
, - deb ta’kidlashi bilan birga har qanday inson
jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini chuqur idrok etishi zararligini ham
ʻ
uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati bilan biz jahon tarixini haqqoniy
о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:
ʻ
“Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq
olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan
ʻ
qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch
ʻ
muassasa etib belgilash kerak”. O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan
ʻ
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni
ʻ
o z kuchi va irodasi bilan yengib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos
ʻ ʻ ʻ
beradi 2
.
Biroq davrlashtirishni hisobga olgan holda tadqiqotlarga mavzu
tanlanayotganda negadir manbalar ko p va tushunarli bo lgan, o rganilish darajasi
ʻ ʻ ʻ
yuqori bo lgan mavzular tanlanadi. Bu tariximizning har bir qismini anglab yetish,
ʻ
tushunish va o rganish uchun manbalari deyarli hali to liq o rganilmagan
ʻ ʻ ʻ
mavzularni ham tadqiq etish darajasini biroz pasaytiradi. Ushbu kurs ishining
mavzusi bevosita tarixshunoslik bilan bog liq va bu tadqiqot jarayonida birmuncha
ʻ
qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Yurtimizning ilk o rta asrlardagi, aniqrog i V-VI
ʻ ʻ
asrlardagi tarixini chuqurroq o rgsanish va uni nemis tarixshunosligida qay
ʻ
darajada tadqiq etilganini o rganish zaruriyati mavzuning dolzarbligini ochib
ʻ
beradi.
1
Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 .
2
Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”-
ʻ
T.:2016,-B.5
2

Tadqiqotning maqsadi. Kurs ishining maqsadi shundan iboratki, Markaziy
Osiyoning ilk o rta asrlardagi tarixini nemis tarixshunosligida qay darajadaʻ
o rganilganini tahlil qilish va batafsil yoritishdan iborat. Bunda o z oldimizga
ʻ ʻ
nafaqat nemis tarixshunoslarining tadqiqotlarini, balki boshqa Yevropa
tarixchilarining ham fikrlarini ularniki bilan solishtirb, qiyosiy tahlildan
foydalangan holda xulosa chiqarishni maqsad qilib qo ydik.
ʻ
Tadqiqot obyekti. O rta Osiyoda ilk o rta asrlarda yuz bergan siyosiy
ʻ ʻ
jarayonlar, eftaliylar tarixi va ularning olib borgan tashqi siyosatini nemis
tarixshunosligida o rganilishi.
ʻ
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Mazkur kurs ishi tarixshunoslik nuqtayi
nazaridan yozilgan bo lib, eftaliylar tarixini hali deyarli tadqiq etilmagan nemis
ʻ
tarixshunosligida o rganilishini ochib beradi, bu mavzuda tadqiqot olib borgan
ʻ
nemis tariixshunoslari va ularning fikrlarini taqqoslab nisbatan to g riroq bo lgan
ʻ ʻ ʻ
xulosa chiqariladi.
Mavzuning o rganilganlik darajasi.
ʻ Fikrimiz avvalida nega eftalitlar
mavzusiga xunnlar aralashganiga aniqlik kiritsak. Eftaliylarni Yevropa va turk
tarixshunosligida ko proq oq xunnlar deya bayon etishadi, bunga sabab esa,
ʻ
eftaliylar aslida xunnlarning naslidandir va ularning orasida aynan eftaliylar oq
tanli bo lganlar. Buni biz VI asrda yozilgan vizantiyalik tarixchi Prokopiy
ʻ
Kessarskiyning “Urushlar tarixi” asaridan ham bilishimiz mumkin: “Eftalitlar
aslida ham, nom jihatdan ham xunnlar naslidandir, ammo ular biz bilgan hech
qanday xunnlarga aralashib, etnik jihatdan singib ketmagan. Faqat ulargina xunnlar
orasida yagona oq tanlilar bo lganlar”. Shu sababdan eftaliylar xunnlarning avlodi
ʻ
sifatida chet el tarixshunosligida ham ilk o rta asrlarning yirik davlatlaridan biri
ʻ
sifatida o rganiladi.
ʻ
Nemis tarixshunosligida eftaliylar davlati tarixini o rgangan olimlar qatoriga
ʻ
Frans Althaym, Rut Althaym-Shtiel, Robert Gobl, Valter Pol, Roman Girshman,
Karl Erdmann, Otto Gunter fon Vezendonk va boshqalarni kiritishimiz mumkin,
ular xunnlar, kushonlar, xioniylar, kidariylar va eftaliylar tarixiga oid ko plab
ʻ
asarlar yozib qoldirishgan. Bular orasida eng asosiylaridan biri Frans Althaymdir.
3

U “Xunnlar tarixi”, “Xunnlar tarixining boshlanishi va Yevropaga bostirib
kirishigacha”, “Eftalitlar Eronda”, “Dinlar jangi”, “Yevropa xunnlari” kabi asarlari
orqali eftaliylar tarixiga oid ko plab ma’lumotlarni qoldirgan shaxs hisoblanadi.ʻ
Ushbu tadqiqot ishi davomida nemis tarixshunosligidagi yuqorida aytib o tilgan
ʻ
adabiyotlar hamda sovet va mustaqillik davri tarixshunosligidagi adabiyotlar
o rganilib, ularda keltirilgan ma’lumotlar qiyosiy tahlil orqali tadqiq etildi.
ʻ
Ishning xronologik chegaralari. Ishning xronologik chegarasi milodiy V
asrdan to VI asrning oxirigacha ya’ni Eftallarning O rta Osiyo hududiga kirib
ʻ
kelishidan boshlab to ularning davlatiga barham berilishigacha bo lgan davrni o z
ʻ ʻ
ichiga oladi.
Tadqiqotning tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, 4 bo lim, xulosa va
ʻ
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
4

I BOB. NEMIS TARIXSHUNOSLIGIDA ILK O RTA ASRLARDA O RTAʻ ʻ
OSIYONING SIYOSIY TARIXI MASALASI.
1.1. Eftaliylarning kelib chiqishi va O rta Osiyoga kirib kelishi masalasidagi
ʻ
tadqiqotlar
Eftaliylarning etnik jihatdan kelib chiqishi borasida hali aniq bir to xtamga
ʻ
kelinmagan, biroq ularning keying hayoti, davlat tuzganliklari va bu davlatning
siyosiy ta’siri tadqiqotlar davomida o rganilgan. Eftaliylar nomining kelib chiqishi
ʻ
ham turli tadqiqotlarda turlichadir, bizning vazifamiz esa ularning qiyoslanishi
orqali ishonchli yoli ishonchsiz bo lishi mumkinligini aniqlashdir. Yunon
ʻ
manbalarida bu xalq “oq xunnlar” nomi bilan atalgan. Lotin va Suriya manbalarida
esa bu nom xioniylar, kidariylar va eftaliylarga umumiy nom sifatida berilgan.
Xitoy manbalarida esa eftaliylarning ikki qismga bo linganligiga ishora qilinadi:
ʻ
oq xunnlar va qizil xunnlar. Qizil xunnlar qizil bosh kiyim, qizil zirh va qizil
bayroqlari sababli shunday nom olganlar. Biroq bu guruhlar konfederatsiyaga
birlashgan turli qabilalar bo lganmi yoki ular yagona qabila ittifoqi tarkibiga
ʻ
kirgan etnik guruh bo lganmi, hozirgacha noma’lum. Bu boradagi noma’lumliklar
ʻ
ham biz kabi tadqiqotchilar tomonidan o rganilib, oydinlashtiriladi, degan
ʻ
umiddamiz. Zamonaviy tadqiqotlarda esa oq xunnlar nomi chuqurroq tahlil qilindi
va unga ko ra ular 370-yillarda g arbga qarab yurgan Yevropa xunnlariga
ʻ ʻ
o xshashmagan: tanasining oqligi ularni ushbu nom bilan atalishi mumkinligi
ʻ
ko rsatildi, bundan tashqari Yevropa xunnlaridan farqli o laroq oq xunnlar o troq
ʻ ʻ ʻ
hayotga moslashuvchan bo lganlar va bu ularga o sha davrda katta hududni
ʻ ʻ
egallagan davlatni tuza olishlariga imkon bergan. Shunga qaramay vizantiyalik
tarixchilar, jumladan, Ammian Marsellin va Pris Paniyskiylar ularni xunnlar deb
atashgan, ammo bu nom etnik kelib chiqishni aniqlashga qaratilmagan. Bu
tarixchilar faqatgina ularning siysosiy tarixi va bu davlatning Vizantiya bilan
munosabatlariga e’tibor qaratishgan. Ushbu tarixchilarning asarlarini va sovet
davri tarixshunosligini ham o rgangan nemis tarixshunosi Frans Althaym ilk o rta
ʻ ʻ
asrlar tarixiga, xunnlar tarixiga atroflicha nazar tashlagan va chuqur tadqiq etgan.
5

