Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	22000UZS
Размер	4.4MB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	География

O’rta Osiyoda ilk kartografiya

Grafik tahlil geografik xaritalarda bajariladigan grafik konstruktsiyalar
yordamida hodisalarni o’rganishdan iborat. Bunday konstruktsiyalar profillar,
bo’limlar, blok-sxemalar va xaritalardan olingan boshqa majoziy-ramziy modellar,
shuningdek, turli grafik-diagrammalar, yo’nalishli atirgullar yoki yulduz
diagrammalari va boshqalar bo’lishi mumkin. Ular ko’pincha hodisalarning
gorizontaldan boshqa tekisliklarda joylashishini vizual tasvirlash uchun ishlatiladi,
masalan, vertikal tekislikda profillar va bo’limlar orqali, uch o’lchovli makonning
tekis tasvirida blok diagrammalar orqali, ko’pincha gorizontal va vertikal qismlarni
birlashtiradi va boshqalar. Profillar yer yuzasi relyefi, yer qobig ining geologikʻ
tuzilishi va boshqalarni o rganishda keng qo llaniladi. Geografik qobiq tarkibiy
ʻ ʻ
qismlarining vertikal tuzilishini ko’rsatadigan bo’limlar ularning yer yuzasi relyefi,
xususan, balandlik zonalari bilan aloqalarini o’rganish uchun qulaydir. Profillarni
birlashtirish sizga fazoviy tahlilga o’tishga imkon beradi, masalan, tekislash
yuzalarini aniqlash.
E’tibor bering profillar har qanday izoliniyalar va psevdo-izoliniyali xaritalar
yordamida, masalan, turli xil resurslar - tabiiy, mehnat va boshqalarning zichlik
xaritalari yordamida tuzilishi mumkin. Kosmosning istiqbolli tasvirini ta’minlovchi
blok-sxemalar yer yuzasi relyefi, geologik tuzilmalar, tuproq qoplami va boshqalar
o’rtasidagi bog’lanishlarni etkazish uchun qulaydir.
Grafik konstruksiyalarni avtomatlashtirish ularning masshtablarini,
oriyentatsiyasini va boshqa parametrlarini osongina o’zgartirish, turli grafiklarni
solishtirish va birlashtirish imkonini beradi va natijada ishni beqiyos tezlashtiradi va
grafik tahlil samaradorligini oshiradi.
Matematik jihatdan aniqlangan fazoviy modellar sifatida geografik
xaritalarning mohiyati ularning matematik usullarining samaradorligini oldindan
belgilab beradi - xaritalarda ko’rsatilgan hodisalarning yangi xususiyatlarini olish,
ularning o’zaro bog’liqligini o’rganish, matematik modellarni qurish va boshqa
maqsadlar uchun tahlil bo’ladi.
23

Birinchi navbatda Italiyada va O’rta yer dengizi va Qora dengizlarni qamrab
olgan. Portolanlarning (Portolan (yoki portolan) - Uyg'onish davrining dengiz
xaritasi) o’ziga xos xususiyati shundaki, ular bir qator nuqtalardan chizilgan kompas
chiziqlari bo’lib, bu o’sha paytda ixtiro qilingan kompasdan foydalanib kemalar
uchun, shu jumladan ochiq dengizda sayohatlarni rejalashtirishga imkon berdi.
Tabiiyki, dengiz kartografiyasining eng katta gullab-yashnashi XV-XVI asrlardagi
Buyuk Geografik Kashfiyotlar davrida sodir bo’lgan.
Yevropada monastir xaritalari portolanlardan biroz oldin paydo bo’lgan. K.A.
Salishchevning yozishicha “Monastir xaritalarining asosiy maqsadi ilohiy asarlarni
tasvirlash” degan edi. Masalan, Apokalipsis haqidagi sharhlar bilan birga kelgan
xaritada Beatus Nuhning uchta o’g’li o’rtasida to’fondan keyin Yerning bo’linishini
ko’rsatgan. Bunday xaritalar O’rta asrlarda ma’lum bo’lgan narsalarni, dunyoni faqat
eng qo’pol shaklda tasvirlaydigan rasm chizmalar. Dunyoning kartografik tasvirlari
ularning mualliflarini faqat diniy qarashlariga mos keladigan yoki ular baham ko’rgan
teologik g’oyalarni tushuntirib bergan darajada qiziqtirdi.
O’rta asrlarda kartografiyaning gullab-yashnashi 1512-1594 yillarda yashagan
flamand xaritografi Gerard Merkator nomi bilan bog’liq. U yaratgan dunyo
xaritasining silindrsimon teng burchakli proyeksiyasi uning nomi bilan atalgan va
hozir ham dengiz kartografiyasida qo’llanilmoqda. Bu proyeksiyada G. Merkator
o sha davrda ma lum bo lgan dunyo xaritasini tuzgan va bu xaritadan foydalanishʻ ʼ ʻ
bo yicha tavsiyalar ham bergan.
ʻ
Pyotr I hayotining so’nggi yillarida mamlakat hududini o’rganish bo’yicha
ishlar keng tarqaldi. Bu ishlarga I.K.Kirilov (1696--1772), keyinchalik
V.N.Tatishchev suratga olishning aniqligi va sifatini oshirishda katta rol o’ynadi.
Suratga olish ishlarini standartlashtirishda V.N.Tatishchev geografik ma’lumotlarni
to’plash va “Yer xaritalari” ni tuzishda ularni hisobga olishga katta e’tibor berdi.
Shunday qilib, u 1738 - yilda tuzilgan ko’rsatmalarda ikkita shunday pozitsiya
mavjud:
11

2.3. O ’ zbekistonda kartografiya va uni rivojlantirish istiqbollar
Boshqa fanlar qatori O’zbekiston kartografiyasi ham o’z tarixiga ega. Dunyo
kartografiyasining rivojida buyuk ajdodlarimiz Xorazmiy, Beruniy, Mahmud
Qoshg’ariy, Hofizu Abru, Mirzo Ulug’bek va boshqalar qoldirgan ilmiy meros hozirgi
kunda ham muhim ahamiyatga ega. Allomalarimiz boshlagan ilmiy izlanishlar o’z
natijalarini bermoqda. Hozirgi vaqtda O’zbekiston hududi yirik masshtabli topografik,
obzor topografik va obzor kartalar bilan to’liq ta’minlangan. Bu kartalar turli xil
loyihalash ishlarida, harbiy sohalarda har xil mavzuli karta va atlaslar tuzishda asosiy
kartografik manba bo’lib xizmat qilmoqda. O’zbekistonda kartografiya sohasidagi
asosiy ishlar 20-30- yillarda boshlandi desa bo’ladi.
Lekin unga qadar ham respublikamiz hududining ko’pchilik qismi yirik
masshtabli, topografik kartalar bilan ta’minlangan edi. Shu bilan bir qatorda
maktablar uchun o’quv tabiiy geografik kartalari ham chop etilgan. Respublikamiz
hududi sobiq Ittifoqda chop etilgan yirik kartografik atlaslarda ham o’z aksini topgan.
Ba’zi ekspeditsiyalarning materiallari asosida ham O’zbekiston hududining mavzuli
kartalari tuzilib, ulardan ilmiy hamda amaliy sohalarda foydalanilgan.
Ikkinchi jahon urushidan so’nggi dastlabki yillarda ko’proq, o’quv kartalar
tuzib nashr qilishga e’tibor berilgan edi. 1960-yillardan boshlab sohalar bo’yicha
mavzuli kartalar tuzishga kirishildi. 1961-yilda respublika qishloq xo’jaligi vazirligiga
qarashli «O’zdavyerloyiha» (O’zbekiston davlat yer loyihalash instituti)ning
kartografiya fabrikasida 1:1 mln masshtabli O’zbekistonning qishloq xo’jaligi kartasi
chop etilib, mavzuli kartalar nashr qilishni boshlab berdi. 1963-1965-yillarda yana
o’sha institut xodimlari tomonidan respublikamizning 21 ta devoriy kartalari
(geologiya, geomorfologiya, landshaft, tuproq, geobotanika, gidrografiya, aholi,
qishloq xo’jalik, paxtachilik, chorvachilik, sel va qor ko’chkilari, yaylov, transport
kartalari va boshqalar) chop etildi va O’zbekiston bu sohada boshqa mamlakatlardan
ilgarilab ketdi. 1963-yili respublikamizning birinchi ilmiy ma’lumotnomali atlasi -
39

bo ’ yicha referativ jurnal chop etila boshladi.
O ’ rta ma ’ lumotli kartograf va geodezist mutaxassislar tayyorlashda 9 ta
topografik texnikumlarning xizmati katta bo ’ ldi. 1970-yillardan boshlab kartografiya
sohasida regionlarni kompleks kartografiyalashga katta e ’ tibor berilib, yirik regional
atlaslar yaratildi. Masalan,Ukraina, Moldaviya, Armaniston, Gruziya, Ozarbayjon,
Tojikiston, O ’ zbekiston, Qozog ’ iston, Oltoy o ’ lkasi, Irkutsk, T yumen, Leningrad
oblastlari, Komi ASSR va boshqalarning atlaslari shular jumlasidandir. Geografiya
fanini o ’ rganishda kartografik asarlarning xizmatlari juda katta. Maktab uchun
maxsus o ’ quv geografik atlaslar va ayrim hududlarning o ’ quv-o ’ lkashunoslik atlaslari
(50 dan ortiq) chop etilib, o ’ quv kartografiyasining rivojlanishiga yo ’ l ochib berdi.
37

