Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 110.5KB
Xaridlar 3
Yuklab olingan sana 14 Mart 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Referatlar
Fan Tarix

Sotuvchi

Shakh Karimov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Mart 2024

28 Sotish

O’rta Osiyoda milliy hududiy chegaralanish

Sotib olish
MAVZU: O‘RTA OSIYODA MILLIY HUDUDIY CHEGARALANISH REJA: Kirish 1. Turkiston — mintaqa xalqlarining yagona makoni,umumiy vatani 2. Milliy respublikalar vaviloyatlar tuzishga ko`rsatma berilishi va uningsiyosiy jihatdan asoslanishi 3. 1924-yilgi milliy-hududiy chegaralash 4. O`zbekiston SSRning taslikil etilishi. Chegaralanish yakunlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Chor Rossiyasi tomonidan bosib olingan uchta xonlik hududi Kaspiy dengizidan to hozirgi Xitoy Xalq Respublikasiga qadar cho zilgan edi:ʼ Garchi mazkur uchta xonlik tarqoq bo lib, bir-biri bilan tez-tez urush olib ʻ borgan bo lsa-da, ular egallagan hudud tarixiy xaritalarda va turli mualliflarning ʻ asarlarida umumiy tarzda O zbek va O zbekiya nomlari bilan tilga olingan. XVI- ʻ ʻ XVIII asrlarda G arbiy Yevropa mamlakatlari va Rossiyada tayyorlangan tarixiy- ʻ siyosiy va etnik xaritalar hamda globuslarda mazkur uchta xonlik egallagan hudud O zbekiston deb e tirof etilgan. Ana shunday xaritalardan biri Nova Maris Kaspii et ʻ ʼ Regionis Usbeck (“Kaspiy dengizi va O zbek mamlakati xaritasi”) deb nomlanadi. ʻ Ushbu xarita Pyotr I saroyida xizmat qilgan gollandiyalik kartograf Abraxam Maas tomonidan yaratilgan hamda 1735-yilda Nyurnberg shahrida chop etilgan. Mazkur tarixiy xaritada butun O rta Osiyo hududi, ya ni Turkiston deb atalmish tabiiy- ʻ ʼ geografik mintaqaning hududi pushti rang bilan bo yalgan va USBEK nomi bilan ʻ qayd etilgan. Hozirgi vaqtda 200 dan ortiq ana shunday xarita va globuslar mavjud bo lib, ʻ ularda butun O rta Osiyo hududi Usbek (Usbec, Usbeck, Vsbek), Usbekia ʻ (Usbechia, Uzbekiae), O rta Osiyoning ayrim qismlari esa Usbek Bucharia, Usbek ʻ Bochara; Usbek Chowaresmia, Usbek Mawaralnahra, Usbek Turkistan, Usbek Turan, Usbek Tartaria, Usbek Zagatay kabi nomlar bilan atalgan. Shuni ta kidlash ʼ lozimki, barcha nomlar siyosiy birlikning – davlat yoki mamlakatning nomlari sifatida keltirilgan. Gretsiyalik sayohatchi va kartograf Vasilio Vatache [Battatzis] tomonidan 1730-yilda yaratilgan xarita ham o ziga xos qiziqish uyg otadi. 1727-1730-yillarda ʻ ʻ u Kaspiy dengizi yoqasida joylashgan mamlakatlar bo ylab sayohat qilgan va o z ʻ ʻ sayohati haqida grek tilida yozib qoldirgan. Ko plab grek va lotin yozuvlari bitilgan ʻ ushbu noyob xaritaning asl nusxasi Londondagi Qirollik Geografiya jamiyatida, nashri esa Britaniya kutubxonasining kartografiya bo limida saqlanmoqda. ʻ 2 Vatachening xaritasida Orol dengizidan to Pomir tog larigacha bo lganʻ ʻ hudud Θ ZMPEGI Σ TAN (Uzbekiae), ya ni O zbekiston nomi bilan atalgan. Ushbu ʼ ʻ mamlakatning tarkibida EZMETIO Λ OU (Xorazm), MPOUXAPIA (Bucharia), ya ni Buxoro va MPE ʼ Δ E Ξ AN (Badachsan) Badaxshon viloyatlari, shuningdek XIBA (Chiva), ya ni Xiva, ʼ Σ AMAPKANT (Samarcanda) Samarqand, MPALX (Balch) Balx kabi yirik shaharlar hamda KAP Σ I (Carsi) Qarshi, XOTCAN Δ (Chogiand) Xo jand, X ʻ Θ N ΔΘ Z (Conduz) Qunduzdan iborat kichikroq shaharlar joylashgan. Xaritada Θ ZM Π E Γ I Σ TAN (O zbekiston) nomi qolgan