O‘rta Osiyoning buyuk mutasavvuflar va ularning ilmiy merosi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	47.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Aqilbek

Ro'yxatga olish sanasi 06 May 2025

0 Sotish

O‘rta Osiyoning buyuk mutasavvuflar va ularning ilmiy merosi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN
VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR NOMIDAGI
ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
(406 guruh)
Mavzu: O‘rta Osiyoning buyuk
mutasavvuflar va ularning ilmiy merosi
KURS ISHI
Bajardi: Mamasoliyev Xurshidbek
Rahbar: Mirzaaxmedov Xabibullo
Andijon-2024
1

I.KIRISH
1. Yassaviylik va ilmiy merosi…………………………………………………….8
2. Baxoviddin Naqishbandiyni ma`naviy merosi………………………………..14
3. Kubroviya tariqati va allomalari merosi to‘g‘risidagi xorijiy tadqiqotlar
tahlili ………………………………………………………………………………17
4. Mutasavvuflar va ularning ilmiy merosiga umumiy tahlil va izoh.....................23
XULOSA …………………………………………………………………………26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………...27
2

KIRISH
Tasavvuf ta’limoti Sharq falsafasining ajralmas qismi bo‘lib, insoniyat
tarixida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirishda alohida o‘rin tutadi. Bu
ta’limotning asosiy maqsadi inson ruhini yuksaltirish, axloqiy komillikka erishish
va Allohga yaqinlikni his qilishga yo‘naltirilgan. Tasavvuf tarixida Ahmad
Yassaviy, Baxoviddin Naqshband va Najmiddin Kubro kabi mutasavvuflarning
nomlari chuqur hurmat bilan tilga olinadi. Ularning ta’limotlari islom madaniyati
va ma’naviy merosida o‘ziga xos o‘rin egallab, insoniyatning umumiy ma’naviy
rivojlanishida katta ahamiyat kasb etgan. Bu yerda esa tarix nafaqat o‘tgan
voqealar haqida ma'lumot beradi, balki kelajakni shakllantirishda muhim tajriba va
saboqlarni ham o‘z ichiga oladi. Jahonning turli mintaqalarida ko‘plab hujjat
jamlamalari vujudga kelgan. Ular uzoq tarix varaqlarini zarur mazmun bilan
to‘ldirishda muhim ahamiyatga ega 1
. Ahmad Yassaviy o‘zining “Devoni hikmat”
asari orqali turkiy xalqlarni ma’naviy yuksalishga chorlab, tasavvuf g‘oyalarini
xalq ongiga singdirgan.
Baxoviddin Naqshband esa “Dil-ba-yor-u, dast-ba-kor” tamoyili orqali
insonning ichki poklanishi va tashqi faoliyati o‘rtasidagi uyg‘unlikni targ‘ib qilgan.
Najmiddin Kubro esa Kubroviya tariqatiga asos solib, ilohiy haqiqatni o‘rganishda
yangi yo‘nalishlarni yaratgan. Bugungi kunda tasavvuf ta’limotlarini chuqur
o‘rganish va ularning qadriyatlarini jamiyat hayotiga tatbiq etish dolzarb
masalalardan biri hisoblanadi. Bu ta’limotlar inson axloqini yuksaltirish, yosh
avlodni ma’naviy va intellektual tarbiyalash, shuningdek, ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlash uchun muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. Mazkur kurs ishida
tasavvufning asosiy tamoyillari, mutasavvuflarning ilmiy va ma’naviy merosi,
ularning jamiyat hayotidagi o‘rni va zamonaviy ta’lim tizimidagi ahamiyati tahlil
qilinadi.
1
Is‘hoqov Mirsodiq Mirsultonovich, Alimova Rahima Ruskulovna “ARXIVSHUNOSLIK” Toshkent – 2020. 3-bet.
3

