Oʻrta Osiyo xalqlari salavkiylar hukmronligi davrida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	62.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Oʻrta Osiyo xalqlari salavkiylar hukmronligi davrida

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………….. 3-5
I.BOB. SALAVKIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI..…. 6-13
II.BOB. SALAVKIYLAR HUKMRONLIGI DAVRIDA O RTA OSIYO ʻ
XALQLARINING IJTIMOIY-IQTISODIY MUNOSABATLARI… 14-20
III.BOB. SAVALAVKIYLAR DAVRIDA DAVLAT BOSHQARUVI. ELLIN
MADANIYATI………………………………………………………….. 21-28
XULOSA…………………………………………………………………. 29-30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………… 31
1

KIRISH
Makedoniyalik Iskandarning Sharqqa yurishlari vaqtidan boshlab, O rtayerʻ
dengizining katta qismi Misr, Kichik va Old Osiyo, uning atrofidagi hududlar,
O rta Osiyoning janubiy va markaziy Osiyoning bir qismi, Hind daryosining quyi
ʻ
oqimigacha ularning tarixiy taraqqiyotini yangi Ellin davri boshlandi. “Ellin”
tushunchasi tarix fanida birinchi marta XIX asrning birinchi yarmida nemis olimi I.
Droyzen tomonidan kiritildi. Droyzen bu tushunchani makedoniyalik Iskandarning
bosqinchilik yurishlaridan keyingi katta tarixiy davrga nisbatan qo lladi va uni
ʻ
mazmunini madaniy soha bilan chekladi.
XX asrning 50-yillar boshlaridan ko pchilik tarixchilar Elliniz davrini
ʻ
siyosiy-iqtisodiy, madaniy-mafkuraviy sohalarda Ellin (g arb) va
ʻ mahalliy
(sharq) hayotining sintezi deb qabul qildilar. Bu sintez qadimgi
Sharqning ko pgina hududlarini yunon-makedon istilolari oqibatida
ʻ aniq tarixiy
vaziyatda amalga oshdi.
Ellin davrinini uch yuzlik xronologik davri uch tizimli izchil bosqichga
bo linadi. Birinchi bosqich Iskandarning Sharqqa yurishlari, uning
ʻ bepoyon
davlatining tashkil topishi va diadoxlar urushlari natijasida bu davlatni yemirilishi
(mil. avv. 334-281-yillar)ni o z ichiga oladi. Ikkinchi bosqich (mil. avv. 280- mil.
ʻ
avv. II asr o rtalari)-yunon-sharq davlatchiligi, iqtisodiyot va madaniyatning
ʻ
gullab-yashnash davri, Ellin davrini yetuklik bosqichi. Uchinchi bosqich mil. avv.
II asr o rtalaridan
ʻ ellin davlatchiligini oxir-oqibatda yemirishga olib kelgan
tushkunlik belgilarini yaqqol ko rinishi, so ngi Ellin davlati ptolemeylar Misrining
ʻ ʻ
mil. avv. 30-yilda halokatga uchrashi va uning Rim davlati tarkibiga qo shib
ʻ
olinishhi bilan belgilanadi. Bu vaqt Ellin tafakkurini yaqqol so nish davri edi.
ʻ
Ilgari Ellin davlatlariga qarashli butun hudud g arbda Rim
ʻ sharqda Parfiya
davlatlari tomonidan bo lib olindi.
ʻ
Boshqa sharqdagi ellin davlatlari kabi Ptolemeylar podsholigi ham bir necha
ming yillik madaniyat va qadimiy an’analar rivojlangan qadimgi sharq
mamlakatlaridan birini bosib olish natijasida paydo bo ldi. Ptolemeylar davlati
ʻ
2

ellin davlatlari ichida eng boyi va bepoyoni edi. Ptolemeylar sulolasi 100 yil
davomida faol harakat qilib Misrni haqiqiy imperiyaga aylantirdilar. Uning
yadrosini Misrning an’anaviy tarixiy chegaralari tashkil qildi. Ellin Misrining
sharqiy chegaralari Ptolemey hukmdorlarning tashqi siyosati yutuqlari va
mag lubiyatlari bilan o zgarib turdi. Mil. avv. III asr boshlarida Ptolemeylarʻ ʻ
Misrdan tashqari Sharqiy o rtayerdengizi qirg og ining barcha orollarini nazorat
ʻ ʻ ʻ
qildilar. Lekin Salavkiylar va Makedoniya bilan bir necha urushlar natijasida mil.
avv. II asr boshlarida bu hududlar Misrdan ajralib ketdi 1
.
Misrda hukmronlik qilgan ellin sulolasining asoschisi Ptolemey Lag
makedon zodagonini o g li, harbiy boshliq, Iskandarning safdoshi edi. U o zi
ʻ ʻ ʻ
keksayib, o z tabiiy o limi
ʻ ʻ bilan vafot qilgan Iskandarning yagona diadoxi
edi. Antik mualliflar Ptolemey Lagni Soter (Qutqaruvchi) deb nomlaydilar, chunki
u misr xalqini Iskandar tayinlagan noib Kleomen zulmidan ozod qilgan
hisoblanadi.
Iskandarning safdoshlaridan biri Salavk mil. avv. 321-yilda satraplar
o rtasidagi shartnomaga ko ra Bobilni egalladi. Ammo diadoxlar o rtasida kurash
ʻ ʻ ʻ
natijasida Eron O rta Osiyo satrapliklari ustidan nazorat o rnatgan Osiyoning oliy
ʻ ʻ
hokimi Antigon tez orada Salavkdan Bobilni tortib oldi(mil. avv. 315-yil). Antigon
bilan boshqa satraplar o rtasidagi kuchayib ketgan raqobatdan foydalangan Salavk
ʻ
Misr hukmdori Ptolemey yordami bilan mil. avv. 312-yilda Bobilda o z
ʻ
hokimiyatini tikladi. Aynan shu yildan boshlab Salavk sulolasining mil. avv. 64-
yilgacha hukmronligi boshlandi.
Salavk g arbda diadoxlar o rtasida davom etayotgan urushdan foydalanib
ʻ ʻ
Sharqqa yurish qildi. Yurish davomida u Eron va O rta Osiyo satrapliklarini qo lga
ʻ ʻ
kiritdi.
Yurish oxirida Salavk Hindistonda Maur’ilar davlatining asoschisi
Chandragupta bilan to qnashdi. Urush Salavkni ilgari Iskandar davlati tarkibiga
ʻ
kirgan barcha hind mulklaridan voz kechishga, buning evaziga Chandragupta
1
Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. –
150.стр.
3

tomonidan 300 jangovar fillarni Salavkaga sovg a qilishi bilan tugadi. Salavk mil.ʻ
avv. 305-304-yillar atrofida o zini podsho deb e’lon qildi. Shundan sal o tgach
ʻ ʻ
shimoliy Suriyani, mil. avv. 281-yilda Kichik Osiyoning katta qismini bosib oldi;
shu yildayoq Makedoniyani egallash uchun bo lgan yurishda halok bo ldi.
ʻ ʻ
Mavzuning dolzarbligi. Qadimgi davr tarixini yoritib berish, va tarixiy
voqeeliklar bilan boyitib berish hozirgi kunda har bir tarixchi olimlarning asosiy
vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, shuni ayta
olamanki ilk o rta asrlarning nafaqat vatanimiz tarixiga oid qismi, balki jahon
ʻ
tarixi ham yangidan yangi tadqiqot va izlanishlarga muhtoj. Chunki biz tarixni
o rganar ekanmiz o rganish davomida bir davrdan boshqa davrga o tish uchun
ʻ ʻ ʻ
mazkur davrga oid bilim va ko nikmalar bizga poydevor vazifasini o taydi.
ʻ ʻ
Xronologik jahatdan olib qaraydigan bo lsak ham o rganish jarayonida o rtada
ʻ ʻ ʻ
uzilish yoki kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi.
O rganilayotgan mavzu doirasida ko plab tarixchi olimlar ilmiy izlanishlar
ʻ ʻ
olib borishgan. Ushbu olimlar tomonidan amalga oshirilgan ishlar hamda ilmiy
yangiliklar va xulosalardan kelib chiqib, mavzuga doir o z xulosamizni kurs ishida
ʻ
keltirib o tdik.
ʻ
Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini
qadimgi davr va o rta asrlarga oid tarixiy manbalar, hamda keyingi davrlarda
ʻ
nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik davrida e’lon
qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar shu
kabilarga qaratilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
4

I.BOB. SALAVKIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI
Iskandarning safdoshlaridan biri Salavk mil. avv. 321-yilda satraplar
o rtasidagi shartnomaga ko ra Bobilni egalladi. Ammo diadoxlar o rtasida kurashʻ ʻ ʻ
natijasida Eron O rta Osiyo satrapliklari ustidan nazorat o rnatgan Osiyoning oliy
ʻ ʻ
hokimi Antigon tez orada Salavkdan Bobilni tortib oldi(mil. avv. 315-yil). Antigon
bilan boshqa satraplar o rtasidagi kuchayib ketgan raqobatdan foydalangan Salavk
ʻ
Misr hukmdori Ptolemey yordami bilan mil. avv. 312-yilda Bobilda o z
ʻ
hokimiyatini tikladi. Aynan shu yildan boshlab Salavk sulolasining mil. avv. 64-
yilgacha hukmronligi boshlandi.
Salavk g arbda diadoxlar o rtasida davom etayotgan urushdan foydalanib
ʻ ʻ
Sharqqa yurish qildi. Yurish davomida u Eron va O rta Osiyo satrapliklarini qo lga
ʻ ʻ
kiritdi.
Yurish oxirida Salavk Hindistonda Maur’ilar davlatining asoschisi
Chandragupta bilan to qnashdi. Urush Salavkni ilgari Iskandar davlati tarkibiga
ʻ
kirgan barcha hind mulklaridan voz kechishga, buning evaziga Chandragupta
tomonidan 300 jangovar fillarni Salavkaga sovg a qilishi bilan tugadi. Salavk mil.
ʻ
avv. 305-304-yillar atrofida o zini podsho deb e’lon qildi. Shundan sal o tgach
ʻ ʻ
shimoliy Suriyani, mil. avv. 281-yilda Kichik Osiyoning katta qismini bosib oldi;
shu yildayoq Makedoniyani egallash uchun bo lgan yurishda halok bo ldi
ʻ ʻ 2
.
Salavk davlati gullab-yashnagan davrida Iskandarning Osiyodagi sobiq
mulklarini katta qismini o z tarkibiga olgan edi. Bu bepoyon hududda turli
ʻ
iqtisodiy va madaniy taraqqiyot bosqichida turgan etnik va til jihatidan olaquroq
bo lgan xalqlar joylashgan edi. Salavk davlatida yunon va makedonlar podsho
ʻ
boshchiligida hukmron tabaqaga aylandilar, ular barcha oliy hokimiyat
lavozimlarini egallab oldilar hamda qo shinning asosiy qismini tashkil etdilar.
ʻ
Mahalliy zodagonlar hokimiyat boshqaruvida deyarli ishtirok etmadilar. Faqat
Bobil shaharlarining fuqaro-ibodatxona jamoalari ma’lum bir imtiyozlardan
foydalandilar.
2
Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. –
152.стр.
5

