O'rta osiyolik muhaddis oilimlar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	112.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

O'rta osiyolik muhaddis oilimlar

Sotib olish

“ O RTA OSIYOLIK MUHADDIS OLIMLARʻ ”
MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………………………………………………………………….…….. 2-4
I BOB . MOVAROUNNAHRDAN YETISHIB CHIQQAN YETUK
MUHADDIS OLIMLAR ................................................................................................................................................. 5-20
1.1. Imom Buxoriy ...................................................................................................................................................................... 5-13
1.2. Imom at-Termiziy ......................................................................................................................................................... 14-20
II BOB. XUROSONDAN YETISHIB CHIQQAN YETUK MUHADDIS
OLIMLAR ....................................................................................................................................................................................... 21-30
2.1. Imom Muslim ..................................................................................................................................................................... 21-27
2.2. Imom ibn Moja ................................................................................................................................................................. 28-30
XULOSA ............................................................................................................................................................................................ 31-33
FOYDALANILGAN MANBA MA ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ ............................... 34

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida jamiyatimiz hayotining barcha
sohalarida bo lganidek, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy yo nalishlarda ham milliyʻ ʻ
o zligimizni anglash, davlatchiligimiz tarixining noma’lum sahifalarini qaytadan
ʻ
o rganish, asossiz ravishda unutilgan davlat arboblarimiz hamda
ʻ
mutafakkirlarimizning boy ilmiy-ijodiy merosini yoritish bilan bog liq
ʻ
izlanishlarga keng yo l ochildi. Ta’kidlash joizki, o zbek xalqining tarixiy-madaniy
ʻ ʻ
merosida davlat va huquq masalalariga bag ishlangan asarlar salmoqli o rinni
ʻ ʻ
egallaydi. Ushbu merosni o rganish, ilmiy tahlil qilish bugungi kunning dolzarb
ʻ
vazifalaridan biridir. Bu masalada birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov shunday deb
ta’kidlaydi: “Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, o lkaning o ziga xos noyob
ʻ ʻ
xususiyatlarini bilmagan va bilishni ham istamagan bu odamlar respublika hayotini
bosib-yanchib, qing ir o zanga solishga kirishdilar”
ʻ ʻ 1
. Darhaqiqat, bugungi kunga
kelib, o zbek milliy davlatchiligi tarixini ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan tadqiq
ʻ
etish dolzarb vazifalardan biriga aylanmoqda. Respublikamiz birinchi Prezidenti
I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda: “O zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi.
ʻ
Isbottalab bo lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko tarilishi zarur”
ʻ ʻ 2
.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida
ʻ
“eng avvalo yoshlar va aholi o rtasida mamlakatimizning boy tarixi, uning
ʻ
betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ ib qilish, jahon ilm-fani va
ʻ
adabiyoti yutuqlarini y е tkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustuvor
vazifalardan hisoblanadi” 3
, deb ta’kidlab o tdi.
ʻ
Prezident Sh.M.Mirziyoev ta’kidlaganidek, “Bugungi notinch va tahlikali
zamonda taraqqiyot va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda buyuk ajdodlarimiz
qoldirgan, butun insoniyatning ma’naviy boyligi bo lgan bebaho merosning o rni
ʻ ʻ
va ahamiyati beqiyosdir” 4
.
1
Каримов И . А . Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида .- Т : Ўзбекистон , 2011.- Б .172.
2
Каримов И . А . Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз . Т .7. - Тошкент : Ўзбекистон , 1999. - Б .134.
3
Mirziyoyev SH. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik
qoidasi b о ‘lishi kerak. - T.: О ‘zbekiston, 2017. - B. 47.
4
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш . М . Мирзиёевнинг Ислом ҳамкорлик ташкилотининг фан ва
технологиялар бўйича I саммитидаги нутқи . https: //president.uz/uz/lists/view/1018. – 10.09.2017.
2

Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Mavzuning ob’ekti va predmenti O rtaʻ
Osiyodan yetishib chiqqan muhaddislar hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi. Mavzuning dolzarbligidan kelib chiqib,
O rta Osiyodan yetishib chiqqan
ʻ muhaddislar tarixini milliy istiqlol mafkurasi,
milliy g oya ruhida tahlil qilish va nazariy xulosalar chiqarish tadqiqot maqsadini
ʻ
tashkil qiladi. Shu maqsaddan kelib chiqib tadqiqotga quyidagi vazifalar qo yildi:
ʻ
- O rta Osiyodan yetishib chiqqan
ʻ muhaddislar hayotiga doir ma’lumotlarni
berish;
- O rta Osiyodan yetishib chiqqan
ʻ muhaddislar faoliyatini yoritish;
- O rta Osiyodan yetishib chiqqan
ʻ muhaddislarning asarlari haqida ma’lumot
berish;
- O rta Osiyodan yetishib chiqqan
ʻ muhaddislarning ilmiy merosini to laqonli ʻ
ochib berish;
Mavzuning o rganilish darajasi.
ʻ Bugungi kunda hadisshunoslik
yo nalishida Imom Termiziyning “Kitob al-ilal” (2017), “Sunani Termiziy”
ʻ
asarining ikki jildi (2017), “Termizning bezavol qal'alari yoxud Termiz tarixi”
(2017), “Imom Abu Iso Termiziy: hayoti va ijodi sahifalari” (2019) va
“Movarounnahr va Xuroson olimlarining hadis ilmi rivojida tutgan o rni: Al-
ʻ
Buxoriy, Muslim va At-Termiziy” (2020) kabi kitoblar nashr etildi. Ayni kunlarda
esa Abu Iso Termiziyning “al-Jome' as-sunan” asarining 10 jildlik moturidiylik
aqidasi va hanafiylik mazhabiga tayangan akademik tarjima va sharhi, Abu Ja'far
Muhammad ibn Ahmad ibn Nasr Termiziyning tafsirga oid asari, hadis ilmi
tarixini yoritishda muhim qo llanma bo lgan yirik tadqiqot, zamonaviy tadqiqotchi
ʻ ʻ
Akrom Ziyo Umariyning “Buhus fiy sunnatil musharrafa” (Ulug sunnat tarixi
ʻ
haqida tadqiqotlar) nomli yirik asarlar tarjimasi ustida ishlar olib borilmoqda.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining davriy chegarasi O rta
ʻ
Osiyodagi Birinchi Renessans davrini o z ichiga olgan.
ʻ
Ishning hajmi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , 4 bo lim,
ʻ xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro yxat
ʻ idan iborat.
3

I BOB. MOVAROUNNAHRDAN YETISHIB CHIQQAN YETUK
MUHADDIS OLIMLAR
1.1. Imom al-Buxoriy
Imom al-Buxoriyning ismi Muhammad, kunyasi Abu Abdulloh, laqabi ba’zan
imom al-muhaddisiyn (muhaddislarning imomi, peshvosi), ba’zan amir ul-
mu’miniyn fil-hadis (hadis ilmining amiri, sultoni) va nasabi Muhammad ibn
Ibrohiym ibn al-Mug iyra ibn Bardazbah ibn Bazazbehdir. So nggi ikki ismi ibnʻ ʻ
Bardazbeh ibn Bazazbeh)dan ko rinib turibdiki, Imom al-Buxoriyning asl nasabi
ʻ
ajamlarga borib taqaladi.
Imom al-Buxoriy azaldan ilm fan va madaniyat ravnaqida mashhur bo lgan
ʻ
Buxoro shahrida tavallud topgan. Ko plab muarrihlarning guvohlik berishlaricha,
ʻ
Buxoro azaldan Movarounnahrning eng qadimiy va go zal shaharlaridan biri
ʻ
bo lgan.
ʻ Manbalarda zikr qilinishicha, shaharning o rab turgan devorlari o ttiz olti ʻ ʻ
millga cho zilgan. Shaharning obod va ko rkamligi, uning benazir
ʻ ʻ
go zalligixususida Manbalarda zikr qilinishicha, shaharning o rab turgan devorlari
ʻ ʻ
o ttiz olti millga cho zilgan. Shaharning obod va ko rkamligi, uning benazir
ʻ ʻ ʻ
go zalligi xususida ko plab shoirlar va fozillar o zlarining nasriy va nazmiy
ʻ ʻ ʻ
asarlarida alohida ehtiros bilan tarannum etganlar.
Mana shu muhtasham shahar Buxoroi sharifda 194 hijriy sana shavvol
oyining 13 kunida salotul jum’adan keyin (milodiy sana 810-yil 21-iyul) jami
muhaddislarning imomi, hadis ilmining sultoni (amirul mo m’iniyn fil hadis),
ʻ
sayyidul fuqaho kabi ulug laqablarga muyassar bo lib, Payg ambar
ʻ ʻ ʻ
alayhissalomning muborak hadislariga durdonasimon sayqal berib, ularni abadul-
abad barhayot qilgan ulug zot imom al-Buxoriy dunyoga kelgan. Buyuk shoir va
ʻ
mutafakkir Abdurrahmon Jomiy buyuk muhaddisning ilmiy salohiyatiga yuksak
baho berib: “Batxa (Makka) va Yasrib (Madina)da yasalgan tanganing Buxoroda
sayqali kamoliga yetdi”-deb yozgan edi. O rta asrlarda tug ilgan olimlar tavallud
ʻ ʻ
etgan oylar, kunlar tugul manbalarda xatto ko pincha yillarida ham aniq bir sana
ʻ
bo lmay, xilma-xil yillar ko rsatilgan hollari ko p uchraydi. Imom al-Buxoriyning
ʻ ʻ ʻ
tug ilgan vaqti (kuni, oyi,-yili)ning aniq keltirilishining boisi shundaki, uning
ʻ
4

o zini yozishicha, u tug ilgan vaqt haqida otasi qo li bilan yozib qo ygan varaq,ʻ ʻ ʻ ʻ
unga zamondosh olimlarga yetib kelgan 5
.
Imom al-Buxoriy yoshligidayoq otasi vafot etib, uning tarbiyasi faqat volidasi
kafolatida bo lgan. Birmuncha ulg ayib aqli raso bo lgach, uning qalbida islomiy
ʻ ʻ ʻ
ilmlarga, ayniqsa, Payg ambar alayhissalomning muborak hadislarini o rganishga
ʻ ʻ
va yodlashga moyillik tobora kuchaya borib, u dastavval Ibn al-Muborak va
Vakiy’ning hadislarga oid asarlarini yod oladi.
Imom al-Buxoriyning kotibi, uning asosiy tasnifi “Sahih” asari roviylaridan
biri Abu Ja’far Muhammad ibn Abu Hotam al-Varroq shunday deb yozadi: Al-
Buxoriyning: “Hadislarni yod olish ilhomi menga boshlang ich maktabda
ʻ
o qiyotganimda kelgan edi”-deb aytganini eshitganimda: “O shanda necha yoshda
ʻ ʻ
edingiz”?-deb so radim: u “O n yoshda balkim undan ham kichik edim”, - deb
ʻ ʻ
javob bergandi. Bu misoldan ko rinib turibdiki, imom al-Buxoriy juda yoshligidan
ʻ
boshlab hadislarni yod olib, bu ilmga alohida zavq-shavq va qiziqish bilan
qaragan.
Imom al-Buxoriyning ustozlari haqida gapiradigan bo lsak, u eng avvalo
ʻ
o sha paytda Buxoroning taniqli muhaddislaridan sanalgan olim ad-Doxiliydan
ʻ
hadis ilmidan saboq olgan. Hadislarni o rganish bo yicha ushbu olim tashkil etgan
ʻ ʻ
to garak (halqa)ning shuhrati keng tarqalgan bo lib, uning faoliyati yoyilib ulkan
ʻ ʻ
samaralarga erishgan. Kunlardan bir kuni ad-Doxiliy o z odaticha hadis ilmidan
ʻ
dars berar edi, al-Buxoriy ham boshqalar qatori dars tinglab o tirgan edi. Shunda
ʻ
Ad-Doxiliy bir hadis isnodi haqida gapirib: “Sufyon Abu Zubayrdan, u
Ibrohimdan”, deb qildi. Bunga al-Buxoriy: “Abu Zubayr hech vaqt Ibrohimdan
rivoyat qilmagan”,- dedi va bu bilan u ad-Doxiliyning bu sanad xususidagi xatodan
ogoh qilmoqni istagandi. O z shogirdining ovozini eshitgan ad-Doxiliy esa
ʻ
hayratga tushib dag allik bilan uni so zini bo ldi. Shunda al-Buxoriy o ta
ʻ ʻ ʻ ʻ
xotirjamlik bilan: - “Ustoz, agar ishonmasangiz asil manbaga qarang”,- dedi. Ad-
Doxiliy manbaga qarab al-Buxoriy aytgan gapning to g riligini e’tirof qilib tan
ʻ ʻ
oldi-yu, lekin o sha hadis sanadini tuzatishni paysalga soldi. Insof yuzasidan yoki
ʻ
5
Ubaydullo Uvatov. Buyuk muhaddislar tarixi. –T.:1998. – B.6.
5

