O’rta Osiyoda mahalliy ilk o‘rta asrlar davlatlarining shakllanishi va xo‘jaligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	873.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	18 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

74 Sotish

O’rta Osiyoda mahalliy ilk o‘rta asrlar davlatlarining shakllanishi va xo‘jaligi

Sotib olish

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………..2-5
I – BOB. Ilk o’rta asrlar davlatchiligining vujudga kelishi.
1.1 Xorazmda Afrig`iylar davlatining vujudga kelishi………………………6-8
1.2 Eftallar davlatining tashkil topishi va boshqaruvi……………………….9-17
II – BOB. Ilk o’rta asrlarda ijtimoiy - iqtisodiy, madaniy hayotning
shakillanishi.
2.1 Sug’d va Tohariston voha davlatlarining ijtimoiy -iqtisodiy hayoti……18-23
2.2 Turk xoqonligida yerga egalik shakillarining o’rni…………………….24-30
Xulosa………………………………………………………………………31-32
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..33-34
Ilovalar……………………………………………………………………..35
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Mamlakatimizdagi qishloq xo‘jalik, yer va suv
islohotlari hali tugagani yo‘q. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi, yerga mulk
sifatida qarash tizimlaridagi tartibga solish darajasi, sovet davridagi bilan
solishtirganda, pasayib ketdi. Biroq, Markaziy Osiyo mamlakatlarida davlat ishlab
chiqarish rejalari, yerni taqsimlash va qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga narx
qo‘yishda haligacha yetakchi rol o‘ynab kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2020-yil 12- dekabr sanasida O‘zbekiston qishloq
xo‘jaligi xodimlariga yo‘llagan tabrigida “…Qishloq xo‘jaligi sohasida “oson” va
“yengil” yilning o‘zi bo‘lmaydi. Tabiat injiqliklari, suv resurslarining
cheklanganligi, turli hasharot va zararkunandalar bilan kurashish har bir
dehqondan katta azm-u shijoat, mirishkorlik va tajribani talab etadi. Xalqimiz
sizlarning ana shunday ibratli fazilatlaringizni yaxshi biladi va yuksak qadrlaydi” 1
– deya ta’kidlagani yurtimizda agrar soha rivojiga alohida e’tibor
qaratilayotganidan dalolat beradi. Mamlakatimizda oliy ta’limni tizimli
isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilashda zamonaviy bilimga ega yuqori
malakali kadrlar tayyorlash jarayonini yanada takomillashtirish, oliy ta’lim sifatini
tubdan oshirish muhim ahamiyatga ega. Shu bois yoshlarimizni istiqlol g‘oyalari
ruhida tarbiyalashga ko‘maklashadigan boy tariximizni, ma’naviy
qadriyatlarimizni aks ettiradigan zamonaviy o‘quv qo‘llanma va darsliklar katta
o‘rin tutadi. Bu borada O‘zbekistonda yer-suv munosabatlari tarixini o‘rganishga
xolis, haqqoniy yondashib, ilg‘or ta’lim texnologiyalariga asoslangan holda, bu
fanni o‘qitish uslubiyatini takomillashtirish o‘z dolzarbligi bilan ajralib turadi.
Yurtimizda yuksak bilimli, ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalash davlat
siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi. Ilm-fan
taraqqiyotini ta’minlash borasida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan
islohotlarning mohiyati va mazkur sohada erishilgan yutuqlar hozirgi kunda
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi xodimlariga tabrigi. 2020
yil 12 dekabr.
2

xalqaro hamjamiyat tomonidan haqli tarzda e’tirof etilmoqda. Shubhasiz, yangi
avlod o‘quv adabiyotlari ham yuqorida ta’kidlangan mulohazalarga hamohang
ravishda zamonaviy talablarga javob berishi darkor. Ta’lim tizimini sifat jihatidan
takomillashuvi uchun, eng avvalo ilm-fan yangiliklarini o‘quv jarayoniga tatbiq
etish lozim.
Mavzuning obyekti Ilk o’rta asrlarda mahalliy hokimliklarning vujudga
kelishi mavzuning obyekti etib bergilandi.
Mavzuning predmeti Ilk o’rta asrlarda mahalliy hokimliklarning ijtimoiy –
iqtisodiy, madaniy hayotining tashkil etilishi tadqiqotning predmeti etib bergilandi.
Mavzuning maqsadi Ilk o’rta asrlarda mahalliy hokimliklarning vujudga
kelishi va ijtimoiy – iqtisodiy, madaniy hayotini yoritib berish etib bergilandi.
Mavzuning vazifasi quydagicha etib bergilandi
- Ilk o’rta asrlar davlatchiligining vujudga kelishini o’rganish;
- Xorazmda Afrig`iylar davlatining vujudga kelishini tahlil qilish;
- Eftallar davlatining tashkil topishi va boshqaruvini o’rganish;
- Sug’d va Tohariston voha davlatlarining ijtimoiy -iqtisodiy hayotini yoritib
berish;
- Turk xoqonligida yerga egalik shakillarining o’rnini o’rganishdir.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Ilk o’rta asrlarda mahalliy
hokimliklarning vujudga kelishi va ijtimoiy – iqtisodiy, madaniy hayoti tarixini
o’rganishda biz ikki guruhga bo’lamiz. Birinchi guruhga rus tarixchilari tomonidan
yozilgan tadqiqotlar, maqolalar, monografiyalar kiradi. Bu davrni o’rgangan
tarixchilardan P. Bulgakov, B. Gafurov, I. Marshak, S. Tolstov, K. Trever, O.
Smirnova, A. Terenojkin, A.Freymanlarning 1
olib borgan tadqiqotlari alohida
ahamiyatga ega.
1
Булгаков П.Г. Из арабских источников о Мерве. // Труды ЮТАКЭ. Ашхабад, 1963. // Гафуров Б.Г.
Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. М., 1972. // Маршак Б.И. К вопросу о восточных
противниках Ирана в V в. // Страны и народы Востока. 1971. // Пугаченкова Г.А., Ртвеладзе Э.В. Северная
Бактрия Тохаристан. Т.: 1990. // Толстов С.П. Древний Хорезм. М., 1948. // Tревер К.В. Эфталитское
государство (V-VI вв.) // История народов Узбекистана. Т., 1950. // Смирнова О.И. Место домусульманских
культов в Средней Азии (по материалам топонимии ) // СНВ. – М., 1971. // Тереножкин А.И. Вопросы
историко–археологической периодизации древнего Самарканда // ВДИ. – 1947. // Фрейман А.А. Два
согдийских рукописных документа на коже с горы Муг в Таджикистане // ВДИ. – 1952.
3

Ikkinchi davrga esa mustaqillik davridan so’ng o’rgangan mahalliy
tarixchilarimiz kiradi. Bu davr bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borgan tarixchi
olimlarimizdan A. Xo’jayev, A. Xolmatov, E. Rtvladze, Sh. Kamollidin, M.
Ishoqov, G’ Boboyorov, Azamat Ziyo, B. Eshov, A. Ahmedov, D.
Murodovalardir 1
. Ushbu davr tarixini o’rgangan olimlardan Proffessor Mirsodiq
Ishoqov Sug’d tarixi, sug’diy yozuvlar ustida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan.
Proffessor G’aybulla Boboyorov esa Turk xoqonligining tashkil topishi, ijtimoiy –
iqtisodiy hayoti o’zining ilmiy tadqiqotida yoritib bergan.
Tadqiqotning usullari. Tadqiqotni yoritishda tarixiylik,
ilmiylik, xronologik, hududiy yondoshuv kabi usullardan foydalanilgan.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rta
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I – BOB. Ilk o’rta asrlar davlatchiligining vujudga kelishi.
1
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихини ўрганиш манбашунослиги // O’zbekiston tarixi. – 1999. – № 1. //
Аҳмедов А. Нега Турон деб аталади // Турон. – 1992. – № 1. // Бобоёров Ғ. Ғарбий Турк хоқонлигининг
бошқарув тизимига доир // Sharqshunoslik. – 2008. // Исхаков М.М. Преемственность в истории древних
тюркских систем письменности (согдийско-тюркские контакты) // O’zbekiston tarixi. – 2000. // Камалиддинов
Ш.С. Новые данные о потомках царя Согда Гурака // ОНУ. – 2003. // Эшов. Б – “Ўрта осиёнинг қадимги
шaҳарлар тарихи”. 2008. // Абдуллаев. Ў – “Ўрта осиёда қадимги бошқарув ва илк давлатчилик
тарихшунослиги. Т:. 2009. Ртвладзе. Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари”. Т.
Шарқ. 2001. Курбанов А. Эфталиты (очерки истории). Санкт-Петербург, 2006. Murodova . D O ’zbekiston
hududidagi ilk o’rta asr davlatlari: eftaliylar davlati va turk xoqonligi. – Toshkent . 2011.
4

1.1 Xorazmda Afrig`iylar davlatining vujudga kelishi
Xorazm O’rta Osiyo hududidagi eng qadimiy davlatlardan biri bo’lib, aholisi
o’troq va ko’chmanchi qabilalardan iborat bo’lgan. Uning hududi Amudaryoning
quyi qismidan janubga tomon Murg’ob va Tajan daryolarining yuqori
oqimlarigacha cho’zilgan. U haqdagi ilk ma’lumotlar “Avesto”, birinchi Doroning
Bihistun tosh bitiklari, qadimgi yunon mualliflari, arab geograflarining asarlarida
uchraydi. “Avesto”ning “Yasht” qismida Xorazm “Ming irmoqli daryo”, “Ko’llar
va o’tloqdarga boy o’lka” sifatida madh etiladi. Xorazm tarixini chuqur o’rgangan
mashhur rus olimi S.P.Tolstov “Qadimgi Xorazm” kitobida antik Xorazm tarixini
to’rt davrga bo’ladi:
1. Uy-joy devorlari bo’lgan shahriston madaniyati (miloddan avvalgi VI-IV
asrlar)
2. Qanqa (Qang) madaniyati (miloddan avvalgi IV asr - milodiy I asr)
3. Kushonlar madaniyati (milodiy II – II asrlar)
4. Kushon-Afrig’ o’tish madaniyati (milodiy Sh-V asrlar) Bu davrlarga oid
Amudaryoning o’ng sohilida 250 dan ziyod, so’l sohilida 60 ta qadimiy shahar va
qishloqlar o’rni topilgan. Qanqaqal’a, Qo’shqal’a, Tuproqqal’a, Jingilja,
Toshxirmon singari qal’a va istehkomlar o’rni bunga misol bo’la oladi 1
. Xitoyning
Tan sulolasi davrida (milodiy VII-X asrlar) Xorazmda asosan turkiy qabilalar
yashagan. Tanshu solnomasida shunday deyiladi: “Barcha turk elatlari ichida
ho’kiz qo’shilgan arava faqat shu erda (Xorazm) uchraydi. Bu aravalarda
savdogarlar turli viloyat va elatlarni aylanib, savdo qilib yuradilar.” Bu o’rinda gap
Xorazmning savdo-sotiq bilan kun kechiruvchi o’troq aholisi ustida ketyapti. Shu
bilan birga Xorazm vohasiga yaqin cho’l va dashtlarda ko’chmanchi va yarim
ko’chmanchi chorvador turkiy qabilalar yashagan. Eron Axomaniylari shohi
Kayxusrav (Kir, Kurush) (miloddan avvalgi 558-530 y.) Xorazm va unga tutash
hududlarni bosib olgan. Xorazm miloddan avvalgi 6-5 asrlarda Axomaniylar
1
Асқаров А. Ўзбекистон тарихи (энг қадимги даврлардан эрамизнинг V асригача). – Тошкент. 1994. - Б.59.
5