Salavkiylar davlati aholisining asosiy qismi jamoachi dehqonlardan iborat
edi. Bu jamoalar podsho foydasiga pul va natural majburiyatlarni o tar edilar.ʻ
Jamoachi dehqonlar shaxsan erkin edilar, lekin davlat hokimiyati dehqonlarni asta-
sekin qaram qila boshladi. Bu ularni yerga biriktirib qo yishda ko rinadi.
ʻ ʻ Davlat
yerlari ikki qismga bo lingan edi. Bir qism yerlar podshoning shaxsan o ziga
ʻ ʻ
tegishli yerlar, ikkinchi qismi shaharlar, mahalliy zodagon-hokimlar, qabilalar va
jamoalarga tegishli bo lib podsho tomonidan nazorat qilinar edi.
ʻ
Davlatning butun hududi satrapliklarga bo lingan bo lib, undan kichik
ʻ ʻ
mamuriy birliklar yeparxiya va giparxiyalar edi. Satraplik boshida satrap(Antiox
III davrida-Strateg) turib, u fuqarolik va harbiy hokimiyatni amalga oshirar edi.
Moliya muassasi esa mustaqil edi.
Salavkiylar davlatida O rta Osiyo va Eron hududlari muhim o rin tutar edi.
ʻ ʻ
Salavk I davrida uning o g li va merosxo ri Antiox I (mil. avv. 280-261-yillar.) bu
ʻ ʻ ʻ
hududlarni boshqarar edi. Antiox I Slavkni Spitamenning qizidan bo lgan o g li
ʻ ʻ ʻ
edi. O rta Osiyoda sulola hokimiyatini mustahkamlash uchun yangi shaharlar va
ʻ
harbiy manzilgohlar qurildi, eskilari qayta tiklandi (Marv vohasi devor bilan to liq
ʻ
o rab olindi).
ʻ
Antiox I davridan keyin mil. avv. III asr o rtalarida Baqtriya, So g diyona va
ʻ ʻ ʻ
Parfiya ajralib chiqdilar, Vifiniya, Paflagoniya, Kappadokiya va Galatiya kabi
davlatlar paydo bo ldi, Qora va Kaspiy dengizlari oralig ida Armaniston davlati,
ʻ ʻ
Midiyaning Shimoliy qismida satrap Atropat Salavkiylardan ajralib chiqib, Midiya
Atropatenasini tashkil qildi. Natijada Yunon-Baqtriya va Parfiya podsholiklari
vujudga keldi (Yunon-Baqtriya mil. avv. 130 yillargacha, Parfiya davlati esa
eramizning 227 yiligacha mavjud bo ldi.). Antiox III bu
ʻ davlatlarni bo ysundirish ʻ
uchun mil. avv. 212-205-yillarda sharqqa yurish qildi. Yurish davomida
xarajatlarni qoplash uchun Antiox III Ekbatanadagi Anaxita ibodatxonasini taladi.
Yurish natijasida Parfiya qayta bo ysundirildi, Yunon-Baqtriya uning shaharlarini
ʻ
ikki yil natijasiz qamal qilish bilan rasman Salavkiylar hokimiyatini tan oldi.
Antiox qo shinlari Hindikush tog laridan o tib Hindiston yerlariga bostirib kirdi va
ʻ ʻ ʻ
mahalliy hokim bilan shartnoma tuzilib Antiox Hind jangovar fillariga ega bo ldi.
ʻ
6

Antioxning bu yurishi salavkiylar davlatining yemirilishini vaqtincha
to xtatdi. U markaziy hokimiyatni mustahkamladi. Kichik Osiyoning katta qismiʻ
bosib olindi va Kelesiriyani Misrdan batamom tortib oldi. Kuchayib ketgan
Salavkiylar davlati Pergam va Rodosni xavfsizligiga jiddiy xavf sola boshladi.
Pergam va Rodos Antiox III dan shikoyat qilib, Rimdan yordam so radi. Rim ham
ʻ
Antiox III saroyiga mashhur Karfagen qo mondoni Gannibalni maslahatchi bo lib
ʻ ʻ
turganidan norozi edi. Mil. avv. II asr boshlarida Salavkiylar bilan Rim
respublikasi o rtasida Yunoniston uchun raqobat boshlandi. Mil. avv. 189-yilda
ʻ
Rim bilan bo lgan urushda Antiox III qo shinlari yengildi. Mamlakat hududlarida
ʻ ʻ
norozilik Salavkiylarning zulmiga qarshi qo zg olon va isyonlar boshlanib ketdi.
ʻ ʻ
Yunon-Baqtriya va Parfiya o z mustaqilliklarini qayta tikladilar va
ʻ
Parfiya g arbga tomon yurish qilib Salavkiylar hududlarini bosib ola boshladi.
ʻ
Midiyada satrap Timarxning isyon ko tarishi bu viloyatni parfiyaliklar tomonidan
ʻ
bosib olinishiga yordam berdi. Bundan tashqari parfiyaliklar fors va Elamni
egalladilar.
Antiox III ning o g illaridan biri Antiox IV (Mil. avv. 175-yilda) shijoatli
ʻ ʻ
hukmdor bo lib, davlat hokimiyatini bir qadar mustahkamlashga erishdi. Uning
ʻ
boshqaruvi davrida mamlakatda podsho san’at va madaniyatga homiylik qildi 3
.
Shuhratparast Antiox IV Salavkiylar davlatining o tmishdagi kuch-qudratini
ʻ
tiklashga urindi. Mamlakat ichida bir qadar ijtimoiy siyosiy barqarorlikni vujudga
keltirib, uning hududini kengaytirishga harakat qildi. Antiox IV Misrni bosib
olish uchun kuchli qo shin bilan yurish boshladi. Yo lda uni Rimning Misrdagi
ʻ ʻ
elchisi Gay Popiliy Lena to xtatadi. Aytishlaricha Salavkiylardan ko ra qudratli
ʻ ʻ
bo lgan Rim elchisi
ʻ Antiox IV o tirgan joyni ʻ atrofida doira chizib, Rimning
talabi bajarilmaguncha (Misrga yurishni to xtatish) Antiox IVni
ʻ doira ichidan
chiqib ketishini taqiqladi. Natijada rimliklarning tazyiqi ostida Misr yurishi
to xtatiladi.
ʻ
3
Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo lishi. – Guliston, 1998. –
ʻ
b.76.
7

Salavkiylar davlatining yemirilish jarayoni tezlashib ketdi. Mil. avv. I asr
boshlarida Yahudiya o z mustaqilligini qo lga kiritdi. Natijada Salavkiylar davlatiʻ ʻ
hududi Suriya, Finikiya va Klikiyaning bir qismi bilan chegaralanib qoldi. Mil.
avv. 64-yilda Salavkiylar davlatining qoldiqlari Rimga Suriya provinsiyasi sifatida
qo shib olindi.
ʻ Sharqiy Pont, Paflagoniya, Galatiya, Kappadokiya, Armaniston va
Kommagen rimliklarga vassal bo lgan mahalliy hokimlar qo lida qoldi.
ʻ ʻ
Ptolemeylar Misri Salavkiylar davlati bilan bir qatorda Makedoniya ellin
dunyosining katta davlatlaridan biri edi. Diadoxlar urushlaridan so ng Makedoniya
ʻ
tushkunlik holatida edi. Aholini katta qismi Iskandar yurishlari davrida sharqqa
ko chgan edi. Antigonidlar olib borgan doimiy urushlar shimoldagi varvar
ʻ
qabilalarini xavfi makedon iqtisodi va davlatini zaiflashtirdi. Antigonidlar xo jalik
ʻ
hayotini qayta tiklash, aholini ko paytirishga e’tibor berishga
ʻ majbur bo ldilar. ʻ
Shu sababli yangi shaharlar qurilib, eskilari qayta tiklandi, bo sh yotgan
ʻ yerlarga
aholi ko chirildi, konlar qazildi. Kemasozlik rivojlandi, qurilish yog ochlari
ʻ ʻ
bilan qizg in savdo qilindi.
ʻ
Iqtisodiyotni asosini erkin dehqon mehnati yetakchi bo lgan qishloq
ʻ
xo jaligi tashkil etar edi. Podshoga faqat o rmon va qazilma boyliklar tegishli edi.
ʻ ʻ
Ellin Makedoniyasiga podsho hokimiyati ba’zi bir eski belgilarini meros qilib oldi:
qo shin yig ini avvalgidek podshoni taxtga chiqish vaqtidagi o z ahamiyatini
ʻ ʻ ʻ
saqlab qoldi, u oliy sudya rolida chiqar edi.
Makedoniyadagi beqaror vaziyat Iskandar vafotidan keyin qariyb ellik yil
davom etdi. Mil. avv. 276-yilda Kassandrning nevarasi, galat (kelt)lar hujumini
ikki marta qaytargan. Yunonistondagi vaziyatni barqaror qilgan Antigon 276-yilda
taxtga chiqdi. Antigon va uning avlodlari Makedoniyani Rim bosib olgunga (mil.
avv. 168-yilgacha) qadar boshqardilar. Antigonidlar uchun Yunonistonni
bo ysundirib turish juda qiyin siyosiy muammo edi
ʻ 4
.
4
Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. –
153.стр.
8