uni sinab ko rish uchunmi xullas, sanadni tuzatish masalasini al-Buxoriyningʻ
o ziga tashladi. Tashqariga chiqishgach, al-Buxoriydan:
ʻ
-“E, bola, bu yog i endi qanday bo ladi”?-deb so radi.
ʻ ʻ ʻ
Al-Buxoriy esa o ylamasdan shunday javob qildi:
ʻ
-“Zubayr ibn Adiy Ibrohimdan rivoyat qilgan”. Shundan keyin u (ad-Doxiliy)
qalam olib yozganini tuzatdi va sen haqsan, - dedi. Al-Buxoriyning aytishicha, “bu
vaqtda u atigi o n bir yoshda bo lgan”. Manbalarda keltirilishicha, al-Buxoriyga
ʻ ʻ
o n yoshidan boshlab hadislarni yod olish ilhomi nasib etib, yoshi ulg aygan sari
ʻ ʻ
bu rag bati tobora kuchayib ziyoda bo lib borgan, u nafaqat hadislarni shunchaki
ʻ ʻ
yod olish, balki unda yoshligidan boshlab hadislarni sahih (to g ri, ishonchli) va
ʻ ʻ
g ayri sahihlarga (xato, noto g ri) ajratish, ularning illatlarini aniqlash, hadis
ʻ ʻ ʻ
roviylarini o rganib tahqiq qilish, ular rivoyatining adolatliligi, to g riligi,
ʻ ʻ ʻ
ishonchli yoki ishonchsizligi, roviylarning maishiy hayotlari, yashash joylari,
tug ilgan va vafot etgan sanalari, bir-birlari bilan o zaro qilgan muloqotlari(, turli
ʻ ʻ
roviylar keltirgan hadislarni bir-biriga solishtirib muqoyasa qilish, ularning bir-
birlari bilan o zaro bog liqligi va bir-biriga bog liq bo lmay uzilishlar bor holatlari,
ʻ ʻ ʻ ʻ
hadis ilmining xilma-xil va eng yuqori nuqtalariga yetishish, uning turli
masalalarini chuqur tahqiq etish, ularni ja’mlash va Qur’oni karim oyatlari bilan
uzviy bog liqlikda o rganish kabi masalalar bilan qiziqdi. Agar muxtasar holda
ʻ ʻ
xulosa qilib aytadigan bo lsak, bu masalalar bilan imom al-Buxoriy yoshligidan
ʻ
boshlab alohida ishtiyoq va mehr bilan astoydil shug ullanib, bu oliy janob ishlar
ʻ
uning butun fikri-zikrini batamom chulg ab, uning dilida kundan-kun kuchayib
ʻ
tobora mustahkamlanib boradi.
Hadisshunoslikda yana bir muhim fan bo lgan illatli hadislarni aniqlash
ʻ
g oyatda mas’uliyatli va murakkab ishlardan hisoblanadi. Hadis ilmiga oid barcha
ʻ
tartibot va uslublarni mukammal bilish bilan bir qatorda roviylarning tug ilgan va
ʻ
vafot etgan vaqtlari, ushbu hadisni kimdan eshitib, kimdan rivoyat qilayotgani,
eshitgan ibora va alfozlarining aniqligini to la-to kis egallagan bo lishligi kerak.
ʻ ʻ ʻ
Shu boisdan ham muhaddislarning ko pchiligi: “bu masalalarni to la-to kis
ʻ ʻ ʻ
egallash hadis ilmida eng yirik muammo va ayni vaqtda o ta sharafli mas’uliyat”
ʻ
6

deb hisoblaydilar. Hadisni yodlab ularni mukammal idrok qilgan va ulkan tajribaga
ega bo lganlargina, hadislar xususida uzil-kesil gapirishga haqlari bo lganlardanʻ ʻ
faqat Ali ibn al-Madiyniy, Yaqub ibn Shayba, Ahmad ibn Hanbal, al-Buxoriy, Abu
Hotam, Abu Zura, Ad-Doraqutniy va ularga ergashgan bir necha muhaddislar
ushbu yuksak maqomga sazovor degan fikrni olg a suradilar. Bu o rinda Ali ibn al-
ʻ ʻ
Madiyniyning quyidagi so zlarini keltirish illatli hadislarni qanchalik qiyin va
ʻ
murakkab ekanligiga yana bir bor ishonch hosil qilamiz. “Mening o zim bilgan bir
ʻ
hadisning illatini aniqlashdan ko ra yangi, men bilmagan yigirmata hadis yozib
ʻ
olishim men uchun osondir”. Darhaqiqat, hadislarda garchand zohiran o zaro
ʻ
bog liqlik bo lsa-da, isnodi jihatidan dastlabki roviyga bekamu-ko st yetkazish
ʻ ʻ ʻ
yoki uzilish bilan yetkazish, yoki bir hadis iboralarini ikkinchi bir hadis so zlari
ʻ
bilan aralashtirib yuborish yoki bo lmasa roviylardan birining nuqsonini aniqlash
ʻ
juda qiyin va mashaqqatli vazifadir. Mana shu zayldagi to liq imkoniyatga va har
ʻ
tomonlama mukammal axborotga ega bo lmaganlar, tabiiyki, hadis ilmida biror
ʻ
yutuqqa erishishi amri mahol edi. Komil ishonch bilan aytish mumkinki, imom al-
Buxoriy mukammal egallagan buyuk san’atlardan biri bu illatli hadislarni aniqlash
san’ati bo lgan. Imom al-Buxoriyning zamondoshi bo lgan olim al-Hofiz Ahmad
ʻ ʻ
ibn Hamdun bunday degan: “Usmon ibn Abu Sa’iyd ibn Marvonning janozasi
paytida Muhammad ibn Yah’ya az-Zuhliy al-Buxoriydan roviylar ismlari va illatli
hadislar haqida savol so raganida al-Buxoriy go yoki u “qul huva ollohu ahad»ni
ʻ ʻ
yoddan o qiyotgandek-merganning bexato o qi misoli to g ri javob qilganini
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko rgandim”. Mavridi kelganda shuni aytish kerakki, mana shu davrda-ya’ni IX
ʻ
asrda Nishopurda ilm-fan, ayniqsa, hadis ilmi nihoyatda taraqqiy qilib, unda imom
al-Buxoriy, imom Muslim ibn al-Hajjoj, imom at-Termiziy va boshqa birqancha
buyuk muhaddislar yig ilgan bo lib, ular shaharda faoliyat ko rsatadigan
ʻ ʻ ʻ
madrasalarda hadis ilmidan dars berardilar. Bu buyuk muhaddislar oralarida ilmiy
munozaralar va bahslar juda ko p bo lgan. Imom al-Buxoriy hadis sohasidagi o z
ʻ ʻ ʻ
ilmi va salohiyati, ayniqsa, illatli hadislarni aniqlash mahorati bilan barchani qoyil
qoldirgan, muhaddislarning hammasi unga bir ovozdan tan bergan. Imom al-
Buxoriy masjidlarda, ommaviy ilmiy yig inlarda ham ishtirok etgan. Uning chuqur
ʻ
7

bilimiga tan berib, o z davrining mashhur muhaddislaridan biri sanalgan Muslimʻ
ibn al-Hajjoj imom al-Buxoriyga o z samimiy munosabatlarini bildirib: «Sizni
ʻ
faqat hasadgo ylargina ko ra olmaydi. Mening iymonim komilki, sizdek buyuk
ʻ ʻ
olim jumlai- jahonda yo q.- deb hitob qilgan
ʻ 6
.
Imom al-Buxoriyning illatli hadislarni bilishdagi benazir mahorati,
mukammal ilmi va qobiliyati haqida uning zamondoshlari ko p qimmatli fikrlarni
ʻ
bildirganlar. Illatli hadislarga atab maxsus asar yozgan imom at-Termiziy o z asari
ʻ
“Kitob al-Ilal”da: Hadislar, roviylar, ular tarixlaridagi illatlar xususidagi fikrlarim
imom al-Buxoriyning “Kitob at-tarix” asaridan foydalanganlarim, ulardan yana
ko prog ini Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy bilan qilgan ilmiy munozaralarim
ʻ ʻ
paytida olganman, shuningdek Abdulloh ibn Abdurrahmon, Abu Zur’adan ham
foydalandimu, lekin baribir ko prog i Muhammad al-Buxoriydan, kamrog i esa
ʻ ʻ ʻ
Abdulloh bilan Abu Zur’adandir”,-deb ta’kidlagan. Yana imom at-Termiziy,
“illatli hadislarni va isnodlarni aniq bilishda Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriydan
ko ra ustun bo lgan birorta olimni ko rmadim”,-deb qayd qilgan.
ʻ ʻ ʻ
Imom al-Buxoriy ishtirok etgan ilmiy majlislarning birida o z zamonasining
ʻ
yetuk olimlaridan sanalgan al-Faryobiy sanadi quyidagicha bo lgan bir hadis
ʻ
haqida gapirib: “Sufyon Abu Urvadan u Abul Xattobdan, u Abu Hamzadan”,-dedi.
Majlisda hozir bo lganlarning birortasi ham Sufyondan boshqalarining kim
ʻ
bo lganligini aniq bilmadi, chunki bu o rinda ularning faqat kunyalari (Abdul
ʻ ʻ
Xattob, Abu Hamza) aytilgan edi. Shunda Muhammad al-Buxoriy vazminlik bilan:
“Abu Urva-bu Muammar ibn Roshid, Abul Xattob esa Qatoda ibn Daoma, Abu
Hamza bo lsa Anas ibn Molikdir. Buyuklarning ishlari inqilobiy tusda ulug vor
ʻ ʻ
bo lganligi uchun ham ular faqat kunyalari bilan aytilganlar”,-dedi. Hadis
ʻ
rivoyatidagi noqislik va ularning to g riligiga ishonch hosil qilish masalalari
ʻ ʻ
sahobalar davridan boshlanib, o sha paytdanoq hadislarni yozib olishda unga
ʻ
alohida e’tibor berilgan. Chunonchi, sahobalarning o zlari rivoyat qilgan
ʻ
hadislarda ham illatli hadislar uchragan hollari aniqlangan edi. Payg ambar
ʻ
vafotlaridan keyin vaqt jihatidan muddat kam o tganligi, hadislarni naql qilishda
ʻ
6
Ubaydullo Uvatov. Buyuk muhaddislar tarixi. –T.:1998. – B.7.
8