11-rasm. Devonu lug’otit-turk (Mahmud ibn Muhammad).
32

Asar geografik jihatdan ham muhimdir. Asarga ilova qilingan doiraviy karta
alohida ahamiyatga egadir. Bu karta bitta doiradan iborat bo’lib, hozirgi sharqiy yarim
sharga o’xshaydi. Kartaning ham arabcha, ham o’zbekcha nusxalari mavjud, arabcha
bosma nusxasining diametri 24 sm, o’zbekcha nusxasi 18 sm ( 11-rasm ). Karta rangli
qilib ishlangan va shartli belgilardan foydalanilgan. Masalan, dengiz va ko’llar to’q
yashil rangda, daryolar zangori rangda, tog’lar qalin qizil chiziqda, qum va cho’llar
sarg’ish tasma shaklida, shaharlar sariq doirachalar, mamlakat chegaralari qizil
rangdagi ingichka chiziqlar bilan tasvirlangan.
Najib Bakronning kartasi katta gazlamaga chizilgan. Kartadagi shartli belgilar
to’g’risida u shunday deb yozgan: «Kichik doiralar shaharlar o’rnidir». Bu doirachalar
yoniga o’sha shaharlarning nomi yozilgan. Dengizlar yashil rangda, nomi esa qizil
rangda, daryo va soylar qizil chiziqlar bilan, nomlari esa qizil rangda, tog’lar to’q qizil
rangda, cho’llar, qumliklar va toshloq yerlar sariq rangda, shimoldagi qorli o’lkalar oq
rangda tasvirlangan.
33

ajoyib olim va geograf sayyohlar geografiya va kartografiyaning rivojlanishiga juda
katta hissa qo’shganlar. Turkiston zaminida Xorazmning Sharq fani tarixidagi o’rni
juda muhimdir. Xorazmda aniq fanlar matematika, astronomiya, kartografiya, kimyo,
minerologiya, geografiya IX asrlarda yuksak darajada taraqqiy etgan.
Ilk Xorazm vohasining ko’zga ko’ringan mashhur olimlaridan Muhammad ibn
Muso al-Xorazmiy (qisqacha Muhammad Xorazmiy) Xorazmda tug’ilib Bag’dodda
vafot etgan. Ba’zi ma’lumotlarga ko’ra u 780-yilda tug’ilgan va 847-yilda vafot etgan
deb taxmin qilinadi ( 7-rasm ).
7-rasm. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy ( 780-847 yillar).
IX asr boshlarida podsho Ma’mun hukmronlik qilgan davrda (813-833-yillar)
Bag’dodda «Olimlar akademiyasi» «Bayt alhikma» (Donishmandlar uyi) tashkil
qilinib, unda juda ko’p O’rta Osiyolik olimlar ijod qilgan. Shu vaqtda Muhammad
Xorazmiy Bag’dod rasadxonasining Yer yuzi aylanasining uzunligini o’lchash uchun
1° yoy uzunligini aniqlash bo’yicha ekspeditsiyasiga (Mesopatamiyada) rahbarlik
qilgan.
27

2.2. Yangi davr kartografiyasi
XVIII asr boshlarida kartografiyada yangi davr boshlandi desa bo ’ ladi. Chunki
kartografik ishlar ilmiy yo ’ nalishlar asosida olib borila boshladi. Garbiy Yevropa
mamlakatlarida Fanlar akademiyalarining tashkil qilinishi bu sohaga ham o ’ z ta ’ sirini
ko ’ rsatdi. Masalan, Parij akademiyasi (1666), Berlin akademiyasi (1700), Peterburg
akademiyasi (1724) tashkil qilingan edi. Bu vaqtga kelib karta tabiiy resurslarni
o ’ rganishda hamda ulardan foydalanishda va harbiy ishlarda foydalaniladigan bo ’ ldi.
Pyotr I davrida maxsus geodezist kadrlar tayyorlashga e ’ tibor berilib, maxsus o ’ quv
yurtlari tashkil qilindi. Rossiya fanlar akademiyasi Geografik departamentining
kartografiyani rivojlantirishdagi xizmati katta bo ’ ldi. 1871-yilda A.P.Fedchenko
«Qo ’ qon xonligi va Pomir tog ’ lari » kartasini tuzib chiqdi.
Unda Farg ’ ona vodiysi, Oloy-Zarafshon o ’ lkasi hamda Pomir
orogidrografiyasini tasvirlagan edi. Rossiyada 1797-yilda tashkil etilgan
«Kartografiya deposi» kengaya bordi va 1822-yilda «Harbiy topografiya korpusi»ga
aylantirildi. Ushbu mahkama O ’ rta Osiyoda kartografik ishlarni olib borishda asosiy
rol o ’ ynadi. Mahkamaning T urkiston harbiy topografik bo ’ limi tomonidan topografik
manbalar asosida « Rossiyaning Osiyo qismi va janubiy chegara rayonlari» kartasi
tuzildi, u, asosan, amaliy, xo ’ jalik ishlar uchun mo ’ ljallangan edi. XX asr boshlarida
O ’ rta Osiyoda olib borilgan umumgeografik, geologik, geobotanik, iqlimiy va
gidrologik tadqiqotlar o ’ lkamiz kartografiyasining rivojlanishiga salmoqli hissa
qo’shdi.
Bu borada 1897-yilda Rossiya geografiya jamiyatining Toshkentda tashkil
etilgan Turkiston bo ’ limi tomonidan olib borilgan ishlarning ahamiyati katta bo ’ ldi.
Mashhur geograf L.S.Berg rahbarligida Orol dengizini o ’ rganish uchun maxsus
ekspeditsiya (1900 — 1906) uyushtirilib, dengiz har tomonlama o ’ rganildi va uning
yangi kartasi yaratildi. A.F. Marksning 1910-yili Peterburgda nashr qilingan
«Dunyoning katta atlasi»da O ’ rta Osiyoning mazmunli kartasi ham bor edi. Bu vaqtga
34

o’rganilayotgan hodisalar bilan umumiy tanishish va keyingi ish usullarini tanlash
uchun ishlatiladi.
Tashqi ko’rinishda sodda va hamma uchun ochiq bo’lgan vizual tahlil bir
vaqtning o’zida xaritani o’qish qobiliyatini, tahlil qilinayotgan hodisalarning
mohiyatini tushunishni va albatta, tegishli xaritalardan foydalanishni talab qiladi. Bu
aqliy ish bo’lib, uning muvaffaqiyati ijrochining intensivligi va tayyorgarligiga
bog’liq.
Vizual tahlil natijasi o’rganilayotgan hodisalarning tavsifi bo’lishi mumkin va
bu taqdim etishning mantiqiyligi va izchilligi, faktlarni tanlash va tizimlashtirish,
ularni tahlil qilish, umumlashtirish va yakuniy xulosalarni talab qiladi. Oldindan
o’ylangan tavsif sxemasi go’yo vizual tahlil qilish uchun algoritmni tashkil qiladi.
Kartografik tadqiqot usulining umumiy rivojlanishi bilan vizual tahlil uni
qo’llash doirasini kengaytirmoqda. U xaritalarning yangi turlariga (masalan, mineral
resurslarni bashorat qilish uchun foydalaniladigan metallogen xaritalar) taalluqlidir va
ayniqsa, tegishli xaritalarni birgalikda tahlil qilishda, kompleks xaritalashda,
shuningdek, uni yaratish jarayonida xarita variantlarini qiyosiy tahlil qilishda
samaralidir. Avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish va uni qo’llash statistik xaritalarni
tahlil qilish uchun juda samarali bo’lib, ular statistik ma’lumotlar jadvallarini vizual,
esda qolarli tasvirga aylantiradi, bu hodisalarni tahlil qilish va ularni rayonlashtirishni
osonlashtiradi.
Kartometrik tadqiqotlar xaritalar yordamida hodisalarning miqdoriy
xususiyatlarini o’lchash va hisoblash va olingan natijalarning to’g’riligini baholashni
o’z ichiga oladi. Koordinatalar, masofalar, uzunliklar, balandliklar, maydonlar,
hajmlar, burchaklar va azimutlar, qiyaliklar va boshqa topografik tavsiflarning
ta’riflari, bu ta’riflarning nazariyasi va amaliy usullari uzoq vaqtdan beri
kartografiyaning maxsus bo’limi - Kartometriyada ko’rib chiqilgan. Kartometrik
ishlarning assortimenti juda keng. Ular alohida obyektlarning o’lchovlariga
qisqartirilishi mumkin (masalan, daryo uzunligi) yoki massiv (barcha daryolarni o’z
21

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

4-rasm. Yu.M. Shokalskiyning fundamental asari “ Okeanografiya ”.
Yevropa Rossiyasining gipsometrik xaritalarini tahlil qilish bo’yicha katta
hajmdagi ishlarni D.N. Anuchin tomonidan yaratilgan xaritalar asosida o’rganilgan.
A.A.Tillo shuningdek, geologik xaritalar, u “ Рельеф поверхности европейской
части России представляет собой последовательное развитие представлений о
нем ” kitobida jamlangan relyefning rivojlanish qonuniyatlarini ajoyib geografik tahlil
qildi. E’tibor bering, xaritalar 19-asrgacha asosan umumiy geografik elementlarni aks
ettirgan. Tematik xaritalarni yaratish zarurati asosan ilmiy maqsadlarda paydo bo’la
boshladi. Xaritalarning mavhum tushunchalarni ko’rsatish qobiliyatini birinchilardan
bo’lib anglaganlardan biri A.Gumboldt edi. U yer yuzida ko’rish mumkin bo’lmagan
izotermiya tushunchasini kiritdi va ular asosida issiqlik taqsimotining hududiy
differensiatsiyasini qanday aniqlash va xaritada qayd etish mumkinligini ko’rsatib
berdi. Yerni iqlim rayonlashtirishga asos soldi. Keyinchalik, u o’simlik qoplamida
vertikal zonallikni o’rnatdi. V.V. Dokuchayevning asarlari ham xuddi shunday
yo’nalishda edi. Geografik xaritalardan keng foydalangan holda, tuproqlarning
genetik prinsipi va tuproq hosil bo’lish omillarini hisobga olgan holda ilmiy tasnifini
bergan. Shuningdek, u atrof-muhit komponentlarining zonalligi haqidagi g’oyalarni
umumlashtirdi va geografik zonalar haqidagi ta’limotni shakllantirdi.
14