davlatining 16-satrapligi (viloyati) tarkibiga kirgan. Lekin ko’chmanchi Sak
(Massagetlar) qabilasi ustiga hujum qilganida Kayxusrav malika To’marisdan
yengilib, halok bo’lgan. Xorazm o’z mustaqilligini tiklagan. Miloddan avvalgi III
asrda esa u Qang davlati tarkibida bo’lgan. Xorazm tarixining to afrig’iylar sulolasi
asoschisi Afrig’gacha (305 y.) bo’lgan davri haqida ma’lumotlar kam. Faqat
qadimda Kayxusrav (mil.av. 1200-1140 y.), Saksafar (mil.av. 519- 517 y.),
Farasman (mil.av. 329-320 y.), Xusrav (mil. av. 320 y.) singari xorazmshohlar
bo’lganligi, Farasman miloddan avvalgi 328 yilning bahorida O’rta Osiyoga
bostirib kirgan makedoniyali Aleksandr (Iskandar) huzuriga muzokara uchun
sovg’a-salomlar bilan kelganligi tarixiy manbalarda yozib qoldirilgan.
Abu Rayhon
Beruniy afrig’iylar sulolasiga mansub xorazmshohlardan 22 tasining nomini
keltirgan. Xorazm davlatining poytaxti dastlab Tuproqqal’a, 305 yildan keyin esa
Kot (Kos) shahri bo’lgan. Miloddan avvalgi 4-3 asrlarda Xorazm iqtisodiy va
madaniy jihatdan yuksalib, yirik sug’orish kanallari, yangi shahar va qal’alar barpo
etilgan. Hunarmandchilik, san’at, ichki va tashqi savdo keng rivoj topgan. Milodiy
IV-VIII asrlarda Xorazm yangi yuksalishni boshdan kechirdi. Burgutqal’a,
Uyqal’a, Qumbosganqal’a kabi inshootlar ana shu davrlarda qurilgan. Xorazmning
Etil (Volga) bo’yidan Markaziy Osiyo orqali Mo’g’uliston va Xitoyga hamda
Eronga boriladigan savdo yo’llari chorrahasida joylashganligi uning iqtisodiy va
ma’naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb etgan 1
. 712
yili Xorazmni arablar bosib olgan. Xalifalikning Xurosondagi noibi Qutayba ibn
Muslim xorazmliklarning tarixiy adabiyoti va madaniy merosini saqlab kelgan
olimlarni qirg’in qilgan va quvib yuborgan. Shu sababli arablar istilosigacha
bo’lgan davrdagi yozma tarixiy manbalar deyarli uchramaydi. Afrig‘iylar
madaniyati - Xorazmdagi IV-VIII asrlarga oid madaniyat, afrig‘iylar sulolasi nomi
bilan bog‘liq. Afrig iylar madaniyatiga oid yodgorliklar 1937—40 yillarda Xorazmʻ
arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi tomonidan o‘rganilgan. Afrig iylar
ʻ
madaniyati shakllanishida qo‘shni ko‘chmanchi qabilalar muhim rol o‘ynagan. Bu
1
Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари, - Тошкент, 1991. - Б.63.
6

davrda antik hunarmandchilik markazi — qadimiy shaharlar inqirozga uchrab,
siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot qishloqda, mulkdorlarning qo‘rg‘oni va
qasrlari atrofida jonlangan. Burgut qal’a vohasida olib borilgan qazishmalar
vaqtida sertarmoq sug‘orish kanali va ariqlar, dalalarning rejali joylashuvi
aniqlangan. Katta-kichik turar joylar to‘p-to‘p joylashgan, katta yer egalarining
qasrlari kanallar boshida bo‘lib, ular suv taqsimotini nazorat qilib turganlar.
Xorazmda bu davr istehkomlari asosan paxsadan to‘rtburchak
tarxda qurilgan, devori burjlar bilan mustahkamlangan, davra yoki to‘rtburchak
tarhli (so‘nggi mudofaa minorasi) bo‘lgan. Yirik qal’alar (Yakka Porson, Qum
qal a, Uy qal a, Teshikqala) mudofaa istehkomlariga ega bo‘lgan. Eng yirikʼ ʼ
istehkom — Burgut qal a (maydoni 6 ga dan oshiq) atrofida shahar vujudga kela
ʼ
boshlagan. Turar joylar daxliz, asosiy va yordamchi xo‘jalik xonalaridan iborat
bo‘lgan. Imoratlarning tarhi, qiyofasi aholining ijtimoiy mavqeiga bog‘liq
bo‘lganligi aniqlandi.Harobalardan mis tangalar, jez, qo‘lda va charxda yasalgan
sopol idishlar (xum, ko‘zacha) siniqlari, bezak buyumlari, temirdan yasalgan
dehqonchilik va hunarmandchilik qurollari (ketmon, o‘roq, pichoq va boshqalar),
shoyi, ip, jun gazlama parchalari, uch parrakli temir paykonlar, xanjarlar,
yorg‘uchoqlar, tegirmon toshlari, yozma yodgorliklar topilgan. Marhumlarni
ostodon (sopol tobut)larda ko‘mish rasm bo‘lgan. Tarixiy manbalarda VIII asrga
oid Kat, Hazorasp, Urganch eslatib o‘tilgan.
1.2 Eftallar davlatining tashkil topishi va boshqaruvi
7

V asrning 20-yillaridan VI asrning 70-yillarigacha bo‘lgan davrda O‘rta
Osiyoda Eftaliylar davlati faoliyat ko‘rsatgan. Yozma manbalarda eftaliylar,
eftallar, eftalitlar, xaytallar kabi turli nomlar bilan atalgan bo‘lib, bu nomlar
Eftallar shohi “Eftalon”, ba’zi manbalarda “Vaxshunvar” dan olingan.
Eftallar davrida yerga egalik munosabatlari shakllanib bordi.
Ilgarilari harbiy yurishlardan katta daromad qilib turgan zodagonlar yer ularni
doimo ta’minlash manbai bo‘lishini anglab olishadi. Eftallar davlatining
aholisining asosiy qismi dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan, qolgani esa
ko‘chmanchi chorvachilik hayot tarzini o‘z boshidan kechirgan. Eftaliylarning
ko‘pchiligi mahalliy aholi bilan aralashib, o‘troq hayot tarziga o‘tgan. Toxariston
va Sug‘d rivoj topgan dehqonchilik va bog‘dorchilik markazi hisoblangan.
Qashqadaryo va Zarafshonda g‘alla, sholi, Sharqiy Turkiston va O‘rta Osiyoda
paxta yetishtirishgan 1
. Farg‘ona vodiysi arg‘umoq otlari bilan
mashhur bo‘lgan. Yerlarning asosiy qismi qishloq jamoalarga tegishli bo‘lgan.
Dehqonlar va ibodatxonalarga tegishli yerlar ham bo‘lgan. Ibodatxonalarga tegishli
yerlar “vag‘nze” deb yuritilgan. Yaylovlarning asosiy qismi qabila va urug‘
jamoalari va ularning oqsoqollari-biylar tasarrufida edi. V asrda eng yirik sug‘orish
tarmoqlari hisoblangan Zog‘ariq, Bo‘zsuv va Darg‘om kanallari barpo etiladi.
Chag‘oniyon (Surxondaryo), Samarqand, Buxoro, Kesh (Shahrisabz), Naqshab
(Qarshi) va Toshkent atroflari to‘la o‘zlashtirilib, alohida-alohida dehqonchilik
vohalari shakllanadi. Mamlakatda yer-suv mulkchiligining xususiyligi
ortib, yer egaligi munosabatlarining mustahkamlanib borishi qishloqning mulksiz
va erksiz ziroatchi mazlum ahli - kadivarlarning soni ko‘payib, dehqonchilik
xo‘jaligining asosiy ishlab chiqaruvchi kuchlarining biriga aylanadi. Ilk o‘rta
asrlarda tariximiz sahnasida namoyon bo‘lgan zodagon dehqonlar va ular
tasarrufidagi ulkan patriarxal xo‘jaliklar qiyos etilsa, yerga egalik qilish
munosabatlari jihatidan ular X-XI asrlarda G‘arbiy Yevropada shakllangan «feod»
yoki «len» atamalari bilan yuritilgan mulklarning zamindorlari feodallarga yaqin
turar edilar. Shunday qilib, ilk o‘rta asr mulkchilik munosabatlarining tarkib
1
Tревер К.В. Эфталитское государство (V-VI вв.) // История народов Узбекистана. – Тошкент. 1950. - C .23.
8

topishi bilan mamlakatning ijtimoiy hayotida keskin o‘zgarishlar sodir bo’ldi.
Patriarxal qishloq jamoalari mulkiy jihatdan
tabaqalanib, u yerdor va mulkdor dehqon va unga mute bo’lgan yersiz va erksiz
kadivarlarga ajralib ketdi. Shu bilan birga obikor vohalarda qishloq jamoalari
yerlarida yashab kelgan hamda yer va suvdan iborat umumiy mulkka ega bo‘lgan
erkin ziroatchilar qo‘shchi-kashovarzlarning ma’lum bir qismi jamoa yerlaridan
mahrum bo‘lib, ularning zamindor dehqonlarga qaram mazlum tabaqa -
kadivarlarga aylanish jarayoni kuchaydi. Katta yerdor zodagonlarning nufuzi ortib,
kashovarzlarning ularga qaram kadivarlarga aylanishida davlat ma’murlari
dehqonlar tabaqasi manfaatlarini quvvatlaydi. Oqibatda dehqonlar qo‘l ostida katta
mulk va kuch to‘planadi. Elyurtning ijtimoiy va siyosiy hayotida ularning mavqeyi
nihoyatda oshib ketadi. Ayrim dehqonchilik vohalarining katta dehqonlari hatto
o‘z viloyatlarida deyarli mustaqil hokim bo‘lib olardilar.
Eftallar davlati - ilk o‘rta asrlarning qudratli davlati. V asrning
ikkinchi yarmi va VI asrning boshlarida Eftallar davlati O‘rta Osiyo, Sharqiy Eron,
Shimoliy Hindiston va Sharqiy Turkiston hududlarini o‘z ichiga olgan. Eftallar V
asr boshlarida O‘rta Osiyo hududiga Sharqdan kirib kelganlar. Eftaliylar
davlatining dastlabki poytaxti Buxoro yaqinidagi Poykant va Varaxsha shaharlari
bo‘lgan. Bu davlatga O‘rta Osiyodan tashqari Sharqiy Turkiston, Afg‘oniston,
Shimoliy Hindiston va hozirgi Pokiston hududlari ham kirgan. Eftallar davlati
o‘zaro aloqa o‘rnatish maqsadida 456-yilda Xitoyga elchi yuborgan.
Eftallarning tobora kuchayib borayotganidan xavfsiragan sosoniylar
ularga qarshi yurish qiladi. Sosoniylar shohi Pero‘z 484-yilda eftallarga qarshi
bo‘lgan urush Pero‘zning halokati bilan tugaydi. Shundan so‘ng eftallarga qaram
bo‘lib qolgan sosoniylar ularga kumush hisobida belgilangan bojni uzluksiz to‘lab
turganlar. Boj - o‘lpon, soliq. Bir davlat tomonidan ikkinchi davlatga to‘lanadigan,
shuningdek, shahar va qishloq bozorlarida savdogarlardan olinadigan maxsus
to‘lov Eftaliylar davrida saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Taxt
otadan bolaga qolmay, shu suloladan kim loyiq deb topilsa o‘sha taxtga o‘tirgan.
Nomzodni aniqlab taqdim etadigan kengash ham mavjud bo‘lgan. Bu kengash
9