vositalarning ozligi tufayli boshda unga ehtiyoj unchalik katta bo lmagandi.ʻ
Rivoyatda ishtirokchilar soni ko payib, vaqt o taborgan sari roviylarning illatini
ʻ ʻ
aniqlash masalasiga yanada zarurat kuchaydi. Hadis ilmida ham, muhaddislar
orasida ham bu masala muhim ahamiyat kasb eta boshladi.
Hadis roviylariga nisbatan alohida diqqat-e’tibor, chuqur munosabat bilan
qaralib, har xil uslubu qoidalar yaratildi, masalan: qaysi holatlarda
zamondoshlarning illati qabul qilinmaydi, qaysi bir holatlarda qabul qilinadi kabi
aniq yo l-yo riqlar ishlab chiqildi. Xulosa qilib aytadigan bo lsak, hadislarda illat
ʻ ʻ ʻ
masalasi muhim ahamiyat kasb etib, u bilan shug ullanadiganlardan o ta diyonatli
ʻ ʻ
va taqvodorlik, qobiliyat talab qilinadi. Imom al-Buxoriy bu sohada o ziga asosiy
ʻ
dasturul-amal qilib olgan ehtiyotkorlik maslagi, u diyonat, iymon-ixlos va
xudojo ylikda yuksak darajaga erishganligini ko rsatadi
ʻ ʻ 7
.
Illatli hadislar haqidagi imom al-Buxoriyning mulohazalari juda mutavoze’ va
odob - ahloq yuzasidan bo lib, “uni shunday qoldirganlar (tarakahu) “u tashlab
ʻ
ketilgan” (matruk), “tushirib qoldirilgan”(soqit), “bu haqda o zgacha bir fikr-
ʻ
mulohaza ham bor”, “bu xususda avval o tganlar hech narsa demaganlar” va
ʻ
shunga o xshash beozor, oddiy va samimiy iboralardan tashkil topgan. Juda
ʻ
kamdan-kam hollarda imom al-Buxoriy biron odamga nisbatan: “u ichidan o ylab
ʻ
chiqqan yoki “kazzob” demasdi, illatli hadislar masalasida al-Buxoriy ishlatgan
eng qattiq ayblov “hadisning inkor qiluvchi” (“munkir al-hadis”) degan ibora
bo lardi. Hadis ilmida shu qoida odat tusiga kirdiki, agar imom al-Buxoriy biron
ʻ
roviy haqida “u munkir al-hadis” desa, undan hech vaqt hadis rivoyat qilinmasdi.
Bu xususda Ibn al-Qatton imom al-Buxoriyning ushbu so zlarini keltiradi: u (al-
ʻ
Buxoriy) unga “Har qanday kishi haqida “u munkir al-hadis” degan bo lsa tamom,
ʻ
undan hech vaqt hadis rivoyat qilinmaydi”,-degan 8
.
Imom al-Buxoriy ustozlarining soni ko p bo lib, ulardan birining ismi
ʻ ʻ
“Musaddid” (lug aviy ma’nosi “to g ri yo lga boshlovchi”) edi. Al-Buxoriy unga
ʻ ʻ ʻ ʻ
qattiq ishonib: “Musaddid o z ismiga monand to g ri yo lga boshlovchidir.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Kitoblarim o zimda bo ladimi yoki unda bo ladimi-menga farqi yo q”,-deb doimo
ʻ ʻ ʻ ʻ
7
Ubaydullo Uvatov. Buyuk muhaddislar tarixi. –T.:1998. – B.9.
8
Ubaydullo Uvatov. Buyuk muhaddislar tarixi. –T.:1998. – B.9.
9

takrorlar edi. Ushbu ta’kiddan ayon bo layotirki, imom al-Buxoriy o z kitoblariniʻ ʻ
muhofazasiga alohida ahamiyat bergan. U bu masalaga bamisoli hadis rivoyatiga
e’tibor bergandek alohida e’tibor bilan qaragan. Shuningdek, ular qanday
odamlarning qo lida saqlanishiga ham jiddiy qaragan. O z kitoblarini har qanday
ʻ ʻ
kimsaning qo liga tushib qolishiga befarq qaramagan.
ʻ Imom al-Buxoriy o zining ʻ
butun faoliyati davomida ham ilmiy, imkoni bo lsa moddiy jihatidan odamlarga,
ʻ
ya’ni Ollohning bandalariga biror navf yetkazishni o zining asosiy maqsadi qilib
ʻ
qo ygan edi. U doimo ilm ahllari-yu, ilm toliblariga, hatto ustozlar (ash-shuyuh) va
ʻ
muhaddislarga ham moddiy yordam ko rsatardi. Tijorat qilganda har safar o zi
ʻ ʻ
ko rayotgan oylik daromadidan, ya’ni foydasidan besh yuz dirhamni faqiru
ʻ
miskinlarga, ilm toliblariga sarflardi. Tolibi ilmlarga ma’lum mablag lar
ʻ
(maoshlar) ajratib, ularni alohida qiziqishi, zavq-shavq bilan Payg ambar
ʻ
alayhissalom ilmlarini (hadisi shariflarini) o rganishga rag batlantirardi, ahli ilmga
ʻ ʻ
nisbatan g oyatda ko p ehson ko rsatardi. Ayni vaqtda imom al-Buxoriy o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
shaxsiy hayotida, yeyish-ichishda va kiyinishda sira ham ortiqcha dabdaba va
behuda sarfu-xarajatlarga yo l qo ymasdi, sabr- toqat va qanoat, chidamlilik uning
ʻ ʻ
uchun odat tusidagi tabiiy bir hol edi.
Imom al-Buxoriy g oyatda beg ubor, halol-pokiza, diyonatli inson bo lib,
ʻ ʻ ʻ
g iybatu-nohaqliklardan uzoq bir kishi edi. U doimo “G iybat qilishlik harom
ʻ ʻ
ekanini bilganimdan boshlab, hech qachon biror kishi haqida g iybat
ʻ
gapirmaganman”,-deb ta’kidlardi.
Imom al-Buxoriyning eng ulug fazilatlaridan yana biri u taassub
ʻ
(mutaassiblik)ning har qanday ko rinishlaridan uzoq bo lgan alloma edi. Uning
ʻ ʻ
shoh asari “Sahih al-Buxoriy” bilan chuqurroq tanishilsa, al-Buxoriyning o z
ʻ
kitobidagi ma’lumotlarga nihoyatda katta sinchkovlik va ehtiyotkorlik bilan
yondoshganini ko ramiz. Qanchadan-qancha mashaqqatlar bilan to plangan
ʻ ʻ
hadislarining sahihligiga to la ishonch hosil qilib, obdon tekshirgandan keyingina
ʻ
o z asariga kiritganligi ushbu fikrimizni yana bir bor tasdiqlaydi. Imom al-
ʻ
Buxoriyning “Sahih” asari haqida gapirar ekanmiz, shuni ham qayd qilish kerakki,
ushbu kitobning sahih isnodlarida ahli sunnaga mansub bo lmagan roviylar ham
ʻ
10

uchraydi. Imom al-Buxoriy muhaddislarda hadislarga bo lgan katta mehr vaʻ
intilish hamda unga qat’iy amal qilish har qanday tahsinga sazovor, deb hisoblardi.
Bu masala g oyatda muhim bo lib, bu xususda ba’zi muhaddislarning o zlari ham
ʻ ʻ ʻ
fikr-mulohazalarini bildirganlar. Jumladan, imom Ahmad ibn Xanbal “o zim amal
ʻ
qilmagan bitta ham hadisni kitobga olmaganman” deb ta’kidlagan bo lsa, o z
ʻ ʻ
davrining yirik muhaddislaridan biri sanalgan Vakiy’ ibn al-Jarroh: “Agar biror
hadisni yodlashni istasang, eng avvalo unga amal qil”,-degan. Yana bir muhaddis
Ibrohim ibn Ismoil esa: “Hadislarni yodlashda eng avvalo unga amal qilish
yo lidan foydalanardik”, -deb ta’kidlagan, alloma as-Suyutiy o zining “At-
ʻ ʻ
Tadriyib” nomli asarida bu jarayonni quyidagicha ifodalaydi: “Ibodatlar, odob-
ahloq, fazilatlar, solih a’mollar xususida eshitgan hadislardan samarali foydalanish
lozim. Bu birinchidan ushbu hadisning zakoti, ikkinchidan esa-uni yodlash uchun
yaxshi omildir” 9
.
Imom al-Buxoriy yashagan davrda Xolid ibn Ahmad az-Zuhliy Tohiriylar
tomonidan bo lib, Buxoroning amiri sifatida saltanat yuritardi. Xorijiy yurtlarga
ʻ
qilgan uzoq yillar davom etgan safaridan qaytib, imom al-Buxoriy o z ona yurti
ʻ
Buxoroda o rnashgach, uning shonu-shuhrati turli tomonlariga tarqab, ko plab
ʻ ʻ
hadis toliblari to da-to da bo lishib, imom al-Buxoriy huzuriga kela boshlagach,
ʻ ʻ ʻ
Xolid ibn Ahmad az-Zuhliy-ular bilan garchand mazhabiy masalalarda bir qadar
muxolafatda bo lsa-da, ularning rivoyatlarini tashlab ketmasdan kitobiga kiritgan.
ʻ
Bu tusdagi tasomuh (sabr-toqatlilik, boshqa mazhablarga nisbatan e’tirom bilan
qarash) qanday holatda bo lmasin chegaralangan yoki chegaralanmagan
ʻ
ko rinishda bo lsa-da, buning dastidan hadis rivoyatiga shak-shubha bo lmasligi
ʻ ʻ ʻ
uchun muhaddislar o rtasida udum bo lgan qoidaga ko ra ular ahl ul-havoga
ʻ ʻ ʻ
(shialar, xorijiylar, mu’taziliylar va hakazo) ham mansub rivoyatlarini qabul
qilganlar, faqat shu shart bilanki, ular bid’atga da’vat qilmaydigan, yolg on-yoshiq
ʻ
rivoyatlarni tarqatmaydigan, har qanday holatda ham soxta (yolg on) aralashishini
ʻ
hatto xayoliga ham keltirmaydigan kishilar bo lishi talab qilingan. Shu boisdan
ʻ
ham imom al-Buxoriyning roviylariga nazar solsak, ulardan ba’zilari shia tamg asi
ʻ
9
Ubaydullo Uvatov. Buyuk muhaddislar tarixi. –T.:1998. – B.11.
11

bilan ko rsatilgan bo lib, imom al-Buxoriy ularning rivoyatini “Sahih” kitobigaʻ ʻ
kiritgan. Ba’zan esa asosi bo lgan hollarda ba’zi- bir boshqalarini shialarga yoki
ʻ
rofiziylarga mansubligidan ular rivoyatlarini o z kitobiga kiritmagan.
ʻ
Hadislardagi noqis (illat)liklarga alohida e’tibor bergani kabi imom al-
Buxoriy roviylarning ibratli, go zal fazilatlarini alohida ko rsatishga ham katta
ʻ ʻ
ahamiyat bergan. Agar keltirgan rivoyatlari to g ri bo lsa roviylarning haqiqiy
ʻ ʻ ʻ
tavsiflari-yu, adolatli ishlarini hech bir kamsitmasdan batafsil zikr qilgan.
Payg ambar alayhissalomning hadislariga nisbatan qiziqishi bo lgan
ʻ ʻ
Buxoroning amiri Xolid ibn Ahmad az-Zuhliy imom al-Buxoriyni o z saroyiga
ʻ
kelib, unga va uning o g illariga “Sahih al-Buxoriy” va “at-Tarix” kabi asarlaridan
ʻ ʻ
saboq berishini talab qiladi. Shunda alloma amirdan kelgan xabarchiga: “Men
ilmni xor qilib, uning hukmdorlar eshigiga olib bormayman”,-degan javobni berdi.
Shundan keyin amir agar imom al-Buxoriy amir saroyiga kelishni xohlamasa,
bolalari uchun alohida, maxsus vaqt ajratib dars berishini, unda boshqa talabalar
ishtirok qilmasligini ta’kidlab, yana vakilini yubordi. Lekin imom al-Buxoriy
amirning bu talabiga ham rad javobini berdi, chunonchi ilm olmoqlik
Payg ambarimiz alayhissalom meroslaridan bo lib, bunda har bir inson-xosu-avom
ʻ ʻ
teng huquqqa ega, dedi va agar amirda undan dars olish ehtiyoji bo lsa, uyiga yoki
ʻ
bo lmasa masjidga kelishligini so rab “Agar bu taklifim sizga ma’qul bo lmasa, siz
ʻ ʻ ʻ
hokimsiz mening saboqlarimdan (ilmiy yig inlarimdan) ma’n qiling (to xtating),
ʻ ʻ
bu menga odamlardan o z ilmimni bekitmayotganim uchun qiyomat kunida olloh
ʻ
huzurida bir uzr bo ladi”,-dedi. Mana shu dadil javobdan keyin Buxoro amiri
ʻ
qattiq g azablanadi va allomani shahardan chiqarib yuborish yo llarini izlaydi.
ʻ ʻ
Lekin imom al-Buxoriy millionlab musulmonlarning qalbini o ziga rom qilib,
ʻ
ularning cheksiz hurmati-yu muhabbatiga sazovar bo lganligidan amir o z
ʻ ʻ
hokimiyati-yu, saltanati kuchi bilan uni shahardan chiqarib yuborishga muvaffaq
bo la olmadi. Shundan keyin beandisha bir guruh nopok kimsalarni topib imom al-
ʻ
Buxoriyga nisbatan xaloyiqni g azabini qo zg aydigan yolg on-yashiq tuhmat va
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo htonlardan iborat aybnomalar izladi. Natijada ular imom al-Buxoriyga qarshi
ʻ
xilma-xil bo lmag ur safsatalar va tuhmatlar tarqatadilar, shular sababli amir
ʻ ʻ
12