barcha viloyat ʻ nomlariga nisbatan ancha yirik harflar bilan ajratib ko rsatilgan, bu esa O zbekiston ʻ ʻ nomi xaritada qayd etilgan barcha boshqa viloyatlar orasida o ziga xos o rin ʻ ʻ egallaganini va ehtimol butun O rta Osiyo hududining siyosiy markazi bo lganini ʻ ʻ bildirar edi. Usbeck va Usbekia toponimlari XVI-XVIII asrlarda qo llanilgan va ʻ grek xaritasida qayd etilgan Θ ZM Π E Γ I Σ TAN mamlakatining lotincha ekvivalentlaridir. Ushbu mamlakat keyinchalik Buxoro, Xiva, Qo qon va Balxda o z ʻ ʻ markazlariga ega bir qancha mustaqil o zbek xonliklariga bo linib ketgan ʻ ʻ Shayboniylar va Ashtarxoniylar davlatlarining hududini o z ichiga olar edi. ʻ 3 Turkiston — mintaqa xalq-larining yagona makoni,umumiy vatani 1917-yili Turkistonda muhim siyosiy o`zgarishlar yuz berdi. Mintaqa xalqlari mustamlakachilikning 50 yillik zulmiga qarshi milliy-ozodlik kurashini avj oldirib yubordilar. Ma`rifatparvarlik harakati sifatida vujudga kelgan jadidchilik Turkiston taqdiri hal qilinayotgan paytda o`zbek xalqini g`oyaviy jihatdan birlashtiruvchi kuch sifatida maydonga chiqdi. Mahmudxo`ja Behbudiy, Munavvar Qori, Ubaydullaxo`ja Asadullaxo`jayev (Ubaydulla Xo`jayev), Mustafo Cho`qayev, Ahmad Zaki Validiy To`g`on kabi jadid taraqqiyparvarlari Turkistonga muxtoriyat maqomi berish uchun kurashdilar va siyosiy jarayonlarga faol aralashdilar. O`lka xalqlarining dastlabki ijtimoiy-siyosiy jamiyati — «Sho`roi Islomiya» tuzilib, u muxtoriyatchilik harakatining tepasida turdi. Bu paytda Buxoro amirligi va Xiva xonligi hududida Yosh buxoroliklar va Yosh xivaliklar partiyasi a`zolari demokratik islohotlar o`tkazish uchun o`z faoliyatlarini kuchaytirdilar. Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo`jayev, Polvonniyoz Hoji Yusupov ularning rahbarlari edi. Afsuski, 1917-yil noyabrda tashkil topgan Turkiston Muxtoriyati hukumati — xalqimiz tarixidagi dastlabki demokratik hukumat oradan ko`p o`tmay mustabid sovet tuzumi va bosqinchi qizil askarlar tomonidan qonga botirildi. Hukumat faoliyat ko`rsatgan Qo`qon shahri vayron qilindi, tinch aholi qirg`inga duchor etildi. 1918-yil fevral oyida dastlab Qo`qon atroflarida boshlangan istiqlolchilik harakati tez orada butun Turkiston mintaqasiga tarqaldi. Farg`ona vodiysida Kichik va Katta Ergasli, Madaminbek, Shermuhammadbek, Islom Pahlavon, Yormat Mahsum, Buxoroda Ibrohimbek, Anvar Posho, Mulla Abdulqahhor, Xorazmda Junaidxon kabi qo`rboshilar harakatga qo`mondonlik qilishdi. Biroq Turkistonning mustaqilligi va ozodligi uchun kurasligan istiqlolchilar sovet davrida «bosmachi» va «xalq dush- mani» sifatida ko`rsatilib, jamoatchilik fikri shu yo`na-lishda shakllantirildi. Aslini olganda, istiqlolchilik harakatining boshidan oxirigacha bir buyuk g`oya ustunlikqilgan edi. Bu g`oya butun Turkistonning milliy istiqloliva mustaqilligi g`oyasi bo`lib, u harakatning asosiy maqsadi bo`lib qolaverdi. Istiqlolchilik harakati 4 tarixi o`zbek xalqining sovet davri tarixiga uning eng shonli vazafarli, shuningdek, qayg`uli va dard-alamli sahifalari bo`lib yozildi. Markaziy Osiyo, jumladan,Turkiston, Buxoro va Xo-razm davlatlarining tubxalqlari necha asrlar davomida turmush tarzi va an`analari jihatidan bir-biriga yaqinbo`lib keldilar. Buxoro va Xorazm XX asr 20-yillariningboshiga qadar mustaqil davlatlar bo`lgan. Bu mintaqayagona zamini, o`z