Ov joylari va yer uchastkalari chegaralarini qayd qilish uchun xaritalar kerak
edi va bu ayniqsa yangi hududlarni o’zlashtirish paytida keng tarqalgan edi. Masalan,
Rim imperiyasida, keyingi cherkov mulklari va boshqalar. Sivilizatsiyaning eng
qadimiy markazlari - Mesopotamiya va Misrda - sug’orish inshootlarini qurish,
ibodatxonalar yoki boshqa inshootlarni qurish ko’pincha tegishli rejalarni yaratishdan
oldin bo’lgan. Qadimgi Yunonistonda xaritalar ta’limda, Qadimgi Rimda esa harbiy
ishlarda va imperiyani boshqarishda ishlatilgan. Bundan tashqari, mashhur
hududlarning tasvirlashda foydalanilgan.
Rim yo’l xaritalari juda mashhur bo’ldi va ular orasida bugungi kungacha
saqlanib qolgan Peitinger stoli keng tarqalgan - uzunligi 7 m va kengligi taxminan 30
sm bo’lgan chiziq Britaniyadan Hindistongacha bo’lgan ulkan hududni ko’rsatadi.
Jadvalning asosiy mazmuni - yo’l tarmog’i, shaharlar, daryolar, ko’llar, tog’lar -
g’arbdan - sharqqa yo’nalishda juda kengaytirilgan va shimoldan - janubga siqilgan
( 3-rasm ).
3-rasm. Qadimgi Rim yo’llari .
Keyinchalik o’rta asrlarda dengiz savdosining keng rivojlanishi bilan
navigatsiya uchun xaritalarga bo’lgan ehtiyoj keskin ortdi.
10

tizimli siljishlarini va boshqalarni ochib beradi.
5-rasm. Okeanlar atlasi “Tinch okeani”.
Hodisalarning fazoviy holati va holatidagi o zgarishlarni ko rsatuvchi ko pʻ ʻ ʻ
vaqtli xaritalarni birgalikda tahlil qilish geotizimlar yoki ularning o rganilayotgan
ʻ
elementlarining dinamikasi va rivojlanishini o rganishga yo l ochadi. Bular ishlab
ʻ ʻ
chiqarish vaqtidagi voqelikni aks ettiruvchi xaritalar (masalan, turli yillardagi
so rovlar asosidagi topografik xaritalar) yoki turli vaqtlardagi manbalardan masalan,
ʻ
har o n yilda o tkaziladigan aholi ro yxatidan olingan xaritalar bo lishi mumkin. Ko’p
ʻ ʻ ʻ ʻ
vaqtli xaritalarning intervallari o’rganilayotgan hodisalarning tabiatiga muvofiq
belgilanadi. Xaritalar yordamida sinoptik jarayonlarni tahlil qilishda intervallar soatlar
bilan cheklanadi va yer qobig’ining dunyoviy harakatlarini o’rganishda ular o’nlab
yillar, hatto asrlargacha ko’tariladi. Turli vaqtlardagi xaritalarni taqqoslashda
18

1.1. Kartografik tadqiqot usulining qisqacha tarixi
Har bir kartografik asar qadim zamonlardan to hozirgi kungacha qandaydir
amaliy yoki ilmiy maqsadlarda yaratilgan. Avvalo, kosmosga yo’naltirish uchun
ishlatiladigan zamonaviy xaritalarning ajdodlari bo’lgan grafik tasvirlar haqida
gapirish kerak. Bu ehtiyojlar uchun qoyatosh rasmlari, teri, yog’och yoki suyak
o’ymakorligi rasmlari ishlatilgan. Bunday tasvirlarning asosiy elementlari yo’llar,
daryolar, ko’llar, tog’lar, o’rmonlar, ov qilish joylari, o’tlar yig’ish joylari va
boshqalar edi. Qoida tariqasida ularni ko’rsatish uchun istiqbolli chizmalar ishlatilgan,
ko’pincha tarkibning eng qiziqarli elementlari yoki kompilyator nuqtayi nazaridan
ularning tafsilotlari sezilarli darajada bo’rttirilgan. Miloddan avvalgi 3-2 ming
yilliklarga oid bunday tasvirlar saqlanib qolgan. Marshall orollari navigatsiya
maqsadlari uchun birinchi ibtidoiy dengiz xaritalarini yaratdilar. Ular uchun material
palma barglari so’qmoqlaridan yasalgan ramkaga biriktirilgan orollarni ifodalovchi
qobiq edi. So’qmoqlarning holati hukmron shamollar tomonidan ko’tarilgan
dengizning old qismini, shuningdek, orol zanjiri orqali o’tayotganda o’zgarishlarni
ko’rsatdi. Ushbu hodisa aholi tomonidan orol ko’rinmas bo’lganida unga yo’nalishni
aniqlash uchun ishlatilgan ( 2-rasm ).
2-rasm. Dunyoning birinchi xaritalaridan biri, kumush plastinkaga o’yilgan .
9

sanoati, qishloq xo’jaligi, transporti, madaniyati va tarixiga doir ma’lumotlar to’liq
o’z aksini topgan. 1984-yilda «O’zdavyerloyiha» kartografik fabrikasi tomonidan
chop etilgan «O’zbekiston agrosanoat kompleksining albomi» respublikamiz qishloq
xo’jaligi va agrosanoati to’g’risida har taraflama ma’lumot bera oladigan asardir.
12-rasm. O’zbekistonning Geografik Atlasi.
Shu bilan birga respublikada aerokosmik manbalardan foydalangan holda
kartalar tuzishga kirishilib, «Priroda» (Moskvadagi Butunittifoq institutining
Toshkentdagi filiali) instituti tomonidan O’zbekiston va O’rta Osiyodagi boshqa
respublikalar uchun har xil masshtabdagi tabiiy geografik sohalar bo’yicha o’rta
masshtabli mavzuli kartalar tuzilib, chop etildi. Respublikada kartografiya fanining
ilmiy va o’quv-uslubiy sohalariga bag’ishlangan ilmiy asarlar yaratildi. Masalan, T.
Mirzaliyev tomonidan yaratilgan «O’zbekistonda kompleks va tematik kartografiya»
(1987), «O’zbekistonda atlas kartografiyasi» (1990), «Kosmos xalq xizmatida»
(1987) va boshqa monografiyalar hamda o’quv qo’llanmalari, T. Qo’ziboyevning
«Topografiya asoslari» (1964), «Topografiya va kartografiya asoslari», «Geografik
41

«O’zbekiston atlasi» chop etildi (Atlas bosh muharriri prof. L.N.Babushkin). Atlasda
respublikamizning tabiiy sharoiti va resurslari to’liq o’z aksini topgan, natijada butun
O’zbekiston va ayrim hududlarining tabiiy sharoiti va resurslarini o’rganish hamda
unda tasvirlangan tabiiy hodisalarning dinamikasi, rivojlanish jarayoni to’g’risida
ma’lumotlar olish imkoniyati tug’ildi.
Yuqorida aytib o’tganimizdek, mazkur atlasda, asosan, respublikamizning
tabiiy sharoiti va resurslari aks ettirilgan, ijtimoiy-iqtisodiy kartalar berilmaganligi
uchun uni respublikaning tabiiy geografik atlasi desa ham bo’ladi. Atlas kartalari
orasida ilmiy va amaliy ahamiyati katta bo’lgan original kartalar juda ko’p.
Shunday kartalardan «Lyos va lyosli jinslarning cho’kishi», «Artezian
havzalari, mineral va termal suvlar», «Agroiqlim kartasi», «Gidrografiya» kartasi va
boshqalarni aytib o’tish zarur. 1980-1981-yillari Toshkent Davlat universitetinig
(hozirgi O’zMU) olimlari geograflar bilan hamkorlikda sobiq O’rta Osiyo
respublikalari ichida birinchi bo’lib o’zbek va rus tillarida respublikamizning o’quv
geografik atlasini (bosh muharrir T.Mirzaliyev) yaratdilar. Mazkur atlas (asosiy
kartalar masshtabi 1:3,5 mln va 1:5 mln) umumta’lim maktablarida o’quvchilarning
respublikamiz siyosiy-ma’muriy bo’linishini, tabiatini, aholisini, xo’jaligini,
madaniyatini o’rganishlari uchun mo’ljallangandir. 1983-1985-yillarda respublika
hukumatining maxsus qarori bilan O’zbekiston Fanlar akademiyasining Geografiya
bo’limi xodimlari va respublika olimlari ishtirokida 2 jilddan iborat yirik geografik
ilmiy-ma’lumotnomali kompleks atlas (bosh muharrir prof. Z.Akromov va mas’ul
muharrirlar: T.Mirzaliyev va A.Rafiqov) tuzilib, chop etildi.
Bu fundamental asar 300 dan ortiq kartani o’z ichiga olgan. Mazkur atlasni
tuzishda 30 dan ortiq tashkilotlar va 150 tadan ziyod mualliflar ishtirok etgan. Atlasda
respublikamizning tabiiy sharoiti va resurslari, aholisi, xo’jaligi, fani va madaniyati
to’g’risida kartografik usulda yetarli darajada ma’lumot berilgan. 1984-yilda Toshkent
shahrining 2500-yillik yubileyiga bag’ishlangan «Toshkent shahrining geografik
atlasi» yaratildi. Atlasda poytaxtimiz va shahar atrofining tabiiy sharoiti, aholisi,
40