Frans Althaymning “Xunnlar tarixi” nomli yirik asariga ko ra, eftaliylarʻ
shohligi, ya’ni “oq xunnlar” deb atalmish Osiyo ichki qismidagi eng qadimgi
bo linmalarida joylashgan. Garchi Althaymning o zi bu xalq tarixiga oid
ʻ ʻ
ma’lumotlarning kamligini ta’kidlasa-da, baribir u o z davlatining tashkil topishini
ʻ
jahon-tarixiy ahamiyatga ega bo lgan birinchi Xunn siyosiy shakli deb biladi
ʻ 3
.
Keyingi otliq podsholiklarga xos bo lgan tarzda eftaliylar ham o z xalqlarining
ʻ ʻ
barcha qatlamlariga, shuningdek, ularning madaniy va siyosiy tuzilishiga xos
bo lgan ikki tomonlama tuzilishni ko rsatdilar: birinchi yarmi Eronning yuksak
ʻ ʻ
madaniyatini egallab olgan, ikkinchi qismi esa xunnlarning o troq turmush tarziga
ʻ
o tgan, qadimgi turmush tarziga va dunyoqarashiga xiyonat qilmagan holda
ʻ
yashashda davom etgan 4
. O.G.Vezendonkning ma’lumotlariga ko ra esa, ularning
ʻ
hududining tog li janubi va tekis shimoli geografik darajada ikki xillikni
ʻ
ifodalaydi. Erondan Turonzamin orqali shimolga qadar cho zilgan bu turk xalqi
ʻ
chodirlar, chorvachilik, ko chmanchiik hayot shakllaridan iborat saltanatlarida
ʻ
keyinchalik o troqlashgan davrida hatto ritsarlik qasr madaniyatlarini ham barpo
ʻ
etishadi 5
. Ammo bu ikkilik o zi bilan birga cho l xalqlarining barcha asosiy
ʻ ʻ
madaniy va siyosiy shakllarga xos bo lgan keskinlikni ham olib keldi. Althaym
ʻ
Eron va Turon o rtasidagi keskinlik haqida quyidagi fikrlarni bildiradi: “Juda
ʻ
boshqacha xususiyatlarga ega bo lgan ikki dunyo, hatto ikkinchisi ko p jihatdan
ʻ ʻ
birinchisiga nisbatan qabul qiluvchi va moslashuvchidir. Cho l podshohliklarining
ʻ
o zgarmas xususiyati ekanligini isbotlash uchun yana bir-ikki tomonlama bo linish
ʻ ʻ
paydo bo ladi. Uzoq Sharqda, Baykal ko lining sharqida, O tukan vodiysida,
ʻ ʻ ʻ
shuningdek, keyinchalik Balxash ko li va ko l o rtasidagi dashtlarning aholi
ʻ ʻ ʻ
punktlari xunnlarning keyingi asosiy makonlariga aylanadi. Shunday qilib,
keyinchalik Sharqiy Eronning oq xunn hukmdorlari o zlariga bo ysungan va ular
ʻ ʻ
uchun mehnat qilgan eronliklar ustiga qarorgoh qurdilar 6
. Ularning shahzodalari bir
vaqtning o zida turkiy va eroncha nomga ega bo lgan. Keng dashtlarda yashagan
ʻ ʻ
3
Altheim, Franz. Geschichte der Hunnen. Band 2: Die Hephthaliten in Iran. Berlin, 1989. – S. 257.
4
Altheim-Stiehl, Geschichte der Hunnen 1, 1959. – S. 32.
5
Wesendonk O.G., Kusan, Chioniten und Hephthaliten, Buch – Mikrofiche, Verlag: Zug: IDC, 1971. – S. 15.
6
Ferdinandy, Michael, Neue Monographien über die Geschichte der Hunnen. München. – S. 6.
6

xalqning ikkinchi yarmi boshqacha edi. To g ri, alaniya qabilalarining bir qismiʻ ʻ
ham ularga bo ysungan, biroq oq xunnlar va alanlar ot chorvadorlari edilar – bu
ʻ
ikki xalq etnik va til farqlariga qaramay, nafaqat siyosiy yoki ijtimoiy, balki
birinchi navbatda harbiy bo lgan yagona birlikni tashkil etadi. Demak, eftalitlar
ʻ
salohiyatli harbiy ham bo lishgan va ular ko chgan joylarini egallab yaxshi
ʻ ʻ
o rnasha olishgan. Althaym nima uchun alanlar o zlarining xunn xo jayinlari bilan
ʻ ʻ ʻ
umumiy kelishuvga erishganliklarini quyidagicha tushuntiradi: “362-yilda
halokatli qurg oqchilikdan so ng, eng sovuq qishlarning birida Yevrosiyo xalqlari
ʻ ʻ
suv va oziq-ovqat yetishmasligi, shuningdek, yaylovlar hosildorligining
pasayishidan to satdan qo rqib ketgan, suv toshqini sababli faqatgina harbiy
ʻ ʻ
jihatdan juda yaxshi tashkil etilgan xunlar ko chishni amalga oshira oldilar”
ʻ 7
.
Eftaliylar V asrning 2-yarmida Eronning shimoli-sharqiy chegarasi hududida
bosqinlarning yangi to lqini sifatida paydo bo lgan. Fors shohi Bahrom V (421-
ʻ ʻ
438) eftaliylar bilan allaqachon jang qilgan va g alaba qozongan deb taxmin
ʻ
qilinadi va shu sababdan ham eftaliylarning birinchi marta nomi tilga olinishi 425-
yildan boshlanishi mumkin. Biroq Bahrom V tomonidan mag lub qilingan
ʻ
bosqinchilarni kimlar bo lganini aniq ayta olish juda muammoli, chunki bu davrga
ʻ
tegishli manbalarda bu borada aniq bayonotlar berilmagan va voqealar
xronologiyasini qayta tiklash qiyin masala bo lib qolmoqda.
ʻ 8
Bu fikrlar nemis
tarixshunoslaridan bo lmish
ʻ Walter Pohl va Timo Sticklerlarning asarlarida bir xil
holatda keltirilgan. Boshqa tarixshunoslar Daniel Potts va Nikolaus Shindellarning
fikriga ko ra esa, Bahrom V hali ham xioniylar yoki kidariylarga qarshi kurashib
ʻ
kelgan. 9
Ehtimol eftaliylar keyinroq, V asrning 70- yillaridan keyin kirib kelgan,
chunki Peroz I 460-yillarda kidariylarga qarshi jangler qilgan, eftaliylar bilan esa
470-yillarda kurashgan.
7
Altheim-Stiehl, Geschichte der Hunnen 1, 1959. – S. 48.
8
Walter Pohl. Die V lkerwanderung. 2. Band. Stuttgart 2005, S. 104-106; Timo Stickler: Die Hunnen. München
ӧ
2007, S. 24-26.
9
Daniel T. Potts: Nomadism in Iran. From Antiquity to the Modern Era. Oxford u.a. 2014, S. 134; Nikolaus
Schindel: Wahram V. Band. 1. Wien 2004, S. 365.
7

Ammo yuqorida eftaliylarning kelib chiqishi haqida aytib o tganimizdek,ʻ
eftaliylar va kidariylarni bir guruhga ham kiritilgan tadqiqotlarni ham ko rishimiz
ʻ
mumkin. Numizmat olim Robert Gobl ularni “Eron xunnlari” nomi bilan mashhur
bo lgan guruhga kiritadi.
ʻ 10
Biroq Goblning bu sof numizmatik tasnifi, albatta,
o zgartirilishi mumkin, chunki u yozma manbalarni chetlab o tgan, va hatto
ʻ ʻ
xioniylar nomi uning ishida uchramaydi 11
, deydi Timo Stickler o z asarida.
‒ ʻ
Eftaliylarning Sosoniylar saltanatiga qayta-qayta yurish qilib, yuqorida tilga
olingan sosoniylar shohi Peroz I ni 484-yilda ular tomonidan o ldirilishi yozma
ʻ
manbalarda o z aksini topgan.
ʻ
Bu boradagi fikrlar shu qadar chalkashligidan va manbalarning to liq
ʻ
o rganilmaganligi, ulardagi ma’lumotlarning esa yetarli emasligi ilk o rta asrlar
ʻ ʻ
tarixini aniq faktlar orqali ochib berishni qiyinlashtiradi.
1.2. Eftaliylar davri siyosiy jarayonlarining nemis tarixshunosligida
o rganilishi
ʻ
Eftaliylar davrida Markaziy Osiyodagi siyosiy jarayonlar haqida to xtalar
ʻ
ekanmiz, nemis tarixshunosligidagi bu bu borada amalga oshirilgn tadqiqotlar
bevosita Sosoniylar davlatining siyosiy jarayonlari bilan birgalikda amalga
oshirilgan. Chunki Sosoniylar davlati ham o z davrining qudratli davlatlaridan biri
ʻ
edi va hozirgi kunga qadar geosiyosiy maqsadlarni amalga oshirishda G arb
ʻ
davlatlari uchun Eron tarixini o rganish katta ahamiyat kasb etadi. Sosoniylar
ʻ
davlatining Eftaliylar davlati bilan bo lgan nizolari va hatto Eftaliylar tomonidan
ʻ
qo shib olinishi bu davlat siyosatiga eftaliylarning ta’sirini qay darajada bo lganini
ʻ ʻ
bildiradi.
Garchi Eftaliylar davri(V-VI asrlar)da mintaqadagi mayda mulklar (Xorazm,
So g d, Baqtriya, Choch, Farg ona va h.k) hayotida u qadar iqtisodiy yuksalish
ʻ ʻ ʻ
sezilmadi, degan qarashlar mavjud bo lsa-da, manbalar bu davrda ham O rta Osiyo
ʻ ʻ
iqtisodi jadal bo lmasa-da, o z maromida taraqqiy etganligidan dalolat beradi.
ʻ ʻ
10
Robert G bl: Dokumente zur Geschichte der iranischen Hunnen in Baktrien und Indien. 4 Bände. Wiesbaden
ӧ
1967, S. 133.
11
Timo Stickler, Die Hunnen. München 2007, S. 29.
8