Mavzuning dolzarbligi : Tasavvuf ta’limoti nafaqat islom dini doirasida,
balki jahon miqyosida ma’naviy rivojlanishning eng yuqori namunalari sifatida
e’tirof etiladi. Bugungi globallashuv davrida insoniyat axloqiy qadriyatlar, ijtimoiy
barqarorlik va ruhiy yuksalishga bo‘lgan ehtiyojni yanada chuqurroq his qilmoqda.
Tasavvufning asosiy tamoyillari bo‘lmish poklik, halollik, mehnatsevarlik, sabr-
toqat va insoniylik qadriyatlari jamiyatning barcha qatlamlariga mos keladi. Shu
sababli, Ahmad Yassaviy, Baxoviddin Naqshband va Najmiddin Kubrolarning
ma’naviy merosini o‘rganish va ularni zamonaviy hayotga tatbiq etish bugungi
kunda dolzarb hisoblanadi. Tasavvuf g‘oyalari yoshlar tarbiyasida, axloqiy
qadriyatlarni shakllantirishda va intellektual rivojlanishni qo‘llab-quvvatlashda
muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, yoshlarda ma’naviy barkamollikni shakllantirish,
ularni jamiyatga foydali, axloqiy yetuk shaxslar sifatida tarbiyalashda tasavvufning
hissasi beqiyosdir. Tasavvuf nafaqat shaxsiy rivojlanish, balki jamiyatning axloqiy
tiklanishida ham ulkan ahamiyatga ega. Bundan tashqari, tasavvuf mutasavvuflari
tomonidan yaratilgan ilmiy va madaniy meros jamiyatning tarixiy xotirasini
boyitish, xalqning madaniy saviyasini yuksaltirish va ma’naviy qadriyatlarni
avlodlarga yetkazishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Zamonaviy ta’lim
tizimiga tasavvufiy qadriyatlarni integratsiya qilish orqali yosh avlodni nafaqat
bilimli, balki axloqiy va ma’naviy yetuk shaxs sifatida tarbiyalash imkoniyati
yuzaga keladi. Shu bois, tasavvuf ta’limoti va mutasavvuflar merosini
o‘rganishning ahamiyati nafaqat ilmiy, balki ijtimoiy hayotda ham dolzarbligini
yo‘qotmaydi. Bu boradagi tadqiqotlar va amaliy ishlar jamiyatning barqaror
rivojlanishiga salmoqli hissa qo‘shishi shubhasiz.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi : Tasavvuf ta’limoti va uning
namoyondalari bo‘lgan Ahmad Yassaviy, Baxoviddin Naqshband va Najmiddin
Kubro faoliyati haqida ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Bu boradagi
izlanishlar nafaqat Sharqda, balki G‘arbda ham katta qiziqish uyg‘otgan. Sharqda
tasavvuf mutasavviflari asarlari, ularning hayoti va ilmiy merosiga oid bir qator
manbalar mavjud. Jumladan, Ahmad Yassaviyning "Devoni hikmat", Baxoviddin
Naqshbandning "Dil-ba-yor-u, dast-ba-kor" tamoyillari hamda Najmiddin
4

Kubroning "Favoyih ul-jamol va favotih ul-jalol" kabi asarlari bu borada asosiy
manbalardan hisoblanadi. Sharqshunos olimlar, jumladan, A. Fitrat, E. Rustamov,
B. Qosimov va N. Hasanovlarning ilmiy ishlari tasavvuf mutasavviflari faoliyatini
o‘rganishga bag‘ishlangan. Shu bilan birga, G‘arb olimlari orasida Annemari
Shimmel, Devin Deves, Jon Trimingem va Fritz Mayer kabi tadqiqotchilar ham
tasavvuf falsafasi, tariqatlar va mutasavvuflarning ilmiy merosi haqida keng
qamrovli ishlar olib borishgan. Ayniqsa, Annemari Shimmelning "Mystical
Dimensions of Islam" kitobi bu sohada muhim manba hisoblanadi. O‘zbekiston
hududida tasavvuf allomalari merosiga bag‘ishlangan tadqiqotlar davomida ularga
oid asarlar qo‘lyozmalari, jumladan, "Devoni hikmat"ning qadimgi nusxalari,
Baxoviddin Naqshband yodgorliklari va Najmiddin Kubroning ilmiy faoliyati bilan
bog‘liq manbalar keng o‘rganilgan. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi
Sharqshunoslik instituti jamg‘armasida saqlanayotgan qo‘lyozmalar bu borada
muhim ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, tasavvufning ma’naviy
qadriyatlari va ularning zamonaviy jamiyat hayotidagi ahamiyatini o‘rganishga
qaratilgan qator xalqaro anjumanlar va ilmiy konferensiyalar o‘tkazilgan.
Jumladan, 1993-yilda Baxoviddin Naqshband tavalludining 675 yilligi munosabati
bilan xalqaro ilmiy anjuman tashkil etilgan. Hozirgi kunda tasavvufning
zamonaviy ta’lim tizimi, yoshlar tarbiyasi va ma’naviy tiklanishdagi o‘rnini
o‘rganish bo‘yicha izlanishlar davom etmoqda. Biroq, mutasavvuflarning ilmiy
merosini zamonaviy sharoitlarda tadbiq etish va ulardan ilhom olish bo‘yicha
amaliy tadqiqotlar yetarlicha rivojlanmagan. Shu sababli, mazkur mavzuning
o‘rganilganlik darajasi keng bo‘lsa-da, hali ko‘plab qirralarini chuqurroq tadqiq
etish imkoniyati mavjud.
Kurs ishining ilmiy yangiligi : Mazkur kurs ishida tasavvuf mutasavviflari
Ahmad Yassaviy, Baxoviddin Naqshband va Najmiddin Kubroning ilmiy va
ma’naviy merosi zamonaviy ilm-fan va ta’lim tizimi nuqtai nazaridan tahlil qilindi.
Ushbu ishning ilmiy yangiligi bir nechta muhim jihatlarda namoyon bo‘ladi.
Birinchidan, mutasavvuflarning g‘oyalari va ta’limotlarini zamonaviy ta’lim
tizimiga tatbiq etish istiqbollari ilmiy asosda yoritilgan. Xususan, Ahmad
5