Bu davrda manfaatlari bir-biriga zid bo lgan yunon polislariʻ turli ittifoqlarga
birlashib, urush olib borar edilar. Makedoniya ham bir necha yunon polialri kirgan
Ellin ittifoqiga boshchilik qildi va yunon shaharlari ichki ishlariga faol aralashdi.
Rim va Ptolemeylar yunon polislarini Makedoniyaga qarshi chiqishlarini
qo llab-quvvatladilar. ikkinchi puni urushlari vaqtida Makedoniya Gannibal
ʻ bilan
ittifoq tuzdi. Bunga qarshi Rim Perga va Peloponnesning bir necha polislarini
Makedoniyaga qarshi chiqishga undadi. Natijada mil. avv. 215-206-yillar birinchi
makedon urushi yuz berdi. Karfagenni Gannibal ustidan g alabasi Makedoniya
ʻ
podshosi Filipp V ni Italiyaga yurish xavfini yo q qildi.
ʻ
G ayratli podsho Filipp V
ʻ Salavkiylar bilan ittifoq bo lib zaiflashgan ʻ
Ptolemeylarni Kichik Osiyo va Egey mulklarini bosib oldi. Italiya, Pergam va
Rodos bunga qarshi chiqib Rimdan yordam so radilar. Natijada ikkinchi makedon
ʻ
urushi (mil. avv. 200-197 yillar) boshlandi. Fessaliyadagi mil. avv. 197-yildagi hal
qiluvchi jangda Makedoniya yengildi. U Yunoniston va Kichik Osiyodagi
barcha mulklaridan ajraldi.
Filipp V ning o g li Persey (mil. avv. 179-168 yillar) makedoniyani avvalgi
ʻ ʻ
qudratini qayta tiklashga urindi. Ammo Rim bilan urushda (uchinchi makedon
urushi mil. avv. 171-168 yillar) Pidna yonidagi jangda yengildi. Makedoniya
hududi g oliblar o rtasida to rt okrugga bo lindi. Mil. avv. 148-yilda
ʻ ʻ ʻ ʻ
Andriskni Rimga qarshi qo zg olonidan so ng Makedoniya
ʻ ʻ ʻ Rim provinsiyasiga
aylantirildi.
Mil. avv. 287 yil Pergam Salavkiylar davlati tarkibiga kirdi. Mil. avv. 240
yil Salavkiylar noibi Attal I Pergamni mustaqil deb e’lon qilib, podsholik tojini
kiydi. Uning asosiy hududi Kichik Osiyoning shimoliy g arbiy qismi va Misiya
ʻ
viloyatidan iborat edi. Attalidlar sulolasi hukmdorlarining faol tashqi siyosati
hamda mohir diplomatiya sababli Pergam davlatining hududi mil. avv. II asr
boshlarida g arbiy Kichik Osiyoning Troada, Lidiya, Kariya va Likiyani qo shib
ʻ ʻ
olinishi bilan kengaydi. Bu hududlarda qadimdan rivojlangan yunon polislari
mavjud bo lganligi sababli rivojlangan iqtisodiyotga ega edi.
ʻ
9

Attalidlar tashqi siyosatda Sharqda Salavkiylar podsholigiga qarshi turib,
g arbda kuchli ittifoqchi sifatida Rim davlatiga tayandilar va bu amalda Pergamniʻ
Rim respublikasiga tobe bo lishga olib keldi. Attal I (mil. avv. 241-197-yillar)
ʻ
galatlar ustidan g alaba qilib, Rim bilan ittifoq tuzdi. U birinchi va ikkinchi
ʻ
makedon urushlarida (mil. avv. 215-205-yillar va 200-197-yillar) rimliklar
tomonidan ishtirok etdi. Rimliklar homiyligi yordamida Pergam podsholigi Kichik
Osiyodagi barcha Salavkiylar mulklarini egallab oldi va o zining eng qudratli
ʻ
davriga kirdi.
Ammo Pergamning yuksalishi uzoq davom etmadi. Attal II va Attal III
hukmronliklari davrida Rim Pergam jamiyatining hukmron tabaqalariga kuchli
ta’sir o tkazgan holda podsholikning ichki va tashqi siyosatiga faol aralasha
ʻ
boshladilar. Oqibatda mil. avv. 133-yilda vafot etgan Attalidlar sulolasining
so ngi podshosi Attal III vorisi bo lmaganligi sababli o z davlatini rimliklarga
ʻ ʻ ʻ
vasiyat qilishga majbur bo ldi.
ʻ
Bunga javoban Pergam jamiyatining quyi tabaqalari podsho Evmey IIning
noqonuniy o g li Aristonik boshchiligida qo zg olon ko tardilar. Qo zg olonni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
grek shaharlari aholisi qo llab-quvvatlamadi, natijada qo zg olonchilar yengildi.
ʻ ʻ ʻ
Aristonik mil. avv. 129-yilda rimliklar tomonidan qatl qilindi. Vasiyat qilingan
podsholik o rniga Rimning Osiyo provinsiyasi tashkil etiladi.
ʻ
Pergam Ellin dunyosining iqtisodiy jihatdan rivojlangan markazlaridan biri
edi. Qulay iqlim va tabiiy sharoit qishloq xo jaligini intensiv rivojlanishiga
ʻ
imkoniyat yaratdi. Pergam O rtayer dengizi hududi aholisi uchun qishloq xo jaligi
ʻ ʻ
mahsulotlari yetkazib beradigan markazlardan biriga aylandi. Qul mehnatidan
unumli foydalanildi. Pergam shaharlari dengiz savdosi yo llarida turganligi uchun
ʻ
mamlakatning boy xom ashyolari (metal, yog och, smola, teri, jun) Pergam
ʻ
hunarmandchilik mahsulotlari, jumladan Pergament qog ozi, butun O rtayer
ʻ ʻ
dengizi ehtiyojlarini qondirdi 5
.
5
Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. – 212.стр.
10

Attalidlar sulolasi podsholari savdo-hunarmandchilikka homiylik qildilar,
yunon tipidagi yangi shaharlarga asos soldilar. Bu shaharlar eski shaharlar bilan bir
qatorda tezda iqtisodiyot va madaniyat o choqlariga aylandilar.ʻ
Attalidlar fan, adabiyot va san’atga faol homiylik ko rsatdilar. Podsholik
ʻ
poytaxtida galatlar ustidan g alaba sharafiga ulkan Zevs ibodatxonasi qurildi,
ʻ
Evmen II mashhur Pergam kutubxona binosini barpo qildi. Bu kutubxona antik
mualliflar asarlari to plami, hamda filologiya maktabiga ega bo lib, mashhur
ʻ ʻ
Iskandariya kutubxonasi bilan raqobat qildi.
Antik mualliflarning ma’lumotlariga ko ra ellin davrida Yunonistondan
ʻ
aholining katta qismi sharqqa ko chdi. Faqat Afina va Korinf o z
ʻ ʻ
ahamiyatini saqlab qolishga urindilar.
Yunoniston hududidagi talonchilik urushlari iqtisodiy hayotni butunlay
izdan chiqardi. Ijtimoiy ziddiyatlarni keskinlashtirdi. Bu esa og ir qarama –
ʻ
qarshiliklarni tug dirdi. Spartada bu ziddiyatlarni bartaraf etish uchun podsholar
ʻ
Agis IV va Kleomen II lar islohotlar o tkazishdi. Qarzlarni bekor qilishga harakat
ʻ
qilindi, yersiz spartaliklarga yer taqsimlandi 6
.
Mil. avv. III asrda yerlarni qayta taqsimlash harakati Yunonistonga avj oldi.
Argosda tiran Aristomax, Megalopolda Aristodemni qo llab quvvatlashdi. Mil.
ʻ
avv. III asr o rtalarida Xios va Teri orollarida norozilik harakatlari kuchayib ketdi.
ʻ
Yunonistonning madaniy o choq sifatidagi shuhratini Afina qo llab
ʻ ʻ
quvvatlab turdi. Afinada yunon falsafasi o qitildi. Bu yerda bir qancha an’anaviy
ʻ
haykaltaroshlik maktablari mavjud edi.
Orollar ichida eng gullab yashnagani Rodos edi. Rodos Ptolemeylar
Misridan o z mustaqilligini saqlab qoldi. Rodos kemalari Egey dengizini
ʻ
qaroqchilardan tozaladi. Uning kemalari Suriya, Kichk Osiyo, Attika orollaridan,
Qora dengiz qirg oqlaridan mahsulotlarni tashidi. Rodosdan xurmo va asal Misrga
ʻ
chiqarildi.
6
Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo lishi. – Guliston, 1998. –
ʻ
b.78.
11

San’at gullab yashnadi. Mahalliy haykaltaroshlik maktablari
shakllandi. Ayniqsa “Ilonlar bilan kurashayotgan Laokoon va uning o g illari”ʻ ʻ
haykal guruhi mashhur edi. Esxin asos slogan Rodos notiqlik maktabi faoliyat
ko rsatdi. Mil. avv. II asr oxiri I asr boshida bu erda mashhur notiq Molon mashhur
ʻ
Sitseronning o qituvchisi ta’lim oldi.
ʻ
Rodos homiyligida orollarga ipakchilik va vinochilik markazi, Kosda
mashxur tabiblar maktabi faoliyat ko rsatdi.
ʻ
12