sulolaning mo‘tabar namoyandalari hamda saltanatning obro‘li a’yonlaridan iborat
bo‘lgan. Viloyatlarda boshqaruv mahalliy xonadonlar (sulolalar) tomonidan olib
borilgan 1
.
Mazkur mulklar hukmdor - Sho (shoh)ga tobe sulolalar tomonidan
boshqarilgan. Hatto ularning har biri o‘zining kumush yoki mis tangasini zarb
etgan. V asr oxiri — VI asr boshlarida Xorazm, So‘g‘diyona, Choch va Baqtriya
viloyatlarida hashamatli binolari bo‘lgan alohida-alohida qo‘rg‘onlar yuzaga
kelgan. Eftaliylar davlat boshqaruvida ma’lum qonun-qoidalar mavjud bo‘lgan.
Davlat harbiy kuchga tayangan. Jinoyat uchun juda qattiq jazolar belgilangan. 563-
567-yillarda Eftallar davlati Turk hoqonligi hamda Eron sosoniylarining zarbasiga
uchragan va tamomila barbod bo‘lgan.
Eftallar davlatiga birlashgan aholining etnik tarkibi xilma-xil bo‘lgan.
Iqtisodiy-savdo munosabatlarining izchil yo‘lga qo‘yilishi mamlakatda
dehqonchilik, sun’iy sug‘orish, chorvachilik, bog‘dorchilik va hunarmandchilik
ravnaq topishiga asos bo‘lgan. Hozirgi vaqtda ham Toshkent vohasi va Janubiy
Qozog‘iston yerlarining bir qismini suv bilan ta’minlab turgan Zog‘ariq (Zovariq)
va Bo‘zsuv , Samarqand viloyati janubiy tumanlarining asosiy suv manbayi
Darg‘om kanali V asrda barpo etilgan eng yirik sug‘orish tarmoqlaridan
hisoblanadi. Savdo va pul muomalasi . Tashqi savdo bojidan manfaatdor
bo‘lgan eftallar “ Ipak yo‘li” ni o‘z nazoratlari ostida tutib turishga harakat qilgan.
Xitoy, Hindiston, Eron va Vizantiya bilan bo‘lgan xalqaro savdoda faol
qatnashgan. Ipak yo‘li savdosida sosoniy savdogarlari bilan raqobatda asosan
sug‘diylar vositachi bo‘lgan. Bu esa o‘z o‘rnida yo‘l, qatnov, ta’minot, xizmat
ko‘rsatish tarmoqlarining kengayib borishiga yo‘l ochgan. Tashqi savdoda ipak,
lok, bo‘yoqlar, rangli shishalar, qimmatbaho toshlar, arg‘umoq otlar, matolar,
shirinliklar, qurol-yarog‘ kabi noyob mahsulotlar bozori chaqqon bo‘lgan. Xalqaro
savdo aloqalarining rivojlanishi bilan mamlakatda tanga pul muomalasi tartibga
1
Murodova . D O ’zbekiston hududidagi ilk o’rta asr davlatlari: eftaliylar davlati va turk xoqonligi. – Toshkent . 2011.
-B.67.
10

solinadi 1
. Ichki va tashqi savdo munosabatlarida
eftallar dastavval sosoniy hukmdorlarining kumush tangalaridan keng
foydalanadilar. Bulardan tashqari, Buxoro, Poykand, Vardona, Naxshab,
Samarqand va Xorazmda mahalliy hokimlar tomonidan chiqarilgan chaqa tangalar
mamlakatning ichki savdosida keng muomalada bo‘lgan. Til va madaniy aloqalar .
O‘rta Osiyo aholisining bir qismi sug‘d tilida , ikkinchi qismi turkiy tilda
so‘zlashgan. Bu davrda sug‘d tili xalqaro savdo tili sifatida Yettisuv va Farg‘ona,
Sharqiy Turkiston, Xitoy hududlarida foydalanilgan. V-VI asrlarda sug‘d, xorazm
va eftal yozuvlari tarqalgan. Eftallar alifbosi Baqtriya yozuvi asosida shakllangan.
Eftallar alifbosi 25 harfdan iborat bo‘lgan. Yozuv chapdan o‘ngga tomon yozilgan.
V asrda O‘rta Osiyoda shishasozlik
rivojlangan. O‘rta Osiyo shishasi rangdorligi, yarqit oqtigi va tiniqligi jihatidan
Vizantiya shishasidan ustun turgan. Xitoy imperatorlari o‘z saroylarini bezashda
O‘rta Osiyodan keltirilgan rangli shishadan foydalanganlar. Ulkan saltanat ahli
zardushtiylik , qadimiy e’tiqodlardan Siyovush, Anahita, Mitraga , buddaparastlik
(asosan Shimoliy Hindistonda) kabi dinlarga sig‘ingan. Shu bilan birga o‘lkada
Moniy va Mazda (mazdakiylik) ta’limotlari ham tarqab borgan. O‘rta Osiyo
aholisining madaniy an’analari qo‘shni mamlakatlar, xususan, Hindiston va Eron
tasviriy uslublari bilan uyg‘unlashib, ilk o‘rta asrlar madaniyatining shakllanishida
mustahkam poydevorga aylangan. Markaziy Osiyoning IV-V asrlar tarixi
deyarli chuqur o’rganil magan. Buning asosiy sababi bu davrga oid manbalarning
kamligi va ma’lumotlarning to’liq emasligi bilan izohlanadi. Arxeologik
materiallar esa kam va ba’zi hollarda aniq davrni ko’rsatmaydi. Numizmatik
dalillar esa ma’lum miqdorda tarixni yoritib bersada, ular asosan pul muomalasiga
tegishlidir. O’rta asr tarixchilarining asarlari orqali bizgacha eftaliylar haqida
qiziqarli ma’lumotlar yetib kelgan. VI asr Vizantiya tarixchisi Prokopiy Kesarskiy
eftaliylarni xun xalqlari deb yuritsada lekin tashqi ko’rinish jihatdan katta farq
borligini ta’kidlaydi. Boshqa yana bir VI asr Vizantiya tarixchisi Agafiy Mirinskiy
1
Musaev N.U. O‘rta Osiyoda dehqonchilik madaniyati va agrar munosabatlar tarixidan (Tosh davri oxiridan - XX
asr boshlariga qadar). – Toshkent: Fan, 2005. B .45.
11

“Eftaliylar – bu xunlardir” deb ta’kidlaydi. Eftaliylar to’g’risidagi ma’lumotlar
boshqa Vizantiya mualliflari, jumladan Prisk Paniyskiy (V asr), Menandr Protektor
(VI asr), Zaxariy Ritor (VI asr), Kozma Indi koplava (VI asr), Feofilat
Simokatta(VII asr) asarlarida uchraydi. Feofan Vizantiyskiyning ma’lumot
berishicha eftaliylarning hukmdori Vahshunvor Eftalon bo’lib, xalq uning nomi
bilan yuritilgan. Ammian Martsellin o’zining “Rim tarixi” asarida eftaliylarning
tashqi ko’rinishi, ularning ko’mish marosimlari, sosonoiylar bilan aloqalari haqida
qimmatli ma’lumotlarni keltirib o’tadi. Xitoy manbalarida esa eftaliylarning kelib
chiqishi haqida turli qarashlar mavjud. Ularning birida eftaliylar gaogyuy-turk
qabilalarining bir tarmog’i, boshqa bir manbada esa yuechjilarning bir avlodi, yana
bir manbada esa kangyuylarning avlodi deb talqin etiladi. VII asr
xitoy muarrixi Vey Chiye o’zining “Si-fan-chi” asarida, – “Eftaliylarning kelib
chiqishini aniqlash ular haqidagi ma’lumotlarning uzoq mamlakatlardan
keltirilgani va boshqa tillarda ularning buzib talaffuz etilishi va qadimiyligi tufayli
ancha qiyin va imkoni yo’qligini” ta’kidlaydi. VII asr boshlarida Li Yanshou
tomonidan yozilgan xitoy solnomasi “Beyshi”da, – “Yeda xonadoni Katta
Yuechjilarning bir avlodidan kelib chiqqan” deb ta’kidlanadi. Ular haqidagi
ma’lumotlarni 518-yilda eftaliylar shohi Mihirakul dargohiga elchi bo’lib kelgan,
sayyoh Sun Yun hamda 629-645 yillarda Hindiston budda ibodathonalari
ziyoratiga kelgan budda kohini Syuan Tszyan asarlarida ham uchratish mumkin.
Syuan Szyanning asosiy maqsadi buddaviylik ziyorati bo’lsada uning Xitoyga
qaytgach yozib qoldirgan “Da Tan Siyuy Szi” (Buyuk Tan davri g’arbiy o’lkalari
haqidagi yozishmalar) nomli asarida o’nlab o’sha davr davlatlari haqida
ma’lumotlar keltiradi. Markaziy Osiyo davlatlari haqidagi qiziqarli lekin uzuq
yuluq ma’lumotlarni 727-yilda Shimoliy Hindistonga sayohat qilgan Vey Sze
hamda Xey Chao yozishmalarida ham uchratish mumkin. Eftaliylar va ular bilan
bog’liq voqealar ko’plab o’rta asr manbalarida ham uchraydi, lekin ularning
aksariyatida eftaliylarni kushonlar bilan birdek ifodalaydilar. Favstos Buzand
o’zining “Armeniya tarixi” asarida Sosoniylar shohi Shopurning sharqdagi janglari
haqida juda qiziq ma’lumotlarni keltiradi. Egishe Vardapet esa shaxsan o’zi ushbu
12