Yassaviyning “Devoni hikmat” asarida ilgari surilgan tasavvufiy tamoyillar va
ulardagi axloqiy qadriyatlarning yoshlar tarbiyasidagi ahamiyati haqida yangi
qarashlar bildirilgan. Baxoviddin Naqshbandning “Dil-ba-yor-u, dast-ba-kor”
tamoyili esa yosh avlodni mehnatsevarlik va halollikka undashda samarali vosita
sifatida tahlil qilindi. Najmiddin Kubroning “Favoyih ul-jamol” asari orqali
ma’naviy va ilmiy yetuklikni oshirishga oid qarashlar zamonaviy ta’lim jarayonida
qo‘llash imkoniyatlari haqida muhim xulosalar chiqarildi. Ikkinchidan,
tasavvufning ijtimoiy barqarorlik va jamiyatda ma’naviy qadriyatlarni
shakllantirishdagi o‘rni haqida yangi tahlillar taqdim etildi. Mazkur ishda
mutasavvuflarning asarlari va faoliyati zamonaviy jamiyatning axloqiy tiklanishida
qanday rol o‘ynashi mumkinligi keng yoritildi. Jumladan, ularning insoniylik,
poklik, halollik va ijtimoiy mas’uliyatni targ‘ib qilishga qaratilgan tamoyillari
bugungi kunda ahloqiy inqirozni bartaraf etishda muhim manba sifatida ko‘rsatildi.
Shuningdek, tasavvufning xalqaro ilmiy tadqiqotlarda o‘rganilishi, jumladan,
G‘arb olimlari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar va ularning ahamiyati o‘zaro
solishtiruv asosida ko‘rib chiqildi. Uchinchidan, tasavvuf ta’limotlarining inson
ruhiyati va ma’naviyatini shakllantirishdagi o‘rnini o‘rganish orqali
mutasavvuflarning qadriyatlari ilmiy jihatdan yangi metodologik yondashuvlar
asosida tahlil qilindi. Xususan, Ahmad Yassaviy, Baxoviddin Naqshband va
Najmiddin Kubroning ma’naviy merosining zamonaviy yoshlar tarbiyasiga mos
keluvchi jihatlari yoritilib, bu g‘oyalarning o‘quv dasturlariga integratsiya qilish
usullari taklif etildi. Mazkur ish tasavvuf mutasavviflarining boy merosini yanada
chuqurroq anglash va uni zamonaviy jamiyatda qo‘llash istiqbollarini ochib berishi
bilan ahamiyatlidir. Bu orqali nafaqat ilmiy doiralarda, balki jamiyatda ham
tasavvufning inson ma’naviy yuksalishidagi o‘rni yanada ravshanlashadi.
Kurs ishning predmeti va ob`ekti : Mazkur kurs ishining predmeti tasavvuf
mutasavviflari Ahmad Yassaviy, Baxoviddin Naqshband va Najmiddin Kubroning
ilmiy va ma’naviy merosi, ularning g‘oyalari, asarlari va tasavvufiy
tamoyillarining mazmun-mohiyatidir. Ishning ob’ekti esa ushbu mutasavviflarning
diniy-falsafiy ta’limotlari va ularning zamonaviy jamiyatdagi ahamiyati, xususan,
6