xo`jaligi, an`analari, dini, madaniya-tining mushtarakligi bilan ajralib turgan. O`rta Osiyodavlatlaridan har birining ko`p millatli ekanligi, o`z-beklar, turkmanlar, tojiklar, qoraqalpoqlar, qirg`izlar,,qozoqlar va boshqa yerli xalqlarning uchala davlathududlarida tarqalib yasliaslii tarixan an`anaviy bo`lgan.Mana shu davlat tuzilmalari doirasida har bir xalq yoki alohida urug`lar xo`jalik hayoti tizimidagi o`z o`rniniegallab, o`zining ishlab chiqarish va xo`jalik faoliyatibilan davlat va mintaqa ijtimoiy hayotining yaxlit zan-jiridagi uzilmas halqani taslikil etgan. Turkistonmintaqasining xalqlari shu zaminni qadimdan o`zlari-ning asl vatanl deb bilganlar. Vatan yagonaligi hissi xalqijodiyotida, an`analarida, madaniyatida o`z aksini topganva shu mintaqada yasliab turgan barcha xalqlarningabadiy qadriyatiga aylangan. Bu mintaqaning xalqlari birdir degan g`oya avloddan-avlodga o`tib, milliy yetakchilar, jamoat arboblari vamilliy ziyolilarning qaraslilari hamda amaliy faoliyatla-rida aks etdi. Hudud yaxlitligiga, xalqning birligiga xavf-xatar tug`ilgan kezlarda ana shu g`oya xuddi bir qalqon-dek bo`lib turdi, xalqlarning bir-biridan ajralib, uzoq-lasliib ketishining oldini oluvchi omil bo`lib qoldi. Tarixan tarkib topgan uchtadavlatni tugatib turib, ular-ning o`rniga yangi davlatlartuzish fikri o`lka va markaz-ning rahbar xodimlaridanchiqdi. 1920-yilning boshlaridayoq TSRni bo`lib taslilasli va milliy til belgisiga qarabmuxtor (avtonom) respublikalar tuzish masalasi qo`yil-gan edi. Bu g`oya Turkkomissiya raisi Ya.Rudzutak tasliabbusi bilan 1920-yil 15-yanvarda qabul qilingantezislarda aytiladi. Bu tezislar o`sha yilning iyun oyidaRKP(b) Markaziy Komitetining «Partiyaning Turkistondagi vazifalari haqida» degan qarori loyihasiga kiritil-di. Bu taklifni V.I. Lenin qo`llab-qu vvatladi. Loyihagabildirgan o`z mulohazalarida u 5 Turkistonning «O`zbe-kiya, Qirg`iziya, Turkmaniya»ga bo`lingan kartasinituzish zarur deb ko`rsatdi. V.I. Lenin birmuncha keyin-roq o`zi tayyorlagan boshqa bir loyihada o`z nuqtainazarini o`zgartirib: «Respublikani (ya`ni Turkistonni) 3qismga bo`lish oldindan hal qilib qo`yilmasin», debuqtirdi. Milliy respublikalar vaviloyatlar tuzishga ko`r-satma berilishi va uningsiyosiy jihatdan asoslanishi Turkistonning ma`muriy-hududiy kartasini qaytadanko`rib chiqish bolsheviklarning qaytadan tuzish siyosati-dan o`lkada norozilik kuchayib borgan, mustaqiUik uchun harakat ko`lami kengayib kelayotgani, milliymasala yuzasidan Kavkazortida boshlangan kurasli akssadosi va boshqa sabablarga ko`ra orqaga surilib turdi.1920-yilga kelib O`rta Osiyoda TSRdan tasliqari Buxorova Xorazm Xalq Sovet respublikalari tuzilganligi hammuhim omil bo`ldi. Bu respublikalar tuzilganidan keyinma`lum rahbarlar guruhi ularni ham hududiy qaytabichish doirasiga tortish rejalarini ilgari surdilar. Milliy respublikalar tuzish zarurligi g`oyasi tasliab-buschilari uni (ya`ni, bu g`oyani) yerli xalqlar hayotidatengsizlik mavjudligi, milliy mojarolar kuchayib borayot-gani bilan asosladilar. Bu mojarolardan qutulish yo`liturkmanlar, qirg`izlar va boshqalarning milliy davlatinituzish, deb e`lon qildilar, amalda esa bu chora- tadbirxalqlarni bir-biridan ajratib qo`yishdan boshqa narsaemas edi. Hududlarni qaytadan belgilasli va chegaralaslitarafdorlari til tafovutlari, milliy tafovutlarga diqqatniko`proq