II.BOB. SALAVKIYLAR HUKMRONLIGI DAVRIDA O RTAʻ
OSIYO XALQLARINING IJTIMOIY-IQTISODIY MUNOSABATLARI
Miloddan avvalgi lV -lll asrlar har bir tarixchi uchun shubhasuz qiziqarli
davr hisoblanadi.Aleksandr Makedonski vafotidan so ng uning ulkan imperyasi
ʻ
parchalandi va bu imperyaning bir qismiga Salavka o z davlatchiligiga asos soladi.
ʻ
Salavkiylar davlati - Yaqin va O rta Sharkdagi yirik davlat (mil. av. 312— 64).
ʻ
Aleksandr tuzgan saltanat tanazzulga uchragach paydo bo lgan. Salavk I Nikator
ʻ
(yun. Seleukos Nikator — "Muzaffar") (mil. av. 358/ 354—281/280)—
Salavkiylar davlati va sulolasi asoschisi. Makedoniyalik mashhur Antioxning
o g li. 326-yil Aleksandrning Hindistonga qilgan yurishlarida mashhur sarkarda
ʻ ʻ
sifatida nom chiqardi. Aleksandr o lgandan keyin uning safdoshlari (diadoxlar)
ʻ
bilan taxt uchun shafkatsiz kurash olib bordi. Miloddan avvalgi 321-yil Bobil
satrapligini boshqarish unga topshirilgan. Miloddan avvalgi 312-yilga kelib
("salavkiylar erasi"ning boshlanishi) bu yerda mustahkam o rnashib olgach,
ʻ
Midiya, Suziana va Forsiya (Persida)ni, keyinchalik Baqtriyani ham o z mulkiga
ʻ
qo shib oldi va o zini shoh deb e lon qildi
ʻ ʻ ʼ 7
.
Taxminan miloddan avvalgi 305- yilda Hindistonga muvaffaqiyatli yurish
qildi, lekin G arbdan tashvishli xabar olgandan so ng, hind shohi Chandragupta
ʻ ʻ
bilan 500 fil evaziga sulh tuzdi va egallab olgan hududni qaytarib berdi. Ipsdagi
jang (mil. av. 301-yil) natijasida (diadoxlar o rtasida yer bo linganda)
ʻ ʻ
Mesopotamiya va Suriyani oldi. Mil. avv 281-yil Lisimaxni tormor qilib Kichik
Osiyoning deyarli hamma hududini egallab oldi. Poytaxtlari — Dajla daryosi
bo yidagi Salavkiya (300-y. gacha), 300-y. dan — Oront daryosi bo yidagi
ʻ ʻ
Antioxiya bo lgan.
ʻ
Davlatning nomi hukmronlik qilgan sulola nomidan olingan. Ba zan, asosiy
ʼ
hududining nomi bilan Suriyapodsholigi deb ham yuritilgan. Salavk I Midiya,
Suziana, Forsiya (Persida) keyinchalik O rta Osiyoning jan. — Baktriyanp bosib
ʻ
olgan. Mil. av. 301-y. Mesopotamiya va Suriya, mil. av. 281-y. Kichik Osiyo ham
7
Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. –
154.стр.
13

Salavkiylar davlatiga qo shib olingan. Salavkiylar davlati hududidan o tgan savdoʻ ʻ
yo llari (Kichik Osiyo va Suriyani Arabiston, Fors qo ltig i, O rta Osiyo,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Hindiston va Xitoy bilan bog lagan) ichki va tranzit savdoning kuchayishi va
ʻ
hunarmandchilikning rivojlanishiga sabab bo ldi.
ʻ
Salavk I mil. av. 293-y. da o g li Antiox I ni O rta Osiyoyerlariga hokim etib
ʻ ʻ ʻ
tayinlaydi. Salavk I Makedoniyaning podshosi bo lish maqsadida Frakiya va
ʻ
Makedoniya tomon yurish boshlagan. Lekin, Ptolemey Lagning o g li Ptolemey
ʻ ʻ
Keravn tomonidan o ldirilgan. O rta Osiyoning bir qancha muhim siyosiy va
ʻ ʻ
ijtimoiyiqtisodiy voqealari Salavk I, ayniqsa, Antiox I hukmronligi bilan bog liq.
ʻ
Bu davrda Baqtriya hayotida dastlabki tangalar — oltin, kumush, mis draxma va
tetradraxmalar zarb qilina boshlanadi 8
.
Salavkiylar davriga oid tangalar Termiz, Taxti Sangin, Denov, Kampirtepa,
Afrosiyobdan topilgan. Salavkiylar davlati markazidan chetda bo lishiga qaramay,
ʻ
O rta Osiyo ushbu davlatning eng muhim qismi bo lib, harbiystrategik va iqtisodiy
ʻ ʻ
ahamiyatga ega edi. O rta Osiyo bo ylab o tgan savdo yo llari bo yida shaharlar va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qishloklar qurdirilgani bejiz emas. Ma muriy boshqaruv jihatdan davlat
ʼ
satrapiyalarga (manbalar 20—30 ta dan 72 tagacha satrapiya bo lganligi haqida
ʻ
ma lumot beradi) va nisbatan kichik hududiy birlashmalar — eparxiya, gipparxiya,
ʼ
tonarxiyalarga bo lingan. Yunon hokimlari va ular atrofida to plangan yunon
ʻ ʻ
zodagonlar bilan birga mahalliy zodagonlar ham hokimlik qilar edilar. Salavkiylar
hokimiyati, avvalo, O rta Osiyodagi harbiy manzilgohlarda joylashgan harbiy
ʻ
kuchlarga tayanar edi.
Mil av. III asrning o rtalariga kelib Salavkiylar davlatida hokimiyat uchun
ʻ
o zaro kurashlar avj olib ketadi. Bu esa O rta Osiyoda Salavkiylar hokimiyatining
ʻ ʻ
barham topishiga olib keldi va mil. avv. 250-y. da Salavkiylar davlatidan dastlab
Parfiya keyin esa YunonBaqtriya podsholigi ajralib chiqdi.Salavkiylar podshohi
Antiox III Parfiyani 209-yilda bosib oladi. Biroq salavkiylar davlatining
zaiflashgandan foydalanib, Parfiya tezda o z mustaqilligini tiklab olgan.
ʻ
Antiox I davridan keyin mil. avv. III asr o rtalarida Baqtriya, So g diyona va
ʻ ʻ ʻ
8
Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. – 216.стр.
14

Parfiya ajralib chiqdilar, Vifiniya, Paflagoniya, Kappadokiya va Galatiya kabi
davlatlar paydo bo ldi, Antiox III bu davlatlarni bo ysundirish uchun mil. avv.ʻ ʻ
212-205-yillarda sharqqa yurish qildi. Yurish davomida xarajatlarni qoplash uchun
Antiox III Ekbatanadagi Anaxita ibodatxonasini taladi. Yurish natijasida Parfiya
qayta bo ysundirildi, Yunon-Baqtriya uning shaharlarini ikki yil natijasiz qamal
ʻ
qilish bilan rasman Salavkiylar hokimiyatini tan oldi.
Antiox qo shinlari Hindikush tog laridan o tib Hindiston yerlariga bostirib
ʻ ʻ ʻ
kirdi va mahalliy hokim bilan shartnoma tuzilib Antiox Hind jangovar fillariga ega
bo ldi.Antiox III ning o g illaridan biri Antiox IV (Mil. avv. 175-yilda) shijoatli
ʻ ʻ ʻ
hukmdor bo lib, davlat hokimiyatini bir qadar mustahkamlashga erishdi. Uning
ʻ
boshqaruvi davrida mamlakatda podsho san’at va madaniyatga homiylik qildi.
Shuhratparast Antiox IV Salavkiylar davlatining o tmishdagi kuch-qudratini
ʻ
tiklashga urindi. Mamlakat ichida bir qadar ijtimoiy siyosiy barqarorlikni vujudga
keltirib, uning hududini kengaytirishga harakat qildi.
Miloddan avvalgi 302-yildagi Suriya, Kichik Osiyo va Mesopatamiya
viloyatlari uchun Salavka bilan Antigon o rtasidagi jang bir yilga cho ziladi, bu
ʻ ʻ
jang Salavkaning yorqin g alabasi bilan yakunlanadi. Ana shu tariqa Iskandar
ʻ
saltanatining katta qismi Salavka qo li ostida birlashadi.
ʻ U mustaqil siyosat olib
bordi , satrapliklarni maydalab yubordi, ularni sonini 72 taga yetkazdi. Salavkaning
maqsadi satrapliklarning qudratini pasaytirish va ular ustidan hukmronlikni
kuchaytirishdan iborat edi. Ammo Salavka I ning o g li Aktiox I davrida
ʻ ʻ
satrapliklar yana yiriklashtirildi.
Miloddan avvalgi 293-yilda Salavka o z poytaxtini Bobildan Suriyaga —
ʻ
Antioxiyaga ko chiradi
ʻ 9
.
Satraplar qo lida katta hokimiyat bo lgan, ammo ularda oliy harbiy
ʻ ʻ
hokimiyat yo q edi. Oliy harbiy hokimiyat markaziy hukmdor podshoh ixtiyorida
ʻ
bo lgan. Bu markaziy hokimiyatning ustunligini ta’minlash uchun zarur edi.
ʻ
9
Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. –
156.стр.
15