ta’lim tizimida, yoshlar tarbiyasida va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda qo‘llash
imkoniyatlaridan iborat. Kurs ishining asosiy e’tibori mazkur mutasavviflarning
boy merosini zamonaviy nuqtai nazardan o‘rganish va uning ilmiy-falsafiy
ahamiyatini tahlil qilishga qaratilgan.
Kurs ishning nazariy-metodologik asoslari : Ushbu kurs ishining nazariy-
metodologik asoslari tasavvuf ta’limotiga oid yirik mutafakkirlar tomonidan
yaratilgan ilmiy merosni o‘rganishga qaratilgan. Xususan, Ahmad Yassaviy,
Baxoviddin Naqshband va Najmiddin Kubroning asarlari, ularning muridlari
tomonidan yozilgan sharhlar, shuningdek, Sharq va G‘arb olimlari tomonidan
tasavvufning mohiyati, uning falsafiy va ma’naviy tamoyillari haqidagi tadqiqotlar
mazkur ishning nazariy bazasini tashkil etadi.
Metodologik jihatdan ishda tahlil, taqqoslash, tarixiylik, tizimli yondashuv
va nazariy umumlashtirish usullari qo‘llanildi. Bu yondashuv mutasavviflarning
merosini nafaqat o‘tmish nuqtai nazaridan, balki zamonaviy jamiyat va ta’lim
tizimi uchun dolzarbligini aniqlashga imkon berdi. Shuningdek, mazkur ishda
tasavvuf g‘oyalarini bugungi kun ehtiyojlariga mos ravishda qayta talqin qilishga
yo‘naltirilgan kompleks tadqiqot usullari qo‘llanildi. Ishning nazariy-metodologik
asosi sifatida tasavvufga oid ilmiy maqolalar, monografiyalar, qadimiy qo‘lyozma
va manbalar, jumladan, “Devoni hikmat”, “Dil-ba-yor-u, dast-ba-kor” tamoyillari
va “Favoyih ul-Jamol va Favotih ul-Jalol” asarlari asos qilib olindi. Shu bilan
birga, tasavvufiy falsafa va uning zamonaviy jamiyatdagi o‘rni to‘g‘risidagi
zamonaviy ilmiy yondashuvlar ham keng tahlil qilindi.
Ishning hajmi va strukturasi . Kurs ishi, Kirish, Asosiy qism, ilova, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Kurs ishning hajmi 29 sahifani
tashkil etadi.
7

ASOSIY QISIM
2.1. Yassaviylik va ilmiy merosi
Turkiy xalqlar tarixda yuksak shon – shuhratga va munosib ma’naviy
yetuklikka erishgan ulug‘ allomalari bilan bugun ulkan faxr hissini tuyadilar.
Shunday ulug‘ allomalardan biri, buyuk tasavvufning mashhur namoyandasi, yirik
tariqat asoschisi, shoir (Ahmad Yassaviy chig‘atoy tilida ijod qilgan. “Devoni
hikmat” shu tilda yaratilgan.), Alisher Navoiy ta’biri bilan aytganda, “Turkiston
mulkining Shayx-ul mashoyixi” Ahmad Yassaviydir. Buyuk allomaning ajdodlari
ham tariqat namoyondalari bo‘lishgan. Jumladan, otasi Shayx Ibrohim
javonmardlik tariqatiga mansub nufuzli zotlardan bo‘lgan. Ta’kidlash lozimki,
Ahmad Yassaviy faqatgina yangi tariqat yaratuvchisi emas, hikmatnavislik
an’nasini boshlab bergan turkiy tasavvuf she’riyatining birinchi ijodkori
hisoblanadi. Biroq, Xoja Ahmad Yassaviyning hayoti, ijodiy faoliyati hamda
avlodlarining taqdiri to‘g‘risida bizgacha yetarli darajada ma’lumotlar yetib
kelmagan. Shunga qaramay, Sulaymon Boqirg‘oniyning “Boqirg‘on kitobi”,
Mavlono Safiyuldin Ko‘yliqiyning “Nasabnoma”, Husayn Voiz Koshifiyning
“Rashahot aynil hayot”, Fozlulloh Isfahoniyning “Mehmonnomai Buxoro”, Sulton
Ahmad Haziniyning “Javohir ulabror in amvojil bahor”, Shayx Muhammad Olim
Siddiqning “Lamahot min nafahat ul’quds”, Muhammad Fuod Kuprulizodaning
“Turk adabiyotida ilk mutasavvuflar” asarlarida shayxning hayoti, ijodi va tariqat
qonun-qoidalarining ayrim jihatlari yoritilgan. Xoja Ahmad Yassaviy 1041-yilda
Sayramda, Shayx Ibrohim oilasida tug‘ilgan. Uning vafot etgan vaqti ko‘pgina
manbalarda hijriy 562 (1166/67) yil deb yozilgan (Yassaviyning yashagan umri va
va qachon vafot etganligi ham bahsli. U hikmatlaridan birida “yuz yigirma beshga
kirdim, bilolmadim”, deydiki, bu so’zlar tarixiy haqiqatga ko’ra, manoqibiy
mazmunga ega. Uning “oltmish uchda yer ostiga kirdim mano”, degan hikmatidan
kelib chiqib ham 125 yillik uzoq umrining yarmidan ko’pini yer ostida
o’tkazganiga shubha bilan qarash holatlari bor. Lekin ko’pchilik tadqiqotchilar
uning vafoti tarixini 1166 – 1167 yillar oralig’i sifatida qayd etishadi). Bu oilada
8