allomadan shaharni tark qilib chiqib ketishini talab qildi. Imom al-Buxoriy
Buxorodan chiqib ketgach, Poykandga keldi. G animlar Buxoroda allomaga qarshiʻ
to qigan ig vogarona to hmatlarni chor atrofga tarqatishga zo r berib, jiddu jahd
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko rsatib, ushbu tuhmatni xalq orasida oshkora qilib, yoygan edilar. Shu boisdan
ʻ
ham bu bo hton xabar imom al-Buxoriydan oldin Poykandga kelib yetgan bo lib,
ʻ ʻ
Poykand ahli shu masala xususida ikki toifaga bo lingan edilar. Ularning bir qismi
ʻ
imom al-Buxoriyni ushbu to hmatdan himoya qilib uning tarafini olsa, ikkinchi
ʻ
qismi esa fisqu fasodchilarni qo llab-quvvatlagandilar. Qachonki imom al-Buxoriy
ʻ
Poykand ahli o rtasidagi ushbu ixtilofdan voqif bo lgach, bu shaharda
ʻ ʻ
yashamaslikni o ziga munosib ko rmadi. Ayni vaqtda Samarqand ahli al-Buxoriyni
ʻ ʻ
Poykandiga kelganini bilgach, ular uni Samarqandga taklif qilib, unda muq’im
istiqomat etib, mudarrislik qilishlarini so radilar. Bunga rozilik bildirgan imom al-
ʻ
Buxoriy Poykanddan chiqib, ularga tomon ravona bo ldi va Samarqand yaqinidagi
ʻ
Xartang deb ataladigan qishloqda bir qarindoshinikida to xtaydi
ʻ 10
.
Lekin imom al-Buxoriy Buxoroda ko tarilgan fitna Samarqandga ham yetib
ʻ
kelganidan xabar topib uning ahli Poykanddagi kabi ikki guruhga bo linganini-
ʻ
ulardan bir guruhi uni qo llab-quvvatlashini, ikkinchi guruh esa unga muxoliflik
ʻ
bildirib, qarshilik izhor etganini bilgach: “Allohim qanchalik keng bo lgani bilan
ʻ
dunyo menga torlik qilib qoldi, endi meni o z rahmatingga qabul et”,-deb duo
ʻ
qildi. Shu orada u qattiq betob bo lib qoldi va 256 hijriy yilning Ramazon hayetida
ʻ
(Iyd al-fitr) kechasida (870-yil 31-avgust) vafot etdi.
Imom al-Buxoriy haqida yozgan muarrixlar va solnomachilar uning husni-
xulqlari zikr qilganlarida, albatta, uning quvvai-hofizasi va xotirasining
kuchliligini alohida ta’kidlab ko rsatadilar.
ʻ
Chunonchi, imom al-Buxoriyning xotirasi kuchli bo lganligi xususida
ʻ
ko pdan-ko p afsonaviy tarzdagi rivoyatlar qilinadi. Uning ustozlari Muhammad
ʻ ʻ
al-Buxoriyning yoshligidan Alloh-taolo ato qilgan noyob iqtidori va quvvai-
hofizasini sezib, unga bir ovozdan tan berganlar. Yoshligidayoq uning haqida
10
Ubaydullo Uvatov. Buyuk muhaddislar tarixi. –T.:1998. – B. 12.
13

“g oyatda fozil inson bo ladi”, “dovrug i el orasida doston zot bo lib chiqadi”, debʻ ʻ ʻ ʻ
aytgan bashoratlari tarix kitoblarida bitilgan.
14

1.2. Imom Termiziy
Imom Termiziyning nasabi: Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn
Zahhok bo lib, manbalardagi eng ishonchli bobolarining ismi kelgani mana shudir.ʻ
Ayrim tarjima kitoblarda Muhammad ibn Iso ibn Yazid ibn Savra deb ham kelgan.
“Irshod ila ma’rifati ulamoi-l-hadis” kitobining sohibi Imom Termiziyni
Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Shaddod deb keltirgan. Lekin ko pchilik tarixchi
ʻ
olimlar Muhammad ibn Iso ibn Savraga ittifoq qilganlar.
Kunyasi: Imom Termiziyning kunyasi Abu Iso bo lib, Imom Termiziyni o zi
ʻ ʻ
ham bu kunyani yaxshi ko rar edi. U zot bu kunyani o z ismiga ixtiyor qilib, o zini
ʻ ʻ ʻ
faqat Abu Iso, deb nomlanishini yaxshi ko rgan
ʻ 11
.
Imom Termiziyga al-Bug iy, at-Termiziy va as-Sulamiy deb nisbat berilishiga
ʻ
quydagilar sabab bo lgan:
ʻ
- Termiziy – Ushbu nisbat Termiz shahrida tug ilgan insonlarga berilgan.
ʻ
Bunday nisbat berish islom olamida juda mashhur bo lib, xar bir inson o zi
ʻ ʻ
tug ilgan joyga nisbati berilgan.
ʻ
- Bug iy – Bunga sabab Imom Termiziy tug ilgan qishloq bo lib, Termiz
ʻ ʻ ʻ
shahridan olti farsax uzoqlikda joylashgan. Xozirda Surxondaryo viloyatining
Sherobod tumani hududidadir. Lekin Markaziy Osiyolik mashhur tarixchi Abu
Sa’ad Abdulkarim as-Sam’oniy (1113-1167) Termiziy Bug qishlog ida vafot
ʻ ʻ
etganligi uchun Bug iy taxallusini olgan degan.
ʻ
- Sulamiy deb nisbat berilishining tarixchi olimlar ikki qabilaga nisbat bergan.
Ulardan biri Sulaym ibn Mansur bo lib, bu arab qabilalari ichidagi mashhur
ʻ
qabiladir. Bu nisbatni “al-Ansob” kitobi sohiblari bergan 12
. Mulla Ali al-Qori
bo lsalar Sulaym ibn Fahm qabilasiga nisbat bergan
ʻ 13
. Shu o rinda Imom ʻ
Termiziyning oilalari va ota-onalari haqida manbalarda aniq ma’lumot yo q.
ʻ
Olimlar Imom Termiziydan faqatgina “ Bobom asli Marvlik bo lib, Lays ibn
ʻ
Sayyor davrida Marvdan Termizga ko chib kelgan ”, degan so zini keltiradilar.
ʻ ʻ
11
Ubaydullo Uvatov. Buyuk muhaddislar tarixi. –T.:1998. – B.54.
12
Imom Samoniy. Ansob. – Bayrut, Dorul Muhammad Amin, 1401. J.2. – B.361.
13
Iyod Xolid. Imom Termiziy, Doru-l-qalam, 2001. –B.38.
15

Tavalludi: Imom Termiziy III hijriy asrning avvalida 209/824-yili Termizdagi
Bug qishlog ida o rta hol bir oilada tavallud topgan. Imom Zahabiy o ziningʻ ʻ ʻ ʻ
“Siyar a’lam an-nubalo” kitobida 210 hijriy sana boshlarida deb keltirgan. Ibn Asir
ham o zining “Jome’-al-usul” kitobida 209 hijriy sanada tavallud topgani”
ʻ 14
ni
keltirgan. Imom Termiziyga “Zariyr” degan taxallusni berilishining sababi
umrining oxirida ko zi ojiz bo lib qolgani uchundir. Demak, Imom Termiziy
ʻ ʻ
umrining oxirida hadis va boshqa ilmlarni mukammal egallaganidan so ng ko zi
ʻ ʻ
ojiz bo lib qolgan.
ʻ
Imom Termiziyni ilmga yuzlanishi va ilm talabidagi safarlari: Imom Termiziy
yoshlik chog ida g oyatda tirishqoq, idrokli va zakovatli bo lib, bu fazilati bilan
ʻ ʻ ʻ
o z tengdoshlaridan batamom ajralib turgan. Imom Termiziyni yoshlik chog ida
ʻ ʻ
ilmga o ta qiziqish va ishtiyoqi o sha davrning ko pgina ilmlarini, ayniqsa, hadis
ʻ ʻ ʻ
ilmini chuqur egallashida baralla namoyon bo ldi. Imom Termiziy ilm olishda
ʻ
faqat o z yurti yoki qo shni viloyatlar bilan cheklanmadi. Tarixchi olimlar Imom
ʻ ʻ
Termiziyning ilmiy safarga chiqishi 240/850-yildan, ya’ni yigirma olti yoshidan
boshlab uzoq yurtlarga, qator xorijiy mamlakatlarga safar qilganini aytishgan.
Jumladan, u zot Buxoro, Marv, Ray, Basra, Kufa va Hijoz (Makka va Madina)ga
safar qilib, ko plab muhaddislar, ulamolar bilan muloqotda bo lib, ulardan ta’lim
ʻ ʻ
olgan. Imom Termiziyning Bag dodga kirgani haqidagi ma’lumot borasida olimlar
ʻ
ixtilof qilganlar.
Imom Termiziyning ustozlari: Imom Termiziy o zining “Jome” kitobida besh
ʻ
yuzga yaqin shayxdan rivoyat qilgan.
Imom Termiziyning shogirdlari: Imom Termiziy hayotini asosan hadis
eshitish uchun turli yurtlarga safar qilish bilan o tkazdi. Shu ilmiy safarlari
ʻ
davomida turli kitoblar yozdi. U kishidan ko plab insonlar hadis eshitib rivoyat
ʻ
qildilar. Imom Buxoriy Imom Termiziyning ustozi bo lishiga qaramay u kishidan
ʻ
ba’zi hadislarni rivoyat qilgan. Bu ham Imom Termiziyning darajasi muhaddislar
o rtasida qandayligini bildiradi. Imom Termiziyning yozgan asarlari: Insonni ko p
ʻ ʻ
yoki oz kitob yozishi ilmi qanday ekaniga dalolat qilmaydi. Balki kitobdan
14
Iyod Xolid. Imom Termiziy.Doru-l-qalam, 2001. –B.39.
16

olinadigan foydani ko pligi va olimlar orasida tarqalishi o sha kitob muallifiningʻ ʻ
ilmi naqadar ulug ligidan bir nishona desak xato bo lmaydi. Mashhur hanafiy
ʻ ʻ
olimi Hofiz Zayla’iy ham ilmda yuqori darajada bo lsa ham faqatgina “ Nasbu-r-
ʻ
roya li ahadisi-l-hidoya” va “ Taxrij Ahadisi-l-kashshof” nomli ikki kitobni yozish
bilan kifoyalangan. Imom Termiziy ham ko p kitob yozmagan. Ammo u zotni
ʻ
birgina kitobini to liq ilm va fahm bilan tushunishga har kim ham qodir bo la
ʻ ʻ
olmaydi. U zot agar “Jome” kitobidan boshqa kitob yozmaganida ham aqida,
hadis, fiqh sohasidagi ilmi qanday darajada bo lganini bilib olish qiyin bo lmasdi.
ʻ ʻ
1. “Al- Jome’ al-kabir” Ushbu kitob u zot yozgan eng mashhur hadis
kitobi bo lib, hadis sohasida olti sahih kitobdan biri hisoblanadi. Ushbu kitobni
ʻ
nomi qandayligi borasida olimlar o nga yaqin nomini zikr qilganlar. Ular ichida
ʻ
eng mashhuri “Al-Jome’ al-muxtasar min sunani an rasulillah sollallohu alayhi
vasallam va ma’rifatu sahih va-l- ma’mul va ma alayhil amal” dir.
2. “Ilal (Sag ir)” Ushbu kitob Imom Termiziyning “Jome’” kitobini
ʻ
oxirida kelib, “Jome’”kitobi bilan birgalikda nashr qilingan 15
.
3. “Ilal (Kabir)” Kitobni Abu Tolib Qozi fiqh boblariga muvofiq
tartiblab chiqqan. Bu kitob1986 yil ustoz Hamza Diyb Mustafo tahqiqi ostida nashr
qilingan.
4. “Tasmiyatu As’habi Rosulillah sollallohu alayhi vasallam” Bu kitob
1986 yil Bayrutda Ustoz Imaduddin Ahmad Haydar tahqiqi ostida nashr qilingan.
Bu kitob yana “Asmou-s-Sahobati” ham deb nomlanadi.
5. “Shamoili Nabaviyya” Bu kitobning to liq ismi va u haqidagi boshqa
ʻ
ma’lumotlarni bahsning ikkinchi qismida batafsil keltirib o tiladi.
ʻ
6. “Zuhd” Ibn Hajar Asqaloniy o zining “Tahzibu-t-tahzib” kitobida “Bu
ʻ
kitob bizgacha y etib kelmagan” degan.
7. “Tarix” 16
8. “Asmo val Kuna” 17