Bunday sokin holatga mintaqa uchun boshlangan Eftaliylar va Sosoniylar
o rtasidagi kurash ham o z ta‘sirini ko rsatgani shubhasiz.ʻ ʻ ʻ
Eftaliylarning birinchi hukmdori Oq Sivar (420-470) davridagi urushlar
mintaqa iqtisodiga jiddiy zarar keltirdi. Ammo u 457-yilgacha Badaxshon,
Tohariston, Chag aniyon, Go zgon ( Murg ob daryosining o rta oqimi) hududlarini
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo lga kiritdi. Sosoniylari shohi Pero z (459-484) davridagi eftaliy-sosoniy
ʻ ʻ
urushlari Eftaliylar diplomatiyasining o ziga xos qirralarini ochib beradi.
ʻ 12
Birinchi
to qnashuvda Pero z asir olinib, ittifoqchisi Vizantiya imperatori Zenon iltimosi
ʻ ʻ
bilan katta to lov evaziga ozod qilingan edi. Bundan tashqari, shartlashuvga ko ra,
ʻ ʻ
Sosoniylar chegara shahar Tolikondan o tmaslikni o z zimmasiga olgan edi.
ʻ ʻ
Ammo Vizantiya elchisining 475-yilda Pero z huzuriga tashrifi va urush
ʻ
bo ladigan taqdirda Vizantiya uni oltin bilan ta‘min etish va‘dasi Eron hukmdorini
ʻ
yana Eftaliylarga qarshi urushga ilhomlantirdi. Ikki o rtadagi urushda Iftalanos
ʻ
(470-496) boshchiligidagi Eftaliylar g alaba qozondilar. Pero z yana asirga olindi.
ʻ ʻ
Uni ozod qilish uchun Eftaliylar o ttiz xachirga yuk bo ladigan kumush dinor talab
ʻ ʻ
qilishdi. Bu safar Pero z uchun 20 xachirga yuk bo ladigan kumush dinor
ʻ ʻ
to plandi, xolos. Shu bois Pero z o z o g li Qubodni qolgan pullarni to lagach
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qaytarib olish sharti bilan Eftaliylarga tutqin qilib qoldirishga majbur bo ldi.
ʻ
Bundan tashqari, Pero z o z singillaridan birini Iftalanosga turmushga berib,
ʻ ʻ
Eftaliylar bilan qarindosh bo lishni ham niyat qildi. Biroq, Pero z bu safar o z
ʻ ʻ ʻ
singlisi o rniga boshqa bir qizni yubordi. Bundan xabar topgan Iftalanos Erondan
ʻ
vakil bo lib kelgan harbiylarning yarmini yo q qilishni va qolganlarini kaltaklashni
ʻ ʻ
buyurdi. 484-yil Pero z yana Vizantiya bilan bog lanib, uchinchi bor Eftaliylar
ʻ ʻ
ustiga urush bilan bordi. Bu safar Eron qo shinlari oldindan tayyorlab qo yilgan
ʻ ʻ
pistirmaga tushib, tor-mor etildi. Bu urushda Pero z va uning yetti o g li halok
ʻ ʻ ʻ
bo ldi. Bu urushdan so ng Eftaliylar Marv vohasi, Qobul va Panjob vohalarini
ʻ ʻ
qo lga kiritdi. Kuchar, Qashqar va Xo tanni (Sharqiy Turkiston)ni zabt etadilar.
ʻ ʻ
Eftaliylar Fors imperiyasiga tegishli bo lgan Jurjon shahrini egallab olib,
ʻ
eronda egallagan hududlarining markazga aylantiradilar. Bir qancha vaqt o tib ular
ʻ
12
Wesendonk O.G., Kusan, Chioniten und Hephthaliten, Buch – Mikrofiche, Verlag: Zug: IDC, 1971. – S. 14.
9

hatto sosoniylar taxti o rtasidagi nizolarga ham aralashishadi (498-499) vaʻ
sosoniylar shohi Kubod I ularning yordami bilan taxtni egallaydi. Bu vaqtga kelib
eftaliylar Forsning shimoli-sharqiy chegarasiga doimiy tahdid solib turishgan Bu
tahdid Xusrav I hukmronligi davriga qadar (531-579) davom etgan. Fors va
eftaliylar o rtasidagi bu davomli urushlar Firdavsiyning hayotiy asari bo lmish
ʻ ʻ
“Shohnoma”ning nuhin tarixini tashkil qiladi. 13
Eftaliylarning siyosiy tarixi bo yicha ko plab ma’lumotlarni Frans
ʻ ʻ
Althaymning asarlaridan olishimiz mumkin. Ushbu tarixchi-olim asosan Rim tarixi
va xunlarni o rganadi, yurtimizga ilk o rta asrlarda aynan xunlarning bir qismi
ʻ ʻ
bostirib kirganligi sababli F.Althaym O rta Osiyo va Eronga ularning kirib kelishi
ʻ
va boshqaruviga oid manbalarni har tomonlama o rganadi va o z fikrlarini bayon
ʻ ʻ
etadi, bu esa bizga o zimizga ma’lum bo lgan manba va adabiyotlardagi
ʻ ʻ
ma’lumotlarni qiyoslab o rganish imkonini beradi.
ʻ
Uning 1959-1962-yillarda yozilgan “Xunlar tarixi” nomli yirik asari 5
qismdan iborat bo lib, 1-qismi “Xunlar tarixining boshlanishidan to Yevropaga
ʻ
bostirib kirishigacha”, 2-qismi “Eftalitlar Eronda”, 3-qismi “Dinlar jangi”, 4-qismi
“Yevropa xunlari”, 5-qismi esa “Muvaffaqiyat va mag lubiyat”dir. Biz
ʻ
o rganishimiz kerak bo lgan asosiy qismi esa 2-qismi bo lib, unda eftalitlarning
ʻ ʻ ʻ
Erondagi hukmronligi va O rta Osiyoga kirib kelishi haqida so z boradi. U bu
ʻ ʻ
asarida eftalitlarni oq xunlar deb ham ataydi va bu orqali u ham eftalitlarni
xunlarning avlodi ekanligini tasdiqlaydi.
Garchi Althaymning o zi bu xalq tarixiga oid ma’lumotlarning kamligini
ʻ
ta’kidlasa-da, baribir u o z davlatining tashkil topishini jahon-tarixiy ahamiyatga
ʻ
ega bo lgan birinchi Xun siyosiy shakli deb biladi. Keyingi otliq podsholiklarga
ʻ
xos bo lgan tarzda eftaliylar ham o z xalqlarining barcha qatlamlariga, shuningdek,
ʻ ʻ
ularning madaniy va siyosiy tuzilishiga xos bo lgan ikki tomonlama tuzilishni
ʻ
ko rsatdilar: birinchi yarmi Eronning yuksak madaniyatini egallab olgan, ikkinchi
ʻ
qismi esa xunlarning o troq turmush tarziga o tgan, qadimgi turmush tarziga va
ʻ ʻ
dunyoqarashiga xiyonat qilmagan holda yashashda davom etgan.
13
Altheim, Franz. Geschichte der Hunnen. Band 2: Die Hephthaliten in Iran. Berlin, 1989. – S. 258.
10

F.Althaymning tadqiqotlarini o rgangan va davom ettirgan yana bir nemisʻ
tarixchisi O.G.Vezendonkning ma’lumotlariga ko ra esa eftallarning hududining
ʻ
tog li janubi va tekis shimoli geografik darajada bir xil ikkilikni ifodalaydi.
ʻ
Erondan Turonzamin orqali shimolga qadar cho zilgan bu turk xalqi chodirlar,
ʻ
chorvachilik, ko chmanchiik hayot shakllaridan iborat saltanatlarida keyinchalik
ʻ
o troqlashgan davrida hatto ritsarlik qasr madaniyatlarini ham barpo etishadi.
ʻ
Ammo bu ikkilik o zi bilan birga cho l xalqlarining barcha asosiy madaniy va
ʻ ʻ
siyosiy shakllarga xos bo lgan keskinlikni ham olib keldi. Althaym Eron va Turon
ʻ
o rtasidagi keskinlik haqida quyidagi fikrlarni bildiradi: “Juda boshqacha
ʻ
xususiyatlarga ega bo lgan ikki dunyo, hatto ikkinchisi ko p jihatdan birinchisiga
ʻ ʻ
nisbatan qabul qiluvchi va moslashuvchidir. Cho l podshohliklarining o zgarmas
ʻ ʻ
xususiyati ekanligini isbotlash uchun yana bir-ikki tomonlama bo linish paydo
ʻ
bo ladi. Uzoq Sharqda, Baykal ko lining sharqida, O tukan vodiysida, shuningdek,
ʻ ʻ ʻ
keyinchalik Balxash ko li va ko l o rtasidagi dashtlarning aholi punktlari
ʻ ʻ ʻ
xunlarning keying asosiy makonlariga aylanadi. Shunday qilib, keyinchalik
Sharqiy Eronning oq xun hukmdorlari o zlariga bo ysungan va ular uchu mehnat
ʻ ʻ
qilgan eronliklar ustiga qarorgoh qurdilar. Keng dashtlarda yashagan xalqning
ikkinchi yarmi boshqacha edi. To g ri, alaniya qabilalarining bir qismi ham ularga
ʻ ʻ
bo ysungan, biroq oq xunlar va alanlar ot chorvadorlari edilar – bu ikki xalq etnik
ʻ
va til farqlariga qaramay, nafaqat siyosiy yoki ijtimoiy, balki birinchi navbatda
harbiy bo lgan yagona birlikni tashkil etadi. Demak, eftalitlar salohiyatli harbiy
ʻ
ham bo lishgan va ular ko chgan joylarini egallab yaxshi o rnasha olishgan.
ʻ ʻ ʻ
Althaym nima uchun alanlar o zlarining xun xo jayinlari bilan umumiy kelishuvga
ʻ ʻ
erishganliklarini quyidagicha tushuntiradi: “362-yilda halokatli qurg oqchilikdan
ʻ
so ng, eng sovuq qishlarning birida Yevrosiyo xalqlari suv va oziq-ovqat
ʻ
yetishmasligi, shuningdek, yaylovlar hosildorligining pasayishidan to satdan
ʻ
qo rqib ketgan, suv toshqini sababli faqatgina harbiy jihatdan juda yaxshi tashkil
ʻ
etilgan xunlar ko chishni amalga oshira oldilar”.
ʻ
Bundan tashqari F.Althaym nemis tarixchilaridan bo lgan Rut Althaym-Shtiyl
ʻ
bilan hamkorlikda 1970-yilda “Antik davrda Markaziy Osiyo tarixi” nomli asarni
11