voqealarning guvohi sifatida sosoniy podsho Yuazdigird II ning shimoliy-sharqiy
elatlar, jumladan eftaliylar bilan bo’lgan jangini tasvirlaydi. Shunga o’xshash yana
boshqa ma’lumotlar Lazar Parpetsiyning “Armaniston tarixi” asarida uchraydi.
Eftaliylar heptalk shaklida Ananii Shirakatsiyning “Geografiya” hamda Sebeos
ning “ Imperator Irakl tarixi” asarida uchraydi. Arman manbalari orqali bizgacha
yetib kelmagan ikkita asar haqida ma’lumotga ega bo’lamiz, ular fors muallifining
“Rastsaxun” (Ishonchli hikoya), hamda yunon tilida yozilgan “Eftaliylar tarixi”
asaridir. Eftaliylarning sosoniylar shohi Peroz bilan jangi haqidagi ma’lumotlarni
suriya manbalarida, jumladan Iyeshu Stilitning “Xronika” asarida uchratish
mumkin. Eftaliylar to’g’risidagi ma’lumotlar hind manbalarida ham uchrab ular
“xun” deb yuritilgan. Eftaliylarga qarshi xarbiy harakatlar haqidagi ma’lumotlar
Bxitar, Kur, Mandasor va Gvaliordagi tosh ustunlarda uchraydi 1
.
Eftaliylarning tarix sahnasidagi siyosiy hayoti Eron sosoniylari siyosiy tarixi
bilan chambarchas bog’liqdir. Buning asosiy sababi o’sha davrning yirik
imperiyalaridan biri sanalgan sosoniylar davlatining bir necha bor eftaliylar
davlatiga da’vo qilganligidir. Buning misoli sifatida Forslar shohi Ardashir
Papakanning (222-241 yy.) qo’shinlari Parfiya shohi Artaban V ning qo’shinlarini
224 yilda mag’lub etib, o’z bosib olgan hududlarida mustahkam o’rnashib olgach
sosoniylar Markaziy Osiyoni egallashga bir necha bor urinib ko’rganliklarini
ta’kidlash mumkin. Ammian Marcellinning ma’lumotlariga ko’ra sosoniy shohi
Shopur II (309-379) xioniy qabilalariga qarshi jang uchun o’zining katta qo’shini
va mablag’ini sarflashga to’g’ri kelgan. Shopur II 357-358 yillarda xioniylar bilan
ittifoqchilik shartnomasini tuzgach yurtiga qaytib ketadi. Ittifoqchilik
shartnomasiga ko’ra Shopur II va Rim imperatori Konstantin II (337-361 yy)
o’rtasidagi Amida (hozirgi Diyorbakir. Turkiya) shahrini egallashdagi bo’lgan
jangda 359-yilda hioniylar ishtirok etadilar. Ammian Marcellinning yozishicha
Grumbat boshchi ligidagi xioniy qo’shinlari shaharning janubiy darvozasini ishg’ol
etadilar. Bu jangda Grumbatning o’g’li vafot etadi. Bu jangdagi g’alaba tufayli
1
Илясов Дж. Некоторые замечания к проблеме эфталитов // Transoxiana. История и культура. Сб.статей.
Ташкент.2004. - С.117.
13

shaharning sharqiy qismi xioniylarga o’tadi.
IV asrning 60-yil oxiri – 70-yil boshlarida Shopur II poytaxti Balx
shahri bo’lgan kushonlar bilan ikki bor jang qiladi. Ushbu janglar tarixi bizga
arman tarixchisi F. Buzand (IV-V asrlar) asarlaridan ma’lum. Ushbu jang
kushonlarning g’alabasi bilan tugaganligini, ikkinchi jang esa ularning
mag’lubiyati bilan tugaganligini arman tarixchilari bayon etadilar. Sosoniy shohi
Shopur II ning Markaziy Osiyoda hukmronlik qilayotgan qabilalar bilan bolgan
jangi manbalardagi turli chalkashliklar tufayli olimlar o’rtasida ko’plab bahslarga
sabab bo’lmoqda. A. Gubayeva fikricha Shopur II ning xioniylar bilan bo’lgan
jangi natijasida xioniylar Dahistonni egllaydilar. V.G. Lukonin ma’lumotiga ko’ra
esa IV asrning 60 - yillari oxirida Sosoniy shohi Kushonlar shohi bilan
to’qnashadi, bu jangda unga xioniylar ittifoqchi bo’ladilar. E.V. Zeymal fikricha
o’sha paytda kushon shohi F. Buzand keltirgan ma’lumotidagi “Buyuk kushon
shohi -Arshakun”, bu so’nggi kushon podsholaridan biri Vasudeva bo’lgan.
Arman manbalarining guvohlik
berishicha Varaxran V ning o’g’li Yazdigird II (438-457), o’z oldiga istilochilik
maqsadlarini qo’yadi va uning butun hukmronlik davri O’rta Osiyo xalqlariga
qarshi janglar bilan bog’liq. Yazdigird II ning xioniy – eftaliylarga qarshi olib
borgan ko’p yillik janglari besamar ketadi. O’rta asr tarixchisi at-Tabari
ma’lumotiga ko’ra eftaliy shohi Axshunvor (Vaxshunvor, ba’zi manbalarda
Xushnavoz) qo’l ostida 457 yilda Gurdjiston, Toxariston, Balx, Badaxshon
hududlari bo’lgan. Shu o’rinda eftaliylar shohi nomining kelib chiqishiga doir turli
bahslar ham mavjudligini ta’kidlash joiz. V.A. Livshits bu ism so’g’dcha o’qilib
sharqiy eron tilidan kelib chiqib “shohlikni himoya qiluvchi” ma’nosini anglatgan
desa; S.Gomech eftaliy shohi Aksungur deb atalganini ta’kidlaydi, Vizantiya
tarixchisi F. Simokatta uni Eftalan, Axshunvor deb tilga oladi. Maxmud
Qoshg’ariy uni Axshundar deb tilga olsa, A.Vamberi esa Akshunkar (Aksongar),
yani turkchada oq shunqor , ma’nosini anglatganini ta’kidlaydi. L.N
Gumilev esa eftaliy shohining Xushnavoz deb atalgani uni fors tilida “iste’dodli
musiqachi” ma’nosini anglatganini ta’kidlaydi. B.X. Karmisheva Surxondaryo
14

chegarasidagi Vaxshuvorni tahlil etib, bu nomning eftaliy shohi nomiga
o’xshashligini e’tirof etadi. Eftaliylar va
sosoniylar o’rtaisdagi janglar Pero’z (459-484) davrida avj oladi. Yazdigird II
vafotidan so’ng 457-yilda uning ikki o’g’li Xormizd va ukasi Pero’z ortasida taxt
uchun kurash boshlanadi. Xormuzd taxtni egallagach Pero’z eftaliylar davlatiga
qochib ketadi va ulardan taxtni egallashda yordam berishlariga umid qiladi.
Firdavsiy ma’lumotlariga ko’ra eftaliy shohi Faganish Pero’zga Termiz va
Vashgird (Vaxsh va Kofirnihon oralig’idagi shahar) shahri evaziga 30 ming harbiy
qo’shin beradi. Eftaliylar yordami bilan Pero’z o’z akasini 459-yilda mag’lub etadi
va shohlik taxtini egallaydi. Shu yili Pero’z eftaliy shohi Vaxshunvor bilan
ittifoqchilik shartnomasini tuzadi. Kidariylar ustidan g’alaba qozongan Pero’z
ittifoqchilik shartnomasi tuzilganligiga qaramay eftaliylarga qarshi jangga
tayorlanadi. Ad-Dinavoriy ma’lumotiga ko’ra urushning sababi Tohariston
aholisining eftaliylardan noroziligi va Pero’zdan yordam so’raganligi bo’lgan. Bu
paytda eftaliylar davlati tarkibiga Kaspiy dengizining sharqiy qirg’oqlari,
Turkmaniston cho’llari, Amudaryo oqimi bo’ylab joylashgan hududlar, Murg’ob
va Tajan daryolarining yuqori oqimidagi hududlar (Shimoliy Afg’oniston) kirgan.
Ba’zi ma’lumotlarda Pero’zning eftaliylar ustiga hujumi 457 yilda, boshqa
ma’lumotda esa 482-yilda boshlangan va Pero’zning mag’lu biyati bilan
tugaganligi ta’kidlanadi.
Prokopiy Kesarskiy ma’lumotiga ko’ra Pero’z eftaliylarga ularning ayyorona
va aqlan o’ylab topgan rejalari asosida asirlikka tushib qoladi. Eftaliylar shohi
Pero’zga shunday badal to’lashini aytadiki uni Pero’z xursandlik bilan qabul
qiladi. Pero’zni ozod etish sharti bu – juda katta miqdordagi oltin edi. Talab etilgan
to’lov Vizantiya imperatori Zenon (479-491-yy.) tomonidan beriladi. Chunki
sosoniylar Kavkazning tog’li hududlarida sosoniylar qal’a va gornizonlarni qo’l
ostida ushlashi va u yerdan dushmanni o’tkazib yubormaslik sharti bilan Vizantiya
imperiyasi ularga subsidiya to’lashi lozim bo’lgan. Eftaliylar va Pero’z o’rtasidagi
jang tafsilotlari Ibn al-Fakih tomonidan ham qiziqarli tarzda bayon etilgan.
Manbalarda Pero’zning eftaliylar ustiga uch bora yurish qilgani bayon etiladi.
15

Birinchi yurishi muvaffaqiyatsiz chiqqach u ikkinchi bor yurish boshlaydi. S.P.
Tolstovning ta’kidlashicha Pero’zning ikkinchi yurishi 479-yilda sodir bo’lgan.
Ikkinchi bor asirlikka tushgan Pero’z eftaliylarga o’z ozodligi uchun katta
miqdorda kumush tanga, shu bilan birga chegara shahar Talakanni eftaliylarga
qaytarib berishi kerak bo’lgan.
16