9. “Kitab Tafsir”
15
Imom Termiziy. Sunan Termiziy. – Riyoz, Baytu-l-afkor, 1999. –B.607.
16
Ibn Hajar Asqaloniy.Tahzibu-t-tahzib. – Bayrut, Doru-l- ma’rifa, 1395 h. J.9. – B.389.
17
Ibn Hajar Asqaloniy.Tahzibu-t-tahzib. – Bayrut, Doru-l- ma’rifa, 1395 h. J.9. – B.340.
17

10. “Rubaiyyatu fil Hadis”
11. “Kitob fiy Jarh val Ta’dil”
12. “Kitob fil Asari al-Mavqufa” 18

Ismlari zikr qilgan kitoblardan faqatgina to rtdan bir qismi bizgacha yetibʻ
kelgan. Qolgan kitoblar bo lsa tarix zar varaqlarida yo q bo lib ketgan desak xato
ʻ ʻ ʻ
bo lmaydi.
ʻ
Imom Termiziyni xotirasining kuchliligi va olimlarni u zot haqida aytgan
so zlari: Imom Termiziyning zehini o tkir, xotirasi juda kuchli bo lgan. U sunnatni
ʻ ʻ ʻ
juda mahkam lozim tutib, dunyodan doimo zuhd qilgan. Imom Termiziyning zehni
o ktirligi borasida tarixiy manbalarda juda ko p ma’lumotlar kelgan. Jumladan
ʻ ʻ
Imom Zahabiy (1274-1347) o zining “Tazkiratu-l-huffoz” nomli kitobida quydagi
ʻ
g aroyib hikoyani keltirgan:
ʻ
“Bu hikoyani Imom Termiziyning o zi aytib bergan: “Men Makkaga
ʻ
borayotganimda bir shayxdan rivoyat qilgan hadislarni ikkita hadis yozadigan
qog oz juzlariga yozib olgan edim. O sha shayx bizning oldimizdan o tib qoldi. U
ʻ ʻ ʻ
haqida (insonlardan) so ragan edim. Ular Falonchi shayx deyishdi. Men u zotni
ʻ
huzuriga bora yotib, u kishidan yozib olgan ikki juz hadisim o zim bilan bo lsa
ʻ ʻ
kerak deb, o yladim. Ikki juz solingan xaltamni oldim. Gumonimda bu ikki juz
ʻ
mana shu shayxga tegishli edi. U bilan uchrashish nasib etgach, undan hadisdan
saboq berishini so ragan edim, u rozi bo ldi. O zimdagi hadislar yozilgan ikki
ʻ ʻ ʻ
juzni olsam. Ular oppoq qog oz bundan hayratga tushdim. Shayx menga yoddan
ʻ
hadis aytib so ngra menga qaradi. Qo limdagi ikki juz ham oppoq edi. U menga
ʻ ʻ
“Bu ishingdan uyalmaysanmi? dedi. Men “yo q” deya unga bo lgan voqeani aytib,
ʻ ʻ
men ushbu hadislarni hammasini yodladim”, dedim. U “bo lmasa ayt” dedi. Men
ʻ
unga menga aytib bergan hadislarini birin ketin aytib berdim. Shunda u meni
tasdiqlamadi “Senga men kelishimdan oldin birontasi aytib bergan bo lsa kerak”
ʻ
dedi. Men “bo lmasa boshqa hadislarni ayting”, dedim. U menga “noyob
ʻ
hadislaridan qirqtasini aytib, menga shularni qaytarib ayt”, dedi. Men unga aytgan
18
Iyod Xolid. Imom Termiziy. Doru-l-qalam, 2001. –B.113.
18

hadislarni boshidan oxirigacha u menga qanday aytgan bo lsa shunday aytib bironʻ
harfda ham xato qilmadim. U menga senga o xshashini ko rgan emasman”, dedi.
ʻ ʻ
Imom Samoniy “Imom Termiziy hech shubhasiz o z asrining imomidir”,
ʻ
degan 19
. Imom Samoniy yana boshqa bir o rinda “Imom Termiziy hadis ilmi
ʻ
borasida iqtido qilinadigan imomlardan biri bo lib, “Jome”, “Tavorix” va “Ilal”
ʻ
kabi buyuk asarlar muallifi, u zotni zehni borasida zorbul masallar keltirilgan”,
degan. Ibn Asir Jazariy “ Imom Termiziy imom, hofiz bo lib, yaxshi kitoblar tasnif
ʻ
etgan hadis borasida “ Jome’ Kabir” shular jumlasidan”, 20
degan. Hokim Abu
Ahmad men Umar ibn Alakdan “Muhammad ibn Ismoil Buxoriy vafot etdi.
Xurosonda o zidan keyin ilm va taqvoda Abu Isoga o xshashini qoldirgani yo q. U
ʻ ʻ ʻ
ko p yig laganidan hatto ko r bo lib qoldi”, deganini eshitdim” degan. Abul Fazl
ʻ ʻ ʻ ʻ
Baylamoniy “Men Nasr ibn Muhammad Shayrokuhiydan u men Muhammad ibn
Iso Termiziydan u Menga “Muhammad ibn Ismoil Men sendan ko rgan foyda sen
ʻ
mendan ko rgan foydadan ko proqdir”, deganini eshitdim”, degan.
ʻ ʻ
Ibn Kasir “Imom Termiziy bu ish (hadis ilmi) borasida o z zamonasining
ʻ
imomlaridan edi”, degan 21
. Hofiz Abul Hajjoj Mizziy “Imom Termiziy ko zga
ʻ
ko ringan hofiz imomlardan biri bo lib, Alloh u bilan musulmonlarni
ʻ ʻ
manfaatlantirdi”, degan. Mulla Ali Qori “Termiziy imom, hujjat, siqo, hofiz,
mutqindir”, degan 22
. Bundan tashqi boshqa juda ko plab olimlarni imom Termiziy
ʻ
haqida aytgan so zlarini keltirish mumkin. Bularni hammasi Imom Termiziyning
ʻ
hadis ilmi borasida katta olimlardan bo lganiga va salaf solihlarni fiqhini yaxshi
ʻ
o zlashtirganiga dalolat qiladi. U zot ilm va amalni jamlagan insonlardan biri
ʻ
bo lgan.
ʻ
Imom Termiziy uzoq yillik ilmiy hayotdan so ng 279/892-yil Rajab oyining
ʻ
o n uchinchisi dushanba kuni vatani bo lmish Termizning Bug qishlog ida vafot
ʻ ʻ ʻ ʻ
etgan.
19
Iyod Xolid. Imom Termiziy. Doru-l-qalam, 2001. –B.51
20
Iyod Xolid. Imom Termiziy. Doru-l-qalam, 2001. –B.52.
21
Iyod Xolid. Imom Termiziy. Doru-l-qalam, 2001. –B.52.
22
Iyod Xolid. Imom Termiziy. Doru-l-qalam, 2001. –B.53.
19

II BOB. XUROSONDAN YETISHIB CHIQQAN YETUK MUHADDIS
OLIMLAR
2.1. Imom Muslim
Imom Muslimning to liq ismlari Abul-Husayn Muslim ibn al-Hajjoj ibnʻ
Varad ibn Kushoz al-Qushayriy an-Naysoburiy (an-Nishopuriy) bo lib, taval-
ʻ
ludlari-yilini ko pchilik tarixnavislar hijriy 204 (milodiy 819) deb ta’kidlashadi.
ʻ
Arab tarixchisi Ibn Xallikonning yozishicha esa, ul kishi 821-yilda Nishopurda
tug ilganlar. Bu fikr hozirgi zamon tadqiqotchilari tomonidan qo llab-
ʻ ʻ
quvvatlangan.
O sha davrda Nishopur Sharqning ilm-fan va madaniyati gullab-yashnagan
ʻ
“shaharlaridan bo lib, mashhur arab jug rofiy olimi Yoqut al-Hamaviy uning
ʻ ʻ
haqida: Nishopur - azim shahar bo lib, turfa fazilatlarga boy, fozilu fuzalolar koni,
ʻ
olimu ulamolar manba’idir. Men uningdek ko p ziyorat qilinadigan shaharni
ʻ
ko rganim yo q” - deb yozadi. Haqiqatan ham Nishopurdan juda ko p yirik
ʻ ʻ ʻ
ulamolar yetishib chiqqan.
Muslim ibn al-Hajjojning bolalik yillari haqida manba’larda aniq ma’lumotlar
keltirilmagan. Olimlar taxminicha, ul kishi o sha davr taomiliga ko ra, dastlab
ʻ ʻ
tahsilni o z otalari Al-Hajjoj va boshqa ulamolardan olib, Qur’oni Karimni yod
ʻ
olganlar. Chunki, tarixchi Ibn al-Asokirning yozishicha, Imom Muslimning otalari
o sha davrning yetuk olimlaridan bo lib, ko pchilik ilm toliblariga ustozlik
ʻ ʻ ʻ
qilganlar. Az-Zahabiyning “Tazkirat al-huffoz” (“Hofizlar haqida tazkira”) nomli
asarida “Muslim hadis ilmini hijriy 218-yildan o rgana boshlagan” deganiga ko ra,
ʻ ʻ
ul kishi 12 yoshdan boshlab hadis ilmidan tahsil olishga kirishganlar. Muslim ibn
al-Hajjojning bundan keyingi hayotlari, xususan, oilaviy ahvollari haqida ham
manba’larda aniq ma’lumotlar yo q. Har holda, Muslim ibn al-Hajjojning “Abul-
ʻ
Husayn” (“Husaynning otasi”) degan kunya bilan atalganlari Husayn ismli
o g illari bo lganiga ishoradir. Bu o rinda “Bag dod tarixi” nomli ko p jildli asar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
muallifi, taniqli tarixchi Al-Xatib al-Bag dodiy (1002-1071) ning quyidagi rivoyati
ʻ
Muslim ibn al-Hajjojning oilaviy ahvollari xususida muayyan tasavvur hosil qiladi:
“Ilmiy-ma’rifiy majlislarning birida Muslim ibn al-Hajjoj o zlari ilgari sira
ʻ
20

eshitmagan bir hadisni aytishganda, darhol majlisni tark etib, uylariga ketdilar.
Uylariga borgach, sham yoqdilarda, ahli baytlariga: “Mening huzurimga
birortangiz kirmangizlar”! – dedilar”. Shunga ko ra, Muslim ibn al-Hajjojning ahliʻ
baytlari, albatta, xotin va o g il-qizlari bo lishi kerak, deb taxmin qilish mumkin.
ʻ ʻ ʻ
Ilm bilan bir qatorda Muslim ibn al-Hajjoj kiyim-kechak savdosi bilan ham
shug ullanganlar, bu haqda manba’larda aniq ma’lumotlar keltirilgan. “Muslim ibn
ʻ
al-Hajjoj Nishopurda tijorat bilan shug ullanib, kattagina boylik orttirgan edi” deb
ʻ
yozadi arab tarixchisi Ibn al-Imod. Bundan xulosa qilish, mumkinki, Muslim ibn
al-Hajjoj o ziga to q, badavlat oiladan bo lib, ilm olish borasida ham, hadis
ʻ ʻ ʻ
to plash uchun uzoq-yaqin yurtlarga (Iroq, Hijoz, Shom va Misrga) qilgan
ʻ
safarlarida ham moddiy qiyinchilik ko rmaganlar.
ʻ
Muslim ibn al-Hajjoj ko plab ustozu murshidlarning majlislarida bo lib, hadis
ʻ ʻ
sohasidagi bilimlarini oshiradilar. Chunonchi, Xurosonda Qutayba ibn Sa’iyd,
Yahyo ibn Yahyo an-Naysoburiy, Ishoq ibn Rohvayh, Bushr ibn al-Hakamdan,
Rayda Muhammad ibn Mahron al-Jamol, Ibrohim ibn Muso al-Farra, Al-Hofiz
Abu G asson, Muhammad ibn Amr ar-Roziydan, Bag dod, Kufa, Basrada Imom
ʻ ʻ
al-Buxoriy, Ahmad ibn Hanbal, Ubaydulloh al-Qavoriyriy, Xalaf ibn Hishon am-
Bazor, Abdulloh ibn Avan al-Xarroz, Surayj ibn Yunus, Sa’iyd ibn Muhammad al-
Xurmiy, Abdulloh ibn Maslama al-Qa’nabiy, Abu Rabiy’ az-Zahroniy, Umar ibn
Hafs ibn G iyos, Abu G asson Molik ibn Ismoil, Ahmad ibn Abdulloh ibn
ʻ ʻ
Yunusdan, Shom (Suriya)da esa Muhammad ibn Xolid as-Saksakiy, Al-Valiyd ibn
Muslimdan hadislar eshitadilar. Hijozga qilgan safarlari davomida Makkai
Mukarrama va Madinai Munavvarani ziyorat qiladilar. Bu muqaddas shaharlarda
Ismoil ibn Abu Uvays, Abu Mus’ab az-Zahraviy, Sa’iyd ibn Mansur, Muhammad
ibn Yahyo ibn Abu Umar, Abduljabbor ibn al-A’lodan hadis tinglaydilar. Misrda
bo lganlarida esa Muhammad ibn Ramah, Iso ibn Hamad va Xarmada ibn Yahyo
ʻ
kabi ulamolardan hadis eshitadilar. Muslim ibn al-Hajjojning xorijiy yurtlardagi
shayxlari, ya’ni ustozlari qatoriga Al-Haysam ibn Xorija, Shaybon ibn Farrux, Abu
Shaybaning o g illari - Abu Bakr va Usmon kabi allomalarni ham kiritish mumkin.
ʻ ʻ
Manba’larda Muslim ibn al-Hajjojning ushbu safarlarining tartibi, ya’ni qaysi
21