Ammo bu boshqaruv usuli sharqiy viloyatlarda keyinchalik buzilgan bo lsa-da,ʻ
g arbiy viloyatlarda saqlangan edi.
ʻ
Salavkiylar hokimiyatni Sharqdagi harbiy manzilgohlarda joylashgan
yunon-makedon qurol aslahalari bilan qurollangan , mahalliy xalqlarni vakillari
harbiy kuchlariga tayangan edi. Yunon-makedon hokimiyatini mustahkamlash
maqsadida Sharqda ko plab harbiy tayanch nuqtalarni barpo etish Iskandar davrida
ʻ
boshlangan edi.
Salavkiylar o zlariga tobe o lkalarda g oyat qattiq qo llik siyosatini olib
ʻ ʻ ʻ ʻ
borganlar. Agar Aleksandr qaram yerlariga axoliga nisbatan, murosasozlik yo li
ʻ
bilan ham siyosat yurg izgan bo lsa, Salavkiylar aksincha mahalliy axolini, uning
ʻ ʻ
madaniyatini umuman inkor etish , noiblarni faqat yunonliklar orasidan tayinlash,
mahalliy boshqaruvda ko plab harbiy istexkomlar, inshootlar qurib, harbiy kuch
ʻ
orqali axolini bo ysindirib turish tadbirlariga zo r berganlar
ʻ ʻ 10
.
Aleksandr yunon va mahalliy madaniyatlarini o zaro uyg unlashtirishdagi
ʻ ʻ
say harakatlari bo lganini bilgan holda, Salavkiylar aksincha tobe xalqlar orasida
ʻ
faqat yunon madaniyatini targ ib etishni vazifa deb bilganliklarini qayd etish
ʻ
lozim.
Iskandar, O rta Osiyoda 12 ta shaharga asos solgan edi. Salavk I Nikotar
ʻ
asos slogan 75 ta shahar Salavkiylar davlatining asosiy tayanchi bo lgan.
ʻ
Salavkiylar davlati satrapliklarga bo lingan, tobe o lkalarni satraplar (noiblar)
ʻ ʻ
orqali boshqargan. Starteglar sobiq lashkarboshilardan tayinlangan bo lib, ular
ʻ
davlat mudofaasi va qo shinlarni tashkil etish bilan shug ullangan. Yunon
ʻ ʻ
tarixchisi Pomkey Trogning yozishicha, Salavka ba’zi joylarni muzokaralar
yo li
ʻ bilan egalladi , ammo Baqtriya, Parfiya, So g d yerlarida u qattiq qarshilikga ʻ ʻ
uchradi va og ir janglar olib borishga to g ri keldi. Malum bir vaqt
ʻ ʻ ʻ
o tgach
ʻ taxminan mill , avv, III asr o rtalarida Baqtriya Salavkiylar saltanati ʻ
tarkibidan ajralib chiqishga muvaffaq bo ladi. Markaziy Osiyo janubiy viloyatlarni
ʻ
Salavkiylar tomonidan bosib olinishi millodan avvalgi 306-yilga to g ri keladi. Bu
ʻ ʻ
10
Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo lishi. – Guliston, 1998.
ʻ
– b.80.
16

davrda qishloq ho jaligi, hunarmandchilik, savdo-sotiq ancha rivojlangan. Buʻ
hududlarda 75 ta shahar qurilgan. Antiox davrida Baqtriya hayotida dastlabki
tangalar-oltin , kumush, mis drham va tetradrhamlar (pul birligi) zarb qilingan.
Ellinlashtirish jarayoni boshlanadi. Ellinlashtirish – Sharqga yunon madaniyatining
yoyilishi jarayoni, aralash madaniyatining – yunon va mahalliy sharq
madaniyatining tashkil topish jarayonidir. Markaziy Osiyodagi viloyatlar
Salavkiylar davlati siyosiy tarixida yetakchi o rinlardan birini egallaydi. Salavka
ʻ
Iskandar davrida Spitamenning qizi Apamaga uylanadi. Qarindoshchilikni hisobga
olibmi , yoki boshqa maqsadni nazarda tutibmi, Salavka millodan avvalgi 293-yilda
o g li Antiox I ni Parfiya, Marg iyona, So g diyona, Baqtriya ya’ni Sharqga,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Markaziy Osiyo yerlariga hokim etib tayinlaydi. Bu viloyatlar Salavka davlati
iqtisodiyotida katta o rin tutar edi. Xorazm Salavkiylarga bo ysunmagan. Iskandar
ʻ ʻ
davrida ham Xorazm o z mustaqilligiga ega bo lgan. Antiox Spitamenning qizi
ʻ ʻ
Apamadan tug ilgan edi. Salavkaning to ng ich o gli ham bo lgan. Salavk va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Antiox O rta Osiyoda o z pozitsiyalarini mustahkamlashga alohida e’tibor
ʻ ʻ
qaratgan. Yunon muarrixlari Salavka I va Antioxlar O rta Osiyoga juda katta
ʻ
e’tibor berganliklarini yozadilar. Ko plab qal’a va shaharlar barpo etilgan va ular
ʻ
asosan greklar bilan to la bo lgan. Tarixiy manbalarga ko ra, Salavk 75 ta shahar
ʻ ʻ ʻ
qurdirgan. Eng olis shaharlardan biri Yaksart ortida joylashgan Antioxiya shahri
bo lgan. Taxminlarga ko ra, mazkur shahar hozirgi
ʻ ʻ Toshkent viloyati hududida ,
yoki Fag ona vodiysida joylashgan
ʻ 11
. Miloddan avvalgi III asrning 60-yillariga
qadar Baqtriyada Salavkiylarning zarbxonasi saqlanib qolgan. Bu zarbxonada oltin
va kumush tangalar zarb etilgan. Baqtriya, So g duyona va O rta Osiyodagi boshqa
ʻ ʻ ʻ
viloyatlarning iqtisodiy hayoti Salavkiylar davlatining g arbiy viloyatlaridan ancha
ʻ
farq qiladi. Salavka xalqaro savdo-sotiq ishlarini rivojlantirish masalasiga ham
katta e’tibor beradi. Ana maqsadda u Kaspiy bilan Qoara denizni bog lab
ʻ
Amudaryo orqali ‹‹Tosh minora›› ga yo l ochishga qaror qiladi. ( Beruniy fikricha
ʻ
‹‹Tosh minora›› yoki ‹‹Tosh shahar›› bu Toshkentdir.)
11
Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. – 218.стр.
17

Strabon bergan malumotlarga qaraganda Antiox Marg iyonada o z nomigaʻ ʻ
qurdirgan shahar − Antioxiyaning ko chmanchilarning tinimsiz xujumidan himoya
ʻ
qilish maqsadida Murg op voxasi atrofini 250 km devor bilan o rab olgan. Ammo
ʻ ʻ
ko chmanchilarning hujumlari bu bilan to xtamagan. Ular u yoki bu
ʻ ʻ
shahar devorlari ostida yoki ekinzor , dalalr hamda voha bog larida kutilmaganda
ʻ
paydo bo lar va yana tezda ko zdan g oyib bo lar edilar. Ana shunday og ir bir
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
vaziyatda Salavka I Hindistonga qarshi urush boshlaydi. Bu urush uning
mag lubiyati bilan yakunlanadi. Natijada Salavkiylarning O rta Osiyodagi
ʻ ʻ
obro siga putur yetadi, ularga qarshi qo zg olonlar boshlanadi. Salavkiylar og ir
ʻ ʻ ʻ ʻ
axvolga tushib qoladilar. Antiox mahalliy aslzodalarga bir qadar yon bosib , og ir
ʻ
vaziyatning oldini oladi. U Baqtriyada Sharqiy viloyatlar uchun davlatning o z
ʻ
pullarini zarb etishga kirishadi. Antiox nomi bilan Baqtriyada pul zarb etilishi
uning mustahkam davlat siyosatini olib borayotganligini ko rsatar edi. Miloddan
ʻ
avvalgi 280-yilda Salavka I vafot etadi. Salavkiylar davlatiga Antiox I bosh
bo ladi. Ana shu davrdan boshlab sharqiy viloyatlar Antiox I faoliyatidan chetda
ʻ
qoladi. Chunki g arbiy viloyatlardagi harbiy vaziyat uning qo shini bilan birga
ʻ ʻ
bo lishini taqozo etar edi.
ʻ
Ayni paytda g arbiy viloyatlarda ham vaziyat ko ngildagidek emas edi.
ʻ ʻ
Xullas, Salavka I vafotidan so ng davlatning zaminiga putur yetadi. Sharqiy
ʻ
viloyatlar oltin, fil lazuritlar bilan doim jarima to lab tursalar-da, ularning
ʻ
mustaqillikka intilayotganliklari sezilib turardi. Bu jarayon, xususan, miladdan
avvalgi III asr o rtalariga kelganda ko zga yaqqol tashlana boshladi.
ʻ ʻ
Bu davrda Baqtrita va Sug diyonada aholi daxqonchilik bilan shug ullanardi.
ʻ ʻ
Shaharlarning o sishi, hunarmandchilik va suv xo jaligining taraqqiyotiga ta’sir
ʻ ʻ
etgan. O rta osiyoning Salavkiylar davlati tarkibida bo lishi so zsiz sur’atda Ellin
ʻ ʻ ʻ
madaniyati ta’sirining o lka xalqlari orasida tarqalishiga sabab bo lgan omildir.
ʻ ʻ
Miloddan avvalgi III asrning o rtalarida Salavkiylar saltanati inqiroz sari yuzlandi.
ʻ
Sharqiy satrapliklar markaziy hokimiyatga bo ysunishdan
ʻ bosh tortib , mustaqil
siyosat yurgizishga intildilar.
18