II – BOB. Ilk o’rta asrlarda ijtimoiy - iqtisodiy, madaniy hayotning
shakillanishi.
2.1 Sug’d va Tohariston voha davlatlarining ijtimoiy -iqtisodiy hayoti
Ilk O’rta asrlarda Buyuk Ipak yo’li orqali olib borilgan keng ko’lamdagi
xalqaro savdo Turk hoqonligi, Xitoy, Hindiston, Eron va Vizantiya o’rtasida
iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarni kengaytirdi. Utroq dehqonchilik vohalari
bilan dasht xalqlari madaniyatlarining o’zaro ta’sirini kuchaytirdi. O’rta Osiyo
xalqlari jahnon tarixi jarayoniga tortilib, bu diyorda ilk o’rta asrning o’ziga xos
serqirra va nihoyatda boy madaniyati shakllandi va rivoj topdi. Bu yuksak
madaniyatning serjilo qirralari, ayniqsa, VI—VIII asrlarning moddiy madaniyat
obidalari, diniy e’tiqodlariyu tasviriy san’at namunalarida o’z aksini topdi.
Mahalliy hayotda sodir bo’lgan bunday uzgarishlar, ayniqsa, binokorlik,
me’morchilik va tasviriy san’atning ayrim jabhalarida ko’proq namoyon bo’ldi 1
.
IV asrning ikkinchi yarmi va V asrda mamlakatning ichki va
tashqi hayotida sodir bo’lgan keskinlik, ayniqsa, binokorlikka kuchli ta’sir
ko’rsatdi. Samarqand, Buxoro, Naxshab va Toshkent kabi dehqonchilik vohalarida
baland tagkursi ustiga bino qilingan ko’plab istehkomli qasrlar va zodagon dehqon
qo’rg’onlari qad ko’tardi. Istexkomlarning to’rt burchagi baland burjlar bilan
mustahkamlanib, devoru mulalari, bir necha qator kamondan o’q uzgich nishon
tuynuklari bilan ta’minlangan 2
. Markazida baland arkli, girdi ikki yoki uch qator
qalin mudofaa devorlar bilan o’ralgan zodagon mulkdorlarning qo’rg’onlari ilk
o’rta asrlarning o’ziga xos me’morchiligi namunalaridan bo’lib, Naxshab
vohasidagi Zahki Moron qal’asi, Buxorodagi Shahri Vayron va Xorazmdagi Alfir
qal’alari shular jumlasidandir. Bu davr binokorligi va me’morchiligida, ayniqsa,
qasrlar alohida o’rin tutgan. Ularning ayrimlari xatto ikki qavatli bo’lib, yuqorisiga
maxsus ko’tarma — pandus orqali chiqilgan.
1
Бабаяров Г. Древнетюркские монеты Чачского оазиса( VI-VIII вв. н.э.). – Ташкент: Изд. Нац. библиотеки
Узбекистана им. Алишера Навои, 2007. – Б.58
2
Исҳоқов М. Суғдие?нада “ихшид” ва “ихрид” унвонлари ҳақида / Ўзбек давлатчилиги ва маданияти
тарихида жанубий Ўзбекистоннинг ўрни. Республика илмий анжумани. – Қарши: 2011. – Б. 64-65.
17

Qasr ichida shipi tekis, gumbazsimon va ravoqsimon yopilgan
bir qancha xonalar bo’lgan. Ko’pincha uning markaziy qismida girdi yo’laksimon
uzun xonalar bilan o’ralgan miyonsaroy — mexmonxona yoki ibodatxona bo’lib,
xona saxnida devor boylab kenggina supalar, markazida esa otashdon bino
qilingan. V asr oxiridan boshlab binokorlikda an’anaviy hom g’isht va paxsa bilan
bir qatorda pishiq g’isht ham ishlatila boshlagan. Bu davrda pishiq g’ishtdan saroy
va ibodatxonalarning sahnini to’shashda foydalanilgan. Ilk o’rta asr
me’morchiligining qurilish g’oyalari, muxandislik yechimlari va me’moriy uslubi,
naqshlari Xorazm, Sug’d, Tohariston, Farg’ona va Chochning shahar va qal’alari,
mulkdor dehqonlar qo’rg’onlariyu ibodatxonalar, kushklariyu mudofaa
inshootlarining tarxu istexkomlari, toku ravoqlari, ichki naqshlariyu tasviriy san’at
obidalarida namoyon bo’ladi.
VI asrlarda ham saroy va ibodatxona devorlarini turli
mazmundagi rangdor tasvirlar bilan bezash hamon odatiy tusda edi. Bunday
tasviriy san’atning nodir namunalaridan biri Bolaliktepa qasri devorlarida qayd
etilib o’rganildi. Kattagina xonaning devorlarida rangli boyoqlar bilan qandaydir
izdahomda — gilamchalar ustida juft-juft bo’lib tiz cho’kib o’tirgan erkak va
ayollar tasvirlangan. Erkaklarning ustida uchburchak shaklida keng qaytarma
yoqali va hoshiyali uzun kamzul, oyog’ida mahsi, belida ingichka kamarga
o’tkazilgan qayrilma uchli xanjar osilgan. Birida vaza, ikkinchisida Tug’po tutgan
qo’llarining jimjilogiga bittadan ikkita yirik ko’zli uzuk taqilgan 1
.
O’ng qo’lida qadah, so’lida ko’zgu
tutgan ayollarning kiyim-kechaklari nihoyatda bashang. Ichki libos ustidan
hoshiyali qaytarma yoqali hamda uqali uzun va keng guldor yopinchiq — kabo
yelkaga tashlangan. Quloqlarida Buxoroning yakkadur ziragi, jimjiloqlariga esa
ko’zli uzuk taqilgan. Xullas, Bolaliktepa qasri devorlarida tasvirlangan ayollarning
tashqi kiyofasi VI asrda eftallar hukmdori huzurida bo’lgan budda kohinini
hayratga solgan saroy zodagon ayollarini eslatadi. Uning ta’riflashicha, o’sha
vaqtlarda eftal malikalari juda qimmatbaho matodan tiqilgan, orqa etagi uch
1
Хўжаев А., Хўжаев К. Қадимги манбаларда халқимиз ўтмиши. – Т.: Маънавият 2001. Б .54
18

quloch va undan ham uzunroq bo’lgan serbezak koylak kiyar, uning etagini
maxsus joriyalar ko’tarib yurganlar. Bu davrda qo’shni mamlakatlar: Xitoy,
Hindiston va Eron bilan iqtisodiy va madaniy aloqalar kengayib boradi.
V asrda O’rta Osiyolik shishagarlar Xitoy hunarmandlariga rangli shisha va
shisha buyumlap yasashni o’rgatganlar. O’rta Osiyo shishasi rangdorligi,
yaltiroqligi va tiniqligi jihatidan Vizantiya shishasidan ustun turgan. Xitoy
imperatorlari o’z saroylarini bezashda O’rta Osiyodan keltirilgan rangli shishadan
foydalanganlar. Shunday qilib, eftallar davrida O’rta Osiyo xalqining madaniy
an’analari qo’shni mamlakatlar, xususan, Hindiston va Eron sosoniylarining
tasviriy usullari bilan omuxtalashib, ilk O’rta asrlar madaniyatining shakllanishida
mustahkam poydevorga aylangan.
Georafik jihatdan bir-biridan uzoqda joylashgan va har xil diniy
tasavvur va an’analarga ega bo’lgan viloyatlarning aholisi turli tillarda
so’zlashgan. Chorvador aholi o’rtasida shubhasiz turkiy til muhiti hukmron edi.
O’troq aholining kattagina qismida Sug’diycha suzlashuvi va Sug’d tilining keng
muomalada bo’lishi kuzatiladi. Bu davrda sura; tili va yozuvi xalqaro savdo tili
sifatida Yettisuv va Farg’ona orqali Sharqiy Turkistonga kirib, Xitoy
hududlarigacha yetib boradi. Bu davrda Sug’d va Tohariston aholisining alohida-
alohida yozuvlari bor edi. Ulardan Sug’d va Tohariston youvlari qadimgi oromiy
yozuvi asosida maydonga kelgan edi. Tohariston yozuvining asosi esa o’z
navbatida Sug’d va Xorazm yozuvlaridan olingan edi.
Ilk O’rta asrlarda Markaziy
Osiyo va Xitoyda qog’oz ishlab chiqarish garchi ancha yo’lga kuyilgan bo’lsa ham
xat, xujjat va ayrim axborotlar kabi maktubotlar asosan charm, yog’och, suyak,
sopolga va kamdan-kam qog’ozga bitilardi. Chunki qog’ozning bahosi nihoyatda
baland edi. Ayrim bitiklar esa xatto podsho saroylari va ibodatxona devorlariga
ham yozilardi. Ular orasida elchilik maktublari, xo’jalik kirim va chiqimlari,
yuridik shartnomalar, astronomik xujjat, tarixiy yodnomalar hamda diniy aqidalar
bitilgan nodir qo’lyozma topilmalar bor edi. Bizning zamonimizgacha saqlanib
qolgan Sug’d yozuvlari orasida Panjikent yaqinida Qal’ai Murdan, Sharqiy
19

Turkistonda Turfan shahri yaqinida topilib o’rganilgan xujjatlar hamda
Samarqandning qadimiy harobasi Afrosiyobda qayd etilgan devoriy yozuvlar,
ayniqsa, betakrordir. VII va
VIII asr boshlaridagi mansub xujjatlarda Sug’dning siyosiy tarixi, hukuq va
qonunlari, iqtisodiy va diniy e’tiqodlari hususida muhim ma’lumotlar keltiriladi.
Masalan, Qal’ayi Mug’ xujjatlari orasida Uttegin nomli yigit bilan Durdruncha
ismli ayol o’rtasida tuzilgan nikoh guvohnomasi qayd etilgan. Bu xujjat asosida
tuzilgan bitimga binoan Dug’dg’unchaning ixtiyori bilan qonunga muvofiq Uttegin
sevimli va ardoqli xotin sifatida uni qabul qilib, oziq-ovkat, kiyim-kechak, zebu
ziynat bilan ta’minlamog’i va xurmat-izzat qilmog’i lozim edi. O’z o’rnida
Durdruncha ham Utteginni sevimli va ardoqli er sifatida tutmog’i, uning baxtli
turmushi xaqida qayg’urmog’i va buyruqlarini qonun kabi tinglamog’i darkor edi.
Shuningdek, xujjatda eru xotinlardan biri ikkinchisining roziligisiz nikoh
bitimini buzmaslik shartlari bayon etiladi. Jumladan, agar Uttegin Dugdrunchaning
ijozatisiz uning ustiga uylansa, u vaqtda Durdunchaga 30 dinoriy sof kumush
draxma tovon to’lashi va uni na xotin, na xizmatkor sifatida tutib turmay, ozod
etishi shart bo’lgan. Yana boshqa xujjat Utteginning Dugdruncha qarindoshlariga
bergan vasiqasi bo’lib, unda kuyovning quyidagi shartlarni o’z zimmasiga olgani
bayon etiladi. Ushbu vasiqaga binoan ‘Chata bugundan boshlab kelajakda, to abad
mening xotinim bo’lib qoladi.... Sening va Mitra (tangri)ning ishtirokida
majburiyat olaman: uni sotmalman, qarz hisobiga cho’rilikka bermayman, biror
kimsa ximoyasiga bermayman. Bordi-yu, uni mendan kimdir tortib olsa, xo’rlasa,
uni ziyon-zaxmatsiz (sizlarga) jo’nataman. Chata o’zi ketishni xoxlasa ham shu
tariqa ziyon-zaxmatsiz jo’nataman va sog’-salomat topshiraman.
Agar topshirmasam, u holda toza sifatli 100 dinoriy
kumush draxma to’layman”. Bu ikki xujjatda keltirilgan ma’lumot shuni aniqlab
beradiki, VII—VIII asrlarda Sug’d jamoasida inson (ayniqsa, xotin-qizlarning)
xah-xukuqlari va axloq qonun-qoidalari, xususan, nikoxlanayotgan shaxslarning
o’zaro mulkiy munosabatlari, kuyovning kelin oldidagi burchi va majburiyati o’z
zamonasi uchun juda adolatli ravishda belgilab qoyilgan ekan. Sug’d davlat
20