qaratib, ho`jalikka oid, iqtisodiy omillarni,mavjud suv resurslari, sug`orish tizimlarining umumiyekanligini kamroq hisobga oldilar. Umuman, siyosiyjihatlar birinchi darajali hisoblandi. Rahbar xodimlarorasidagi yevropaliklar bilan tub xalqlar vakillario`rtasidagi ixtiloflar, shuningdek, ayrim guruhbozlikko`rinishlari mexanik tarzda O`rta Osiyo mintaqasixalqlari o`rtasidagi munosabatlarga ko`chdi. Rudzutak,Stalin va boshqalar O`rta Osiyoda milliy mojaromavjudligini uqtirdilar. Milliy masala sun`iy ravishdabo`rttirib yuborildi va 6 davlatlar hududini tubdan qaytabelgilasli uchun hal qiluvchi asosiy dalil sifatida ilgarisurildi. Turkkomissiya va Ya.Rudzustak tezislariga qarama-qarshi o`laroq, va bir guruh milliy yetakchilar 1920-yildayoq turkiyzabon xalqlar yagona bo`lib, ular-ning tarixiy ildizlari, dinlari, an`analari va madaniyatimushtarakdir, Turkistonni alohida qismlarga ajratibbo`lmaydi, degan g`oyani ilgari surdilar. Biroq bu fikrnibolshevikcha Markaz inkor etib, uni panturkizm, panis-lomizm, burjua millatchiligi deb baholadi. Mintaqani milliy-hududiy jihatdan qayta tuzishmasalasi partiya organlari tomonidan ishlab chiqildi vaamalga oshirildi. O`rta Osiyo byurosi (Sredazbyuro)umummintaqani qarnrab oladigan chegaralanish zarurli-gi to`g`risidagi masalani respublikalar partiya organlari,partiya xodimlari muhokamasiga qo`yishga zo`r beribintildi. Bu holat, xususan, SSSR tuzilgach (1922-yil 30-dekabr) kuchaydi. 1922-yili, va ayniqsa, 1923-yili yerli millatlar vakil-larining bir qancha rahbar xodimlari O`rta Osiyodaamalga oshirilayotgan milliy siyosatdan qoniqmayotgan- liklarini ochiq-oydin ma`lum qila boshladilar. 1923-yiloxirida Turkiston xodimlarining bir guruhi Markazga xatbilan murojaat qilib, unda milliy nizolar o`lkada tugatil-masdan, ko`proq avj oldirilmoqda, deb qayd etdilar.Ushbu maktubda milliy yetakchilar mavjud bo`lganma`lum milhy-hududiy nizolarni tarixan tarkib topganhududlar, aloqalar, davlat tuzumini keskin buzmasdan,har bir alohida respublika doirasida hal qilish zarur,degan fikrni ilgari surdilar. Ba`zi joylarda bu g`oyaamaliy jihatdan yuzaga chaqarildi. 1923-yil oktabridaBuxoro respublikasida turkman va tojik viloyatlari tasli-kil etildi. Keyinchalik Xorazm respublikasida muxtorturkman va muxtor qirg`iz-qozoq-qoraqalpoq viloyatla-rini taslikil etishga qaror qilindi. 1923-yil dekabridaFarg`ona vodiysi vakillari RSFSR tarkibida Farg`onamuxtor viloyati taslikil etish to`g`risida taklif bilanchiqdilar. Biroq bu fikrni o`lkadagi rahbar organlar,a vvalo partiya organlari xato fikr deb rad etdi.Chegaralasli g`oyasini ishlab chiqib, maromiga yetkazishyo`li va boshqa bir 7 qancha takliflar ham olg`a surildi.Biroq Markaz va RKP(b) Markaziy Komiteti O`rtaOsiyo byurosi yaxlit va ulkan mintaqada, a vvalo uchtaO`rta Osiyo respublikalari hududlarida yalpi hududiychegaralasli chora-tadbirlarini qat`iy ilgari surdilar. 1924-yilgi milliy-hududiy chegaralash O`rta Osiyoni chegaralab bo`lish va milliy respublikalar tuzish g`oyasi 1924- yilda amalga oshirila boshlandi. Biroq bu masalaga doir zid-diyatlar ayni davrda ham davom etaverdi. Bu kampaniyada ishtirok etishdan bo`yin tovlasliga ochiq- oydinintilish hollari takrorlanaverdi, yangi loyihalar taklif etil-di. Lekin Markaz, O`rta Osiyo byurosi qattiq turib oldi. Ammo O`rta Osiyo respublikalaridagi hukumat vapartiya organlarining nuqtai nazarlari yakdil emas edi.Turkiy xalqlar bir-biriga yaqin, degan fikr o`rtagaqo`yilar, boshqa dalillar keltirilardi. 