yozadi. Bu asarda antik davrdagi O rta Osiyo tarixi haqidagi ma’lumotlar izchilʻ
tahlil qilingan. Asar 9 kitob va 37 bobga bo linadi, asarning dastlabki qismlari
ʻ
zardushtiylik dinining paydo bo lishidan boshlab Aleksandr Makedonskiyning
ʻ
O rta Osiyoga yurishi, Salavkiylar, Yunon-Baqtriya va Parfiya davlatlari hamda
ʻ
Kushonlarning O rta osiyodagi hukmronlig davrini o z ichiga oladi.
ʻ ʻ 14
557 - 561-yillar oralig ida Movarounnahrdagi Eftaliylar saltanati Turk
ʻ
xoqonligi va sosoniylar o rtasidagi ittifoq natijasida vayron qilinadi. Buxoro
ʻ
yaqinidagi hal qiluvchi jang (560- yoki 563-yil) sakkiz kun davom etgani
manbalarda keltiriladi. 561-yildayoq fors elchilari Vizantiya imperatori Yustinian I
ga Eftaliylar imperiyasi vayron qilingani haqida maqtanishlari ushbu jangni
bundan-da ertaroq bo lganidan dalolat beradi.
ʻ
Ammo forslar uchun Eftaliylar imperiyasining yo q qilinishi umid qilingan
ʻ
yengillikni keltirmadi. Ularning eftaliylar tashlab chiqib ketgan shimoli-sharqiy
chegaradagi hududlarida tez orada Turk xoqonligi o z o rnini egalladi.
ʻ ʻ
Hozirgi Afg oniston hududida, Kobul vodiysining sharqidan Peshovargacha
ʻ
bo lgan qismida eftaliylar hukmronligi saqlanib qolgan, ehtimol ular Peshovar,
ʻ
Kashmirdan Shimoli-g arbiy Hindistongacha o z imperiyasini tashkil etgan va
ʻ ʻ
Kobulni qo llab-quvvatlagan hind eftaliylarining ittifoqchilari bo lgan.
ʻ ʻ
Keyinchalik Kobul vodiysida qarshilik ko rsatganlari uchun VII asr o rtalarida
ʻ ʻ
Sosoniylar imperiyasini tor-mor etgan musulmon arablar tomoniga o tadilar. Fors
ʻ
Safforiylarining mahalliy sulolasi ularning hududlarini bosib olganida ular yakuniy
mag lubiyatga uchradilar. Kobuldagi hukmdor oilasi esa Kashmirga qochdilar va u
ʻ
yerda mahalliy eftaliylar dinastiyasining rojasi huzurida boshpana topdilar.
Shuni aytish joizki, Eftaliylar saltanati o z davrining qudratli davlatlaridan
ʻ
biri bo lgan va hatto Vizantiya imperiyasini ham havotirga solib turgan. Yurtimiz
ʻ
tarixida hududimizda shunday davlat borligini, uning siyosiy hayoti, tarixiy
vaziyatini chuqurroq o rganish bizning vazifamizdir.
ʻ
14
Altheim, Franz. Geschichte der Hunnen. Band 2: Die Hephthaliten in Iran. Berlin, 1989. – S. 255.
12

II.BOB. EFTALIYLAR DAVLATINING XALQARO
MUNOSABATLARDAGI ISHTIROKINING TADQIQ ETILISHI
2.1. Eftaliylar va Sosoniylar o rtasidagi munosabatlarning tahliliʻ
Eftaliylarning xunnlardan ajralib qay tariqa Eron va O rta Osiyo hududlariga
ʻ
kirib kelganliklariga F.Althaymning fikrlari orqali biroz bo lsa-da oydinlik kiritdik.
ʻ
Eftaliylarning tarix sahnasidagi siyosiy hayoti Eron sosoniylari siyosiy tarixi bilan
chambarchas bog liqdir. Buning asosiy sababi o sha davrning yirik
ʻ ʻ
imperiyalaridan biri sanalgan sosoniylar davlatining bir necha bor eftaliylar
davlatiga da’vo qilganligidir.
Fors manbalarida 442-yildan boshlab Yazdigird II (435-457) bilan jang qilgan
“fetal qabilalari” sifatida tilga olinadi, deydi arman tarixchisi Yelisey Vardaped.
453-yilda Yazdigird II eftaliylar yoki ularga aloqador guruhlar bilan aloqa
o rnatish uchun o z saroyini sharqqa ko chiradi. 458-yilda eftaliylar podshosi
ʻ ʻ ʻ
Sosoniylar imperatori Peroz I ga ukasidan Fors taxtini tortib olishga yordam
beradi. Buning evaziga esa Peroz eftaliylarga kidariylarni yo q qilishda yordam
ʻ
bergan bo lishlari mumkin.
ʻ 15
467-yilda ular kidariylarni mag lub etishadi va ʻ
Gandharada panoh topishga majbur bo lishadi.
ʻ
Eftaliylar va sosoniylar o rtaisdagi janglar Pero z (459-484) davrida avj oladi.
ʻ ʻ
Yazdigird II vafotidan so ng 457-yilda uning ikki o g li Xormuzd va ukasi Pero z
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rtasida taxt uchun kurash boshlanadi. Xormuzd taxtni egallagach Pero z
ʻ ʻ
eftaliylar davlatiga qochib ketadi va ulardan taxtni egallashda yordam berishlariga
umid qiladi. Firdavsiy ma’lumotlariga ko ra eftaliy shohi Faganish Pero zga
ʻ ʻ
Termiz va Vashgird (Vaxsh va Kofirnihon oralig idagi shahar) shahri evaziga 30
ʻ
ming harbiy qo shin beradi. Eftaliylar yordami bilan Pero z o z akasini 459-yilda
ʻ ʻ ʻ
mag lub etadi va shohlik taxtini egallaydi. Shu yili Pero z eftaliy shohi
ʻ ʻ
Vaxshunvor bilan ittifoqchilik shartnomasini tuzadi 16
.
15
Alram, Michael: Das Antlitz des Fremden. Die Münzeprägungen der Hunnen und Westtürken in Zentralasien und
Indien. Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften. Wien 2016, S. 48.
Ӧ
16
Firdavsiy, Shohnoma. M ., 1989. – T . VI . 6-7- b .
13

Prokopiy Kesarskiy ma’lumotiga ko ra Pero z eftaliylarga ularning ayyoronaʻ ʻ
va aqlan o ylab topgan rejalari asosida asirlikka tushib qoladi. Eftaliylar shohi
ʻ
Pero zga shunday badal to lashini aytadiki uni Pero z xursandlik bilan qabul
ʻ ʻ ʻ
qiladi. Pero zni ozod etish sharti bu – juda katta miqdordagi oltin edi. Talab etilgan
ʻ
to lov Vizantiya imperatori Zenon tomonidan beriladi. Chunki sosoniylar
ʻ
Kavkazning tog li hududlarida sosoniylar qal’a va gornizonlarni qo l ostida
ʻ ʻ
ushlashi va u yerdan dushmanni o tkazib yubormaslik sharti bilan Vizantiya
ʻ
imperiyasi ularga subsidiya to lashi lozim bo lgan.
ʻ ʻ
Sosoniylari shohi Pero z (459-484) davridagi eftaliy-sosoniy urushlari
ʻ
Eftaliylar diplomatiyasining o ziga xos qirralarini ochib beradi. Birinchi
ʻ
to qnashuvda Pero z asir olinib, ittifoqchisi Vizantiya imperatori Zenon iltimosi
ʻ ʻ
bilan katta to lov evaziga ozod qilingan edi. Bundan tashqari, shartlashuvga ko ra,
ʻ ʻ
Sosoniylar chegara shahar Tolikondan o tmaslikni o z zimmasiga olgan edi.
ʻ ʻ
Ammo Vizantiya elchisining 475-yilda Pero z huzuriga tashrifi va urush
ʻ
bo ladigan taqdirda Vizantiya uni oltin bilan ta‘min etish va‘dasi Eron hukmdorini
ʻ
yana Eftaliylarga qarshi urushga ilhomlantirdi. Ikki o rtadagi urushda Iftalanos
ʻ
(470-496) boshchiligidagi Eftaliylar g alaba qozondilar. Pero z yana asirga olindi.
ʻ ʻ
Uni ozod qilish uchun Eftaliylar o ttiz xachirga yuk bo ladigan kumush dinor talab
ʻ ʻ
qilishdi. Bu safar Pero z uchun 20 xachirga yuk bo ladigan kumush dinor
ʻ ʻ
to plandi, xolos. Shu bois Pero z o z o g li Qubodni qolgan pullarni to lagach
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qaytarib olish sharti bilan Eftaliylarga tutqin qilib qoldirishga majbur bo ldi.
ʻ
Bundan tashqari, Pero z o z singillaridan birini Iftalanosga turmushga berib,
ʻ ʻ
Eftaliylar bilan qarindosh bo lishni ham niyat qildi. Biroq, Pero z bu safar o z
ʻ ʻ ʻ
singlisi o rniga boshqa bir qizni yubordi. Bundan xabar topgan Iftalanos Erondan
ʻ
vakil bo lib kelgan harbiylarning yarmini yo q qilishni va qolganlarini kaltaklashni
ʻ ʻ
buyurdi. 484-yil Pero z yana Vizantiya bilan bog lanib, uchinchi bor Eftaliylar
ʻ ʻ
ustiga urush bilan bordi. Bu safar Eron qo shinlari oldindan tayyorlab qo yilgan
ʻ ʻ
pistirmaga tushib, tor-mor etildi. Bu urushda Pero z va uning yetti o g li halok
ʻ ʻ ʻ
bo ldi. Bu urushdan so ng Eftaliylar Marv vohasi, Qobul va Panjob vohalarini
ʻ ʻ
qo lga kiritdi. Kuchar, Qashqar va Xo tanni (Sharqiy Turkiston)ni zabt etadilar.
ʻ ʻ
14