boshqaruv tarkibi, elchilik aloqalari, xalqaro savdosi va murakkab xo’jalik
taraqqiyoti shubhasiz aholining savodxonligini talab etardi. Shu boisdan, Sug’dda
savodxonlikka intilish juda ham kuchli bo’lgan.
Xitoy manbalarining guvoxlik berishicha, Sug’dda besh yoshga
to’lgach o’g’il bola yozuv va hisobga o’rgatilar, so’ngra ular 20 yoshga 19
kirganlarida savdo ishlarini o’rganish uchun o’zga mamlakatlarga jo’natilar edi.
Panjikentda topilgan Sug’d alifbosi bitilgan mashq taxtasi, Marvdan topilgan
sopolga bitilgan kotib mashqlari matniga qaraganda, bu davrda Sug’dda savod
o’rgatish va kotiblik san’ati maktablari bo’lgan. Samarqand xusnixat maktabi
inshosining yuksak namunalari sifatida Qal’ai Murdan topilgan ayrim xujjatlar va
ularda tilga olingan Ramtish Vchashfagn, Vachenok va Siyamich Tishich kabi
ayrim kotiblarning nomlari buning yorqin dalilidir. Demak, VII—VIII asrlarda
Sug’dda savodxonlik yuksak darajada bo’lib, yozuv keng tarqalgan edi. Sug’d
yozuvining keng tarqalgan Samarqand usulidan tashqari, Xorazm, Buxoro hamda
qaroshtiy yozuvlari ham bor edi 1
. Bularning ayrim namunalari Qoratepa,
Zangtepa, Kofirqal’a va Afrosiyob harobalaridan topilgan. Ma’lumki, O’rta Osiyo
xalqlarining savodli bo’lishida va o’z yozuvlarini ijod etishlarida Sug’d yozuvi
muhim rol uynagan. Sug’d xati asosida uyg’ur va turk yozuvlari shakllangan.
Uyg’ur yozuvidan esa o’z navbatida keyinchalik mug’ul va manjur xatlari paydo
bo’ladi. Shubhasiz, bu tabiiy voqelik edi. Chunki, VII— VIII asrlarda O’rta Osiyo,
Yettisuv va Sharqni Turkiston viloyatlarida Sug’d tilining amaliy ko’lami juda
keng edi. Bunday joylarda ahli Sug’d va turk tillarida bemalol so’zlashgan.
Ayniqsa, shaharlarda ikki tillilik rasmiy holat bo’lgan.
Xoqonlikning savodli zodagonlari orasida
Sug’d tilining bilimdonlari ham oz bo’lmagan. Sug’diylarning kattagina guruhi
doimo turk hoqonlarining qarorgohida yashagan. Ularning ayrimlari saroy ayonlari
va ma’murlari qatorida o’rin egallab, maslahatchi, elchi, xat va savodga
o’rgatuvchi ustoz vazifasini bajarganlar. VII asrning birinchi yarmida Sug’d va
1
Фрейман А.А. Два согдийских рукописных документа на коже с горы Муг в Таджикистане // ВДИ. 1952. –
C .71.
21

uygur yozuvlarining puxta bilimdonlari tomonidan runiy, ya’ni kuk turk xati ijod
etiladi. Garchi bu yozuvning asosi Sug’d xati orqali oromiy yozuviga borib
taqalsada, ammo u turk tilining fonetik xususiyatlarini aniq bera oladigan mutlaqo
yangi o’ziga xos yozuv edi. Turklarning bu yangi yozuvi biri ikkinchisiga tutashib
ketadigan 38—40 harfdan iborat edi. U tosh va yog’ochlarga oyib yozishda
nihoyatda qulay edi. Qadimgi Ko’k turk bitiklari — runiy
yozuvi yodgorliklari Oltoy va Sharqiy Turkistondan (Kultegin va Bilga Hoqon
bitiklari) tashqari, Yettisuv, Farg’ona va Zarafshon vodiylaridan topilib
o’rganilgan. Ular qabr toshlari, sopol va metall buyumlar hamda tanga pullarga
bitilgan. Ular orasida yuqori Zarafshonda — Qal’ai Mug’da topilgan va charmga
bitilgan qadimgi turk tilidagi hujjat ayniqsa bebaho edi. Shunday qilib, ilk o’rta
asrlarda turk dunyosi Sug’diylar tufayli Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq
mamlakatlari aholisining qadimiy yuksak madaniyati yutuqlari bilan tanishdi va
ulardan bahramand bo’ldi.
22

2.2 Turk xoqonligida yerga egalik shakillarining o’rni
To‘n yabg‘u hukmronligi davrida amalda mustaqil bo‘lgan O‘rta Osiyo
davlatlari ustidan nisbatan qattiq siyosiy nazorat o‘rnatiladi. Chunki bu
davlatlarning vassalligi faqat o‘lpon to‘lash bilan chegaralanar edi. Isfijobdan
Toshkent vohasigacha, shimolda Janubiy Afg‘oniston va shimoli-g‘arbiy
Pokistongacha bo‘lgan hududlarga xoqon To‘n yabg‘uning ishonchli vakillari -
tudunlar yuborilib , ular soliqlar yig‘ish va xoqon qarorgohiga yuboriladigan
o‘lponlarni qattiq nazoratga oldilar. Mahalliy hokimlarga ularni xoqonlik
ma’muriy boshqaruviga qo‘shilganlik ramzi sifatida turk unvonlari berildi 1
. Shu
bilan birgalikda To‘n yabg‘u nisbatan kuchli bo‘lgan mahalliy hukmdorlar bilan
shaxsiy munosabatlarini mustahkamlashga harakat qildi. Manbalarda To‘n
yabg’uning Samarqand hokimiga o‘z qizini xotinlikka berganligi haqida ma’lumot
bor. Xitoy manbasi To‘n yabg‘u haqida ma’lumot berar ekan shunday xabar
beradi: -“G‘arb varvarlari hali hech qachon bunchalik qudratli bo‘lgan emas”
Dehqonlar odatda shaharlarda hashamatli qasr va saroylarga, savdo va
hunarmandchilik do‘konu-rastalaridan iborat kattagina xo‘jalikka ega edilar.
Qishloqlarda esa, ekinzor paykallardan tashqari, ularning ko‘shk va istehkomli
qo‘rg‘onlari, objuvoz-u moyjuvoz va tegirmonlari bo‘lardi. Qul, cho‘ri,
yetimyesirlardan iborat ko‘pdan-ko‘p xizmatkorlar dehqonlarning ulkan patriarxal
xo‘jaligida qishin-yozin, kechay-u kunduz beorom mashg‘ul edi. Bulardan
tashqari, har bir katta yer egasining mol-u jonini qo‘riqlab, uni ichki va tashqi
yovlardan muhofaza qiladigan 30-40, 50-100 va ba’zan undan ortiq, qurollangan
harbiy navkarlari bo‘lgan. Ular «chokar» deb atalardi. Chokarlar baquvvat va abjir
hamda o‘z valine’matiga sadoqatli o‘spirinlardan tanlab olingan.
Xitoy manbalarida ta’riflanishicha, Buxoro va Samarqand
1
Абдуллаев . Ў – “ Ўрта осиёда қадимги бошқарув ва илк давлатчилик тарихшунослиги . – Тошкент . 2009. –
Б. 67 .
23

dehqonlarining chokarlari o‘limga tik boqib, uni abadiyatga qaytish, deb
anglaydigan nihoyatda jasur va jangovar bo‘lganlar. Ayrim manbalarda qayd
etilishicha, o‘sha davr udumi bo‘yicha, xojasi vafot etgan chokarlar hatto u bilan
birga tiriklayin go‘rga ko‘milishi lozim bo‘lgan. Bunday sodiq, va jangovar
chokarlari bilan dehqonlar yovgarchilik paytlarda dushmanga qarshi harbiy
yurishlarda qatnashar edilar. Osoyishtalik zamonda esa chokarlarga suyanib
qishloqning ozod ziroatkor ahli ustidan o‘z hukmlarini yurgizishga harakat
qilardilar. Avvalda o‘z tasarrufidagi
xizmatkorlarni koranda sifatida ishlatib kelgan dehqonlar, keyinchalik esa, turli
yo‘llar bilan qishloq jamoalari ustidan ma’lum darajada tazyiq ko‘rsatib, bora-bora
ular kuchidan foydalanishga kirishadilar. Dehqonlarga qaram bo‘lib qolgan
qishloqning ziroatkor bunday ahli «kadivar», ya’ni qishloq qo‘rg‘onida, xususan,
katta yer egalarning qishloqdagi qo‘rg‘onlarida yashovchilar nomi bilan yuritiladi.
Shunday qilib, mamlakatda ilk o‘rta asr mulkchiligi munosabatlarining
shakllanishi bilan qishloq jamoalari ichida yirik yerdor dehqonlar bilan bir qatorda
o‘z erkidan mahrum bo‘lgan mutlaqo yersiz va mulksiz qashshoq ziroatchi tabaqa
kadivarlar paydo bo‘ladi. Ular ilk o‘rta asrlarning ijtimoiy hayotida dunyoga
kelgan va yerdor dehqonlar tabaqasiga qaram bo‘lgan qishloq jamoasining yangi
mehnatkash mazlum aholining vakillari edilar. O’ta yakkahokimlik
xususiyatiga ega bo‘lgan To‘n yabg‘u boshqaruvi talon-tarojchilik urushlari
natijasida boyib ketgan qabila zodagonlari orasida norozilik harakatlarini
kuchaytirib yubordi. Boshlanib ketgan o‘zaro kurashlarni bartaraf etishga harakat
qilgan To‘n yabg‘uning tog‘asi Qo‘l Bahodir jiyanini o‘ldirib o‘zini Qo‘l Elbilga
xoqon deb e’lon qiladi. Ammo, qabila boshliqlarining ayrimlari boshqa da’vogarni
qo‘llab-quvvatlaganlari tufayli yana qabilalararo kurashlar boshlanib ketadi. 630-
634-yillarga kelib xoqonlik o‘zining Sirdaryoning g‘arbidagi O‘rta Osiyo
mulklaridan mahrum bo‘ldi. G‘arbiy turk xoqonligining asosi bo‘lgan dulu va
nushibi qabilalari o‘rtasida o‘zaro kurashlar avj olib ketdi.
24