Miloddan avval taxminan 250-yillarda saklarning ko chmanchi parnlarʻ
(dahlar) qabilasi Arshak boshchiligida Salavkiylar davlatidan ajralib chiqqan
Parfiyona yoki Parfiya satrapiyasiga bostirib kirganlar va Parfiyani so ngra qo shni
ʻ ʻ
Go rkaniya viloyatini ishg ol etganlar. Parfiya milodiy 3-asrning 20-yillarigacha
ʻ ʻ
mavjud bo lgan. Salavka II o z hokimiyatini qayta tiklash maqsadida olib borgan
ʻ ʻ
bir necha muvaffaqiyatsiz urunishlar miloddan avval 230-227-yillardan so ng
ʻ
Parfiyada Arshakiylar hukmronligini tan olishga majbur bo lgan. Salavkiylar
ʻ
podshohi Antiox III Parfiyani 209-yilda bosib oladi. Biroq salavkiylar davlatining
zaiflashgandan foydalanib, Parfiya tezda o z mustaqilligini tiklab olgan.
ʻ
Antiox IV Misrni bosib olish uchun kuchli qo shin bilan yurish boshladi.
ʻ
Yo lda uni Rimning Misrdagi elchisi Gay Popiliy Lena to xtatadi. Aytishlaricha
ʻ ʻ
Salavkiylardan ko ra qudratli bo lgan Rim elchisi Antiox IV o tirgan joyni atrofida
ʻ ʻ ʻ
doira chizib, Rimning talabi bajarilmaguncha (Misrga yurishni to xtatish) Antiox
ʻ
IVni doira ichidan chiqib ketishini taqiqladi. Natijada rimliklarning tazyiqi ostida
Misr yurishi to xtatiladi. Butun davlat inqirozga yuz tutib mil. avvalgi 64 yilda
ʻ
faqat hozirgi Suriya hududidan iborat bo lib qoldi va o sha yili Rim provinsiyasiga
ʻ ʻ
aylantirildi. O rta Osiyoning Salavkiylar davlati tarkibiga kirgan davri,
ʻ
yunonmakedon yurishlari paytida vayron bo lgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning
ʻ
tiklanishi hamda baqtriyaliklar, sug diylar, parfiyaliklarning bosqinchilarga qarshi
ʻ
birlashuv davri bo lib qoldi
ʻ 12
.
Salavkiylar davlatlari sharq tarixining muhim bosqichlaridan biridir. Bu
davrda o lkammiz xalqlarining davlatchilik, xalq xo jaligi va turmush tarzi moddiy
ʻ ʻ
va manaviy kelib chiqishi va qudrati strategik muhimligini ko rsatadi.
ʻ

12
Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo lishi. – Guliston, 1998.
ʻ
– b.82.
19

III.BOB. SAVALAVKIYLAR DAVRIDA DAVLAT BOSHQARUVI.
ELLIN MADANIYATI
Ellin madaniyati yunonlar va Sharq xalqlarining madaniy yutuqlarining
qo shilib ketishi natijasida shakllandi. Ellin dunyosining ma’naviy shakllanishigaʻ
davlatlarning ulkan hajmlari cheklanmagan podsho hokimligining mavjudligi,
shaharlarning amaldagi mustaqilligini yo qolishi o z ta’sirini o tkazdi.
ʻ ʻ ʻ
Bu davrda fan va texnika notekis rivojlandi. Davlat hokimiyati manfaatdor
bo lgan harbiy ish, kemasozlik, shaharlarni qamal qilish texnikasi va qurilish
ʻ
sohalarida eng katta yutuqlarga erishildi.
Ellinizm davrida yunon dunyosi sharq diniy tasavvurlarni qabul qila
boshladi. Misrda Kichik Osiyo xudosi Serapisga sig inish avj oldi. Misr mabudasi
ʻ
Isidani yunonlar Demetra sifatida qabul qildilar. Pergamda Frigiya ma’budasi
(Kibela – yerni onasi) bosh xudo sifatida qabul mqilina boshlandi.
Ellinlashgan sharq ilohlarining barchasi mistik va ekstatik edi. Yahudiy dini keng
tarqala boshlandi.
Yunonistonda yahudiy dini tarqala boshladi. Yunonlar bu monoteistik dinga
ishonib, uni qabul qildilar. Yahudiy diniga yangi qabul qilinganlar “prozelitlar”
deb ataldi. Ellin davlatlarida turli xudolar turli xalqlarning diniy e’tiqodlari keng
tarqaldi. Diniy tolerantlik shakllandi. Joylarda dinning universalligini namoyish
qilishga intilib barcha xudolarga atab ibodatxona-Panteon qurila boshlandi. Ana
shunday Panteon Iskandariyada qurildi 13
.
Ptolemeylar Misrida qadimgi firavnlar davrida bo lganidek podsho
ʻ
hokimiyatining mavqei kuchayib ketdi va Ellin sharqidagi boshqa mamlakatlardagi
kabi Misrda podsholarga sig inish yana boshlandi.
ʻ Ptolemey II Filadel’f o ziga va ʻ
o z singlisi Arsenoyaga sig inishga buyruq berib, o zi va sinhlisi sharafiga
ʻ ʻ ʻ
ibodatxonalar qurdirdi. Misrda Ptolemey III va uning xotini Berenikaga ham
sig inish keng yoyildi.
ʻ
O sha davr
ʻ falsafasida inson shaxsini o rganish ʻ muammosi birinchi o ringa ʻ
chiqa boshladi. Mil. avv. V-IV asrlarda ikki falsafiy maktab: yangi stoik va epikur
13
Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. – 220.стр.
20

maktablari vujudga keldi. Ular inson, shaxs nima, baxt nima degan savollar ustida
bosh qotira boshladilar. Stoiklar maktabining asoschisi faylasuf Zenon edi. Ular
Afinaning eng gavjum joyi bo lmish Agorada naqshin peshayvon “stoya” ostidaʻ
vaz aytib, o z tinglovchilariga ta’lim berar edilar (Bu maktabning nomi ham shu
ʻ
so zdan kelib chiqqan).
ʻ Stoizm yunon va sharq nazariyalarining sintezi edi. U
keng tarqalgan va shu bilan birga uzoq yashagan ellin falsafiy maktab edi. Stoiklar
hamma narsani shu jumladan fikr, so z, olov va shu kabilarni ham jism deb atar
ʻ
edilar. Butun olamni stoiklar rivojlanib turadigan olov deb hisoblashar edi. Stoiklar
barcha odamlar teng degan g oyani ilgari surdilar. Ular insonlar tabiat bilan mos
ʻ
holda yashab, baxt va ilohiylik topadi degan fikrni shakllantirdilar.
Mil. avv. IV asrda Afinada Epikur falsafa maktabi shakllandi. Faylasuf
Epikurning bog ida uning do stlari va shogirdlari to planib, falsafiy suhbatlar
ʻ ʻ ʻ
qurdilar. Bozorlar, maydonlar odamlar ko p bo lgan joylarda o z ta’limotlarini
ʻ ʻ ʻ
targ ib qilgan Stoiklarga aksan, Epikur tinch va sokin joyda tafakkur qilishni
ʻ
yo lga qo ydi. Epikurchilar baxtni mohiyati-azobning yo qligidir “Kimda kam
ʻ ʻ ʻ
ehtiyoj bo lsa, u kishida ko p farog at bo ladi”
ʻ ʻ ʻ ʻ 14
-degan tushunchani ilgari surdilar.
Mil. avv. III asrda yana bir falsafiy maktab skeptiklar maktabi shakllandi.
Bu maktabga Arastuning kichik zamondoshi Pirron asos soldi. Skeptiklar atrof
dunyoni bilib bo lmaydi, uning tabiati to g risidagi barcha nazariyalar xayol deb
ʻ ʻ ʻ
hisobladilar. Shuning uchun ular fizika bilan shug ullanmadilar, dunyoni bilish
ʻ
nazariyalarini yaratmadilar, lekin boshqa maktablar yaratgan nazariyalar tanqidiga
e’tibor berdilar. Ular “Barcha narsalarni hech qachon bilib bo lmaydi, ular haqida
ʻ
na haqiqatni, na yolg onni aytish mumkin emas” deb hisobladilar.
ʻ
Skeptiklar falsafiy oqimi tibbiyotga ta’sir qildi. Tabiblar kasalliklarning
sabablarini bilishlari mumkin emas, faqat bemor kasalligini kuzatish kerak.
Kasallikni kasalda dorilarni sinash bilan davolash zarur degan tushunchani
ilgari surdilar.
14
Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. –
162.стр.
21

Mil. avv. IV asrda falsafada yana bir maktab kiniklar paydo bo ldi. Buʻ
maktab asoschisi Antisfen, uning mashhur o quvchisi Diogen. Kiniklar tabiatga
ʻ
qaytish qulayliklardan voz kechishni talab qildilar; insonning qonun-qoidalari
tabiatga qarama-qarshidir deb, davlatni tan olmadilar.
Mil. avv. III-II asrlarda Arastu maktabida aniq va tabiiy fanlar o rganildi.
ʻ
Feosfrast avvalgi faylasuflarni, Menon tibbiy adabiyotni o rgandi. Evdem
ʻ
matematika va astranomiya tarixini yozdi. Feofrast “O simliklar
ʻ
tarixi” ,“O simliklar fiziologiyasi” asarlarini yozib ilmiy botanikaga, uning ustozi
ʻ
Arastu esa zoologiyaga asos soldilar.
Arastu Likmiyada o z o quvchilari bilan sayr qilib yurar va ular bilan
ʻ ʻ
falsafiy suhbat qilar edi. Shu sababli ular “peripateitiklar”(sayr qilayotganlar) deb
atalgan. Ptolemey I Soter Aleksandriyada ilmiy markaz Museyonni tashkil qildi.
Bu erda ulkan ming jildli kutubxona, botanika bog i, zoopark, xirurgiya
ʻ
laboratoriyalari, astronomik rasadxona, olimlar uchun o quv zali bor edi. Bu yerda
ʻ
matematika, fizika, astronomiya, jug rofiya va filologiya fanlari bo yicha kop
ʻ ʻ
olimlar tuplangan edi. Jumladan bu erda mashhur matematik Evklid (uning
“Boshlang ich geometriya”si ko p asrlar davomida 1700 marta chop etilgan)
ʻ ʻ
ishladi. Arximed yoshligidan bu erda o z faoliyatini boshladi
ʻ 15
.
Mil. avv. III-II asrda Pergida mashhur matematik Apollogiy ishladi.
Iskandariyada geograf Eratosfen, astranomlar Kono va Dosifeylar faoliyat
ko rsatdilar. Iskandar yurushlari qissachisi Aristobul, xarbiy boshliq Nearx
ʻ
yunonlarga boshqa mamlakatlar to g risida boy ma’lumotlar berdilar.
ʻ ʻ
Kirenalik Eratosfen fizik va matematik jug rofiyaga asos soldi. Samoslik
ʻ
Aristrax mil. avv. III asrda yerdan oygacha bo lgan masofani o lchab ko rdi. Xuddi
ʻ ʻ ʻ
shu davrda Iskandariyalik Ktesiy pnevmatik qo lda otadigan snaryadni kashf qildi.
ʻ
U yana suv soati, turli nasoslarni, gidravlik organ, olovga qarshi nasosni yaratdi.
Qal’alarni qamal qilish uchun mashxur taranlardan tashqari g ildiraklar
ʻ
ustiga o rnatilgan maxsus xarakatlanuvchi minoralar-geliorlar (shahar olarlar ham)
ʻ
15
Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo lishi. – Guliston, 1998.
ʻ
– b.84.
22