1. Tarixiy va geografik ma’lumotlar uchun shaharga kelganingizda idoradan
o’sha shahar qancha vaqt va nima sababdan qurilgani haqida ma’lumot so’rang va
o’sha tumandagi aqlli odamlardan ularning boyliklari, tili, urf-odatlari, san’ati va
boshqalarni bilishlarini so’rang, oziq-ovqat, bu tumanda nima ko’p yoki nima
yetishmaydi.
2. To’g’ri ma’lumotga kelsak, siz hammaga qarshi so’ragan maxsus fikrlarni
yozib olishingiz uchun viloyatlarga yuborilgan ofitserlarga ham xuddi shunday
eslatma yozish buyurilgan.
Bu allaqachon xaritalar bilan birga hududlarni geografik o’rganish uchun juda
foydali bo’lgan so’rovnomaning namunasidir. 19-asr boshlarida harbiylar dala
topografik tadqiqotlarini olib borishdi va 1822 - yilda harbiy topograflar korpusi
tuzildi. Ularning tadqiqotlari keyinchalik yerlarni hisobga olish va baholash,
avtomobil va temir yo’llarni qurish uchun ishlatilgan. Shunga o’xshash ishlar chet
elda, masalan, Kanadada, 19-asr oxirida kadastr tadqiqotlari olib borildi yoki
fuqarolik chegaralari va relyefini tasvirlashga katta e’tibor bergan AQSH Geologiya
xizmati ishi.
Xaritalardan eng keng foydalanish sohalaridan biri 19-asr oxiri va 20-asr
boshlarida bo lgan. Kartometriya mavjud bo’lib, u Rossiyaning viloyatlari vaʻ
tumanlari maydonlarini, daryolar uzunligini, yo’llarning uzunligini va boshqalarni
hisoblash uchun ishlatilgan.
A.A. Tillo Yevropa Rossiyasining magnit maydonlarini o’rganish uchun ko’p
vaqtli magnit xaritalarning qiyosiy tahlilini o’tkazdi va bu esa temir rudasi
konlarining ochilishini kutgan holda Kursk-Belgorod anomaliyasini aniqlash imkonini
berdi.
A.A. Tillo ishining davomchisi ko’p qirrali okeanograf va kartograf Yu.M.
Shokalskiy uning shogirdlaridan biriga aylandi. U Rossiyaning Osiyo qismining
gipsometrik xaritalarini yaratish ustida ishlagan, viloyatlar va butun hududlari,
shuningdek, Sibirning ko’plab yirik daryolari havzalari bo’yicha hisob-kitoblarni
12

ichiga oladi), mahalliy xarakterga ega (masalan, kichik maydon bilan cheklangan)
yoki katta maydonlarga tarqalishi mumkin (masalan, daryoning uzunligi, butun
mamlakat bo yicha yer resurslari maydonlarini turlari bo yicha aniqlashga qaratilgan)ʻ ʻ
yoki hatto global ahamiyatga ega.
An’anaviy rivojlanishdagi kartometriya o’z manfaatlarini umumiy geografik
(topografik) va dengiz navigatsiya xaritalaridan olingan topografik xususiyatlar bilan
cheklab qo’ydi. Shu bilan birga, ko’plab bilim sohalari - Yer va uning biosferasi,
iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi va boshqalar - xaritalardan hodisalarning
shakllarini, ularning kuchi, zichligi va intensivligini tavsiflovchi turli xil mutlaq va
nisbiy fazoviy ko’rsatkichlarni olishlari kerak. Miqdoriy tuzilma va gradientlar,
qo’shnichilik munosabatlari va foydalanish imkoniyatini beradi. Ko’rsatkichlarni
tanlash yuqorida ko’rsatilgan fanlarning vazifalariga taalluqlidir, ammo
ko’rsatkichlarni aniqlash tegishli tematik xaritalar bo’yicha kartometrik o’lchovlarga
asoslanadi. Tabiiyki, bunday o’lchovlarning asosiy qoidalari oqilona usullarini ishlab
chiqish, ularning to’g’riligini baholash, xaritalarni tanlashni asoslash va boshqalar.
Obyektlarning shakli va tuzilishining morfometrik hisoblari - ularning
konturlarining umumiy tabiati, cho’zilishi, burilishlari, egriligi, parchalanishi va
boshqalar, shuningdek, hodisalarning zichligi, tarqalishi va munosabatlarini statistik
tahlil qilish keng tarqaldi. Boshqa fanlar tomonidan kartografik usuldan
foydalanishning maxsus yo’nalishi sifatida “Tematik morfometriya shakllanadi, uning
vazifalari tematik xaritalar yordamida ularda tasvirlangan obyektlarning shakllari va
tuzilmalarini miqdoriy o’rganishni o’z ichiga oladi". Xususan, bu geomorfologik
morfometriya bo’lib, u relyefning shakl va tuzilmalarini - o’lchamlar, shakllarning
xususiyatlari va guruhlanishi, gorizontal va vertikal bo’linishi va boshqalarni
o’rganadi.
Xaritalar yordamida o’lchashning avtomatlashtirilgan usullarini jadal joriy
etish va ularning natijalarini qayta ishlash uchun kompyuterlardan foydalanish
kartometrik tadqiqotlar samaradorligini va aniqligini sezilarli darajada oshiradi.
22

bo’lgan real hodisalar o’rnini bosuvchi model shaklida. Misol tariqasida global
miqyosdagi hodisalarni keltirish mumkin. Shu tarzda olingan xulosalar va ma’nolar
(xaritalardan) voqelikning tegishli obyektlari bilan bog’liq. Xodisalarni tasvirlash,
tahlil qilish va tushunish, ular haqida yangi bilim va xususiyatlarni olish, ularning
fazoviy munosabatlarini o’rganish va kartografik tadqiqot usulini prognoz qilish
xaritalardan foydalanish deb ataladi.
Kartografik tadqiqotlarning mohiyatini xaritalash va xaritalardan
foydalanishning to’rtta ketma-ket bosqichini aniqlash orqali tushuntirish mumkin:
1) ma’lumotni qabul qilish ya’ni voqelikning bir qismini - uning hodisalari va
jarayonlarini kuzatish natijasida atrofdagi dunyo haqidagi ma’lumotlarni to’plash;
2) Axborotni qayta ishlash va xaritasini tuzish - o’rganilayotgan voqelik
qismining fazoviy obrazli-belgi modelini ishlab chiqish;
3) Kartani o’rganish (o’qish), undan xaritada ko’rsatilgan hodisalar to’g’risida
ma’lumot olish, agar kerak bo’lsa, xaritadan olingan ma’lumotlarni qo’shimcha
ravishda qayta ishlash;
4) Xaritada mavjud bo’lgan ma’lumotlar va tadqiqotchi tomonidan ilgari
to’plangan bilim va tajriba asosida xaritada modellashtirilgan voqelik haqidagi
tasvirining tadqiqotchi ongida aqliy shakllanishi, 3 va 4 bosqichlar haqiqiy kartografik
tadqiqot usulini tashkil qiladi. 2 va 3-bosqichlarda nafaqat keraksiz ma’lumotlar
o’chirilishi, balki ishlatilgan ma’lumotlarni qayta ishlash natijasida yangi ma’lumotlar
va kartaning o’zi ham olinishi juda muhimdir. 4-bosqichda ko’rsatilgan hodisalarning
joylashuvi, holati, o’zaro bog’liqligi va dinamikasi, ularning yangi tasviri, tahlili va
talqini induktiv va deduktiv xulosalar yordamida bilimlarni kengaytirish va boyitishga
olib keladi. Eng oddiy misol, topograf balandliklarni aniqlaydi va ular asosida
xaritada kontur chiziqlarini quradi, geomorfolog esa kontur chiziqlaridagi tasvirdan
relyefning morfologiyasi va genezisi haqida xulosa chiqaradi. Bu xaritalardan yangi
bilimlarni olish imkoniyati, bu xaritalardan ilmiy tadqiqot vositasi sifatida
foydalanish, xususan, gipotezalar, prognozlar, tavsiyalar va boshqalarni ishlab
7

topilgan meridional va sektorial naqshlar haqida taxminlar ishlab chiqildi. Tahlilning
boshqa usullaridan foydalanish odatda xulosalar doirasini kengaytiradi va eng muhimi
ularning dalillarini mustahkamlaydi. Bu imkoniyatlar bir nechta xaritalar birgalikda
qo’llanilganda shuningdek, ularning mazmuni va taqdimot usullari maqsadli ravishda
o’zgartirilganda yanada ortadi.
Turli mavzulardagi xaritalarni birgalikda tahlil qilish fazoviy munosabatlar va
bog’liqliklarni masalan, relyef, tuproq va o’simliklar o’rtasidagi munosabatlarni
o’rganish uchun keng qo’llaniladi. Bu hodisalarning fazoviy muvofiqligini aniqlash
imkonini beradi va shu bilan aniq fanlar va amaliyotni sabab-oqibat munosabatlarini
aniqlash uchun keyingi tadqiqotlar uchun asos yaratadi. Yog’ingarchilik, yer usti
oqimi va bug’lanish kabi bir-biri bilan aniq bog’liq bo’lgan hodisalar xaritalarini
birgalikda tahlil qilish juda samarali bo’lib, hududning suv balansi, uning namligi, yer
osti suvlarining to’ldirilishi va boshqalar haqida xulosa chiqarish imkonini beradi.
Tabiatda bevosita kuzatilmaydigan munosabatlarni masalan, tuproq-iqlim sharoitlari
va aholining kasallanishini o’rganish uchun xaritalar yaxshi imkoniyatlar yaratishi
muhim. "Okeanlar atlasi" (1974-1980) xaritalarni birgalikda tahlil qilish imkoniyatlari
haqida ko’plab rasmlarni taqdim etadi. Masalan, Jahon okeani suv massalarining fizik
xossalari xaritalarini biogeografik xaritalar bilan taqqoslash o’simlik va hayvon
organizmlarining lokalizatsiyasining ma’lum harorat va gidrokimyoviy sharoitlarga
bog’liqligini aniqlash imkonini beradi. Umuman olganda, murakkab atlaslar va
xaritalar turkumlari geotizimlarning ko p qirrali ko rinishi sifatida tabiiy va ijtimoiy-ʻ ʻ
iqtisodiy hodisalarning o zaro aloqadorligi, bog liqligi va rivojlanishini o rganishda
ʻ ʻ ʻ
ayniqsa samaralidir (5-rasm).
Xaritalarni taqqoslashning eng oddiy usuli topografik asosga asoslanadi.
Aniqroq natija xaritalarni birlashtirish orqali olinadi masalan, optik proyektor
yordamida. Ro’yxatdan o’tishni osonlashtirish uchun juftlash kartalari bir-birining
ustiga qo’yilgan shaffof plastiklarga chop etilishi mumkin. Bunday usullar bevosita
hodisalarning to’liq yoki qisman mos kelishini, ularning teskari munosabatlarini,
17