Eftaliylar Fors imperiyasiga tegishli bo lgan Jurjon shahrini egallab olib,ʻ
eronda egallagan hududlarining markazga aylantiradilar. Bir qancha vaqt o tib ular
ʻ
hatto sosoniylar taxti o rtasidagi nizolarga ham aralashishadi (498-499) va
ʻ
sosoniylar shohi Kubod I ularning yordami bilan taxtni egallaydi. Bu vaqtga kelib
eftaliylar Forsning shimoli-sharqiy chegarasiga doimiy tahdid solib turishgan Bu
tahdid Xusrav I hukmronligi davriga qadar (531-579) davom etgan.
Eftaliylar va Pero z o rtasidagi jang tafsilotlari Ibn al-Faqih tomonidan ham
ʻ ʻ
qiziqarli tarzda bayon etilgan. Manbalarda Pero zning eftaliylar ustiga uch bora
ʻ
yurish qilgani bayon etiladi. Birinchi yurishi muvaffaqiyatsiz chiqqach u ikkinchi
bor yurish boshlaydi. S.P.Tolstovning ta’kidlashicha Pero zning ikkinchi yurishi
ʻ
479-yilda sodir bo lgan. Pero zning uchinchi jangining sababi Prisk Paniyskiy
ʻ ʻ
ma’lumotiga ko ra Pero zning kidariylar shohiga xotinlikka o z singlisini emas
ʻ ʻ ʻ
kanizakni yuborganligi ma’lum bo lib qolgach o zini xaqoratlangan deb his
ʻ ʻ
qilganligi uchun shoh Kunha Pero zdan o ch olmoqchi bo ladi. Unga noma
ʻ ʻ ʻ
yuborib Pero zdan tajribali xarbiylaridan yuborishini iltimos qiladi. Yolg oni fosh
ʻ ʻ
bo lganligidan bexabar Pero z Kunxaning talabini qondiradi. Pero zning
ʻ ʻ ʻ
yolg oniga javoban kidariylar shohi u yuborgan harbiylarni ayanchli ahvolga
ʻ
soladi. Ana shu voqea ikki o rtada yana jang boshlanishiga sabab bo lgan
ʻ ʻ 17
. Prisk
Paniyskiy bu yerda O rta Osiyoda yashagan xun qabilalarini “kidariylar” deb
ʻ
atagan va tilga olgan Bu safar ham jang eftaliylarning g alabasi bilan tugaydi.
ʻ
Pero z va uning yetti o g li vafot etadi. Pero zning tirik qolgan Kubod ismli o gli,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ham keyinchalik eftaliy shohiga xotin bo lgan qizi asirga tushadi. Lekin arman va
ʻ
vizantiya manbalarida Pero zning jasadi o lganlar orasida topilmaganligi
ʻ ʻ
kelatiriladi.
M.M.Dyakonov va A.M.Mandelshtamning ta’kidlashicha Pero zdan so ng
ʻ ʻ
taxtga o tirgan ukasi Balash (484-488-yy.) eftaliylarga har yili o lpon to lagan,
ʻ ʻ ʻ
sosoniylar bu o lpondan faqatgina Xusrav I Anushervon davrida ozod bo lgan.
ʻ ʻ
Robert Gobl esa sosoniylarning eftaliylarga bo ysungan davrini numizmatik
ʻ
17
Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. М ., 1972. – C. 206.
15

materiallar asosida 484-545-yillar deb ta’kidlaydi. Chunki Balash, Kubod, Xusrav
I tangalarida eftaliy tilida yozuv bitilgan 18
.
Baqtriya o sha davrdan boshlab rasmiy eftaliylar hukkmronligi ostiga o tadi.ʻ ʻ
Eftalar doimiy ravishda mahalliy aholidan soliqlar undirar edi.
474- yildan boshlab Sosoniylar imperiyasi katta soliq to lashi munosabati
ʻ
bilan eftaliylar tanga zarb qilishni boshlaydilar va tanganing dizayni sifatida
qanotli, yarim oyli tasvirlangan hukmdor timsolini oladilar. Shu o rinda
ʻ
numizmatik tadqiqotlarga ham e’tibor qaratish zarur. Eftaliylar sosoniylarning
kumush tangalari kirib kelishidan foydalanib o zlarining tangalarini
ʻ
rivojlantirmaganlar: ular yo sosoniylarniki bilan bir xil naqshli tangalar zarb
qilganlar yoki oddiygina sosoniylar tangalariga o z belgilari bilan qarama-qarshi
ʻ
belgi qo yganlar. Ular o z hukmdorlarining ismini yozmaganlar, Bu holat esa
ʻ ʻ
o zlaridan oldingi Alxon xunnlari va kidariylarning odatlariga zid. Istisno holatda,
ʻ
tangalarnig bir turi sosoniylar dizaynidan chetga chiqib, qo lida ichimlik kosasi
ʻ
tutgan eftalit shahzodasining tasvirini ko rsatadi.
ʻ 19
Peroz I ning ustidan g alaba qozonganlaridan so ng eftaliylar uning o g li
ʻ ʻ ʻ ʻ
Kubod I ning homiysi va hayrixohiga aylanadilar, chunki taxtga Perozning akasi
Balash o tiradi. 488-yilda eftaliylar qo shini Balash ustidan g alaba qozonib,
ʻ ʻ ʻ
Kubod I (488-496, 498-531) ni taxtga o tkazishga muvaffaq bo ladilar. 496-498-
ʻ ʻ
yillarda Kubod zodagonlar va ruhoniylar tomonidan ag darilib, qochishga majbur
ʻ
bo ldi va eftaliylar qo shini bilan o zini tiklab oladi.
ʻ ʻ ʻ
U.Mak.Governning ta’kidlashicha Kubod eftaliylar bilan ittifoqni buzib
ularga qarshi 503-yildan 513-yilgacha davom etgan urush olib boradi.
A.N.Bernshtamning ma’lumotiga ko ra Kubod 513-yilda eftaliylarni tor-mor etadi
ʻ
va eftaliylar turklarning ta’siriga tushib qoladi.
2.2. Eftaliylar davlatining tashqi siyosati masalasi tarixshunosligi
Eftaliylar davlati o z davrining yirik imperiyalari bo lgan Xitoy, Vizantiya,
ʻ ʻ
Hindiston va Eron kabilar bilan tashqi aloqalarni o rnatgan. 456-457-yillarda
ʻ
Shimoliy Vey imperatori Ven hukmronligi davrida Xitoyga eftaliylarning dastlabki
18
G bl, Robert. Dokumente zur Geschichte der Iranischen Hunnen und Indien. Wiesbaden, 1967. – S. 158.
ӧ
19
G bl, Robert. Dokumente zur Geschichte der Iranischen Hunnen und Indien. Wiesbaden, 1967. – S. 162.
ӧ
16