1924-yil fevralidaBuxoro Kompartiyasi chegaralanish masalasini ko`ribchiqdi. Unda O`rta Osiyoning ma`muriy tuzih`shi yuzasi-dan taldif etilayotgan, barcha turkiy xalqlarning ildizibirligini hisobga olmaydigan siyosat o`tmish istilochilarisiyosati bilan aslida bir deb aytildi. O`rta Osiyo byurositezislardagi bu fikrlarni xato deb e`lon qilib, qattiq tan-qid ostiga oldi. Turkiston Markaziy Ijroiya Komiteti vaTurkiston kompartiyasining 10-martdagi birlasligan ken-gasliida atoqli partiya xodimlari S.Xo`janov, S.Asfandiyorov, N.Paskutskiy O`rta Osiyodagi mavjud sovetrespublikalari o`rnida O`rta Osiyo federatsiyasini tuzishto`g`risida taklif kiritdilar. Shu bilan birga S.Xo`janov Turkiston yagona, bir butun va uning yaxlithgini buzishmaqsadga muvofiq emas, deb qo`shimcha qildi. Xorazm rahbarlarida ham alohida fikrlar mavjud edi.1924-yil martida ular respublika doirasida: turkmanlar,o`zbeklar, qirg`izlarning «sud ishlari... shariat bo`yichaolib boriladigan, milliy tillardagi... maktablari bo`lgan»muxtor viloyatlarini tuzishni takhf etdilar. 8-may kunibir guruh Xorazm rahbarlari RKP(b) MarkaziyKomitetiga «Xorazmda milliy masalani hal qilishto`g`risida maktub» 8 yuborib, unda Xorazmni chegarala-nishga qo`shmaslikni iltimos qildilar. Ular o`zlariningshu nuqtai nazarlarini respublikaning olisda joylasligan-ligi, iqtisodiy jihatdan ajralib turganligi bilan asosladilar.Bu nuqtai nazarni Xorazm Kompartiyasi MarkaziyKomiteti, jumladan, Qalandar Odinayev (1897—1938)ham qo`llab-qu vvatladi. Qalandar Odinayev 1922-yiloktabriga qadar Amudaryo viloyatida, so`ngra XorazmdaRKP(b) Markaziy Komiteti O`rta Osiyo byurosi vakilibo`lib ishladi. 1924-yil iyulda Q. Odinayev XorazmKompartiyasi mas`ul kotib vazifasidan olib taslilandi. O`zbekiston SSRning taslikil etilishi. Chegaralanish yakunlari Turkistonda, Buxoro va Xo-razm respublikalarida amaliyish boshlab yuborildi. Komis-siyalar va kichik komissiyalarbo`lg`usi tuzilmalarning hududlari va chegaralari to`g`-risidagi masalani ishlab chiqdilar. Boshqaruv apparatlarituzib, rejalar, iqtisodiyot, byudjet, yer-suv muammolari-ni, maorif, sog`liqni saqlaslini taslikil qilish muammola-rini va boshqalarni hal qildilar. Siyosiy tushuntirish ish- lari olib borildi. Materiallar matbuotda e`lon qilinar,miting va yig`ilishlar o`tkazilar edi. Milliy-hududiy che-garalanish o`tkazilishini ma`qullab rezolyutsiyalar qabulqUindi. 1924-yil 31-oktabrda O`zbekiston SSR InqilobiyKomiteti (revkom) tuzildi, u O`zbekiston respublikasituzishni boshqarib bordi. Munozaralar tobora qizib bordi. Stalin «Millatlaro`rtasidagi nizolarga xotima berish» uchun chegarala- nishni amalga oshirishga kirishishni taklif etdi. 1924-yil12-iyunda RKP(b) Markaziy Komiteti Siyosiy byurosiO`rta Osiyoda chegaralanish to`g`risidagi masalani yanabir ko`rib chiqdi va uni o`tkazish to`g`risida qaror qabulqildi. Xorazm respublikasi chegaralanishga kiritilmadi,lekin 1924-yil 26-iyulda Xorazm Kompartiyasi respub- likaning chegaralanishga kiritilishiga o`zining roziliginibildirdi. Buxoroda maxsus qurilgan Xalq uyida 1925-yil 13-fevralda Sovetlarning I umumo`zbek qurultoyi ochildi.Unda «O`zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tuzilgani