shaharda qachon bo lganliklari haqida aniq ma’lumot keltirilmagan. Taxminlargaʻ
ko ra, zikr qilingan shaharlarning ba’zilarida bir necha marta bo lganlar, o z
ʻ ʻ ʻ
yurtlariga qaytgach esa hadisdan dars berganlar, so ng yana safarlarini davom
ʻ
ettirganlar. Chunonchi, ul kishining Bag dodga kelganlari haqida ko pgina
ʻ ʻ
tarixchilar: “Muslim ibn al-Hajjoj Bag dodga bir necha marta kelib, uzoq muddat
ʻ
hadisdan dars berganlar. Bag dodga 259(872)-yilda oxirgi marta kelgan edilar” -
ʻ
deb yozishgan. Shuningdek, manba’larda 220 (839)-yilda haj farzini ado qilganlari
va Makkai Mukarramada Al-Qa’nabiy bilan uchrashganlari haqida xabar qilinadi.
Demak, Imom Muslim 18 yoshda haj ibodatini ado etganlar, ul kishining bundan
keyin yana Makkani ziyorat qilganlari haqida aniq ma’lumot yo q.
ʻ
Muslim ibn al-Hajjojning qiyofalari haqida manba’larda: “Qaddi-qomati kelishgan,
soch-soqoli oq bo lib, sallasining uchi ikki kifti orasida osilib turar edi” - deyilgan.
ʻ
Muslim ibn al-Hajjoj o z davrlarining g oyatda obro -e’tiborli kishilaridan bo lib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
o ta haqiqatgo y va ilm ahlining eng buyuk peshvolaridan biri edilar. Imom
ʻ ʻ
Muslimning bir qancha zamondoshlari va shogirdlari ul kishining hadis va fiqh
ilmi borasida yuqori darajaga yetishganlarini yakdillik bilan ta’kidlaganlar. “Sahih
Muslim”ga sharh yozgan mashhur olim An-Navaviy: “Muslimdan keyin o tgan
ʻ
ulamolardan birortasi ham uning darajasiga yetisha olmadi, faqat ayrimlarigina
uning darajasiga bir qadar yaqinlashishga muvaffaq bo lgan” - deb ta’kidlagan.
ʻ
Imom Muslimning quvvai hofizalari kuchli bo lib, minglab hadislarni yod
ʻ
bilganlar, shul bois ul kishiga “Hofiz” unvoni berilgan edi. Darhaqiqat, Muslim ibn
al-Hajjoj dunyoga mashhur to rt hofizdan biri hisoblanadilar. Ularning qolgan
ʻ
uchtasi Imom al-Buxoriy, Abu Zur’a va Abdulloh ad-Doramiydir. O sha davr
ʻ
tartibiga ko ra, “hofiz” unvoniga erishmoq uchun kamida mingta hadisni yod
ʻ
bilmoq shart bo lgan.
ʻ
Muslim ibn al-Hajjoj hadis ilmiga bor iqtidoru umrlarini sarflagan olim edilar.
Ko plab zamondosh ulamolar ul kishidan hadis ilmi bo yicha ta’lim olgan, ul
ʻ ʻ
kishidan rivoyat qilgan. Muhammad ibn Muxallad, Imom at-Termiziy, Ahmad ibn
Salma, Abu Amd al-Mustalamiy, Muhammad ibn Abdulvahhob al-Farra, Yahyo
ibn Sa’iyd, Ibrohim ibn Muhammad ibn Sufyon, Abu Uvona shular jumlasidandir.
22

Imom Muslim va Imom Al-Buxoriy
Manba’larda keltirilishicha, ikki buyuk muhaddis - Muslim ibn al-Hajjoj bilan
Imom al-Buxoriy o rtalarida yaqin do stona va ilmiy aloqalar bo lgan bo lib, Imomʻ ʻ ʻ ʻ
Muslim Imom al-Buxoriydan ko p saboq olganlar. Ularning dastlabki uchrashuvi
ʻ
taxminan 250 hijriy (863-864 milodiy)-yilda, Imom al-Buxoriy Nishopurga kelib,
hadis ilmidan saboq bera boshlagan kezlarda yuz bergan. Bu paytda Imom Muslim
qirq yoshdan oshgan bo lib, balki bu ikki buyuk muhaddisning uchrashuvi bundan
ʻ
oldinroq yuz bergan bo lishi ham mumkin. Taniqli olim Ya’qub al-Hofiz: “Men
ʻ
Muslim ibn al-Hajjojning Imom al-Buxoriy huzurlarida mual-limi qoshida, odob
saqlab o ltirgan o quvchi boladek o ltirganini ko rganman” - deyish bilan Imom
ʻ ʻ ʻ ʻ
Muslimning Imom al-Buxoriyga shogird bo lganlarini ishora qiladi.
ʻ
Muslim ibn al-Hajjojning Imom al-Buxoriyga muhabbatlari cheksiz bo lib, doimo
ʻ
ul kishiga izzat-ikrom ko rsatganlar. Masalan, Imom Muslim bir kuni Imom al-
ʻ
Buxoriyning huzurlariga kelib, ul kishining yuzu ko zlaridan o pgach: “Ey
ʻ ʻ
ustozlarning ustozi, muhaddislarning sayyidi, illatli hadislarning tabibi! Menga
oyoqlaringizni o pishga ruxsat qiling!”-deb murojaat qilganlar. Imom al-Buxoriy
ʻ
Nishopurda turgan vaqtlarida ul kishidan bir qadam ham ajralmaganlar, ertayu
kech yonlarida bo lganlar. Buyuk daho sohibi bo lmish Imom al-Buxoriyning
ʻ ʻ
obro -e’tiborlari Nishopur ahli o rtasida oshib, shuhratlari har tarafga yoyilgach,
ʻ ʻ
kattayu kichik ilm toliblari hadis ilmidan saboq olish maqsadida ul kishining
huzurlariga kela boshladilar. Imom al-Buxoriyga nisbatan ahli ilm e’tiborining
g oyatda ortishi ba’zi olimlar, ayniqsa, mahalliy ulamolar hasadiga sabab bo ldi.
ʻ ʻ
Nishopurlik muhaddis Muhammad ibn Yahyo az-Zuhliy bu borada g oyat
ʻ
beandishalik ko rsatdi
ʻ 23
. Chunonchi, ilm toliblari uning ilmiy yig inlariga bormay, ʻ
Imom al-Buxoriyning darslariga kela boshlaganda, u Imom al-Buxoriy haqlarida
turli-tuman ig vo va bo htonlar tarqatib, har qanday yo llar bilan ul kishini
ʻ ʻ ʻ
obro sizlantirishga urindi. Shunda Muslim ibn al-Hajjoj ul kishiga sodiq qoldilar,
ʻ
qo llab-quvvatladilar, zarracha ikkilanmay himoya qildilar, “Ustoz! Sizni faqat
ʻ
hasadgo ylargina ko rolmaydilar, men shohidlik beramanki, sizdek buyuk zot bu
ʻ ʻ
23
Ubaydullo Uvatov. Buyuk muhaddislar tarixi. –T.:1998. – B.47.
24

dunyoda yo q!” - deb Imom al-Buxoriyga tasalli berdilar. Shunga qaramay Az-ʻ
Zuhliy yolg on-yashiq tashviqotlari bilan ba’zilarni aldab, Imom al-Buxoriyning
ʻ
darslaridan bezdirishga muvaffaq bo ladi. Lekin, Muslim ibn al-Hajjoj Imom al-
ʻ
Buxoriydan ajramay, doimo birga bo ladilar. Natijada Az-Zuhliy bilan o rtalarida
ʻ ʻ
kuchli adovat paydo bo ladi. Ish shunga borib yetadiki, Muslim ibn al-Hajjoj Az-
ʻ
Zuhliyning huzuriga mutlaqo bormay qo yishlari bilan birga, hatto uning darslarida
ʻ
neki yozib olgan bo lsalar, barchasini jamlab hammol orqali uyiga qaytarib
ʻ
yuboradilar. Bularning hammasi Muslim ibn al-Hajjojning ustozlari Imom al-
Buxoriyga nisbatan hurmat va sadoqatlari beqiyos darajada yuksak bo lganligining
ʻ
dalilidir 24
.
Imom Muslim ibn al-Hajjojning asarlari
Imom Muslimning qalamlariga mansub asarlar ko p bo lib, ularning
ʻ ʻ
aksariyati hadis ilmiga bag ishlangandir. Ammo, ba’zilarining faqat nomigina
ʻ
ma’lum bo -lib, afsuski, bizgacha yetib kelmagan. Ular quyidagilardan iborat:
ʻ
1. “Al-Jomi’ as-sahih”. Bu asar Imom Muslimiing shoh asarlari bo lib, uning
ʻ
xususida keyinroq bayon qilamiz.
2. “Al-Munfarida val-vuhdon”. Bu asar bir roviy tomonidan rivoyat qilingan
hadislar xususida bo lib, 1323 hijriy (1904) yilda Haydarobodda nashr qilingan.
ʻ
3. “Kitob al-kuna val-asmo” (“Kunya va ismlar haqida kitob”). Bu kitob
roviylarning kunya va ismlari haqida. Uning hijriy V asrda yozilgan bir qo l-
ʻ
yozmasi Damashqdagi Az-Zohiriya, yana bir qo lyozmasi Hindistonning Botina va
ʻ
yana bir qo lyozmasi Turkiyaning Ayai Shahiyd kutubxonasida saqlanadi.
ʻ
4. “Kitob at-tamyiyz” (“Farqlash haqida kitob”). Bu asarshing hijriy VI asrda
ko chirilgan bir qo lyozma nusxasi Damashqdagi Az-Zohiriya kutubxonasida.
ʻ ʻ
5. “Rijol Urva ibn az-Zubayr” (“Urva ibn az-Zubayrdan rivoyat qilgan
roviylar”). Bu asarning bir nusxasi Damashqdagi Az-Zohiriya kutubxonasida
bo lib, u 463 hijriy (1071) yilda iroqlik mashhur tarixchi Al-Xatib al-Bag dodiy
ʻ ʻ
tomonidan ko chirilgan.
ʻ
24
Ubaydullo Uvatov. Buyuk muhaddislar tarixi. –T.:1998. – B.48.
25