1.2. I lmiy tadqiqotlarda kartografiya usulini qo’llash
Tadqiqotning kartografik usuli bilan xaritalardan foydalanishning turli xil
variantlari bo’lishi mumkin: alohida xaritalarni bevosita tahlil qilish; turli
mavzulardagi tegishli xaritalarni tahlil qilish; turli davrlardagi xaritalarni solishtirish;
analog xaritalarni qiyosiy o’rganish; kartografik tasvirni o’zgartirish bilan bog’liq
tahlil; kartografik tasvirni tarkibiy qismlarga ajratish va boshqalar.
Kartografik usulda xaritalardan foydalanishning xususiyatlari va imkoniyatlari
ko’p jihatdan xaritalarning o’ziga xosligi va tadqiqot maqsadlariga bog’liq.
Xaritalarni geotizimlarning fazoviy modellari sifatida ko’rish xarita turining ta’sirini
aniqlaydi. Tarkibi geotizim elementlaridan biri yoki hatto uning individual xususiyati
bilan chegaralangan tarmoq xaritasi faqat ushbu elementning (yoki xususiyatning)
fazoviy joylashuvini, agar kerak bo’lsa uning miqdoriy xarakteristikalari (kattaligi)
bilan o’rganishga imkon beradi. Geotizimning bir qator elementlarini o’zida
mujassam etgan keng qamrovli xarita ularning o’zaro munosabatlari va faoliyatini
o’rganishga yo’l ochadi va shuning uchun tadqiqotning mumkin bo’lgan chegaralarini
ancha kengaytiradi. Ammo kompleks xaritalash bir qator xaritalarda to’liq kuchga ega
bo’lib, bu geotizimlarning tegishli xaritalarini birgalikda tahlil qilishning yuqori
samaradorligini belgilaydi.
Eng qulay va keng tarqalgani - bu individual xaritalarni to’g’ridan-to’g’ri
tahlil qilish. Maxsus tayyorgarlik, texnik vositalar va yetarli vaqt bo’lmasa, ba’zan
ular xaritani vizual o’rganish bilan cheklanadi. U kichik va katta bo’shliqlarga teng
darajada qo’llaniladi va ko’rinadigan soddaligiga qaramay, tajribali tadqiqotchini uni
qiziqtiradigan ko’plab xulosalarga olib kelishi mumkin. Masalan, topografik
xaritalarda gidrografik tarmoqning tuzilishi, relyef turlari, qishloq xo’jaligi o’rni,
tabiati – uning tabiiy sharoit bilan aloqasi va boshqalar aniq ochib beriladi. Global
miqyosda vizual tahlil tufayli kenglik, rayonlashtirish hodisalari ochildi va o rganildiʻ
va yer kurrasining tektonik, morfostruktiv, iqlimiy, tuproq va geobotanik xaritalarida
16

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Zamonaviy kartografiyaning yuqori darajada
rivojlanishi uning qiziqishlarining doimiy ravishda kengayishiga olib keladi. Xarita
tuzish usullari va usullarini takomillashtirishni davom ettirib, yangi turdagi xaritalarni
ishlab chiqishda kartograflar yangi muammolarni qo’yadilar va hal qiladilar. Ana
shunday muammolardan biri ilmiy tadqiqot va xo’jalik faoliyatida xaritalardan
foydalanishdir.
Kartografiyaning o’zida fanning asosiy vazifasi xaritalarni yaratish va
ko’paytirish usullari va jarayonlarini o’rganish va ishlab chiqishdan iborat degan
qarash uzoq vaqtdan beri saqlanib kelinmoqda.
Demak, kartografik usul deganda kartografiyaning ularda tasvirlangan
hodisalarni tushunish uchun xaritalardan foydalanishni o’rganuvchi sohasi
tushuniladi.
Kartografik tadqiqot usulining qo’llanilishi juda xilma-xildir. U ko’pgina
nazariy va amaliy tadqiqotlarning ajralmas qismiga va Yer haqidagi fanlarda asosiy
bilim usullaridan biriga aylandi. Geologiya va morfologiyada ko’p yillik tajriba
to’plangan - an’anaviy ravishda topografik xaritalar bilan bog’liq fanlar ishlab
chiqildi. Iqtisodiy va geografik tadqiqotlar uzoq vaqtdan beri xaritalar bilan bog’liq.
Geofizika fanlarini doimiy tahlil va xaritalarni qayta ishlashsiz tasavvur qilib
bo’lmaydi.
Kurs ishining maqsadi: Kartografik tadqiqot usullaridan foydalanishni tahlil
qilish.
Kurs ishining vazifalari: Kartografik tasvirlarni tahlil qilish, kartografik
tadqiqot usulida xaritalardan foydalanish va qayta ishlash usullarini o’rganish (ko’rib
chiqish).
Kurs ishining tarkibiy qismi: Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Har bir bobda uchtadan reja mavjud. atlas xaritasi
3

Xaritalarning amaliy va ilmiy qo’llanilishining xilma-xilligini umumlashtirib,
biz ularning beshta asosiy funktsiyasini ajratib ko’rsatishimiz mumkin: fazoviy
ma’lumotlarni saqlash va uzatish uchun kommunikativ; turli amaliy muammolarni
bevosita hal qilish bilan bog’liq (masalan, navigatsiya , qishloq xo’jaligini boshqarish
va boshqalar); konstruktiv - barcha mumkin bo’lgan milliy iqtisodiy va ijtimoiy
loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirish uchun xaritalardan foydalanish bo’yicha;
kognitiv - tabiiy va ijtimoiy hodisalarni fazoviy-vaqtinchalik o’rganish va ular haqida
yangi bilimlarni o’zlashtirish uchun; hodisalarni bashorat qilish uchun prognostik
(kognitiv rivojlanish sifatida) - ularning tarqalishi, vaqt o’tishi bilan o’zgarishi va
kelajakdagi holatlar.
Kartalarning kommunikativ funksiyasini amalga oshirishdagi muvaffaqiyat
ko’p jihatdan ular uchun tanlangan tasvirlash usullari va ishora tizimlariga,
shuningdek, ularni o’rganish va amaliy faoliyat jarayonida olingan kartalarni o’qish
tajribasiga bog’liq. Operatsion ishlarda va loyihalashda xaritalardan foydalanish
metodologiyasi xaritalardan foydalanadigan mutaxassislar tomonidan belgilanadi,
ammo ushbu xaritalarni tayyorlovchi kartograf ularga qo’yiladigan talablarni va
foydalaniladigan metodikaning xususiyatlarini bilishi kerak. Xaritalardan bilim va
prognozlash vositasi sifatida foydalanish usullari tegishli xarita turlari bo’yicha
mutaxassislar (geologlar, geobotaniklar, iqlimshunoslar va boshqalar) va mavzuli
kartografiyaning bir xil bo’limlarida (geologik, geobotanik va boshqalar) ishlaydigan
kartograflar tomonidan ishlab chiqiladi. Lekin bu usullarning umumiy rivojlanishi
kartografiya fanining vazifalariga yuklangan (xuddi ko’pgina fanlar tomonidan keng
qo’llaniladigan matematik usullarning umumiy rivojlanishi va takomillashtirilishi
matematiklarga tegishli bo’lgani kabi).
Voqelikni kartografik o’rganish va tadqiq qilish bu jarayonga oraliq bo’g’in –
geografik xaritani o’rganilayotgan hodisalarning fazoviy modeli sifatida kiritishdan
iborat. Bunday holda, xarita ikki tomonlama rol o’ynaydi: tadqiqot vositasi sifatida va
uning obyekti sifatida to’g’ridan-to’g’ri o’rganish mumkin bo’lmagan yoki qiyin
6

Ittifoq hududi 1:100 000 masshtabdagi topografik kartalar bilan, 60-yillarda esa 1:25
000 va 1:10 000 masshtabli topografik kartalar bilan ta ’ minlangan edi. O ’ sha
paytlarda aerofotosyomkaning rivojlanishi topografik kartalar yaratish ishini
tezlashtirish va takomillashtirishda katta rol o ’ ynadi. 1929 — 1931-yillarda Sobiq
Ittifoqning « Sanoat atlasi » chop etilib, bu esa mavzuli atlaslar yaratishni boshlab
berdi. Shundan so ’ ng regional atlaslar tuzish ishlari boshlandi. Chunonchi, 1933- yilda
Moskva oblastining, 1934-yilda Leningrad oblasti va Kareliya ASSRning atlaslari
yaratildi.
1937-yilda hukumatning maxsus qarori bilan 2 jildli Dunyoning Katta Sovet
Atlasi (1-jildda Dunyo va Sobiq Ittifoq kartalari, 2-jildda faqat Ittifoq kartalari
berilgan) nashr qilinishi kartografiya sohasida katta voqea bo ’ ldi va urushdan so ’ ng
fundamental kartografik asarlar yaratish uchun negiz bo ’ lib xizmat qildi. O ’ sha davr
atlaslaridan Dunyo atlasi (1954), 3 jildli Dengiz atlasi (1964), Dunyoning tabiiy
geografik atlasi (1964), 2 jildli Antraktida atlasi (1968), Iqlim atlasi, Tuproq
atlaslarini aytib o ’ tish mumkin. Kartografik asarlar yaratishda kartograf
mutaxassislarning roli kattadir. Sobiq Ittifoqda 2 xil yo ’ nalishda kadrlar tayyorlashga
kirishildi. 1923-yilda maxsus injener-kartograf va geodezistlar tayyorlaydigan maxsus
Moskva geodeziya, aerofotosyomka va kartografiya injenerlari instituti (MIIGAiK)
tashkil qilindi, keyinroq esa xuddi shunday institut Novosibirsk shahrida (NIIGAiK)
ham tashkil qilindi.
Shu bilan birga geograf-kartograflar Moskva va Leningrad universitetlarida
ham tayyorlana boshlandi (1929 — 1930-y). Kartograf-injenerlar tayyorlashda ko ’ proq
kartografik texnologiyaga va poligrafiyaga e ’ tibor berilgan bo ’ lsa, universitetlar
tayyorlaydigan geograf-kartograf « maktabi » da esa ko ’ proq geografik kartalar tuzishga
e ’ tibor berilar edi. Shu asosda Sobiq Ittifoqning boshqa universitetlarida (Kiyev,
Minsk, Toshkent, Boku, Tbilisi, Irkutsk, Riga va boshqalarda) ham geograf-kartograf
mutaxassislar tayyorlana boshlandi. Ilmiy tadqiqot ishlarida ham kartografik
metoddan foydalanishga katta e ’ tibor berilib, maxsus jurnallar va Kartografiya
36

chiqishda.
Shunday qilib, voqelikni kartografik o’rganishda dala va ofis xaritalarini va
tadqiqotning kartografik usulini farqlash - buning uchun mavjud yoki maxsus
yaratilgan xaritalardan foydalangan holda haqiqat haqida yangi ma’lumotlarni olish
tabiiydir. Dala va idoraviy xaritalash masalalarini ishlab chiqish topografiya (havo
topografiyasi), xaritalarni loyihalash va tuzish vazifalariga, shuningdek, mavzuli
kartografiyaning tarmoq bo’limlariga tegishli. Ilmiy tadqiqot va amaliyotda
xaritalardan foydalanish metodologiyasiga kelsak, u kartografiyaning masalalari
qatoriga kiradi, lekin o’zining rivojlangan shaklida mustaqil kartografiya fanining
ahamiyatiga ega bo’lib, mavzuli kartografiyaning tarmoq bo’limlarida ham o’z aksini
topgan.
Dala va ofis xaritalarini tuzish professional kartograflar va mavzuli
kartografiyaning tegishli sohalaridagi mutaxassislarning vakolatidir.
8