634-yilda nushibi qabilasi tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Ishbara Elterish
Sher xoqon hokimiyat tepasiga keldi 1
. U harbiy ma’muriy tartib bo‘lgan “o‘n o‘q
eli” boshqaruvini qayta tiklashga harakat qilib, qabila boshliqlarini o‘ziga shaxsan
tobe qilish maqsadida islohotlar o‘tkazdi. Undan tashqari, amaldagi nazoratni
amalga oshirish maqsadida Ishbara har bir mulkka xoqon urug‘i a’zosi - shodni
jo‘natadi. Shodlar qabila zodagonlari bilan hech qanday aloqada bo‘lmay, ularnig
markaziy hokimiyatga intilishini kuzatib borgan. Bu mahalliy hokimlarning
siyosiy tashabbuslarini nihoyatda chegaralab qo‘yar edi. Ammo, Ishbara Elterish
Sher boshchiligidagi xoqonlik hokimiyatining harbiy-siyosiy layoqati qaram
mulklar va qabilalarni ushlab turishga qodir emas edi. 638-yilda dulu qabilasi
o‘zlariga jo‘natilan shodni xoqon deb e’lon qildilar. Shundan so‘ng dulu va nushibi
qabilalari o‘rtasida og‘ir va qonli urushlar bo‘lib o‘tib g‘arbiy xoqonlik ikki
qismga bo‘linib ketdi. Shunday bo‘lsada, xoqonlikdagi qabilalararo va sulolalararo
urushlar 17 yil (640-657) davom etdi.
Shunday qilib, VII asrning o‘rtalarida G‘arbiy turk xoqonligi zaiflashib bir
necha qismlarga bo‘linib ketdi. Vaziyatdan foydalangan Xitoyning Tan imperiyasi
qo‘shinlari 657-659-yillarda Yettisuvga bostirib kirdilar. Xitoy bosqinchilariga
qarshi kurashlar uzoq yillar davom etdi. Faqatgina VII asrning oxirlariga kelib
xoqonlik o‘z mustaqilligini tiklashga muvaffaq bo‘ldi va xitoyliklar vakili Xusrav
Bo‘rishod mamlakatdan xaydab yuborildi.
O‘z davrida Turk hoqonligidagi madaniy jarayonlar Buyuk ipak yo‘lidagi
keng ko‘lamdagi, xalqaro aloqalar tufayli jamiyatdagi siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy
voqealar bilan o‘zaro bog‘liqlikda rivojlanib bordi. O‘troq dehqonchilik vohalari
aholisi va dasht qabilalari o‘rtasidagi madaniy aloqalar ayniqsa kuchaydi. Bu
davrdagi madaniy hayot moddiy madaniyat buyumlari, me’morchilik va san’at, din
va yozuv kabilarda o‘z ifodasini topdi.
Dehqonlar mavjud suv resurslari hamda lalmikor yerlar imkoniyatlaridan
foydalanib, asosan don ekinlari hamda qovun, tarvuz, beda, uzumchilik,
1
Boboyorov. G’. G’arbiy turk xoqonligi. Tarix. nom. diss. - Toshkent. 2012. - B.26.
25

paxtachilik sohalaridan yuqori hosil yetishtirganlar 1
. Mevali daraxtlardan bog‘-
rog‘lar yetishtirishga alohida ahamiyat berilgan. Shahar aholisi asosan
hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan mashg‘ul edi. Dehqonchilik va
konchilikdagi taraqqiyot ko‘lami va sifati o‘zidan keyingi uch tarmoq
hunarmandchilik, qurilish, savdo-sotiq ravnaqi uchun qatta turtki bo‘ladi. Shuning
uchun bu vaqtda metalsozlik, zargarlik, kulolchilik, duradgorlik, shishasozlik keng
rivoj topgan. Hunarmandchilik rivojiga turkiy aholi katta ta’sir ko‘rsatdilar.
Chunki ularda qadimdan ko‘pchilik kasb-hunarlar juda rivojlangan edi. Turkiy
xoqonlik ulkan hudud ichida zarur tinchlikni ta’minlaganligi natijasida “Buyuk
ipak yo‘li” samarali ishlashda davom etdi. O‘lkaning asosiy savdo hamkorlari
Eron, Xitoy, Hindiston va Vizantiya edi. Bu mamlakatlarga to‘qimachilik,
ipakchilik mahsulotlari, qimmatbaho toshlar va ulardan ishlangan buyumlar ,
taqinchoqlar, dorivorlar, nasldor arg‘umoqlar, bir necha xil tuz, sharob,
bog‘dorchilik mahsulotlari, qazilma boylik va hokazolar olib borilgan. Ayniqsa
Sug‘d savdogarlarining mavqei kuchli bo‘lgan. Shu ma’noda xitoylik muallifning
quyidagi guvohligi e’tiborga sazovordir: “(Sug‘diyonalik) erkaklar yigirma yoshga
to‘lishlari bilan qo‘shni mamlakatga oshiqadilar va qayerda qulaylik va manfaat
bo‘lsa u erga ham qadam ranjida etadilar”. O‘rta Osiyoning
shu davrdagi Marv, Poykand, Buxoro, Samarqand, Shosh, Isfijob, Suyob kabi
shaharlari savdo-sotiqning markazlari edi. Xitoy bilan savdo munosabatlari
ayniqsa, rivojlanib, 627-647-yillar mobaynida Xitoyga 9 marotaba savdo elchilari
yuborildi. O‘rta Osiyoda shu paytda 15 taga yaqin mayda davlatlar bo‘lib,
Buxoroda buxorxudotlar, Xorazmda xorazmshohlar, Shosh va Iloqda bo‘dun va
dehqonlar, Farg‘onada ixshidlar hukmronlik qilishgan. Ularning hammasi Turkiy
xoqonlikka qaram bo‘lsa-da, amalda yarim mustaqil edilar. Ta’kidlash joizki, O‘rta
Osiyoning turk xoqonligi tarkibiga kirgan davridagi moddiy madaniyati o‘zida
mahalliy o‘troq xalqlar va ko‘chmanchi turklarning mushtarakligini aks ettiradi.
Ularning umumiyligi qurol-aslaxa, zeb-ziynat buyumlarining o‘xshashligida,
qimmatbaho metallardan ishlangan buyumlar ko‘rinishida o‘z aksini topgan.
1
Nasimxon Raxmon. Turk xoqonligi. -Toshkent. 2018. - B.81.
26

Tadqiqotchilarning fikricha, moddiy madaniyatdagi umumiylik, avvalo, O‘rta
Osiyo shahar va qishloqlari hamda turk xoqonlari manfaatlarining umumiyligi
bilan bog‘liq edi.
Turkiylarning dini haqida “Vey-shu” va “Suy-shu” Xitoy yilnomalarida
qayd etilgan. Unda turkiylar dini odatlari haqida shunday ma’lumotlar bor:
1-xoqon qarorgohiga Sharq tomonidan kiritilgan, bu bilan kun chiqish
tarafga hurmat ma’nosi ifodalangan, ayni paytda quyoshga sig‘inishni ham
bildirgan.
2-har yili xoqon o‘z amaldorlari bilan maxsus , g‘orga borib, ota-bobolari
ruhiga qurbonlik keltirgan 1
.
3-har 5-marotaba oy chiqishida va o‘sha oyning o‘rtasida xoqon yaqinlarini
yig‘ib, daryo bo‘yiga borgan osmon ruhi (tangri) ga qurbonlik keltirganlar.
Qabilalar o‘rtasida ham turli xudolarga e’tiqod qilish bo‘lgan. Tangri
(osmon ruxi) barcha qabilalar uchun yagona asosiy xudo bo‘lgan. Unga doimiy
qurbonliklar keltirganlar. Ular ruh abadiyligi, narigi dunyo borligiga ishonganlar.
Biror kishi qazo qilsa yoniga boshqa kishilar, buyumlarni ham qo‘shib ko‘mganlar.
Masalan, 576-yil Istemi-yabg‘a vafot etganida u bilan birga 4 ta harbiy asir
o‘ldirilib ko‘milgan. Muqanxon vafot etganida unga oxiratda xizmat qilish uchun
20.000 kishi o‘ldirilib, birga ko‘milgan. Qiyomat kunini turkiylar “Qoldirilgan
kun” deb ataganlar. Turkiylar qabr toshlari, ya’ni bitigtoshlar yoniga odamlarining
tosh haykalchalarini qo‘yishgan. Ular “Balballar” deyilgan. Bu balballar o‘lgan
odamning ruhiga bag‘ishlangan yodgorlikdir.
Shamanizm o‘sha davrda turkiylarning asosiy dini bo‘lib,
keyinchalik ular ichida buddizim, xristianlik va boshqa dinlar ham tarqalgan. Tosh
bitiglarida o‘lgan odamga madhiyadan tashqari, ko‘plab tarixiy xodisa va voqealar
ham bitilgan. Bunday bitiglar ichida eng ma’lumlari Kul tigin bitigtoshi, Bilga
xoqon bitigtoshi, To‘nyuquq bitigtoshi va boshqalar mashhurdir. Bular birgalikda
O‘rxun-Yenisey yozuvlari deb ataladi. Shuningdek, qog‘ozga yozilib, Xitoydan
topilgan 104 satrlik “Ta’birnoma” asarida ham turkiylar xayotining sahifalari yor.
1
Ртвладзе . Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари”. - Тошкент. Шарқ. 2001. - Б.85.
27

Ko’k-turklar idorasi ostida yashayotgan turk arvoniy xalqlari orasida ham
budda dini keng yoyilgandi. Buddaviy rohiblar dinlarini turk xoqonlariga va
xalqiga qabul qildirmoq uchun jonlarini jabborga berishar edi. Chunonchi,
Muqonxonning xalafi Topu (topo)xon (572-581) bir rohibning ta’sirida budda
diniga kiradi va bundan keyin hukmdorlik mavqeini o’sishiga ishonadi. Biroq
ushbu hodisa dinning yoyilishiga hech qanday ta’sir o’tkazmaydi. Ko’k-
turklarning xoqoni Tung yabg’u 626-yilda ziyoratga kelgan bir rohibni hurmat
bilan kutib olib, uning sharafiga bazm beradi. Biroq barcha g’ayrat va tashviqotga
qaray, turklar o’z shomoniy dinlariga sodiq qolganlar.
Turk xoqonligi davri O‘rta Osiyoda ko‘plab yirik shaharlar mavjud edi.
Katta va kichik shaharlarda hunarmandchilik, me’morchilik, rassomlik,
haykaltaroshlik kabilar rivojlanadi. Ularning ayrim namunalari o‘sha davrda
bunyod etilgan qasr va saroylarni bezagan devoriy suratlar va ganchkor naqshlar ,
haykallar va haykalchalar, tangalarda zarb etilgan ramzlar sifatida bizning
kunlarimizgacha saqlanib kelgan. Ularda o‘sha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy hayotdagi o‘zgarishlar o‘z aksini topgan. Surxon vohasidagi Bolaliktepa,
Zarafshon vodiysidagi Panjikent, Varaxsha va Afrosiyob, Farg‘onadagi Quva
xarobalaridan topilgan devoriy suratlar manzaralari shular jumlasidandir.
Bu davrda ulkan hududlarda yashagan turli xalqlarning til va yozuvlari bir-
birlariga ta’sir o‘tkazgan edi. Arab yozuviga qadar turk-runiy, uyg‘ur, moniy,
sug‘d, braxma, kxaroshtiy, xorazmiy va suryoniy yozuvlari mavjud edi. Sug‘d,
Xorazm va Toxariston aholisining alohida-alohida yozuvlari bor edi. Sug‘d va
Xorazm yozuvlari oromiy yozuvi asosida paydo bo‘lgan bo‘lsa, bu yozuvlar
asosida Toxariston yozuvi paydo bo‘ladi. Sug‘d yozuvlari keng hududlarga
tarqalgan bo‘lib, bu jarayon Sug‘diylarning yangi yerlarni o‘zlashtirish faoliyati va
savdogarlarning ipak yo‘lidagi say-xarakatlari bilan bog‘liq edi. Shu bois bo‘lsa
kerakki, Sug‘d tilidagi yozma yodgorliklar O‘rta Osiyo, Qozog‘iston, Sharqiy
Turkiston, Pokiston va Mo’g‘uliston hududlaridan topib tekshirilgan. Sug‘d yozuvi
ish yuritishda, savdo va madaniy aloqalarda katta ahamiyatga ega bo‘lib, qadimgi
uyg‘ur, mo’g‘ul va manjurlar yozuvlari paydo bo‘lishiga asos bo‘ldi.
28