6. “Kitob at-tabaqot” (“Roviylar tabaqalari haqida kitob”). Bu asarda
Payg ambar alayhissalomni ko rgan va ul zot xususlarida rivoyat qilganʻ ʻ
zamondoshlar haqida fikr yuritiladi. Uning bir qo lyozma nusxasi Turkiyadagi
ʻ
Ahmad as-Solis kutubxonasida.
Bulardan tashqari Imom Muslimning yana bir qancha asarlari bo lib, ular
ʻ
bizgacha yetib kelmagan. “Al-Afrod”, “Afrod ash-shomiyyiyn”, “Al-Aqron”,
“Avhom al-muhaddisiyn” va “Al-Ilal” shular jumlasidandir 25
.
Imom Muslimning vafotlari xususida
Muslim ibn al-Hajjoj butun umrlari davomida hadis ilmi bilan shug ullanib,
ʻ
ellik besh yoshga yetmasdan vafot etdilar. Yozma manba’larda ko rsatilishicha,
ʻ
Imom Muslim hijriy 261 yil, rajab oyining 24-kuni (milodiy 875 yil, 5-may)
nomozshomda vafot etib, ertasi dushanba kuni Nishopurdagi Nasrobod
qabristoniga dafn etilganlar.
Imom Muslimning necha yil umr ko rganlari xususida tarixchilar turli fikrni
ʻ
bildirganlar. As-Suyutiy, Ibn al-Imod kabi olimlar ul kishining oltmish yil umr
ko rganlari haqida yozganlar, Az-Zahabiy va Ibn Hajar al-Asqaloniy esa ellik yetti
ʻ
yil yashaganlarini, Ibn Xallikon, Ibn as-Saloh, Al-Hokim an-Naysoburiy esa ellik
besh yil hayot kechirganlarini qayd etishgan 26
.
“Sahih” - Imom Muslimning shoh asarlari
Shubhasiz, Muslim ibn al-Hajjoj ijodlarining gultojisi - ul kishining «Sahihi
Muslim» asarlaridir. Bu asar muallifning uzoq yillar davomida qilgan mashaqqatli
mehnatiyu, butun aql-zakovatining samarasi bo lib, Payg ambarimiz
ʻ ʻ
alayhissalomning hadislariga bag ishlangan eng e’tiborli va muhim manba’lardan
ʻ
biridir. Ilmiy adabiyotlarda bu asar ba’zan “Al-Jomi” yoki “Al-Musnad” nomlari
bilan ham yuritiladi.
Ma’lumki, Muslim ibn al-Hajjojga qadar ham Payg ambarimiz alayhissalom
ʻ
hadislariga doir talaygina asarlar yaratilgan. Biroq, ushbu asarlarning mual-liflari
hadislarni va ularning isnodiyu, matnlarini chuqur o rganishga ko p ham e’tibor
ʻ ʻ
bermaganlar. Shu sababdan, ba’zan esa g arazli maqsadlar tufayli «sahih» (to g ri,
ʻ ʻ ʻ
25
Ubaydullo Uvatov. Buyuk muhaddislar tarixi. –T.:1998. – B.49.
26
Ubaydullo Uvatov. Buyuk muhaddislar tarixi. –T.:1998. – B.49.
26

ishonchli) hadislar bilan birga xalq orasida xato, shubhali va hatto soxta hadislar
ham paydo bo la boshlagan. Mana shunday sharoitda birinchi bo lib buyuk allomaʻ ʻ
Imom al-Buxoriy, so ng Imom Muslim faqat sahih hadislardan iborat alohida
ʻ
to plam yaratishni boshlab berishdi. Hadis ilmidagi bu batamom yangi yo nalishga
ʻ ʻ
ulug vatandoshimiz Imom al-Buxoriy asos solib, Imom Muslim ibn al-Hajjoj esa
ʻ
bu borada ul kishiga ergashdilar. Shu boisdan ham ularning asarlari haqli ravishda
“Sahihi al-Buxoriy” va “Sahihi Muslim” deb ataldi. Imom Muslim ibn al-
Hajjojning bu asarlarining ahamiyati shundaki, undan matn va isnodlari chuqur
tekshirilgan sahih hadislargina o rin olgan. Muslim ibn al-Hajjoj bu haqda: «Har
ʻ
bir hadisni hujjat-dalillarga tayangan holdagina kitobimga kiritdim yoki
kiritmadim. Kitobim o zim eshitgan uch yuz ming hadisning sahihlaridan tasnif
ʻ
etilgan»-deb ta’kidlaydilar.
“Sahihi Muslim” asarining yozilish muddati haqida aniq ma’lumotlar
bo lmasada, bunday yirik asarning uzoq yillar davomida qilingan mashaqqatli
ʻ
mehnat mahsuli ekanligi o z-o zidan ma’lum. Chunki, har bir hadisni eshitib,
ʻ ʻ
matnu isnodini aniqlash g oyatda mushkul ish bo lib, buning uchun qanchadan-
ʻ ʻ
qancha mamlakatlarni kezib, ne-ne mashaqqatlarni boshdan kechirish lozim
bo lgan. Imom Muslim zamondoshlari qoldirgan ma’lumotlar asosida bu asar
ʻ
taxminan o n besh yil davomida yozib tugatilgan deyish mumkin
ʻ 27
.
Tarkibiy jihatdan bu asar sakkiz qismdan iborat bo lib, ular hadislarning
ʻ
mazmun-mohiyati va mavzulariga ko ra, ellik to rt (ba’zi manba’larda ellik ikki)
ʻ ʻ
bobga bo linadi. Chunonchi, iymon, tahorat, namoz, masjid, zakot, ro za, haj,
ʻ ʻ
nikoh, farz, vasiyat, ovchilik, kiyim-kechak, zeb-ziynat, odob-axloq, ilm-fan,
ma’rifat, fazilat, tabobat boblari shular jumlasidandir. Kitobga kiritilgan
xadislarning umumiy soni 5781 ta.
“Sahiyh Muslim” hind tiliga tarjima qilinib, Mavlaviy Vahiyd az-Zamon
yozgan sharh bilan birga Lahorda nashr qilingan (hijriy 1304-1306). Bu asar
panjob tiliga ham tarjima qilinib, Abdulaziz ibn G ulom Rasul tomonidan bitilgan
ʻ
sharh bilan birga chop etilgan (Lahor, hijriy 1307). Imom Muslimning bu asarlari
27
Ubaydullo Uvatov. Buyuk muhaddislar tarixi. –T.:1998. – B.50.
27

katta ijtimoiy, ilmiy, ma’naviy va amaliy ahamiyatga molik bo lib, uni o zbekʻ ʻ
tiliga tarjima qilish sharqshunoslarimiz, olimu ulamolarimiz oldida turgan eng
dolzarb vazifalardan biri bo lmog i kerak. Janob Payg ambarimiz
ʻ ʻ ʻ
alayhissalomning o ta hayotiy va rushdu hidoyatga boshlovchi pandu nasihatlari
ʻ
mustaqil O zbekistonimiz uchun bugungi kunda g oyatda zarurdir
ʻ ʻ 28
.
28
Ubaydullo Uvatov. Buyuk muhaddislar tarixi. –T.:1998. – B.51.
28

2.2. Ibn Moja
Abu Abdulloh Muhammad ibn Yazid Ibn Moja ar-Rab iy al-Qazviniyʼ 29
(taxminan 824 - 887) odatda Ibn Moja nomi bilan mashhur bo lib,
ʻ o rta asrlarda ʻ
forscha 30
bo lgan
ʻ hadis olimi bo lgan. U ʻ sunniy islomning oltita kanonik hadis
to plamining
ʻ oxirgisini - Sunan Ibn Mojani tuzgan 31
.
Ibn Moja 824-yilda hozirgi Eronning Qazvin viloyati Qazvin shahrida
tug ilgan. Rabi a qabilasidan bo lgan (
ʻ ʼ ʻ mavlo ) oilaga. Moja otasining laqabidir.
U o z shahrini tark etib,
ʻ Islom olami bo ylab ʻ Iroq , Makka , Levant va Misrni
ziyorat qildi. U Ibn Abu Shayba (u orqali as- Sunanning chorak qismi o tgan),
ʻ
Muhammad ibn Abdulloh ibn Numayr, Jubora ibn al-Mug allis, Ibrohim ibn al-
ʻ
Munzir al-Mug allim, Ximamibahn, Ibrohim ibn al-Munzir al-Muhamibun,
ʻ
Himamibahn, Muhammad ibn Abdulloh ibn Numayrdan ta’lim olgan. Ular
davridan Rumh, Dovud ibn Rashid va boshqalar. Abu Ya lo al-Xaliliy Ibn Mojani
ʼ
“ishonchli ( sahih ), ko zga ko ringan, kelishilgan, diniy obro li, ilm va yod olish
ʻ ʻ ʻ
qobiliyatiga ega , deb maqtadi
ˮ 32
.
Imom Ibn Moja hammasi bo lib 32 ta kitob yozganlar. Shulardan eng
ʻ
mashhurlari: “Sunani Ibn Moja (hadis kitoblari), “Tafsiri Ibn Moja (tafsir
ˮ ˮ
kitoblari), “Tarixi Ibn Moja (tarix kitoblari). U zotdan Muhammad Iso al-Abhariy,
ˮ
Abu Umar Ahmad ibn Muhammad al-Madaniy, Ali ibn Ibrohim al-Qatton,
Sulaymon ibn Yazid al-Foliy, Abu Toyyib Ahmad ibn Ruh al-Bag dodiylar dars
ʻ
olishgan va hadis rivoyat qilishgan.
Ibn Mojaning o zlari va kitoblari to g risidagi ulamolar ko p maqtovli
ʻ ʻ ʻ ʻ
so zlarni aytishgan. Abu Ya lo al-Halimiy aytadilar: “Ibn Mojaga odamlar ishonib,
ʻ ʼ
hadis ilmida u kishiga suyanadilar”. Muhammad ibn Ja far al-Kattoniy o zlarining
ʼ ʻ
“Risolati al-mustatrofa” kitoblarida shunday keltiradilar: “Ulamolar Ibn Mojaning
29
„About - Sunan Ibn Majah - Sunnah.com - Sayings and Teachings of Prophet Muhammad ( ىلص للها هيلع و
ملس )“ . sunnah.com. 14-aprel 2021-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 17-dekabr 2020-yil.
30
The Cambridge history of Iran. , Repr. Frye: , London: Cambridge U.P., 1975 – B.471.
31
al-Dhahabi, Muhammad ibn Ahmad . Tadhkirat al-Huffaz (Arabic) al-Mu`allimi: . Hyderabad: Da`irat al-Ma`arif
al-`Uthmaniyyah, 1957 – B.636.
32
Al-Dhahabi, Muhammad ibn Ahmad. Tadhkirat al-Huffaz (Arabic) al-Mu`allimi: . Hyderabad: Da`irat al-Ma`arif
al-`Uthmaniyyah, 1957 – B.636.
29

“Sunan” kitoblarini ishonchli, kuchli va fiqh ilmida katta foyda berishini ko rib,ʻ
oltinchi sahih kitob”,- deb tan olishdi.
Ibn Tohir aytadilar: “Kimki Ibn Mojaning hadis kitoblariga qarasa, boblari
ko pligi, bir hadis qayta takrorlanmasligi va hadislarning chiroyli tartibda
ʻ
yozilganligini ko rib, haqiqatda u zotni hadis jamlashda va kitob yozishda qanday
ʻ
yaxshi yo l tutganlarini biladi. Bu kitob juda mashhur bo lmasa ham, o ziga
ʻ ʻ ʻ
yarasha obro -e tibori border”.
ʻ ʼ
Sunan 1500 bob va 4000 ga yaqin hadisdan iborat. Uni tugatgandan so ng, u
ʻ
o z davrining hadis
ʻ alimi Abu Zur’a ar-Roziyga o qib berdi va u shunday dedi: ʻ
“Menimcha, odamlar buni qo llariga olishsa, boshqa to plamlar yoki ularning
ʻ ʻ
ko pchiligi ham bo lar edi”.
ʻ ʻ
Ibn Moja ko plab shogirdlar yetishtirgan bo lib, u keng qamrovli olim
ʻ ʻ
bo lgan. Ibn Moja o z asrigacha yashagan kishilar hamda shaharlar haqida “Kitab
ʻ ʻ
ut-Tarix (“Tarix kitobi ),
ˮ ˮ Qur on ʼ sharhi hisoblanmish “Tafsir al-Qur on al- ʼ
Karim (“Qur oni Karimga tafsir ) asarlarini yozgan. Ibn Mojaning asosiy asari -
ˮ ʼ ˮ
“Kitab us-Sunan ni musulmon olimlarining ko pchiligi “Sihah as-sitta (“Olti
ˮ ʻ ˮ
sahih hadislar to plami ) ga oltinchi to plam sifatida kiritgan. Bu asar 32 qism,
ʻ ˮ ʻ
1500 bobdan iborat bo lib, unda 4341 ta hadis jam qilingan, ulardan 3002 tasi
ʻ
beshta “ Sahih ” to plamlarida berilgan hadislar bilan mos keladi. 1339 ta hadis esa
ʻ
qo shimcha hisoblanadi. Ibn Mojaning “Kitob as-Sunan” asariga Hofiz Jaloliddin
ʻ
as-Suyutiy (1505-yil v.e.) va Shayx as-Sindi Al-Madiniy (1725-yil v.e.) sharhlar
yozishgan 33
.
Zahabiyning yozishicha , Ibn Moja taxminan 887-yil 19-fevralda ramazon
oyiga sakkiz kun qolganda, hijriy 273-yil yoki al-Kattoniyning yozishicha, 887
yoki 889-yillarda vafot etgan. U Qazvin shahrida vafot etgan 34
.
33
O zME
ʻ . Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
34
https://uz.wikipedia.org/wiki/Ibn_Moja#cite_ref-9
30