Abu Rayhon Beruniy 973-yil 4-sentabrda Xorazmdagi Kot shahrida (hozirgi
Beruniy shahri o’rnida bo’lgan) tug’ilgan. U yoshlik chog’idayoq tabiiy fanlarni
o’rganishga e’tibor berib, astronomiya, geografiya, minerologiya, tibbiyot, geodeziya
va kartografiya fanlari sohalarida chuqur ilmiy izlanishlar olib borgan. Ma’lumotlarga
qaraganda, 113 ta asar yozgan. Sharqshunoslarning eng so’nggi hisoblariga ko’ra bu
asarlarning 70 tasi astronomiyaga, 20 tasi matematikaga, 12 tasi geografiya va
geodeziyaga, 4 tasi kartografiyaga, 3 tasi iqlimga va hokozolarga tegishlidir.
P.G.Bulgakovning taxminicha, Beruniy jami 10 ming varaq qo’lyozma asar yaratgan.
Agar Beruniy qo’lyozmalarining hammasi chop etilsa, har biri 35 bosma
taboqli, 40 jild bo’lishi mumkin ekan. Beruniy qo’lyozmalari orasida geografiyaga
doir asarlari juda ko’p bo’lib, ularda geodeziya va kartografiyaga tegishli qismlar
(boblar) anchagina. Beruniy «Tastix as-suvar va tabtix al-kuvar» asarida (bu asarni H.
Hasanov «Kartografiya» deb atagan) usturlob (astrolabiyaning bir turi), graduslar turi,
sharni tekis yuzaga tushirish va kartografik proyeksiyalar, osmon globusini yasash
to’g’risida ma’lumotlar bergan.
Asarda kartalarda tasvirlanadigan obyektlarni (tafsilotlarni) qaysi ranglarda
tasvirlash kerakligi aytib o’tilgan. Masalan, dengizlar pistamag’iz rangda, oqar suvlar
qahrabo va osmoniy rang bilan, qumlar zafaronsimon sariq rang bilan, shaharlar
chorburchak shaklda, qirmizi va qizil rangda, yo’llar kulrangda tasvirlangan. Abu
Rayhon Beruniy mashhur «Hindiston» kitobida shaharlarning geografik
koordinatalarini hisoblab, ularning o’rnini tekis yuzada tasvirlagan.
Masalan, u Loxur qal’asining kengligi 3° 10′ ekanligini va G’azna shahriniki
33° 35′, Qobul shahriniki 33° 47′, Nandna qal’asiniki 32° ekanligini hisoblab bergan.
Beruniy Hindistondalik vaqtida Yer aylanasining uzunligini va 1° yoy uzunligini
oddiy usulda o’lchash yo’llarini ishlab chiqqan. Olim eng yirik asarlaridan biri
«Qonuni Ma’sudiy»ni 1037-yillarda, ya’ni umrining so’nggi yillarida yozib
tamomlagan va uni o’sha davrdagi podsho Sulton Ma’sudga bag’ishlagan. Beruniy
30

Hodisalarning fazoviy (vaqt) bog’liqliklari xaritalarini - ularning shakli va
yaqinligini o’rganishda ular korrelyatsiya (bir butun bog’liqlik degani)
ko’rsatkichlarini hisoblash va ularning ishonchliligini aniqlash (baholash)ga murojaat
qiladilar. Buning uchun siz bir yoki ikkita taqqoslanadigan xaritalarda bir xil
nuqtalarda o’lchangan taqqoslangan hodisalar qiymatlarining ikkita namunasiga ega
bo’lishingiz kerak (masalan, yog’ingarchilik va hosildorlik), bir nechta korrelyatsiya
uchun bir yoki bir nechta xaritalardan uch yoki undan ortiq namunalar ishlatiladi.
Hududiy bo’linish tarmog’i bo’yicha hisob-kitoblarni batafsil ko’rib chiqishda bunday
tadqiqotlar korrelyatsiya ko’rsatkichlarining kattaligi va belgisidagi fazoviy
o’zgarishlarni ko’rsatadigan munosabatlar xaritalarini tuzish uchun material bo’ladi,
ulardan foydalanib, hududni bog’lanishlar xususiyatiga ko’ra zonalash mumkin -
yaqin va zaif, ijobiy va salbiy, bu o’rganilayotgan hodisalar o’rtasidagi sabab-oqibat
munosabatlarini o’rnatish uchun muhimdir.
Alohida omillar ta’sirini baholash va yetakchi omillarni aniqlash vazifalari
xaritalardan foydalangan holda ko’plab o’zaro bog’liqliklarga ega bo’lgan murakkab
hodisalar to’plamini o’rganishda paydo bo’ladi. Bunga misol qilib, iqlim
ko’rsatkichlari to’plami yoki ancha kengroq bo’lgan tabiiy sharoitlar majmuasi
bo’lishi mumkin. Matematik statistika buning uchun omil tahlili ko’rinishida vositani
taqdim etadi, bu esa bir ko’rsatkichda (taxminan bir omil bilan) bog’liq hodisalar
majmuasining ta’sirini umumlashtirish va natijada ko’plab omillar ta’sirini
umumlashtirish, juda cheklangan miqdordagi sintetik ko’rsatkichlar yordamida va
baholash imkonini beradi. Ushbu tadqiqot yo’li sintetik xaritalarni tuzishning
obyektiv vositalarini, masalan, odamlarning yashashi va ishlashi uchun tabiiy
sharoitlarning qulayligini ta’minlaydi.
Matematik tahlilning yana bir keng tarqalgan usuli - o’rganilayotgan
hodisalarni - real (masalan, yerning relyefi, ma’lum bir geologik yoshdagi ko’milgan
jinslarning sirtlari va boshqalar) yoki abstrakt (yillik yog’ingarchilik qatlami, aholi
zichligi, ekinlar hosildorligi va boshqalar), so’ngra ushbu tenglamalar yordamida
24

2.1. O’rta asrlarda o’rta osiyoda kartografiya
O’zbekiston geografiyasiga va kartografiyasiga tegishli juda muhim asar
«Hudud al-olam» (Olamning chegaralari) X asrda (983- yilda) yaratilgan bo’lib,
muallifi noma’lumdir. Unda o’sha davrga tegishli juda ko’p geografik ma’lumotlar
berilgan ( 9-rasm ). Shu ma’lumotlarni prof. H. Hasanov hozirgi zamon kartasi asosiga
tushirib, o’sha davrda yozilgan mazkur asarning g’oyat mukammalligini isbotlab
berdi. O’rta Osiyo va Xurosonda ilm- fanning XI-XII asrlardagi taraqqiyotini Abu
Rayhon Beruniy asarlarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. U Turkiston va
Xurosonninggina emas, balki jahonning eng ulug’ olimlaridan biri sifatida shuhrat
qozondi. Bu allomaning asarlari sobiq Ittifoqdagina emas, balki Hindiston, Pokiston,
Misr, Eron, Angliya, Fransiya, Italiya, Germaniya, AQSH, Turkiya, Eron va boshqa
mamlakatlarda ham chop etilib, o’rganilib kelinmoqda ( 10-rasm ).
9-rasm. Hudud al-olam. 10-rasm. Abu Rayhon Beruniy (973-1048 yillar)
29

XULOSA
Kartografiya geografik xaritalar haqidagi fan bo’lib, ularning xususiyati va
tuzish uslublarini o’rganadi. Hozirgi zamon insoniyat taraqqiyoti Yer yuzasida olib
boradigan barcha ishlarda turli xil xaritalarga bo’lgan ehtiyojni taqozo qiladi.
Xaritalar murakkab kartografik asar hisoblanadi va ularni maxsus o’rganishni
talab qiladi.
Xaritalarning xususiyatini bilish, o’rganish geograf mutaxassisiga mansubdir.
Xaritalar inson hayotini turli tarmog’ida ishlatiladi. Xaritaga insoniyatni zaruriyati
insoniyat paydo bo’la boshlaganda, ya’ni ibtidoiy jamoadan boshlangan. Bu vaqtda
odamlar territoriyani o’rganish va yodda saqlash maqsadida tosh ustida joyni turli xil
tasvirini chizib qoldirgan.
Kartografik tadqiqot usuli ilmiy metodning barcha xususiyatlariga ega. U aniq
belgilangan vazifalar doirasiga, kartografik tasvirlarni tahlil qilish va o’zgartirish
uchun o’ziga xos va o’zaro bog’liq texnikalar tizimiga ega. Usulni jadal rivojlantirish
va takomillashtirish davri nisbatan yaqinda boshlangan, ammo u o’zining
ishonchliligi va samaradorligini bir necha bor isbotlagan. Usul bir necha yo’nalishda
ishlab chiqilmoqda. Asosiy istiqbollar keng qamrovli tematik xaritalashni
rivojlantirish, yangi turdagi xaritalar va atlaslarni, shu jumladan ular bo’yicha ilmiy
tadqiqotlar o’tkazish uchun maxsus mo’ljallangan xaritalarni yaratish bilan bog’liq.
O’quv jarayonida geografik tushunchalarni shakllantirish va
konkretlashtirishga xizmat qiladi, o’quvchilarning ijodiy tasavvurini, xotirasini,
mantiqiy tafakkurini rivojlantiradi, tahlil qilish, taqqoslash, yonma-yon qo’yish,
aloqalarni o’rnatish va geografik tafakkurni shakllantirish ko’nikmalarini
rivojlantiradi.
43