Bu davrda Xorazmda mahalliy yozuv keng tarqalgan va amalda bo‘lgan.
Tuproqqal’adan shoh arxivlarining topilishi bunga misol bo‘la oladi. Boy bezaklar,
sopol, metall idishlar, devoriy sur’atlar, kiyimlardagi tasvirlar bu yerda tasviriy
san’atning rivojidan dalolat beradi.
Turklar sarrojlik, ruda qazib olish va undan qurol-yarog‘ yasashda
ayniqsa mohir edilar. Turklar yasagan qurol-yarog‘ va zeb-ziynat buyumlari
o‘zining xilmaxilligi va pishiqligi bilan ajralib turgan.
Bu davrda konchilik ishlari ham ancha rivojlangan. Oltin, temir, kumush,
mis, qimmatbaho toshlar, turli ma’danlar Sug‘d, Shosh, Farg‘ona, Qashg‘ar,
Tohariston kabi viloyatlardan qazib olinganligi manbalarda aniq ko‘rsatilgan.
29

Xulosa
O‘rta Osiyo hududlarida shaharlar kengayib, hunarmandchilik, savdo-sotiq
va madaniy hayotning markaziga aylandi. Vohalar bo‘ylab, ayniqsa, sersuv azim
daryo adoqlarida qator yirik sug‘orish tarmoqlari qazib chiqarildi. Sug‘orma
dehqonchilik maydonlari kengaydi. Suv tegirmoni, chig‘ir va charxparraklar kabi
o‘z davri uchun anchagina murakkab gidrotexnika inshootlari kashf etildi. Oqar
suv sathidan birmuncha balandlikda joylashgan maydonlarga suv chiqarilib, obod
etildi. Ziroatchilikda g‘allakorlik va polizchilik bilan bir qatorda paxtachilik va
bog‘dorchilik maydonlari kengaydi. Xalq seleksiyasi yo‘li bilan turli-tuman
ziroatlarning hosildor navlari yaratildi.
Mirishkorlarning asrlar davomida sug‘orish, melioratsiya va ekin yetishtirish
agrotexnikasi, xususan, yer maydonlarini o‘g‘itlash, ziroatlarga ishlov berish
sohasida orttirgan asriy tajribalari tufayli dehqonchilikdan mo‘l hosil olinadigan
bo‘ldi. Bu davrlarda shaharlarda aholining gavjumlashuvi, hunarmandchilikning
rivoj topishi, ichki va tashqi savdoning kengayishi bilan, shubhasiz, qishloq
xo‘jalik mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyoj ham ortib, shaharlar tevarak-atrofidagi
ziroatkor mavzelarning hududlari tobora kengayib bordi. Natijada mamlakatning
iqdisodiy hayotida mustahkam xomashyo manbai sifatida qishloqlarning nufuzi
ko‘tarilib, bir tomondan, yerga, xususan, ziroatkor maydonlarga bo‘lgan
munosabat, ayniqsa, ularga egalik qilish udumlari asta-sekin o‘zgara boshladi.
Ikkinchi tomondan esa, o‘troq ziroatkor aholi bilan chorvador qabilalar o‘rtasidagi
aloqalar gavjumlashdi. Mamlakatning dashtlik va tog‘oldi mintaqalarida yashovchi
ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholining o‘troqdashuvi kuchaydi.
Oqibatda dehqonchilik uchun yaroqli obikor
yerlarga bo‘lgan muhtojlik tobora oshib bordi. Bunday vaziyat shubhasiz o‘z
30

navbatida qo‘riq va bo‘z yerlarga suv chiqarib kattakatta yer maydonlarini ochishni
jadallashtirdi. Bunday obodonchilik ishlarini amalga oshirishda el-yurtning
ijtimoiy hayotida kattagina nufuzga ega bo‘lgan mulkdor va quldor zodagon
vakillari, qishloq oqsoqollari hamda urug‘ va qabila boshliqlarining ishboshi
sifatida faolliklari kuchaydi. Bunday sharoitda, shubhasiz, qo‘riqlarda ochilgan
yangi yer maydonlarining ma’lum bir ulushi o‘sha zamon udumi bo‘yicha,
qonuniy ravishda sarkorlar tasarrufiga o‘tib, ularning vorisiy mulkiga aylandi. El-
yurtning ijtimoiy hayotidagi bunday xizmati tufayli omilkor sarkorlarning
ziroatkor aholi o‘rtasida obro’-e’tibori va ta’siri yanada kuchaydi. «Otang mirob
bo‘lsa ham yering suv boshida bo‘lsin», degan xalq maqoliga amal qilib, mulkdor
sarkorlar o‘zlariga tegishli yer maydonlarini sug‘orish tarmoqlarining yuqori
qismidan, ayniqsa, to’g‘on boshi atrofidan ajratib olishga muyassar bo‘ladilar.
Avvalambor, bu yo‘l bilan ular suvdan dehqonchilikda bemalol foydalanish,
qolaversa, suv taqsimotini nazoratga olib, qishloq aholisi ustidan o‘z tazyiqini
o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Shu tariqa ular qishloqlarda o‘z tazyiq doirasini kengaytirib, bora-bora
ziroatkor aholi ustidan hukmronlik qila boshlaydi. Shuning uchun ham ular ilk
o‘rta asrlarda «dehqon», ya’ni «qishloq hokimi» nomi bilan shuhrat topadi.
Dehqonlar ilk o‘rta asrlarda endigina shakllana boshlagan yangi ijtimoiy
munosabatlarning o‘rnatilishi oqibatida qadimgi zodagon davlatmand tabaqa
bag‘rida dunyoga kelgan va yanada boyib borayotgan mulkdor katta yer egalari
edi. Ular, shubhasiz, asrlar mobaynida mamlakatda, xususan, dehqonchilik
xo‘jaligida ishlab chiqarish kuchlari asosini qishloq jamoalari tashkil etgan
patriarxal quldorlik tuzumining so‘nggi bosqichida paydo bo‘la boshlagan ilk o‘rta
asrlarning yangi zodagon tabaqa vakillari edi. Mamlakatning ijtimoiy va siyosiy
hayotida ularning bora-bora nufuzi ortib, o‘rta asrlar tazyiqkor yuqori tabaqa
vakillariga aylanadi.
31

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning O‘zbekiston
qishloq xo‘jaligi xodimlariga tabrigi. 2020 yil 12 dekabr.
2. Karimov. I. A - Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – Toshkent. Sharq. 1998
II. Asosiy adabiyotlar.
3. Asqarov A. O’zbekiston tarixi (eng qadimgi davrlardan eramizning V
asrigacha) T, 1994.
4. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari, Toshkent, 1991.
5. Asqarov.A. O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. Toshkent.,
“Universitet”., 2007
6. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.- T., “Sharq”, 2020.
7. Boboyorov . G ’. G ’ arbiy turk xoqonligi . Tarix. nom. diss. T.: 2012.
8. Исҳоқов М. Суғдие?нада “ихшид” ва “ихрид” унвонлари ҳақида / Ўзбек
давлатчилиги ва маданияти тарихида жанубий Ўзбекистоннинг ўрни.
Республика илмий анжумани . – Қарши : 2011.
9. Хўжаев А., Хўжаев К. Қадимги манбаларда халқимиз ўтмиши. – Т.:
Маънавият 2001.
10. Asqarov . A . O ’ zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi . Toshkent.,
“Universitet”., 2007
11. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.- T., “Sharq”, 2020.
12. Абдуллаев. Ў – “Ўрта осиёда қадимги бошқарув ва илк давлатчилик
тарихшунослиги. Т:. 2009.
13. Boboyorov . G ’. G ’ arbiy turk xoqonligi . Tarix. nom. diss. T.: 2012.
14. Эшов. Б – “Ўрта осиёнинг қадимги шaҳарлар тарихи”. 2008.
15. Nasimxon Raxmon. Turk xoqonligi.-T., 2018.
16. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М.: Наука, 1967
17. Камолиддин Ш. Историческая география Южного Согда и Тохаристана
по арабоязычным источникам. IX – началеXIII в. – Ташкент:
Ўзбекистон, 1996.
32

18. Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история.
М., 1972.
19. Маршак Б.И. К вопросу о восточных противниках Ирана в V в. //
Страны и народы Востока. 1971.
20. Пугаченкова Г.А., Ртвеладзе Э.В. Северная Бактрия Тохаристан. Т.:
1990.
21. Толстов С.П. Древний Хорезм. М., 1948.
22. Tревер К.В. Эфталитское государство (V-VI вв.) // История народов
Узбекистана. Т., 1950.
23. Исхаков М.М. Преемственность в истории древних тюркских систем
письменности (согдийско-тюркские контакты) // O’zbekiston tarixi. –
2000.
24. Камалиддинов Ш.С. Новые данные о потомках царя Согда Гурака //
ОНУ. – 2003.
25. Ртвладзе. Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи
очерклари”. Т. Шарқ. 2001.
26. Murodova . D O ’zbekiston hududidagi ilk o’rta asr davlatlari: eftaliylar
davlati va turk xoqonligi. – Toshkent . 2011.
33

Ilovalar
Turfon lavhasi. Sug‘diylarning Sharqiy Turkistonga tashrifi
Afrosiyob lavhasi. Sug‘diy aslzodalar
34

O’rta Osiyoda mahalliy ilk o‘rta asrlar davlatlarining shakllanishi va xo‘jaligi

Sotib olish