to`g`risidagi deklaratsiya» qabul qilindi. O`zbe-kiston hukumatining boshlig`i qilib Fayzulla Xo`jayev saylandi. S`yezd respublika hokimiyatining oliy 9 organla-rini rasmiylaslitirdi. Respublika sovetlari Markaziy Ijroiya Komiteti raisi etib Farg`ona vodiysidan chiqqandehqon, «Qo`shchi» ittifoqining raisi Yo`ldosh Oxunboboyev (1885—1943) saylandi. Jamoat taslikilotlari hamtuzildi. O`zbekiston SSRning dastlabki poytaxti Buxorobo`lgan. Biroq ko`p o`tmay — 1925-yil aprelida poytaxtSamarqandga ko`chirildi. O`zbekiston SSR keyincha-lik- 1925-yil mayda SSSR tarkibiga kirdi. 1929-yilgachaTojikiston ASSR O`zbekiston SSR tarkibida bo`lgan. Tuzilgan O`zbekiston SSRga TSSRdan Sirdaryo,Farg`ona va Samarqand viloyatlarining katta qismi, sobiqBuxoro Xalq Sovet Respublikasidan uning markaziy vag`arbiy qismlari, ya`ni Zarafshon, Surxondaryo vaQasliqadaryo vodiylari, shuningdek, Xorazm vohasi kirdi.O`zbekiston SSR hududi 312394 kv.km ni ishg`ol qildi.O`zbekiston SSR tarkibida Tojikiston ASSR tuzildi, bumuxtor respublika keyinchalik Tojikiston SSRga aylanti-rildi. O`zbekiston SSRning o`z aholisi, 1926-yildagiro`yxatga olish ma`lumotlariga qaraganda, 4447555 kishi-ni taslikil etdi, ularning 74,2 foizi o`zbeklar edi.Respublikaga 1195 ming desyatina sug`oriladigan yer,ishlab turgan 185 ta sanoat korxonalari kirdi. Bu korxonalar orasida 39 ta paxta tozalasli zavodi bor edi. O`zbe-kiston SSR sanoatida 87 ming ishchi ishlardi. Milliy-hududiy chegaralasli O`zbekiston xalqlariuchun har tomonlama boshqacha ahamiyatga ega bo`ldi.U xalqning ijtimoiy-siyosiy hayotiga, madaniyatiga,an`analariga katta ta`sir ko`rsatdi. Mintaqa kartasi qay-tadan tuzildi. O`zbekiston SSRning tuzilishi esa O`zbe-kiston xalqi davlat tuzilishi tarixida diqqatga sazovorvoqealarning biri bo`lib qoldi. Lekin bu o`zbek dav-latchiligi tarixiga asos solindi, degan ma`noni anglat-maydi, albatta. Xalqimizning davlatchiligi ko`p asrlik ta-rixga ega. O`zbekiston SSR esa amalda hech qandaymustaqil siyosiy huquqlarga ega emas edi, chunki umustabid sovet tuzumining yangi shaklidagi bir qismiedi, xolos. O sha vaqtdagi kuzatuvchi “etnik xususiyatlarga asoslangan hududiyʻ chegaralanish loyihasi Buxoroning o zidan kelib tushayapti” deb qayd etgan bo lar ʻ ʻ 10 edi. Biroq milliy chegaralanish jarayonini go yo mahalliy tashabbus sifatidaʻ ko rsatish uchun Buxoroning mahalliy rahbariyati Moskva tomonidan saylangandi. ʻ Markaziy Osiyoni etnik ma muriy birliklarga bo lib tashlash bo yicha ochiq- ʼ ʻ ʻ oshkora va rasmiy qadamlar 1924-yilning 25-fevralida Buxoro Kommunistik partiyasi Markaziy Qo mitasining O rta Osiyoni etnik xususiyatlar asosida bo lish ʻ ʻ ʻ vaqti kelganligi haqidagi bayonotidan boshlandi. Ushbu Butun Buxoro Kongressi xalqlarning turmush tarzi va iqtisodiy holatidagi farqlarga shama qilib va ular o rtasidagi nizolardan kelib chiqib, ʻ millatlarni belgilab berdi. Bu jadidlar islohotlar o tkazayotgan davrda Markaziy ʻ Osiyo muammosini hal qilish maqsadida ruslar va ularning vakillari tomonidan olib kirilgan zo ravonlik edi. ʻ Buxoroda o sha vaqtda kommunistlar yetakchisi bo lgan Fayzulla Xo jayev ʻ ʻ ʻ 1924-yilda “Markaziy Osiyo respublikalarining mavjud siyosiy chegaralari sun iydir” deb ta kidlagandi. “Bu chegaralar, – deydi u, “ushbu respublikalarda ʼ ʼ yashovchi har bir elatni nohaq ravishda bir-biridan ajratib tashlaydi”. U