elchilari keldi. 20
458-yilga kelib ular Sosoniylar davlatiga aralasha oladigan
darajada kuchga to ldi. Taxminan, 466-yilda ular sosoniylarning yordami bilanʻ
kidariylardan Movarounnahr yerlarini tortib olishgan, lekin tez orada forslarga
tegishli bo lgan Balx yerlarini ham egallab oldilar.
ʻ 21
V asrning ikkinchi yarmida
Kaspiy dengizidan Marvgacha bo lgan hududlarni borlashtirdilar. 500-yilga kelib
ʻ
ular butun Baqtriya, Pomir va Afg onistonning bir qismini egallab olishdi. 509-
ʻ
yilda esa Sog diyonaga hujum qilib uning poytaxtini ham bosib olishdi.
ʻ
560-yillarda esa ularning iperiyasi Turk xoqonligi va Sosoniylar imperiyasi
ittifoqi tomonidan vayron qilingan, biroq ularning bir qismi keyingi 150 yil
davomida G arbiy turk xoqonligi hukmronligi ostida Toxariston mintaqasida
ʻ
mahalliy hukmdorlar bo lib qolishdi. Turkiylar o z hududlarini bosib olgandan
ʻ ʻ
keyin ham eftaliylar qo li ostida Vaxsh vodiysidagi Xuttalon va Chag oniyon
ʻ ʻ
hududlari qoladi.
Shunday qilib, Eftaliylar Kushonlar sulolasi egallagan hududlarni to liq
ʻ
qo lga kiritib, o z siyosiy hokimyatini yanada mustahkamlaydilar. Eftaliylar
ʻ ʻ
o zining g arbi-janubiy qo shnisi bo lgan kuchli raqib Eron Sosoniylarini ham
ʻ ʻ ʻ ʻ
uzoq muddat (554-yillargacha) xiroj to lashga majbur qilganlar.
ʻ
VI asr boshlariga kelib Eftaliylar sulolasi shu qadar kuchayib ketdiki, ular
502-yilda Vizantiyaga yurish qilib, 506-yilda sulh tuzadilar. Ular Vizantiyadan
kattamiqdorda o lja olib qaytganlar. Eron Sosoniylarining hukmdori Pero zning
ʻ ʻ
o g li Kubod, uning o g li Xusrav I Anushervon ham 554-yilga qadar Eftaliylarga
ʻ ʻ ʻ ʻ
xiroj to lab turganlar.
ʻ Keyinroq Turk xoqonligining Eftalitlarga bergan kuchli
zarbasidan so ng Eron ularning ta‘siridan xalos bo lgan.
ʻ ʻ
Bu paytda Eftaliylarni Toraman (496-510) va Mihirakul (510-540) kabi
podsholar boshqardi. Faqat Gatifar (540-556) davrida Eftaliylar o zlariga qarshi
ʻ
jiddiy raqib – Turk xoqonligi paydo bo lganligini his qildilar. Bundan tashqari,
ʻ
Mihirakul davrida Eftaliylar sharqiy sarhadlarini mustahkamlash bilan band edi.
516-yilda Eftaliylar o z elchilarini Chanjan (Yanszi)ga, Loyan sulolasi (502-557)
ʻ
20
Daniel T. Potts: Nomadism in Iran. From Antiquity to the Modern Era. Oxford u.a. 2014, S. 134; Nikolaus
Schindel: Wahram V. Band. 1. Wien 2004, P. 137.
21
Baumer, Christoph. The History of Central Asia. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-83860-868-2. 2018. P.97-
99.
17

podshosi huzuriga yuborib, Xitoy davlati bilan aloqa o rnatdi. So ngra Xitoy raqibiʻ ʻ
bo lgan avarlar bilan ham bir necha bor to qnash keldi. Bu to qnashuvlarga barham
ʻ ʻ ʻ
berish maqsadida avarlar diplomatik vositaning sinalgan usuli qudachilikni yo lga
ʻ
qo ydi.
ʻ
Mihirakul avar xoqoni Aynagayning (521-551) singlisiga uylandi. Chunki
avarlar yangi kuch – turklar bilan to qnashuvdan xavotirda edilar. Eftaliylar bilan
ʻ
murosa ularga turklarga qarshi kurashga imkon berar edi. Ammo Turk xoqonligi
oldida Eftaliylar ojizlik qildi. 567-yilda Buxoro yaqinidagi jangda Eftaliylar tor-
mor etildi. Bundan foydalangan Sosoniylar Eftaliylarga boy bergan hududlarini
qo lga kiritdilar.
ʻ
Bu davrda muayyan siyosiy barqarorlik ham hukm surdi. Bundan tashqari,
Eftaliylar mahalliy o troq mulkliklarning ichki ishlariga aralashmadi. Bundan
ʻ
unumli foydalangan mulkliklarning hokimlari, jumladan, Sug d, Farg ona kabi
ʻ ʻ
hokimliklar va ularning tujjorlari siyosiy va iqtisodiy jihatdan manfaatli bo lgan
ʻ
Xitoy bilan aloqalarini yanada faollashtirdilar. O z navbatida siyosiy va iqtisodiy
ʻ
manfaatdorlik Xitoy sulolalari, xususan Shimoliy Vey sulolasi (385-534 уу .)
hukmdorlarini O rta Osiyoga bo lgan qiziqishini orttirgan edi. Xitoyliklarning VI
ʻ ʻ
asrga oid “Vey shu” va VII asrga oid “Bey shu” solnomalarida aynan o sha davr
ʻ
haqidagi aloqalar xususida ma‘lumotlar yozib qoldirgan. Ularda keltirilishicha,
437-yilda mustaqil Choch – Chjeshe (Chiachiat) davlatidan, 479-yilda Farg ona
ʻ
davlati – Polonadan elchilar va savdo karvonlari Xitoyga borgan. O z navbatida
ʻ
Xitoy ham azaldan o z vakillarini, asosan buddaviy rohiblarni O rta Osiyoga
ʻ ʻ
yuborib turgan. Jumladan, Xan imperiyasi davrida (mil.avv. 206-33-yy.) Xitoydan
O rta Osiyoga birinchi bo lib kelgan elchi Chjang Chyan (mil.avv. 114-yilda vafot
ʻ ʻ
etgan) bo lgan. Umuman olganda, Xitoy ma‘murlari bunday elchilarga elchilik
ʻ
vazifasini bajarib bo lgach, “buovang-xuo” (“uzoqni ko ruvchi – bilimdon to ra”)
ʻ ʻ ʻ
unvonini berishgan. Bu unvon ba‘zan viloyatlarning harbiy nozirlariga ham
berishgan. Bundan tashqari, Farg onaga yuborilgan Xan qo mondoni Li Guangiga
ʻ ʻ
hatto “rieyshiey jyangjyun" (“Ershi qo mondoni”) degan unvonga sazovor bo lgan.
ʻ ʻ
Bu kabi unvonlar Xitoy diplomatik institutlariga xos bo lsa-da, O rta Osiyoga
ʻ ʻ
18

kelgan elchilarining yoki boshqa soha vakillarining mansab darajalarini
belgilashda muhimdir.
O rta Osiyodan Xitoyga elchilik missiyalari ham uzluksiz jo natilib turilgan.ʻ ʻ
“Beyshi” solnomasining 97-bobida keltirilishicha, milodiy 229-yilda, ya‘ni Tayxe
hukmronligining uchinchi yilida Farg onadan Vey imperatori huzuriga elchilar
ʻ
yuboriladi. Ular imperatorga “tanasidan qonsimon ter oqadigan ot” sovg a
ʻ
qilganlar. Bu davrdagi O rta Osiyo Xitoy munosabatlarida nafaqat otlar, balki
ʻ
“antiqa” hunarli shaxslarning saroydagi mahoratlari ham manbalarda aks etgan.
“Tungdyan” solnomasining 3-jild, 193-bobidaa yozilishicha, Shimoliy Vey
hukmdori Tay-u Chjenjyun hukmronligining 9-yili, ya‘ni 416-yilda Yaypan
(xunlar davlati – Yivatpuan/Yuepan) hukmdoridan elchilar kelgan. Elchilar o zlari
ʻ
bilan sovg a sifatida bir nafar nayrangbozni olib kelishgan. Bu nayrangboz odamni
ʻ
kallasini tanasidan judo qilib, uni giyohlar bilan davolab, o likni tiriltirgan.
ʻ
Shundan so ng imperator “odamlarga uning hunarini o rganishni va undan to la
ʻ ʻ ʻ
foydalanishni buyuradi”. Shu o rinda hozirda mashhur Xitoy tabobati o z vaqtida
ʻ ʻ
ayrim davolash usullarini o rta osiyoliklardan o rganganligi ehtimoli ham paydo
ʻ ʻ
bo ladi.
ʻ 22
Umuman, Eftaliylar davrida O rta Osiyoning tashqi aloqalarida, chorva
ʻ
mollari – zotdor qo ylar, otlar kabi sovg alar bilan chetga elchilarni yuborish odat
ʻ ʻ
bo lgan ko rinadi. Qolaversa, Farg onaga tashrif buyurgan Xan imperiyasi elchilari
ʻ ʻ ʻ
o zlari bilan yurtlariga uzum va beda urug i olib qaytishgani taxminan 990-1007-
ʻ ʻ
yillarda yozilgan “Tayping xuanyuy ji” (“Tinchlik o rnatilgan zamin bayoni”)
ʻ
manbasida hamaks etgan. Bu elchiliklar bir necha yuz kishidan iborat bo lgan.
ʻ
Elchilarning ayrimlari “buvang-xau” (bilimdon hokimlar) unvonida bo lgan.
ʻ
Elchilar bir yilda 5-6 va ba‘zan 10 martagacha yuborilgan. Masofaga qarab elchilar
bir necha yildan 8-9 yilgacha safarda bo lishgan. Xitoydan yuborilgan elchilarning
ʻ
ixtiyori o zida bo lmay, bunday og ir safarga imperatorning farmoni bilan
ʻ ʻ ʻ
chiqishga majbur bo lishgan. Xan davri ma‘lumotlariga ko ra, yuborilgan
ʻ ʻ
elchilarning bir qismi kambag allardan bo lgani bois xorijda o zlarini tuta
ʻ ʻ ʻ
22
Wesendonk O.G., Kusan, Chioniten und Hephthaliten, Buch – Mikrofiche, Verlag: Zug: IDC, 1971. – S. 18.
19