kartalardan foydalanish» nomli kitoblari va boshqalar shular jumlasidandir.
Respublika kartografiyasining rivojlanishida mamlakatimizda olib borilgan
ilmiy-tadqiqot ishlarining ahamiyati kattadir. Bu sohada O’zbekistonda yashab ijod
qilgan kartograf olimlarni (landshaft va gidrologik kartografiyada) Ch.V.Galkov
(iqlim kartalar bo’yicha) va E.G.Brodskiylarning xizmatlarini eslab o’tish o’rinlidir.
Respublikamiz mustaqil bo’lganidan so’ng Toshkent kartografiya fabrikasi
mamlakatimiz o’rta maktab o’quvchilarini karta va atlaslar bilan ta’minlashni o’z
zimmasiga olib, 1:1 mln. masshtabli «O’zbekistonning siyosiy-ma’muriy kartasi»,
«Tabiiy geografik» karta, «Iqtisodiy» karta, «Iqlim» kartasi, «Aholi» kartasi,
O’zbekistonning yozuvsiz va 1:1 mln. masshtabli kartalar tizimini va boshqa
kartalarni chop etib, respublikamiz maktablarining kartaga bo’lgan talab va
ehtiyojlarini ma’lum darajada qondirib kelmoqda. 1992-yili O’zbekiston Respublikasi
Fanlar Akademiyasi Geografiya bo’limi tomonidan chop etilgan «O’zbekistonning
ekologik kartasi» bu sohadagi yirik kartografik asardir, undan mamlakatimiz
ekologiyasi bilan bog’liq bo’lgan muammolarni hal etishda foydalanib kelinmoqda.
Yuqorida aytib o’tilgan yoki tilga olinmagan kartografik ishlarni ijobiy baholash bilan
bir qatorda kelajakda respublikamiz kartograflari va geograflari oldida turgan dolzarb
muammolar ham o’z yechimini kutayotganini aytib o’tish zarur. Yuqorida
ta’kidlaganimizdek, mamlakatimiz tabiiy sharoiti va resurslarini o’rganish, tabiatini
muhofaza qilish, xalq xo’jaligiga taalluqli bir qancha kartalar chop etilib, ulardan
amaliyotda keng foydalanilmoqda. Mamlakatimiz geografiyasini kartografik nuqtayi
nazaridan o’rganishda 1999-yili Respublika Vazirlar Mahkamasining maxsus qarori
bilan «O’zbekistonning geografik atlasi» (bosh muharrir T.Mirzaliyev) chop etilishi
muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Shu bilan birga Toshkent kartografiya fabrikasi
tomonidan 9-sinf uchun o’quv geografik atlaslari bosilib chiqildiki, bu o’quv
kartografiyasiga katta xissa bo’lib qo’shildi ( 12-rasm ).
42

II BOB. O’RTA OSIYODA ILK KARTOGRAFIYA
Ba’zi bir qadimiy manbalarda O’rta Osiyo hududida yashab ijod qilgan bir
qancha olim va ulamolarni «arab geografiyasi» vakillari deb atashgan. Professor
H. Hasanov va G.Y. Krachkovskiylar bu talqin noto’g’ri ekanligini isbotlab
berishgan. Bu to’g’rida H. Hasanov «O’rta Osiyolik geograf va sayyohlar» nomli
kitobida «O’rta Osiyo olimlari deyilganda, shu o’lkadan yetishib chiqqan va o’z ilmiy
faoliyatini shu yerda yoki boshqa mamlakatlarda o’tkazgan olimlar guruhi
tushunilishi kerak», deb yozadi ( 6-rasm ).

6-rasm. H.Hasanovning “ O’rta Osiyolik geograf va sayyohlar” nomli kitobi
O’rta Osiyolik Muhammad Muso Xorazmiy, Ahmad al-Farg’oniy, Jayhoniy,
Balxiy, Beruniy, Mahmud Qoshg’ariy, Hafizu Abru, Bobur, Haydar Mirzo kabi
26

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................................................................ 3
I BOB. KARTOGRAFIK TADQIQOT USULI HAQIDA TUSHUNCHA ........................................................ 5
1.2. I LMIY TADQIQOTLARDA KARTOGRAFIYA USULINI QO ’ LLASH ..................................................................... 16
1.3. M UAMMONING MOHIYATI . G EOGRAFIK XARITALARNING ASOSIY VAZIFALARI .......................................... 20
II BOB. O’RTA OSIYODA ILK KARTOGRAFIYA ...................................................................................... 26
2.1. O’ RTA ASRLARDA O ’ RTA OSIYODA KARTOGRAFIYA ................................................................................... 29
2.2. Y ANGI DAVR KARTOGRAFIYASI ................................................................................................................... 34
2.3. O’ ZBEKISTONDA KARTOGRAFIYA VA UNI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLAR ................................................... 39
XULOSA ........................................................................................................................................................... 43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ....................................................................................... 44
2

Professor H. Hasanovning yozishicha, xalifa Ma’mun topshirig’i bilan «Jahon
kartalari»ni tuzishga kirishiladi va bu ishga Muhammad Xorazmiy rahbarlik qiladi.
Bu asarni «Dunyo atlasi» deb atasa ham bo’ladi. Bu atlasni yaratishda 70 tacha olim
ishtirok etgan. Kartalarni tuzish 840-yilda tugallangan. Professor R.Rahimbekovning
yozishicha, Istaxriyning 18 va 19-kartalari boshqa hududlar bilan birga Xorazm,
Movaraunnahr va Turkistonga bag’ishlangan ( 8-rasm ).
8-rasm. Dunyo Atlasi.
28

amalga
oshirgan.
Keyinchalik Yu.M.
Shokalskiy
mamlakatdagi
ko’plab
daryolarning
uzunligini
o’lchagan va yirik “
Dunyoning Buyuk
Sovet Atlasi “ ni
yaratishda
ishtirok etgan ( 4-
rasm ).
13

quyidagilar aniqlanadi: hodisalarning fazoviy holatidagi o’zgarishlar, masalan,
qirg’oq chizig’i harakati, hayvonlarning yashash joylari va boshqalar; hodisalar
holatining o’zgarishi, masalan, aholi punktlarining o’sishi, yo’llarning yangilanishi va
boshqalar; ba’zi hodisalarni boshqalar bilan almashtirish (toza yerlarni haydash,
o’rmonlarning tur tarkibini o’zgartirish va boshqalar); mavsumiy va boshqa davriy
hodisalarning ritmlari; hodisalar rivojlanishining umumiy tendensiyalari. Bunda faqat
o’lchash emas, balki ularning yo’nalishlarini, o’rtacha tezligini va ba’zi boshqa
xarakteristikalarini aniqlash mumkin bo’ladi.
Analog xaritalarni o’rganish hozirda butun dunyo bo’ylab tarqalmoqda,
xususan, u planetologiyada e’tirofga sazovor bo’ldi. Quruqlik va oy halqasi
tuzilmalarining morfometrik ko’rsatkichlari va statistik xarakteristikalari, chiziqli
tizimlarning yo’nalishi, materiklar, okeanlar va dengizlarning umumiy taqsimotini
kartografik tahlil qilish bu ikki jismning tuzilishidagi o’xshashlikni aniqlaydi. Yer va
oyning geologik rivojlanishidagi barcha farqlarga qaramay, ularning relyef
shakllarining morfologik o’xshashligi oy shakllanishlarining ichki tuzilishi, tarkibi va
genezisini bashorat qilish uchun asos bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Kartografik tasvirni o’zgartirish maxsus ishlab chiqilgan va aniq maqsadlar
uchun tahlil qilish uchun qulay bo’lgan hosila xaritalarni olishdan iborat. Xaritalardan
foydalanishning ushbu usuli ijrochilardan maxsus kartografik tayyorgarlikni talab
qiladi va umuman olganda, mavjud xaritalarni qat’iy ravishda olib borilayotgan
tadqiqotlar doirasida qayta ishlash bilan bog’liq.
Umuman olganda, kartografik tadqiqot usuli yordamida xaritalarni o’zgartirish
dastlabki modelni soddalashtirish yoki aksincha, muayyan tadqiqotning manfaatlariga
yaxshiroq javob beradigan yangi ko’rsatkichlar va xususiyatlarni modelga kiritish va
uni to’ldirish uchun qayta ishlashdan iborat. Bunday o’zgartirish jarayoni ko’p
bosqichli bo’lishi mumkin. Shunday qilib, kontur chiziqlari bo’lgan xaritadan olingan
qiyaliklarning tikligi xaritasi qiyaliklarning ekspozitsiyasi va quyosh yoritilishi
xaritalarini olish uchun yangi ishlov berishga duchor bo’lishi mumkin.
19