dastlab qiz farzand dunyoga keladi va unga Gavhar Shahnoz deb ism qo‘yishadi.
Ahmad tavallud topgach, ko‘p o‘tmay onasi vafot etadi. Yetti yoshida otasidan ham
ayriladi. Ahmad opasi Gavhar Shahnoz tarbiyasida qoladi. Ular Yassi shahriga
ko‘chib borishadi. Bu yerda u birinchi ma’naviy ustozi bobosi Arslon Bob bilan
uchrashadi. Yetti yoshda Arslon bobni izlab topdim, Har sir ko‘rib parda birla
bukib yopdim. “Bob” arabchada “eshik” ma’nosini ifodalaydi, turk tilida esa islom
dinini targ‘ib qilishda fidoiylik ko‘rsatganlarga nisbatan qo‘llanilgan. Arslon
Bobning hayoti haqida Fahriddin Ali Safining “Resehat-i Aynu’lhayat”,
Hazini’ning “Camiu’l-mursidin”, Hasan Xoja Nisoriyning “Muzekkir-i Ahbab”,
Alim Seyh Azizan’nıng ‘‘Lemehat min nefehati’lkuds”, Muhammad Sharif
Buxoriyning “Huccetu’z-zakirin”, Shayx Zinda Alining “Semeratu’lmesayıh”,
G‘ulom Sarvar Lohuriyning “Hazinetu’l-asfiya”, Kamoliddin Haririzadaning
“Tibyanu vesaili’l- hakāyık”, Huseyin Vassaf ’ning “Sefine-i Evliya” asarlarida
batafsil bayon etilgan. Mazkur asarlarda Arslon Bobni mashhur so‘fiylardan
ekanligi aytiladi 2
.
Hatto “Sefinetu’l evliya” asari muallifi Dara Sukuh bu zotga “Azim-i
mesayıh-I Turk” (Turk shayxlarining buyuklaridan) deya ta’rif beradi. Hasan Xoja
Nisoriyning “Muzekkir-i Ahbab” tazkirasida Arslon Bobning to‘rt yuz yil umr
ko‘rganligi va Xoja Ahmad Yassaviyga atalgan xurmoni tishining kovagida
saqlaganligi haqida quyidagi rivoyat keltiriladi: “Hazrati payg‘ambar
sardorligidagi bir urush chog‘ida ashobi ikrom ul zotning yonlariga kelib, och
qolganliklarini aytishibdi. Payg‘ambarning duolari tufayli Jabroili amin jannatdan
bir lagan xurmo olib kelibdi. Shunda xurmolardan bir donasi yerga tushibdi.
Jabroil bu xurmo sizning ummatlaringizdan Ahmad Yassaviy otlig‘ bir buyukning
nasibasidur”, debdi. Har omonatni o‘z sohibiga yetkazishga qat’iy amal etuvchi
Hazrati payg‘ambar ashoblaridan kimdir bu vazifani zimmasiga olishini taklif
qilibdilar. Ammo ularning hech biridan sado chiqmagach, Arslon Bob bu ishni o‘z
zimmasiga olibdi.
2
И.Ҳаққул, Аҳмад Яссавий, Тошкент, Ғафур Ғулом, 2001
9