bilishmagan. Natijada “xorij davlatlar Xan elchilarini hurmat qilmay qo yishgan”.ʻ
Bu kabi holatlar elchilar taqdirini murakkab ahvolda qoldirgan. Ammo qay holatda
bo lmasin, tomonlarning aloqalari davom etavergan.
ʻ
O rta Osiyo, jumladan Farg onadan Xitoyga yuborilgan elchilar tomonidan
ʻ ʻ
hukmdorga otlar sovg a qilish odati, “Tungdyan” solnomasiga ko ra, “xepin”
ʻ ʻ
(tinchlik) davrining (460-465) 6-yili (465 yil)da va Shyaoven-di (471-477)
zamonasidagi “tayxe” (oliy darajadagi tinchlik) davrining 3-yili (479 yil)da ham
kuzatilgan.
Eftaliylar davrida O rta Osiyo, Xitoy, Eron o rtasida savdo sohasida raqobat
ʻ ʻ
ancha kuchaydi. Bu esa ayrim hollarda harbiy harakatlarga ham sabab bo ldii.
ʻ
O sha davrda o zaro kelishuvga ko ra, Xesi hududi, tarixchi Li Min-vey fikricha:
ʻ ʻ ʻ
“o ziga xos mustaqil yoki yarim mustaqil, barqaror hudud”, deb e‘lon qilingan
ʻ
bo lsa-da, u yerga kelgan o rta osiyolik savdogarlar uchun turli sun‘iy to siqlar
ʻ ʻ ʻ
qo yildi. Natijada o rta osiyoliklarning erkin savdo qilishlari qiyin kechdi. Hatto,
ʻ ʻ
439-yilda Shimoliy Vey imperatori Tay U-di erkin savdo shahri Lanchjouni
egallab, aksariyat o rta osiyolik, xususan so g diy bo lgan savdogarlarni asirlikka
ʻ ʻ ʻ ʻ
oldi. Bundan xabar topgan So g d ma‘muriyati o z elchilarini Xitoyga yuborib,
ʻ ʻ ʻ
katta garov evaziga asirdagi so g diylarni yana Lanchjouga qaytarishga muvaffaq
ʻ ʻ
bo lishgan.
ʻ Shundan so ng muzokaralar olib borilib, Xesi urushlardan xoli etilgan ʻ
hudud sifatida e‘tirof etilgan. Ilk o rta asrlarning dastlabki bosqichi V–VI asrlarda
ʻ
So g d butun Markaziy Osiyoda o z tasarrufini o rnatgan Eftaliylar davlati
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarkibida bo lsa ham, o zining nisbiy siyosiy va mutlaq iqtisodiy mustaqilligi
ʻ ʻ
saqlab qoldi. Bunga Eftaliylarning davlat boshqaruvidagi o ziga xoslik, ya‘ni
ʻ
ko chmanchi turmush tarzi ta‘sirida shakllangan boshqaruv usuli ham imkon
ʻ
bergan edi. Eftaliylar o troq hudud aholisining iqtisodiy imkoniyatlari va
ʻ
aholisining savdo-tijorat sohasidagi salohiyatlaridan unumli foydalandilar. Ayni
vaqtda O rta Osiyo mulkliklariga to liq iqtisodiy faoliyat uchun zamin yaratib,
ʻ ʻ
ularning manfaatlarini himoya qildi. Bundan unumli foydalangan mahalliy
hokimliklar o sha davr tashqi siyosatiga xos diplomatik institutlarida mavjud
ʻ
an‘analarini saqlab qoldilar. Eftaliylar tasarrufidagi bepoyon hududlar geografik
20

jihatdan ularga yangi imkoniyat qirralarini ochib berdi. Qolaversa, eftaliylarning
o zlari ham shahar sharoitiga moslashib, shaharlarda yashay boshlaganlar.ʻ
Ularning kuchli harbiy qobiliyati va qurollangan soqchilari mamlakat ichkarisidagi
barqarorlikni ushlab turgan. Karvonlar va ular bilan safarga otlangan
diplomatlarning xavfsizligi shu kuchlar tomonidan ta‘minlangan.
Eftaliylar davri siyosatida bu sulolaning mahalliy hukmdorlarning o z tashqi
ʻ
aloqalarini amalga oshirishlari uchun erkinlik berishi ikki jihat bilan
xarakterlanadi. Ijobiy jihati, o rta osiyolik hokimlar xorij davlatlari bilan emin-
ʻ
erkin savdo-iqtisodiy aloqalarini yo l qo yishgan va eftaliy hukmdorlarga o lpon
ʻ ʻ ʻ
va soliqlar to lab turish bilan kifoyalanishgan. Salbiy jihati shunda ediki, O rta
ʻ ʻ
Osiyo mulklaridan Xitoyga yuborilgan elchilari qudratli imperiyalar oldida bir
qadar himoyasiz edilar. Bu holat Xitoyga tashrif buyurgan elchilarning
munosabatlarda o ta ehtiyotkor bo lishlarida va imperatorlarning ko nglini
ʻ ʻ ʻ
ovlashga harakatlarida kuzatiladi. Shu bois behisob, qimmatbaho sovg a-salomlar
ʻ
bilan Xitoyga tashrif buyurilgani ham sir emas. Xulosa qilib aytganda, Eftaliylar
hukmronligi davrida mintaqa xalqlari o rtasidagi iqtisodiy integratsiya uchun
ʻ
muayyan imkoniyatlar paydo bo lgan edi.
ʻ
Eftaliy hukmdorlarining mahalliy hokimliklar (Sug d, Farg ona, Choch,
ʻ ʻ
Usrushona, Tohariston va b) ning ichki ishlariga aralashmasligi, ularning faol
tashqi aloqalar olib borishlari uchun zamin yaratdi. Qolaversa, Eftaliylarning O rta
ʻ
Osiyo hududlarini Sosoniylar hurujidan himoya etganligi, mahalliy
hokimliklarning barqaror rivoji uchun muhim omil bo lgan edi.
ʻ
563-yilda eftalitlarga qarshi ikki tomonlama hujum uyushtirildi. Ya‘ni
shimoldan turkiylar, janubdan eron Sosoniylarini hujumi natijasida Eftaliylar
inqirozga yuz tutadi. Bu jarayon 562-567-yillarni o z ichiga oladi.
ʻ
Shu o rinda eftaliylarning ulkan davlat tuzishdagi harakatlariga e’tibor
ʻ
qaratish lozim. Sosoniylar ustidan g alaba qozongan eftaliylar o z davlati
ʻ ʻ
chegaralarini kengaytirish maqsadida V asr boshlarida janub tomonga qarab harbiy
yurishlarni davom ettiradilar. Hind manbalarida Gupta dinastiyasi hukmdorlari
21

eftaliylar (ular “xun” nomi bilan tilga olinadi) bilan janglar olib borganliklari
haqida ma’lumot keltiriladi. 23

F.Althaymning ma’lumotlariga ko ra, V asr oxirlarida eftaliylarningʻ
yo lboshchisi Toraman 490-515-yillarda Gupta imperiyasining qarshiligini yengib
ʻ
Sind, Radjastan va Jamna-Ganga vodiylarini egallaydi. Hindistondagi
eftaliylarning tangalarida Markaziy Osiyodagi eftaliylarning tangalaridan farqli
holda hindcha yozuvlar paydo bo ladi
ʻ 24
.
Toraman vafotidan so ng taxtga 515-544-yillarda uning o g li Mihirakul
ʻ ʻ ʻ
o tiradi. U o z davlatining poytaxti etib Sagalani (hozirgi Sialkot shahri) tanlaydi.
ʻ ʻ
VII asr xitoy sayyohi Syuan Tszanning yozishicha Mihirakul butun Hindistonni
o ziga bo ysundiradi. Kashmirning “Radjatarangini” deb nomlangan tarixiy
ʻ ʻ
solnomasida Kalxan Mixirakulni buzg unchilik xudosi bilan tenglashtirb, uning
ʻ
shohlik taxtini egallaganligi haqida yozadi.
Eftaliylar davlati sarhadlari Sharqiy Turkiston hududlariga ham yetib borgan.
Eftaliylar tomonidan 479-yili Sharqiy Turkiston, 490-497-yillarda Urumchi davlat
tarkibiga qo shib olingan. 495-yilda janubiy teleutlar, 496-yilda esa shimoliy teleut
ʻ
qabilalari yerlari bosib olindi.
Kidariylar yo q qilinganidan so ng VI asr boshlarida Erondagi xunnlarning
ʻ ʻ
ba’zi guruhlari, xususan, eftaliylarning ham qiziqishi Hindistonga ko chdi. Ammo
ʻ
Hindistondagi eftaliylarning Shimoliy Hindistonga bosqinchilik qilgan boshqa
xalqlar bilan qanday aloqasi borligi aniq emas, ayniqsa, hind manbalarida eftaliylar
va boshqa guruhlar o rtasida qat’iy farq ko rsatilmagan, ikkalasi ham oddiygina
ʻ ʻ
“Huna”lar deb atalgan. 25
So nggi tadqiqotlarga ko ra Prokopiy Kessarskiy tilga olgan “haqiqiy
ʻ ʻ
eftaliylar”ni Hindistonga borgan boshqa guruhlar bilan tenglashtirib bo lmaydi.
ʻ
Ular ko proq Eron xunnlarining ikkinchi to lqini bo lmish Alxon guruhidan
ʻ ʻ ʻ
bo lgan.
ʻ 26
Ular dastlab bugungi Kobul hududida hukmronlik qilishgan va VI asr
23
Altheim, Franz. Geschichte der Hunnen. Band 2: Die Hephthaliten in Iran. Berlin, 1989. – S. 256.
24
Altheim, Franz. Geschichte der Hunnen. Band 2: Die Hephthaliten in Iran. De Gryuter, Berlin, 1989. – S. 156.
25
Alram, Michael: Das Antlitz des Fremden. Die Münzeprägungen der Hunnen und Westtürken in Zentralasien und
Indien. Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften. Wien 2016, S. 138.
Ӧ
26
Pfisterer, Matthias: Hunnen in Indien. Die Münzen der Kidariten und Alchan aus dem Bernischen Historischen
Museum und der Sammlung Jean-Pierre Righetti. Wien 2014, S.!19.
22