kelib kartalar ilmiy asarlarga qo ’ shimcha qilinib, ma ’ lum bir sohani yanada
mukammalroq o ’ rganishga yordam beradigan bo ’ lib qoldi. Masalan,
V.I.Masalskiyning «T urkiston o ’ lkasi » (1913) va I.V.Mushketovning «T urkiston »
(geologiyasi va orografiyasi, 1915) asarlarida maxsus kartalar berilgan.
Rossiyaning «Ko ’ chirish ishlari boshqarmasi » O ’ rta Osiyo yerlaridan
dehqonchilikda foydalanish maqsadida o ’ rganish uchun maxsus ekspeditsiyalar
uyushtirib, o ’ rganilgan yerlarning geologik, tuproq, o ’ simlik kartalari tuzildi.
Masalan, S.S.Neustruyev Farg ’ ona vodiysida ish olib borib, birinchi marotaba bo ’ z
tuproq ti p ini ajratib, kartaga tushirdi, irrigatsiya ishlarini olib borish, yangi yerlarni
o ’ zlashtirish maqsadida Mirzacho ’ l, Amudaryoning quyi oqimi, Surxondaryo
havzalarining har xil kartalari tuzildi.
Oktabr to ’ ntarilishiga qadar nashr qilingan atlaslardan 1914- yilda Ko ’ chirish
ishlari boshqarmasi tomonidan tuzilgan « Rossiya Osiyo qismining atlasi» ajralib
turadi. Unda O ’ rta Osiyoga tegishli mukammal 12 ta karta berilgan. Shuni xulosa
qilib aytish mumkinki, 1917-yilga qadar kartografiya sohasida birmuncha ishlar
qilinib sobiq Ittifoq shu jumladan, O ’ zbekiston hududining geografik xususiyatlari bir
qator karta va atlaslarda aks ettirilgan edi.
Lekin kartografiya bo ’ yicha qilingan ishlar o ’ sha davr talabiga to ’ liq javob
bera olmas edi. Buning uchun birinchi navbatda karta masshtablarini metrik sistemaga
keltirish, aniq geodezik o ’ lchash ishlarini olib borish, geodezik va kartografik
asboblar ishlab chiqarish va bu sohadagi ishlarni yuksak saviyada olib borish uchun
yuqori malakali kadrlar tayyorlash kerak edi. 1923-yilda topografik kartalar uchun
metrik sistema asosida 1:25 000, 1:50 000, 1:10 0000, keyinroq borib 1:5 000 va 1:10
000 hamda 1:200 000 masshtabli kartalar tuzila boshlandi. Bunga qadar 1:1 mln
masshtabli karta asosida xalqaro razgrafka - nomenklatura sistemasi qabul qilinib, shu
asosda topografik kartalar yaratildi.
Ikkinchi jahon urushigacha va urush davrida Sobiq Ittifoqda nashr qilingan
topografik kartalar ana shunday masshtablarda tuzilgan edi. 1950-yillarga kelib sobiq
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Салишчев К . А . Картология : Дарслик - 3- нашр . - М .: Москва давлат
университети нашриёти , 1990 йил
2. Berlyant A.M. Kartografiya: Universitetlar uchun darslik. - M.: Aspect
Press, 2002 yil.
3. Berlyant A.M. Xarita geografiyaning ikkinchi tili: (Kartografiya bo’yicha
insholar). Kitob o’qituvchi uchun. - M.: Ta’lim, 1985 yil
4. Klitsunova N.K. Geografik tadqiqot usullari: maxsus 1-31 02 01
“Geografiya (hududlarda)” talabalari uchun qo’llanma. 14:00 1-qism. - Minsk: BDU,
2008 yil
44

o’z asarida geografik koordinatalarni aniqlashning o’zi ishlab chiqqan yangi usulidan
foydalanib, Yer yuzidagi 600 dan ortiq joyning o’rnini aniqlagan.
Beruniyning kartografiya faniga qo’shgan katta hissasi shundaki, uning kartasi
«doiraviy proyeksiyada» tuzilgan. Bu esa hozirgi yarim sharlar kartalarini tuzishda
ishlatiladigan proyeksiyalarga to’g’ri keladi.
Mahmud Qoshg’ariy kartasi. Ma’lumki, XI asrda O’rta Osiyoda, shuningdek,
Issiqko’l bo’ylarida va Qashqarda, Qoraxoniylar davlatining poytaxtida ham yirik
ilm-ma’rifat markazlari bo’lgan. Qoshg’ariyning to’liq ismi Mahmud ibn
Muhammad. Uning otasi Husayn asli Issiqko’l bo’yidagi Barsg’on shahridan bo’lib,
xizmati yuzasidan Qoshg’arga ko’chib borib o’rnashib qolgan. Shuning uchun
Mahmudning taxallusi Qoshg’ariy bo’lib ketgan, deb yozadi H. Hasanov. Qoshg’ariy
Buxoroda, Bag’dodda, Samarqandda bo’lgan. Uning yozishicha, bir necha yillar
mobaynida turk tili lug’atini yaratish maqsadida «Rumdan Mochingacha, Qora dengiz
bo’ylaridan Xitoygacha sayohat qilgan». Olimni dunyoga tanitgan shoh asari
«Devonu lug’otit turk» 319 varaqdan iborat. Akademik I.Y. Krachkovskiy, bu asar
turkologiya sohasida katta bir voqea
deb yozgan edi. Asarning
lingvistik ahamiyati nihoyat darajada
katta.
31

yuzalarni yaqinlashtirish xaritalarini tuzishda va nihoyat, o’rganilayotgan hodisalarni
izohlash va tushuntirish uchun ushbu sirtlarni tahlil qilishda foydalaniladi.
Taxminlovchi sirtlar maydonlar va hajmlarni aniqlash, sirtlarni taqqoslash
uchun, masalan, hodisalarning o’zaro bog’liqligini o’rganishda va hokazolarda
foydalanish uchun qulaydir.
Matematik tahlil uchun qoidalar boshqa matematik fanlardan ham olingan.
Xususan, xaritalar yordamida hodisalarning fazoviy bir jinsliligini (yoki
geterogenligini), turli hodisalarning fazoviy mosligini va hokazolarni baholash uchun
matematik axborot nazariyasi usullaridan foydalaniladi.
Kartografik tadqiqot usulida qo’llaniladigan asosiy tahlil usullarini yuqorida
alohida ko’rib chiqish uni qo’llash usullarini yanada aniqroq ko’rish imkonini beradi.
Ammo amalda turli xil texnikalar odatda birgalikda qo’llaniladi. Masalan, dastlabki
vizual tahlil kartometrik ish uchun oqilona metodologiyani tanlash uchun foydali
bo’lib, uning natijalarini grafik konstruksiyalarda, xususan, gipsografik egri va
boshqalar shaklida qo’shimcha ravishda umumlashtirish mumkin. Turli texnikalarni
birlashtirish nafaqat ish metodologiyasini boyitadi, balki kartografik usulning
imkoniyatlarini ham kengaytiradi.
Ba’zi tahlil usullari (vizual, kartometrik, grafik) uzoq tarixga ega, lekin
ko’pincha keng ko’lamli hisob-kitoblarni talab qiladigan matematik usullar
kartografik usul amaliyotiga elektron hisoblash mashinalari kiritilgandan keyingina
haqiqiy bo’lib chiqdi.
25

I BOB. KARTOGRAFIK TADQIQOT USULI HAQIDA TUSHUNCHA
Kartografiyaning rivojlanishi doimo hayot ehtiyojlari bilan belgilanadi.
Maktab yillaridan boshlab xarita har bir insonga tanish. U bizning hayotimizda tez-tez
uchraydigan hodisa. Ammo aynan mana shu tartib ko’pincha xaritaning
soddalashtirilgan ko’rinishiga, uni kam baholanishiga va unga xos bo’lgan
imkoniyatlardan to’liq foydalanilmasligiga olib keladi. Bu nafaqat yaxshi xaritaga ega
bo’lish, balki u berishi mumkin bo’lgan hamma narsani olib, u bilan ishlash
imkoniyatiga ega bo’lish ham muhimdir. Aks holda, xarita asosan o’z-o’zidan oddiy
qog’oz bo’lib qoladi. Shuning uchun ham xaritalardan foydalanish bilan bog’liq
masalalarni ishlab chiqish kartografiyaning eng muhim muammolaridan biridir.
Haqiqiy dunyoning kartografik tasviri va uni idrok etish, ya’ni xaritalar yaratish va
ulardan voqelikni o’rganish zamonaviy kartografiyada o’zaro bog’liqlikda, yagona
jarayon sifatida qaraladi ( 1-rasm ).
1-rasm. Kartografik ishlab chiqarishda xarita olish.
5

1.3. Muammoning mohiyati. Geografik xaritalarning asosiy vazifalari
Kartografik tadqiqot usuli xaritalarni voqelikning fazoviy-vaqt modellari
sifatida tahlil qilishga asoslanadi. Xodisalarni xaritalardagi tasvirlaridan o’rganish
uchun turli xil tahlil usullari qo’llaniladi va ular orasida vizual, kartometrik, grafik va
matematik usullar mavjud.
Vizual tahlil xaritalar yordamida tadqiqotning eng keng tarqalgan usuli bo’lib,
u fazoviy shakllar, munosabatlar va tuzilmalarni vizual shaklda aks ettiruvchi majoziy
va ramziy modellar sifatida xaritalarning mohiyatiga asoslanadi. Allaqachon xaritaga
bir qarash, tajriba bilan, tasvirlangan hodisalar makonining vizual tasvirini, masalan,
topografik xaritada hudud haqida umumiy fikrni keltirib chiqaradi. Xaritani
sinchkovlik bilan ko’rib chiqish sizga (uning mazmuniga qarab) shakllarning
xususiyatlarini va hodisalarning fazoviy naqshining o’ziga xosligini ko’rish imkonini
beradi. Gidrografik tarmoq dog’li tuproqlar va bu shakllarning mazmunli talqinini
ko’rsatilgan obyektlarning qiymatlarini solishtirishni (masalan, sanoat punktlarining
yalpi mahsulot tannarxiga nisbati), joylashish naqshlarini (masalan, o’simlik
qoplamining zonalanishi), hodisalarning o’xshash tabiatini (masalan, yerdan
foydalanish) va ularning keskin o’zgarishi joylarini (masalan, tabiiy chegaralarda)
belgilash, fazoviy munosabatlarni (masalan, topografiya, tuproq va o’simliklar
o’rtasidagi yoki tabiiy sharoit va qishloq aholi punkti o’rtasidagi) aniqligini, fazoviy
tuzilmalarning mohiyatini tushunish (masalan, yirik shaharlar), dinamik
vaziyatlarning xususiyatlarini baholash (masalan, ob-havo sharoiti) va boshqalarni
ko’rish imkonini beradi.
Vizual tahlil birinchi navbatda, hodisalarning sifat xususiyatiga ishora qiladi,
lekin ko’pincha uzunliklar, maydonlar, balandliklar va boshqalarni, shuningdek,
ularning munosabatlarini ko’z bilan baholash bilan birga keladi (bunda biz kartografik
proyeksiyalar tomonidan kiritilgan buzilishlarni unutmasligimiz kerak, katta
bo’shliqlarni tashishda). U har doim tadqiqotning dastlabki bosqichida
20

O’rta Osiyoda ilk kartografiya

Купить