Payg‘ambar Muhammad (s.a.v) xurmo donasini Arslon Bobning og‘ziga
irg‘itgani zamon bir parda zohir bo‘libdi. Shunda Hazrati payg‘ambar unga Ahmad
Yassaviy qanday kishi bo‘lishini ta’riflab, uning tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘lishini
amr aylabdi”. Muso Sayramning “Tarih-i Emniyye” asarida Arslon Bobning nasabi
bayon etiladi. Unga ko‘ra, Ali bin Abu Talibdan boshlanib, Kamoliddin Bob, Imom
Muhammad Hanafi, Abdulfattoh Bob, Abduljabbor Bob, Abdurahmon Bob, Ishak
Bob, Ismoil Bob, Umar Bob, Usmon Bob, Iftihor Bob, Mahmud Bob, Ilyos Bob va
Aliyyo‘l Murtazogacha davom etgan. Ba’zi manbalarda Ilyos Bob Ahmad
Yassaviyning katta bobosi bo‘lib, Kamoliddin Bobning ajdodi bo‘lmish Arslon
Bob ibn Ilyos Bob Ahmad Yassaviyning otasi Shayx Ibrohimning amakisi ekanligi
qayd etilgan. Arslon Bobning o‘g‘li, ya’ni Ahmad Yassaviyning ilk xalifasi Mansur
Ota va uning avlodlari Abdumalik Xoja, Toj Xoja, Zangi Ota kabi so‘fiylar
ularning diniy-irfoniy qarashlarini davom ettirgan 3
.
Ilk tahsilni otasi Ibrohim shayxdan, so‘ngra Hazrati Hizirning suhbatlarida
qalb ko‘zi ochilgan Ahmad, nihoyat Arslon Bob tarbiyasini oladi. Ma’lumotlarga
ko‘ra, Ahmad Yassaviy Yassida botiniy ilmlarni mukammal o‘rgangan. Arslon Bob
esa Ahmad Yassaviyga diniy va Qur’oni Karimdan saboq berib, botiniy va zohiriy
sirlarni o‘rgatgan. Arslon Bob vafotidan so‘ng 23 yoshli Ahmad islomiy ilmlar
markazi Buxoroga, mashhur mutasavvuf olim va so‘fiy Shayx Yusuf Hamadoniy
huzuriga keladi. Arslon Bob vafotidan ilgariroq shogirdiga Movarounnahrning
yirik ilm markazi bo‘lgan Buxoroga borishga ko‘rsatma bergan edi. Ahmad
Yassaviy qisqa vaqt ichida shayxning e’tiborini qozonib, Hamadoniyning oddiy
murididan ma‘naviy farzandi bo‘lish sharafiga erishadi.3 Aytish joizki, Xoja Yusuf
Hamadoniyning muridzodalari ko‘p bo‘lgan, lekin ularning ichida eng suyuklilari
Abdulloh Barqiy, Xoja Xasan Andoqiy va Abduxoliq G‘ijduvoniylar edi. Ahmad
Yassaviy esa ular bilan hamsuhbat va hammaslak bo‘ladi. Yuqorida nomlari zikr
qilingan shogird-muridlar ustozlari qarshisida shu darajada yuqori martabaga
erishadilarki “Men vafot etganimdan so‘ng jasadimni Abdulloh Barqiy yuvsin,
Abduxoliq G‘ijduvoniy suyasin, go‘rimni Andoqiy qazisin, Ahmad Yassaviy
3
Okutman Sezai Gunesh, Dokuz Eylul Universitesi Otrak Zorlunlu derslar turk dili bo‘lumi, Ahmet Yesevi ve Eseri Hakkinda,
Buca Egitim fakultesi yanin organi, 1993
10