boshlarida o z hukmronligini Hindistonga ko chirishgan.ʻ ʻ 27
Bu Hunalar ya’ni Alxon
guruhi V asrdayoq Hindiston shimolidagi Guptalar imperiyasiga hujum qilishdi,
ammo dastlab Kumaragupta I tomonidan bu hujumlar qaytarildi. Biroq eftaliylar
hukmdori Toraman davrida 510-yilda Madha-Pradesh yaqinida g alaba qozonishdi.
ʻ
Ushbu jang tafsilotlari, shafqatsizlik va zulm haqida hind, xitoy va ba’zi G arb
ʻ
manbalarida izchil ma’lumot beriladi. Guptalar hukmdori BhanuGupta
mag lubiyatga uchrab, Bengaliyaga qochib ketadi. Toraman esa taxminan 515-
ʻ
yillarda kutilmaganda Banorasda vafot etadi va uning o g li Mihirakul butun
ʻ ʻ
davlatni boshqaradi va yanada kengaytiradi. Uning davrida Eftaliylar davlati o zida
ʻ
Fors, O rta Osiyodagi Xo tan va poytaxti Sakala bo lgan Gang vodiysining bir
ʻ ʻ ʻ
qismini birlashtirgan ulkan imperiyaga aylangan.
Shunday qilib, eftaliylar O rta Osiyoning katta qismini, Sharqiy Turkiston va
ʻ
Hindistonnig ko plab hududlarini o z qo l ostilarida birlashtirib VI asr boshlarida
ʻ ʻ ʻ
yirik imperiyaga asos soladilar. Lekin VI asrning ikkinchi yarmiga kelib eftaliylar
shimoldan turk hoqonlogi, janubdan sosoniylar davlati zarbasiga uchraydi. Chunki
bu davrda Markaziy Osiyo tarixida muhim rol o ynagan Turk xoqonligi tashkil
ʻ
topadi (551-774 yy.).
566-yildagi sosoniylar va turklar o rtasidagi kelishuvga binoan Xusrav I
ʻ
Anushervon eftaliylarga tegishli bo lgan Amudaryoning janubidagi yerlar: Sind,
ʻ
Bost, Ar-Rohadj (Arahosiya), Zabuliston, Dardiston, Qobuliston va
Chog aniyonga ega bo ladilar. Turklarga esa So g diyona, Shosh, Farg ona va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Sharqiy Turkiston tegadi. Eftaliylar davlati masalasida ikki ittifoqdosh davlat
o rtasida urushning kelib chiqishiga oz qoladi. Bunga sabab Sharqiy Turkiston
ʻ
yerlari edi. Shu bilan birga turklar sosoniylardan o lpon to lashni va so g d
ʻ ʻ ʻ ʻ
savdogarlarini Eron hududida bemalol savdo qilish imkonini yaratishni so raydilar.
ʻ
Bu talabni Xusrav I rad etgach turklar urush e’lon qiladilar, lekin sosoniylar
chegarasiga yetgach mustahkam qal’aga duch kelib ortga qaytadilar. 571-yilda esa
ikki davlat o rtasida tinchlik sulhi o rnatilgach chegara hudud etib Amudaryo
ʻ ʻ
belgilandi.
27
Alram, Michael: Das Antlitz des Fremden. Die Münzeprägungen der Hunnen und Westtürken in Zentralasien und
Indien. Wien 2016, S. 140.
23

XULOSA
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, O rta Osiyoning ilk o rta asrlardagiʻ ʻ
tarixi garchi o rganish qiyin bo lsa-da, xorij mamlakatlarining yirik tarixshunoslari
ʻ ʻ
tomonidan o rganilgan va o rganilib kelinmoqda. Ushbu tadqiqotimiz yakunida ilk
ʻ ʻ
o rta asrlar tarixining nemis tarixshunosligida qanday talqin etilgani borasida
ʻ
ma’lumotlarga ega bo ldik deya olamiz.
ʻ
O rta Osiyoda V – VI asrlarda Eftaliylar davlati hukm surar edi va ularning
ʻ
davlatchilik tizimi, xalqaro munosabatlardagi tutgan o rni katta ahamiyat kasb
ʻ
etadi. Chunki ular o z davrining qudratli imperiyalari bilan tashqi siyosatni juda
ʻ
yaxshi olib borgan va katta hududlarni ham egallab olgan. Ayniqsa, ularning kelib
chiqishi, nomlanishi, bosqinchilik yurishlari, tanazzuli borasida ko plab muammoli
ʻ
savollar mavjud va biz ularga nafaqat nemis tarixshunoslarining tadqiqotlari, balki
boshqa tarixchilarning ilmiy adabiyotlaridagi ma'lumotlari orqali javob topishga
harakat qildik.
Eftaliylar hukmdorlarining Sosoniylar bilan olib borgan siyosatining o zi ham
ʻ
katta bir tadqiqot uchun obyekt bo lib xizmat qilishi mumkin. Chunki ular
ʻ
o rtasidagi munosabatlar tarixshunosligi turli xil talqin etilgan. Ularni
ʻ
oydinlashtirish uchun esa fors va arab tilidagi o sha davrga tegishli manbalarni
ʻ
o rgangan holda aniq fikrga kelish mumkin.
ʻ
Tadqiqotni yoritish jarayonida nemis tarixshunoslaridan, asosan, Frans
Althaymning 4 qismli “Xunnlar tarixi” kitobining “Erondagi Xunnlar” qismidan va
boshqa tarixchilarning asarlari, dissertatsiya va maqolalaridan foydalanildi.
Eftaliylar garchi qisqa muddat ichida hukmronlik qilgan bo‘lsalar-da, ularning
ham yurtimiz tarixida alohida o‘rni bor. Ularning olib borgan tashqi siyosati,
ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlari va madaniyatimizga o‘tkazgan ta’siri ushbu davrni
ham o‘rganish zarurati borligidan darak beradi. Ushbu davr tarixshunosligini
tadqiq qilish bilan esa uning qay darajada o‘rganilganligini va tariximizning hali
noma'lum bo‘lgan sahifalarini ochib berishga erishish mumkin.
Ushbu tadqiqot ishini tayyorlash jarayonida shunday fikrga keldimki, tarixda
bizning hududimizga bosqinchi sifatida kirsa-da, o z davlatini tuza olgan, boshqa
ʻ
24

qudratli davlatlarga qisqa muddat ichida tenglasha olgan xalqlar bizning
madaniyatimiz tarixida ham katta ahamiyat kasb eta oladi. Tarixshunoslik
tadqiqoti, ya’ni bushbu mavzuga oid ko plab adabiyotlardagi ma’lumotlarni bir-ʻ
biriga qiyoslash, ularning orasidan haqiqatga yaqinroq bo lgan variantlarni ajratish
ʻ
va yakunda shaxsiy xulosani berish jarayoni ko plab muammoli savollarning
ʻ
javobini topishga xizmat qiladi.
Darhaqiqat ushbu kichik tadqiqot ishida yurtimizning ilk o rta asrlardagi
ʻ
tarixiga oid bo lgan muammoli savollarni yechishga harakat qilindi.
ʻ
25

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 майдаги ПҚ –
2995-сонли « Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб қилиш
тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида »ги қарори.
// «Халқ сўзи», 2017 йил, 103 (6797)-сон.
2. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O zbekiston,
ʻ
2021. – 464 б.
II. Manbalar
1. Firdavsiy, Shohnoma. M., 1989. – T. VI.
2. История ат-Табари / Пер. с араб. В.И. Беляева с допол. О.Г.
Большакова, А.Б. Халидова. – Ташкент: Фан, 1987.
III. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Altheim-Stiehl, Geschichte der Hunnen 1, 1959;
2. Christoph Baumer. The History of Central Asia. Bloomsbury Publishing.
ISBN 978-1-83860-868-2. 2018;
3. Daniel T. Potts: Nomadism in Iran. From Antiquity to the Modern Era.
Oxford u.a. 2014, S. 134; Nikolaus Schindel: Wahram V. Band. 1. Wien 2004;
4. Franz Altheim. Geschichte der Hunnen. Band 2: Die Hephthaliten in Iran.
Berlin, 1989;
5. Matthias Pfisterer: Hunnen in Indien. Die Münzen der Kidariten und Alchan
aus dem Bernischen Historischen Museum und der Sammlung Jean-Pierre
Righetti. Wien 2014;
6. Michael de Ferdinandy, Neue Monographien über die Geschichte der
Hunnen. München. 2010;
7. Michael Alram: Das Antlitz des Fremden. Die Münzeprägungen der Hunnen
und Westtürken in Zentralasien und Indien. Verlag der sterreichischen
Ӧ
Akademie der Wissenschaften. Wien 2016;
26

8. Noldeke. Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden. Aus der
arabischen Chronik des Tabari ubersetzt. Leyden 1879;
9. Richard Frye. Pre-Islamic and early Islamic cultures. Cambridge University
Press. ISBN 978-0-521-52291-5;
10. Robert G bl. Dokumente zur Geschichte der Iranischen Hunnen und Indien.ӧ
Wiesbaden, 1967;
11. Robert L. Canfield. Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge 1991;
12. Timo Stickler: Die Hunnen. München 2007;
13. Walter Pohl. Die V lkerwanderung. 2. Band. Stuttgart 2005;
ӧ
14. Wesendonk O.G., Kusan, Chioniten und Hephthaliten, Buch – Mikrofiche,
Verlag: Zug: IDC, 1971.
27

OʻRTA OSIYO TARIXINI NEMIS TARIXSHUNOSLIGIDA OʻRGANILISHI

Sotib olish