xalqlarning bunday tarzda bir-biridan ajratilishini “Markaziy Osiyo elatlari orasida sun iy ʼ ravishda adovat qo zg atish” deya ta riflagandi. ʻ ʻ ʼ Kommunizm amaldorlari etnik nizolar qo zg atilishi bilan bog liq ayblovlarga ʻ ʻ ʻ qo l siltab, o rta osiyoliklarning mahalliy xalqlar o rtasida mavjud bo lgan ʻ ʻ ʻ ʻ munosabatlarga asoslangan va bir millat nomi bilan atalmaydigan davlatlarni tuzish maqsadida qilgan sa y-harakatlarini yo qqa chiqardi. Turkistondagi va Markaziy ʼ ʻ Osiyoning boshqa tumanlaridagi voqealarning tirik govohi bo lgan Ahmad Zaki ʻ Volidiy (To g an) 1920-yillarning boshida u va boshqalar Xorazmda millatlararo ʻ ʻ munosabatlarni uyg unlikda saqlash uchun samarali ish olib borganliklarini qayd ʻ etgan edi. “Biroq ruslar [Xorazmda] turkmanlar va o zbeklar o rtasida adovat ʻ ʻ urug ini sochish o z manfaatlariga mos kelishini yaxshi bilar edi” deb ta kidlagandi ʻ ʻ ʼ u. Ahmad Zaki Volidiy 1919–1920-yillarda boshqird inqilobiy qo mitasining ʻ rahbari bo lgan va Markaziy Osiyodagi tadbirlarda ham ishtirok etgan. ʻ 11 Rossiya va uning Markaziy Osiyodagi agentlari 1917-yildan keyin turkmanlar va qozoqlar orasida o zbeklar bilan avvalgi siyosiy-ma muriy birliklarda hamkorlikʻ ʼ qilishni va birga hayot kechirishni davom ettirmaslik kayfiyatini uyg otishga harakat ʻ qilganiga shubha yo q. Bu 1920-yillarning boshidan boshlab Moskvada va ʻ Markaziy Osiyoda g ayrio zbek siyosatchilarining sa y-harakatlarida yaqqol ko zga ʻ ʻ ʼ ʻ tashlanadi. Turkiston va Xorazmda savodsiz qozoq ishchi va mardikorlarining sara syezdlarini chaqirish orqali ular xalqlararo bid atlarni qo zg atib, Markaziy ʼ ʻ ʻ Osiyodagi etnik ishlar bilan bog liq yirik madaniy va siyosiy masalalar haqida hech ʻ qanday ma lumotga ega bo lmagan yuzlab ana shunday shaxslarni o zbeklarga ʼ ʻ ʻ qarshi gijgijladi. Bu tez orada etnik nizolar kelib chiqishiga sabab bo ldi. Bunday ʻ siyosat olib borayotgan hokimiyat butun mintaqa bo ylab etnik guruhlarni bo lib ʻ ʻ tashlash rejasini amalga oshirish maqsadida xalqlararo fuqarolik va shaxsiy huquqlarni ta minlash g oyasini ko tarib chiqdi. Markaziy Osiyoning turli ʼ ʻ ʻ mintaqalarida yashovchi etnik guruh a zolaridan etnik tafovutlarni aniqlash va ular ʼ o rtasida chegaralarni belgilash zarurligi haqida da volar kelib tushdi. Bunday ʻ ʼ bo shliqqa tez orada Leninning deputatlari yetib keldi. Ularning missiyasi asosan ʻ o zbeklarni Markaziy Osiyoning boshqa xalqlaridan ajratib, ularning sovet ʻ hokimiyati uchun xavfli bo lgan faolligini bartaraf etishdan iborat edi. ʻ Milliy hududiy chegaralanish rejasi bilan bog liq eng katta nizolardan biri ʻ 1924-yilning avgust-sentyabr oylarida Toshkent vohasi va Toshkent shahri ustida kelib chiqdi. Bu nizoda sovet hokimiyati vakillaridan ko ra ko proq qozoqlar ʻ ʻ Moskvaga katta xizmat ko rsatib berdi. Qozoq va o zbek hududlari o rtasidan ʻ ʻ ʻ belgilangan yangi chegara chiziqlariidan biri Toshkent shahrining yonidan o tgandi. ʻ Qozoqlar xiralik bilan Toshkent shahrini qo lga kiritishga intildi. Ushbu chegara ʻ nizosi vohada yashovchi o zbeklarda vatanparvarlik ruhini qo zg atdi. Ular qozoqlar ʻ ʻ ʻ bilan qattiq va uzoq raqobatlashdi. Qozoqlar “sartlarga” Toshkent shahri va Toshkent viloyati berilishiga olib keladigan qaror qabul qilinishiga barcha jabhada kurash olib bordi. 