go‘rimda “An-nazoat”ni o‘qib tursin”, – deb, vasiyat qilgan ekan. Ahmad Yassaviy
Buxoroda ekanligida arab tili bilan birgalikda fors tilini ham chuqur o‘zlashtiradi.
Bu orqali Ahmad Yassaviy forsiy tilda yaratilgan tasavvufiy adabiyot bilan
yaqindan tanishish imkoniga erishib, o‘zining diniy va tasavvufiy ilmini yanada
boyitishga muvaffaq bo‘ladi. Ahmad Yassaviy bilimlarini boyitib, yirik diniy
shaxsga aylangach, o‘z yurtiga – Yassiga qaytadi. Yassida u yangi tariqatga asos
soladi va yirik murshid sifatida shuhrat qozonadi. Bu holatga “G‘azal mulkining
sultoni” (XX asrning taniqli shoirlaridan biri bo’lgan Maqsud Shayxzoda (1908 –
1967) o’z ijodida Alisher Navoiyga ana shunday ta’rif bergan.)Alisher Navoiy
“Maqomoti oliy va mashhur, karomoti matavoliy va nomahsur ermish. Murid va
ashob g‘oyatsiz va shohu gado aning irodat va ixlosi ostonida nihoyatsiz ermish”,
– deya ta’rif beradi.4 Ahmad Yassaviy “Irshod va da’vat maqomi” ni olgach,
Turkistonda o‘z tariqatiga asos soladi. Ushbu tariqat tasavvufdagi boshqa
tariqatlardan odob va arkon jihatidan farq qilsada, tub mohiyati bir xil Alloh
vasliga yetmoq edi. Ahmad Yassaviyning tariqatining barcha aqidalari asosiy asari
bo‘lmish “Hikmat”da mufassal bayon etilgan. “Devoni Hikmat” haqida fikr
yuritganda shuni aytish o‘rinliki, bu kitobning yassaviya tariqtida tutgan o‘rni
yuqori. Chunki, Ahmad Yassaviy turkiy xalqlarni islom diniga yanada kengroq
yaqinlashtirish va o‘zining tassavufiy g‘oyalarini xalq ko‘ngliga chuqur singdirish
maqsadida she’riyatdan imkon qadar foydalangan. Ana shu sababdan Ahmad
Yassaviy o‘z fikrlarini she’rlar orqali ommaga singdirish maqsadida hikmatlarini
yozadi va yakunda “Hikmat” devoni to‘planadi (O’z davrining yirik diniy
yetakchisi bo’lgan Ahmad Yassaviy birinchi bo’lib o’sha paytda chig’atoy tilida
o’z ko’rsatmalarini beradi. Bu esa yuqorida ta’kidlanganidek, “Devoni
Hikmat”ning shu tilda dunyoga kelishini ta’minlagan edi) 4
.
Ahmad Yassaviy nuqtai nazariga ko‘ra hikmat – “ilmi laduniy”, ya’ni ilmi
g‘aybu haqoyiq va ilohiy sirlarni kashf aylash mazmuniga ham ega hisoblangan.
Manbalarga ko‘ra, Yassaviy shaxsan o‘zi “Devoni hikmat” nomi ostida biron
kitobni yaratmagan. Ushbu odir kitob uning o‘z davridagi murid va izdoshlari
4
Dârâ Sukuh, Sefînetü’l-evliyâ, Leknev, 1862
11

tomonidan tartib berilib, to‘planib, bugungi kungacha saqlangan holatiga
keltirilgan. Bu esa bevosita hikmatlar majmuasining Ahmad Yassaviyga borib
taqalishini ko‘rsatadi. So‘fi Olloyor esa bu haqida: “Shariatda ul edi oftobe,
Qolibdur bizga ul erdin kitobe”, deya o‘z tazkirasida aytib o‘tgan “Devoni
hikmat”da ilohiy ishq va haqiqiy oshiqlik, ma’rifat va oriflik saodati, fanodan
baqoga yetishish tushunchalari nihoyatda samimiy, eng muhimi oddiy xalq
vakillari ham bemalol tushunadigan tilda bayon etilib, ta’sirli ohanglar bilan
boyitilgani ham uning mavqeini oshiradi. Yassaviy hikmatlaridagi g‘oyaviy,
axloqiy, ma’naviy-ma’rifiy va mafkuraviy yo‘nalishlari uning izdoshlari
tomonidan yaratilgan hikmatlarda ham o‘z aksini topgan. Bu esa ularning o‘z
ustozlari izidan muqim tarzda borganliklarini ko‘rsatadi. Jumladan, Sulton Ahmad
Haziniyning “Javohir ul-abror min amvoji bihor” asari ham Yassaviy hayoti, ijodi
va tariqatiga doir ma’lumotlar bilan buni to‘la tasdiqlaydi. Demakki, Yassaviy
tariqatidagi diniy mukammallik ham o‘ziga xos tarzda edi. “Devoni hikmat”da
bayon etilgan she’riy hikmatli yo‘riqnomalar o‘z davri uchun yuksak ahamiyat
kasb etgan. Uning she’rlari esa keying davr ijodkorlarining ham e’tiborida bo‘lib
kelgan. XX asrning yirik jadid namoyandasi Abdurauf Fitratning ta’kidlashiga
ko‘ra, Yassaviyning “adabiyotda tutgan yo‘li soda xalq shoirlarimizning tutg‘on
yo‘lidir… Uning hikmatlari vaznda, qofiyada, uslubda xalq adabiyoti atalgan
she’rlar bilan barobar”dir. Yassaviy tariqatining asosiy manbai bo‘lgan “Devoni
hikmat”da ilohiy ishq g‘oyasi va ma’rifiy, ma’naviy mazmun ilgari surilgan.
Hikmatlar ma’no va mohiyat e’tibori bilan Qur’oni Karim va Muhammad
(s.a.v.)ning hadislariga chuqur bog‘langan. Bu esa islom dining asosiy kitobi va
Payg‘ambar (s.a.v.)ning hadislaridagi ma’nolarni yanada xalq e’tiboriga
yaqinlashtirishda katta o‘rin tutgan. Buguni kunda “Devoni hikmat”ning 20 dan
ortiq nusxalari O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik
institute jamg‘armasida saqlab kelinmoqda. Asar qo‘lyozmalaridan eng qadimgisi
XVII asrga tegishli bo‘lib, bu Yassaviy vafotidan keyingi besh asr davomida uning
hikmatlari xalq og‘zaki ijodida yashab, yassaviylik tariqatiga amal qiluvchilar
tomonidan uzoq vaqt davomida saqlanganidan dalolatdir. Arslon Bob va Ahmad
12