paydo bo ldi. Bu moslamalar dushman shaxri devorlariga baravar yoki balandroqʻ
qilib yasalar edi. Harakatlanuvchi minora ichida askarlar, zaxira o qlari va toshlar
ʻ
bilan otuvchi to plar joylashtirilgan.
ʻ
Savdo, dengiz kemalari takomollashtirildi. Ular ko pincha ochiq dengizda,
ʻ
okeanga ham chiqar edi. Mil. avv. II asrda yunon Gippal Hindistonga kemada safar
qilganida ilk bor musson shamollaridan foydalandi. Dengizchilikning rivijlanishi
mukammalroq portlar va savdo soxillarida ombor va boshqa yordamchi binolar
qurishni zarur qilib qo ydi.
ʻ
Ellin arxitekturasida umumiy va xususiy kishilar foydalanadigan binolar
ko pchilikni tashkil qilar edi. Klassik Yunonistonning arxitekturasida asosiy bino
ʻ
Pripter- xususiy uy bo lgan edi. Shaharlar odatda reja asosida qurilib, bir-birini
ʻ
kesishib o tadigan to g ri burchakli tik ko chalari bilan chiroyli ko rinar edi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 16
.
Mil. avv. I asrda Pontiy podsholigida ixtiro qilinib ishlab chiqarishda o z
ʻ
o rnini topgan suv tegirmoni ellinistik jamiyatida eng yuqori texnika yutug i edi.
ʻ ʻ
Kam sonli suv tegirmonlari bilan bir qatorda yuz yillar davomida xayvonlar kuchi
bilan aylantiriladigan tegirmonlar, yorg ichoqlar va xatto oddiy o girlar keng rasm
ʻ ʻ
bo lib keldi. Konchilik ishi texnika jihatidan eng qoloq va mehnatning eng og ir
ʻ ʻ
turi bo lib konlarda qullar, hukm qilingan jinoyatchilar, harbiy asirlar ko plab
ʻ ʻ
halok bo lar edi.
ʻ
Poytaxtlarda ilmiy markazlar va kutubxonalar vujudga keldi. Misrdagi
Iskandariya, Orontdagi Pergam, Antioxiya ellin dunyosining ilmiy va madaniy
markazi sifatida o z mavqeylarini saqlab qoldilar. Iskandariyada Ptolomeylar
ʻ
homiyligida o sha vaqt uchun g oyat katta kutubxona to plangan bo lib, ellin
ʻ ʻ ʻ ʻ
davrning oxiriga borib bu erda 70000 ga yaqin papirus o ramlari mavjut edi.
ʻ Bu
kutubxona o sha zamonga qadar to plangan yunon-sharq donishmandligining
ʻ ʻ
asarlarini to laroq ravishda o z ichiga olgan edi. Saroy qarshisida
ʻ ʻ
kutubxonadan tashqari Museyon-ilmiy muassasa ham tashkil qilinib, unda olimlar
uchun yotoqxona ham bor edi. Iskandariya olimlari matematika, tibbiyot va
16
Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. – 221.стр.
23

texnika fanlari sohasida erishgan yutuqlari bilan hamda mutaxasis-filologlar
sifatida dong taratdilar.
Ellin davrida fanlar differensiyalashib va sistemalashib bordi. Arestotelning
shogirdlari va muxlislari bo lmishʻ peripa tetiklar tarixi bu deffirensiyalash va
sistemalashish jarayonining yaqqol misolidir. Peripatetiklar falsafa maktabiga
rahbarlik qilgan Arastuning vorisi Teofrast faqat faylasufgina emas, balki olim
ham edi.
Teofrastdan keyin maktabga Straton raxbarlik qildi. Qadim zamonda u
“fizik” degan laqab olgan edi. Stratonning alohida xizmati shundan iboratki, u
tabiat xodisalarini tadqiq qilishda eksperiment usulini tadqiq qilishda ekspriment
usulini tadbiq etishda intilgan edi. Stratonning shogirdlari orasida Samos orolida
tug ilib o sgan ajoib astronom Aristarx bo lib u yer
ʻ ʻ ʻ va boshqa sayyoralar quyosh
atrofida aylanadi, degan farazni ilgari surdi. Lekin ilm-fanning o sha vaqtdagi
ʻ
darajasi va u o zi kashf etgan geliotsentrik sistemaning chinligini boshqa olimlarga
ʻ
ishonarli tarzda isbot qila olmas edi.
Iskandariya matematiklaridan birinchisi Evklid edi. U o z davri falsafasini
ʻ
erishgan yutuqlarini tizimga soldi, umumlashtirdi va tugalladi. Uning “Ibtido”
degan asosiy asari ikki ming yildan oshiq vaqtdan beri boshlang ich geometriya
ʻ
darsliklari uchun asos bo lib xizmat qilib kelmoqda.
ʻ
Taxt vorisi bo lg usi Ptolemey IV Filopatorning tarbiyachisi, Museyon
ʻ ʻ
kutubxonasining mudiri kirenalik Eratosfen atoqli geograf, astronom, matematik
va faylasuf edi. U yer aylanasi uzunligini kup darajada aniqlab, hisoblab chiqdi va
fizik-matematik geografiyaning asoslarini yaratdi. “Geografiya” atamasini ilk bor
Eratosfen ishlatdi.
Iskandariya birdan – bir fan markazi emas edi. Teofrast Afinada ishlagan.
Arximed Sirakuzada yashagan. Atoqli injener – ixtirochi bo lmish Arximed
ʻ
nazariy mexanikaning, gidrostatikaning sferik geometriya va trigonometriyaning
asoslarini yaratgan yirik nazariyotchi olim edi. U katta sonlarni hisoblab
chiqishning arifmetik metodlarini yaratishda dastlabki qadamlarni qo ydi. U atoqli
ʻ
astronom ham edi.
24

Mil. avv. III asrda tibbiyot ancha taraqqiy qildi. U Misrda anatomiyani
o rganish yutuqlaridan Misr va Bobilda dori- darmonlarʻ tayyorlash va tadbiq
qilishning ming yillik tajribasini o zlashtirdi. Yunon tibbiyoti nazariyasi va
ʻ
amaliyotini qadimgi sharq tajribasi bilan birga qo shish Iskandariyadagi tibbiyot
ʻ
maktabida o z ifodasinin topdi. Gerofil bu maktabning asoschisi hisoblanadi. U
ʻ
odamning tasviriy ifodasini yaratgan, diagnoz metodlarini aniqlagan, dori –
darmonlarga katta ahamiyat bergan tabib edi. U qisman Salavkiylar hududida
qisman Iskandariyada ishlagan edi.
Mil. avv. II asrda yashagan nikeyalik Gipparx atoqli astronom va geograf edi.
U bir qancha astronomik asboblarni takomillashtirdi va ixtiro qildi. Kecha –
kundizning tengligi kashfiyotini Gipparxga nisbat berdilar. Ammo bu kashfiyot
Bobilda qilingan bo lishi mumkin. U harakatsiz yulduzlar katalogini tuzdi. Bu
ʻ
katalogda 900 ga yaqin yulduzlar o z o rnini topgan. Gipparx taqvimni, yerdan
ʻ ʻ
oygacha bo lgan masofani, yer va quyosh massasi haqidagi bilimlarni aniqlagan
ʻ 17
.
Lekin ikkinchi tomondan bu mashhur olim samoslik Aristarxning
geliotsentrik nazariyasiga qarshi chiqqan va o z obro yi uchun geliotsentrik
ʻ ʻ
tizimini mustahkamlab kelgan. Lekin uning xatoligini tan olmagan. Gipparx
ekvatorni 360 ga taqsimlab, uzunlik va kenglik tushunchasini joriy qilgan. Mil.
avv. I asrda Geron mexanika bilan muvaffaqiyatli shug ullangan edi.
ʻ
Shaq va Yunon ma’daniyatini o zaro ta’sirida Bobil va Misrda
ʻ
tarixshunoslikning rivoji ko zga tashlanadi. Mil. avv. III asrning I yarmida bobillik
ʻ
kohin Beroesning “Xaldeya tarixi” va misrlik kohin Manefonning “Misr tarixi”
nomli asarlari yaratildi. Har ikkala asar ham yunon tilida bo lsada, maxalliy
ʻ
manbalar aosida yozilgan edi.
Afsuski ikkala asardan ham bizgacha faqat ayrim parchalar etib kelgan.
Manefon asarida esa, fir’avnlarning eng qadimgi zamonlardan to Iskandargacha
podsholar sulolalarini xronologik ro yxati berilgan.
ʻ
Ellin davrida fan sifatida adabiyotshunoslik kurtaklaridan filologik tanqid,
Gomerdan boshlab klassik mualliflar asarlarini asl nusxalarini qayta tiklash va
17
Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. – 222.стр.
25