12 XULOSA. Xulosa qilib aytganda, haqiqatdan ham O`rta Osiyodavlatlaridan har birining ko`p millatli ekanligi, o`z-beklar, turkmanlar, tojiklar, qoraqalpoqlar, qirg`izlar,,qozoqlar va boshqa yerli xalqlarning uchala davlathududlarida tarqalib yasliaslii tarixan an`anaviy bo`lgan.Mana shu davlat tuzilmalari doirasida har bir xalq yoki alohida urug`lar xo`jalik hayoti tizimidagi o`z o`rniniegallab, o`zining ishlab chiqarish va xo`jalik faoliyatibilan davlat va mintaqa ijtimoiy hayotining yaxlit zan-jiridagi uzilmas halqani taslikil etgan. Turkistonmintaqasining xalqlari shu zaminni qadimdan o`zlari-ning asl vatanl deb bilganlar. 1924-yilda o tkazilgan milliy hududiy chegaralanishning oqibatlari anaʻ shundan iboratdir. Milliy chegaralanish g oyasi Markaz tomonidan loyihalashtirildi ʻ va amalga oshirildi. O rta Osiyo xalqlari “Oktyabr farzandlari” deb e lon qilindi ʻ ʼ hamda bundan buyon o zining qaror topishi uchun bolsheviklar va ruslar oldida ʻ qarzdor edi. Shoshma-shosharlik bilan belgilangan chegaralar va sovetlarning bundan buyongi siyosati tojiklar, o zbeklar va boshqa xalqlarni tinch qo shnilardan ʻ ʻ murosasiz raqiblarga aylantirib qo ydi. Iqtisodiyot markazlashtirilgan va xalq ʻ xo jaligi taqsimlangan sharoitda mintaqaning milliy namoyondalari taqchil resurslar ʻ va Kremlning lutfiga sazovar bo lish uchun bir-birlari bilan jiddiy kurashga kirishdi. ʻ 1924-yilda Tojik respublikasi tashkil etilishi bilangina tojiklarda birlashish g oyasi ʻ bilan sug orilgan millatparvarlik shakllandi. Aynan o shanda tarkibida talaygina ʻ ʻ sobiq jadid panturkistlari bo lgan Tojikiston rahbariyati Xo jand okrugi, Buxoro, ʻ ʻ Samarqand va ayrim boshqa hududlarga da vo bilan chiqib, O zbekiston SSRga ʼ ʻ hududiy e tirozlarini bildirdi. Qariyb 10 yil davom etgan milliy hududiy ʼ chegaralanish chog ida bolsheviklar mintaqaning xalqlari o rtasida nizo urug ini ʻ ʻ ʻ sochish hamda yangi paydo bo lgan respublikalarda cheksiz hokimiyatga ega ʻ bo lish maqsadida chegaralarni noto g ri belgiladi, anklavlar, bahs-munozarali ʻ ʻ ʻ uchastkalarni tashkil etdi. Bunday siyosat Qadimgi Rimning “bo lib tashla va ʻ hukmronlik qil” usuliga o xshar edi va ayni vaqtda Xitoyning Shinjon hududida ʻ yuritilayotgan “varvarlarni varvarlar yordamida boshqar” siyosatini eslatar edi. 13 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiyaʻ bosqiniga qadar). T . : Shar q. 2000 . 2. Sagdullayev va boshqalar. O zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. T., ʻ 2000. 3. Sagdullayev A.S., Mavlonov O . O zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. -T., ʻ ʻ 2006. 4. Rtveladze E.V. Istoriya gosudarstvennosti Uzbekistana. – T.: Uzbekistan. 2009. 5. Eshov B.J. O zbekiston davlatchiligi tarixi. (o quv qo llanma). – T.: Ma rifat, ʻ ʻ ʻ ʼ 2009. 6. Davlat qurilishi va boshqaruvi. Mualliflar jamoasi. Toshkent, Akademiya, 2007. 7. Sagdullayev A.S., Mavlonov O .M. O zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. ʻ ʻ Toshkent, Akademiya, 2006. 14

Kirish

  1. Turkiston — mintaqa xalqlarining yagona makoni,umumiy   vatani
  2. Milliy respublikalar vaviloyatlar tuzishga ko`rsatma berilishi va uningsiyosiy jihatdan asoslanishi
  3. 1924-yilgi milliy-hududiy chegaralash 
  4. O`zbekiston SSRning taslikil etilishi. Chegaralanish yakunlari

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar

(Jami: 14 sahifa)

Sotib olish