XULOSA
Hadis ilmining paydo bo lishini Payg ambar alayhissalomning vafotidan birʻ ʻ
asr o tgandan keyin bilan bog lash to g ri bo ladi. Chunonchi Payg ambar hayot
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
vaqtlarida uning so zlariyu qilgan ishlarini avval boshda faqat eshitish va
ʻ
mushohada qilish bilan chegaralangan bo lsa, so ngroq ularni naql etib rivoyat
ʻ ʻ
qilina boshlandi. Payg ambardan hadis eshitgan sahobalar ham har xil sharoitda
ʻ
bo lganlar-qaybirlari ko proq, boshqalari kamroq eshitganlar. Bu hol esa naql va
ʻ ʻ
rivoyatga ehtiyojning oshishiga sabab bo lgan. Ayni vaqtda sahobalar hadisni
ʻ
Payg ambardan bevosita eshitganlari boisidan, shuningdek quvvai hofizalari o ta
ʻ ʻ
kuchli bo lganligidan ham rivoyat qilishgan hadislarda ishtiboh, yolg on yoki
ʻ ʻ
unitish kabi hollar umuman kuzatilmagan.
Payg ambar alayhissalom vafotlaridan keyin, sahobalar islom diniga kirgan
ʻ
yangi-yangi o lkalarga yoyilib tarqab ketgach, Payg ambar hadislarini bilishga
ʻ ʻ
ehtiyoj va zarurat tobora oshaborgan. Yillar o tishi bilan bu ehtiyoj yanada
ʻ
kuchayib xilma-xil shar'iy ahkomlarni bilish va Qur’oni karim ma'nolarini idrok
etib chuqur anglashga ehtiyoj kuchayadi. Mana shu sabablarga ko ra hadislarni
ʻ
izlab topish, ularni aniqlash talabida turli o lkalarga har xil safarlar va rihlatlar
ʻ
ko payadi. Vaqt o ta borishi bilan hadis roviylarining ko pligidan ularni aniq
ʻ ʻ ʻ
bilish, sanadini tekshirib bilish, ular o rtasidagi tafovut va qaysinisi to g riligiga
ʻ ʻ ʻ
ishonch hosil qilish kabi qator masalalar vujudga keldiki, bularni o rganadigan
ʻ
maxsus ilm-hadis ilmlari paydo bo ldi. Hadis ilmining taraqqiyot bosqichlari
ʻ
haqida to xtalsak, quyidagilarni qayd qilish lozim bo ladi.
ʻ ʻ
1.Payg ambar alayhissalom davrida hadis ilmi. Bu davrdagi hadis ilmi,
ʻ
yuqorida qayd etilganidek, sahobalarni Payg ambardan eshitgan hadislari va uning
ʻ
holatlarini mushohada etganlari bilan belgilanadi. Keyin ular (sahobalar) g oyib
ʻ
bo lganlarga u hadislarni yetkazganlar. Shu boisdan ham bu dastlabki bosqichda
ʻ
hadis ilmi rivoyat, yodda saqlash (hifz) va g oyiblarga yetkazish kabi
ʻ
xususiyatlarga ega bo lgan.
ʻ
2. Sahobalar davrida hadis ilmi. Bu davr, asosan Payg ambar vafotlaridan
ʻ
keyin boshlanadi, chunonchi shu paytdan boshlab hadis rivoyat qilishga alohida
31

talab paydo bo ladi va avvalroq zikr qilganimizdek, shu maqsad yo lida boshqaʻ ʻ
shahar va mamlakatlarga safarlar ham boshlanadi. Ayni vaqtda sahobalar katta
e'tibor bilan rivoyat qilinadigan hadislarga biror xato voqe' bo lishdan ham ogoh
ʻ
bo la boshladilar. Chunonchi bu xususda Payg ambar alayhissalomning “kimki
ʻ ʻ
menga nisbatan yolg onni so zlasa, shubhasiz u jahannamdan joy oladi , degan
ʻ ʻ ˮ
ochiq-oydin hadislari ham bor edi. Darvoqe rivoyatning to g ri (haqiqat) ekanligi,
ʻ ʻ
uning shartlari, xillari, ahkomlari, roviylarning holatlariyu sharoitlariga doir hadis
ilmidagi turli-tuman masalalarni tadqiq qiladigan maxsus soha bo lib, uni “ilm ud-
ʻ
diroya deb ataladi. Binobarin ana shu paytdan e'tiboran roviylarning rivoyatlarini
ˮ
aniqligi, ular Payg ambarni ko rganlari yoki undan bevosita eshitganligi haqida
ʻ ʻ
shohidlarni talab qilish, bu haqda hatto qasam ichirish kabi masalalar ko tarila
ʻ
boshladi. Bunga qo shimcha rivoyat qilinadigan hadisning matnini tadqiq etishga
ʻ
ham alohida e'tibor berildi. Bu hol keyinchalik hadisshunoslikda matnni tanqidiy
(ilmiy) tarzda o rganish (ya'ni naqd al-matn) deb ataladi. Mazkur holatlarda matnni
ʻ
aniqlashda islom dini asoslari-Qur’oni karim oyatlari yoki boshqa shu mavzuga
dahldor hadislarga asoslanib, yetarli dalil va isbotlarga tayangan holda xulosa
chiqarilardi. Mana shu jarayonda sahobalar Payg ambar alayhissalomdan hadislar
ʻ
rivoyat qilishlik naqadar katta mas'uliyatni va ayni vaqtda g oyatda muhim va
ʻ
hatarli ekanligini angladilar. Chunki hadislarni ishonchli, to g ri rivoyat qilmay uni
ʻ ʻ
xato yoki yolg on, noto g ri holda keltirilishi jamiyat uchun muhimligi ayon
ʻ ʻ ʻ
bo ldi. Halol va harom tushunchalari, hamda boshqa shariy ahkomlarni to g ri
ʻ ʻ ʻ
talqin qilish uchun endi sanad zarurati ham tug ildi. Bunga ayniqsa, musulmonlar
ʻ
orasida har xil siyosiy fitnalar va mojarolar paydo bo la boshlagach, tobora ehtiyoj
ʻ
kuchaya boshladi. Bu masalani aniqlash uchun boshqa shaharlarga borishlar ham
avj olaboshladi. Hatto bitta hadisni aniq bilish uchun qanchadan-qancha masofa,
cho li-biyobonlarni bosib o tishga to g ri keladi. Masalan Payg ambar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
alayhissalomning suhbatida necha martalar bo lib undan ko pdan-ko p hadislar
ʻ ʻ ʻ
eshitgan Abu Ayub al-Ansoriy Madinai Munavvaradan atigi bitta hadis eshitish
uchun Misrga, Aqaba ibn Omir huzuriga borgan va o sha hadisni eshitgach, yana
ʻ
uloviga minib o z shahri Madinaga qaytib kelgan. Hijriy ikkinchi asrdan boshlab,
ʻ
32

sahobalar davri tugab hadislarni ham matn, ham sanad jihatidan chuqur o rganibʻ
tadqiq etishga ehtiyoj yanada kuchaydi. Bu masala ayniqsa islom olamida turli-
tuman firqalar (guruhlar) va mazhablar paydo bo lgandan keyin yanada katta
ʻ
ahamiyat kasb etdi. Shu maqsadda hadisshunoslikda jarh va ta'diyl ilmi paydo
bo lib, u roviylarning holatlarini tadqiq etib ular aytganlarini qabul qilish yoki rad
ʻ
etishni o rganardi. Hadis roviylarining tarixlari va ularning to liq tarjimai hollarini
ʻ ʻ
o rganish bilan shug ullanadigan olimlar paydo bo lib, bu sohada alohida asarlar
ʻ ʻ ʻ
yarata boshladilar.
Ma’lumki, hadislar islomda Qur’oni karimdan keyingi o rinda keluvchi muhim
ʻ
manba sanaladi. Ular ijtimoiy hayotning muqaddas kitobda ko zda tutilmagan
ʻ
masalalariga echimlar taqdim etadi. Hadislar o zida sunnani mujassamlashtiradi.
ʻ
Ya’ni, sunna hadislarda o z aksini topgan va ular orqali keyingi avlodlarga
ʻ
etkazilgan.
Xalifalar davridan keyin hadis ilmi taraqqiy eta boshladi. Hadis ilmi nafaqat
hadislarni yig ish, balki ularning sahihlarini soxta va to qimalaridan ajratish,
ʻ ʻ
tizimlashtirish, tasniflash va sharhlashga qaratilgan sayi-harakat natijalarini o z
ʻ
ichiga oladi. Milodiy VIII asrdayoq hadislar soni haddan ziyod ko payib ketgani
ʻ
bois sahih hadislarni alohida ajratib olish va tizimlashtirish zarurati yuzaga keladi.
Milodiy IX asr (hijriy III asr) hadis ilmining gullab-yashnagan davri bo ldi. Sahih
ʻ
hadislarni soxta va to qima hadislardan ajratib olishga to liq muvaffaq bo lindi.
ʻ ʻ ʻ
Oltita eng sahih hadislar to plami – “Sihohi sitta” (“Sihah Sittah”) yaratildi.
ʻ
Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (vafoti milodiy 870/hijriy 256 y.), Muslim ibn
al-Hajjoj (vafoti milodiy 875/ hijriy 261 y.), Muhammad ibn Iso al-Termiziy
(vafoti milodiy 892/hijriy 279 y.)larning “Jome’ as-sahih”lari va Abu Dovud
Sulaymon (vafoti milodiy 889/hijriy 275 y.), Ahmad ibn Shuayb al-Nasoiy (vafoti
milodiy 915/hijriy 303 y.), Ibn Moja al-Qazviniy (vafoti milodiy 886/ hijriy 273
y.)larning “Sunan”lari mana shu davrda yaratildi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R О ‘ YXATI
Rahbariy adabiyotlar:
1. Каримов И . А . Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида .- Т :
Ўзбекистон , 2011.
2. Каримов И . А . Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз . Т .7. -
Тошкент : Ўзбекистон , 1999.
3. Mirziyoyev SH. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy-intizom va shaxsiy javobgarlik -
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b о ‘lishi kerak. - T.:
О ‘zbekiston, 2017.
4. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш . М . Мирзиёевнинг Ислом
ҳамкорлик ташкилотининг фан ва технологиялар бўйича I саммитидаги
нутқи . https: //president.uz/uz/lists/view/1018. – 10.09.2017
Umumiy adabiyotlar:
1. Imom Samoniy. Ansob. – Bayrut, Dorul Muhammad Amin, 1401. J.2.
2. Iyod Xolid. Imom Termiziy, Doru-l-qalam, 2001.
3. Imom Termiziy. Sunan Termiziy. – Riyoz, Baytu-l-afkor, 1999.
4. Ibn Hajar Asqaloniy.Tahzibu-t-tahzib. – Bayrut, Doru-l- ma’rifa, 1395 h. J.9
5. Ubaydullo Uvatov. Buyuk muhaddislar tarixi. –T.,:1998.
6. The Cambridge history of Iran. , Repr. Frye: , London: Cambridge U.P.,
1975.
7. al-Dhahabi, Muhammad ibn Ahmad . Tadhkirat al-Huffaz (Arabic) al-
Mu’allimi: . Hyderabad: Da’irat al-Ma’arif al-Uthmaniyyah, 1957.
8. O zMEʻ . Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Internet ma’lumotlari:
9. https://uz.wikipedia.org/wiki/Ibn_Moja#cite_ref-9
10. “About - Sunan Ibn Majah - Sunnah.com - Sayings and Teachings of
Prophet Muhammad ( ىلص للها هيلع و ملس ) ” . sunnah.com. 14-aprel 2021-yilda
asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 17-dekabr 2020-yil.
34

O'rta osiyolik muhaddis oilimlar

Sotib olish