sharxlash shaklida yuzaga keladi. Filologlar mantiqiy asosda yunon grammatika
tizimini ishlab chidilar.
Iskandariya museyoni yunon adabiyotining muhim markazi bo lib qoldi. Buʻ
erda va boshqa joylarda rivoj topgan adabiy oqim “Iskandariya adabiy oqimi” deb
nom olgan. Bu ellin jamiyati yuqori tabaqasining kayfiyatini ifodalagan poeziya
edi. Iskandariya shoirlarining boshlig i Kallimax edi. U museyon kutubxonasining
ʻ
mudiri va taxt vorisining tarbiyachisi edi. Kalllimax kutubxona katalogini
tuzdi. Shu bilan birga Kallimax mifologik, tarixiy va adabiy mavzularda yozilgan
hajm jihatidan kichik – kichik she’rlar muallifidir.
Kallimaxning kichik zamondoshi Feokrit Iskandariyadagi eng taniqli shoir
edi. U kichik – kichik lirik – dramatik poema g oyalar muallifi bo lib tarixga kirdi.
ʻ ʻ
Kallimax o z asarlarida qishloq va shahar hayotining tinch manzaralarini
ʻ
ideallashtirgan, cho ponlar hamda shaharlik erkak va ayollarning hissiy
ʻ
kechinmalarini madh etuvchi nozik lirikdir.
Iskandariya poeziyasidan tashqari, ellin davrida yangi attika komediyasi katta
ahamiyat kasb etdi. Attika komediyaning asosiy vakili Menandr edi. Misrda
topilgan papirus o ramlari tufayli uning komediyalari bizga ma’lum bo ldi.
ʻ ʻ
Menandr komediyalari syujeti oilaviy, maishiy, dramalardan iborat. Menandr
komediyalari baxtiyorlik bilan tamomlandi 18
.
Ellin davrida tasviriy san’at ajoyib yutuqlarga erishdi. Bu davrda yunon va
sharq an’analari bilan qo shilgan anchagina arxitektura yodgorliklari bunyod
ʻ
etilgan. Xashamat va ulug vorlikka intilish ularning ko plari uchun xos bo lgan
ʻ ʻ ʻ
xususiyat harakterlidir. Haykaltaroshlik san’ati bu davrda ancha ravnaq topgan edi.
Ammo uning mazmuni klassik davr an’analaridan farq qildi. Ma’budalar va
qahramonlarning ideallashtirilgan va umumlashtirilgan haykallari orqaga surilib
tabiiy tarzda gavdalantirilgan va tasvirlangan shaxsning individualligi yaqqol
ko rsatilgan portretlar oldingi qatorga o tdi. Ellin davrning haykaltaroshlari
ʻ ʻ
18
Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo lishi. – Guliston, 1998.
ʻ
– b.86.
26

yaratgan yakka va guruh tarzidagi haykallarda jismoniy va ruhiy azob, kurash,
g alaba, o lim tasvirlab ko rsatilar edi.ʻ ʻ ʻ
Peyzajni fan sifatida tasvirlab unda yoki uning o rtasida asosiy syujetni aks
ʻ
ettirish haykaltaroshlikda yangilik edi. Bu usul klassikaga ma’lum emas edi. Shu
bilan bir qatorda haykaltaroshlikda dabdabali yo nalish
ʻ mavjud bo lib, u ellin ʻ
hukmdorlarni haykallar soyasida namoyon bo lardi. Ellin haykaltaroshligida mil.
ʻ
avv. IV asrning ulug ,
ʻ mohir ustalariga borib taqaladigan bir necha yo nalishni ʻ
ko rish mumkin. Afinada va Iskandariya Praksitelga borib taqaladigan san’at
ʻ
asarlarini tomosha qilish uchun kiruvchi o ziga to q kishilarning didiga
ʻ ʻ
mo ljallangan
ʻ san’at asarlarini ko rishi mumkin edi. ʻ
Afroditaning va boshqa ma’budalarning yalang och haykallari bu yo nalishga
ʻ ʻ
xos xususiyatdir. Dramatizmda to la Pergam maktabi Skopasga borib taqalafi.
ʻ
Pergam mexrobining friz mazkur maktabni ajoyib yodgorligi bo lib, unda
ʻ
ma’budlarning gigantlar bilan kurashi tasvirlanadi. Bu pergam va boshqa ellin
davaltlarining jangovor galat (kel’t) qabilalari bilan olib borgan og ir
ʻ
kurashlarining ramzi edi. Rodos mashhur haykaltaroshlik maktabi Asippga borib
taqaladi. Bu maktabda asosan haykallar baquvvat atletlarning tasvirlaridan iborat.

27

XULOSA
Iskandar davlatini yaxlitligini saqlab qolishga uringan separat kayfiyatlarga
qarshi natijasiz kurashgan birdan-bir kishi Yevmen edi. U makedon podsholigining
“Qonuniy” podsholari nomidan harakat qilgan, qator sabablarga ko ra hech qandayʻ
hudud va qo shinga ega bo lmagan birdan-bir diadox edi. Lekin uning qo lida
ʻ ʻ ʻ
Iskandar sobiq davlatining turli shaharlarida bosib olingan katta miqdordagi
moliyaviy mablag lar bor edi. Yevmen ana shu mablag lar hisobiga katta yollanma
ʻ ʻ
qo shin to plab Bobil va Eronni bosib olishga urindi. Bu xavfga qarshi Antigon
ʻ ʻ
Bobil va Midiya satraplari Pifon va Salavk bilan ittifoq tuzdi va Yevmenga qarshi
yurish qildi. Mil.avv. 316-yilda Gabiyn yonida (Midiya va Eron chegarasi)
Yevmen bilan Antigon o rtasida hal qiluvchi jang bo ldi. Yevmenning yollanma
ʻ ʻ
qo shinlarning xoinligi jangni Antigon foydasiga hal qildi. Yevmen qo lga olinib
ʻ ʻ
qatl qilindi.
Mil.avv. 317-yilda Iskandarning onasi Olimpiada hokimiyatni Roksananing
o g liga qoldirish uchun Filipp Arridey va uning xotini Evridikani o ldirishga
ʻ ʻ ʻ
buyruq berdi. Shundan so ng uning o zi Kassandr tomonidan qatl qilinadi,
ʻ ʻ
Roksana va Iskandar IV Kassandrni asirligida bir necha yil ushlab turilib
o ldiriladi (Mil.avv. 311-yil yoki 310-yil). Yuzaga kelgan bu vaziyat diadoxlarni
ʻ
o z hududlarida o z podsholik hokimiyatlarini o rnatishga intilishlari uchun hech
ʻ ʻ ʻ
qanday rasmiy to siq qolmaganini bildirar edi
ʻ 19
.
Diadoxlar o rtasidagi urushlar uzoq davom etib, Yunoniston, Misr, Kichik
ʻ
Osiyo va Mesopotamiya asosiy jang maydonlariga aylandi. Mil.avv. 306-yilda
Antigonning o g li Demetriy Poliorket (“shaharlarni qamal qiluvchi”) makedon
ʻ ʻ
garnizonlarini Yunonistondan haydab yubordi, Afina va Megarada erkinlik va
demokratiya e’lon qilindi.
Mil.avv. 306-yilda Antigon, keyinroq Ptolemey, Lisimax, Salauk va
Kassandr o zlarini podsho deb e’lon qildilar. Aleksandr Makedonskiyyaratgan
ʻ
imperiya taxti uchun Aleksandr Makedonskiy diadox ( lashkarboshi) lari o rtasida
ʻ
o rtasida hukmronlikka intilish kayfiyati kuchaydi. Aleksandr
ʻ
19
Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. – 224.стр.
28

Makedonskiyvafotidan keyin diadoxlar–lashkarboshilar o rtasidagi kurashdanʻ
so ng Aleksandr Makedonskiydavlati 3 qismga bo linib ketadi. Misrda
ʻ ʻ
Ptolomeylar, Gresiya va Makedoniyada Antigonidlar, O rta еr dengizining sharqiy
ʻ
qismidan to shim.g arbiy Hindistongacha bo lgan xududlarda Salavkiy qo lida
ʻ ʻ ʻ
bo lgan
ʻ 20
.
Ushbu kurs ishi ma’lumotlaridan o rta ta’lim maktablari va oily ta’lim
ʻ
muassasalarida tarix fani mashg ulotlarida foydalanish mumkin.
ʻ
20
Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. –
168.стр.
29

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz’’T.:,,O zbekiston’’ 2016.ʻ
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T., 1998.
ʻ
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008.
4. Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo lishi. –
ʻ
Guliston, 1998.
5. Qorayev S. Toponimika. – T.: O zbekiston faylasuflari milliy
ʻ jamiyati, 2006.
6. Eshov B.J. O rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va
ʻ
texnologiya, 2008.
7. Madraimov A., Fuzailov G. Manbashunoslik. –T.: O zbekiston faylasuflari
ʻ
milliy jamiyati, 2008.
8. O zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova,
ʻ
E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O rta asrlar tarixi’’
ʻ
T.:Cho lpon.2008
ʻ
9. Azamat Ziyo O zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya
ʻ
bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000
10. Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020
11. Sagdullaev A.S. va boshq. O zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. –
ʻ
T., 2000.
12. С . А . Ҳайдаров . (2020). Ўзбекистон тарихини ўқитишда “ Зафарнома ” дан
фойдаланишни имкониятлари . Science and Education. 1(7). 192-198
13. Ҳайдаров Сулаймон Амирқулович . (2020). Тарих фанини ўқитишга оид
экологик муаммолар масаласи «Scientific Progress» 1(1). 12-17.
14. Ковалев С. И., A лександр Македонский, Л., 1937.
15. Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, №
5;
16. Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–
Л., 1948.
Internet ma’lumotlari:
1. hozir.org
2. arxiv.uz
3. vvv. history.ru.
4. www.lex.uz
5. http.//library.byu.edu/-rdh/euridocs.
6. http://history.hanover.edu/texts.htm.
7. www.gov.
30

Oʻrta Osiyo xalqlari salavkiylar hukmronligi davrida

Sotib olish