Yassaviyning ma’naviy merosi va tasavvufiy qarashlari keyingi asrlarda ham keng
xalq ommasi, hatto hukmdorlar tomonidan yuksak baholangan 5
.
Xususan, Amir Temur tomonidan XIV asrda O‘trorda Arslon Bob qabri
ustiga, Yassida Ahmad Yassaviy qabri ustiga mahobatli maqbara majmui bunyod
etilgan. Rivoyatlarda, Amir Temur Ahmad Yassaviy qabriga maqbara qurishni niyat
qiladi. Lekin qancha harakat qilmasin, har kecha bino bir tarafdan yiqilardi.
Shunda Sohibqironga bir kishi avval Arslon Bobga, so‘ngra shogirdi Ahmad
Yassaviyning qabriga maqbara qurdirishi aytadi. Amir Temur Arslon Bob qabri
ustiga maqbara qurdirganidan keyin 1389- 1395 yillarda Ahmad Yasaviy
maqbarasini bunyod etishga kirishadi. Ammo, Amir Temur vafotidan so‘ng qurilish
to‘xtab qolgan. Keyinchalik bino oldidagi ulkan peshtoq Buxoro hukmdori
Abdullaxon II tomonidan tiklangan. Yassaviy merosi va tariqati keng va boyligi
sabab xorijda ham unga qiziquvchi tadqiqotchilar ko‘p. L.Massignon, A.Arberri,
M.Smitt, X.Kisling, F.Mayer, A.Shimmel, R.Xartman, F.Ko‘prulu, J.Trimingem,
K.Eraslon, Idris Shox, Devin Di Uis kabilar shular jumlasidandir. Shu bilan bir
qatorda Rossiyada A.Krimskiy, I.Petrushevskiy, E.Bertels; O‘zbekistonda esa
A.Fitrat, A.Sa’diy, E.Rustamov, B.Qosimov, I.Haqqulov, N.Hasanovlar tomonidan
ham Ahmad Yassaviy ijodi va faoliyati chuqur tadqiq etilgan 6
.
2.2. Baxoviddin Naqishbandiyni ma`naviy merosi
5
Hasan Hoca Nisârî, Müzekkir-i Ahbâb, Taskent Birunî Sarkiyyat Enstitüsü Ktp., nr. 4282, vr.
6
Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında Đlk Mutasavvıflar, Ankara: Diyanet Đsler
13

Baxoviddin Naqshbandiyning ma'naviy merosi ichki poklanish va ma'naviy
intizomga urg'u berish bilan mashhur bo'lgan Naqshbandiy so'fiylik tariqatidan
chuqur ildiz otgan. Uning ta'limoti ko'pincha qattiq intizom va insoniyatga
rahmshafqatli yondashuv o'rtasidagi muvozanat bilan tavsiflanadi.
Naqshbandiyning asarlari va nutqlari yoshlar ta'limi sharoitida ta'limga yaxlit va
ma'naviy asoslangan yondashuvni tarbiyalash to'g'risida qimmatli tushunchalarni
beradi.
Muxammad ibn Muxammad Bahouddin an Naqshband al-Buxoriy (ko’proq
xalq orasida Bahouddin yoki Xoji Bahouddin Balogardon, Xo’jan Buzruk, Shoxi
Naqshband nomlari bilan dunyoga mashxur bo’lgan). U zot Buxoro viloyati,
hozirgi Kogon tumanida tug’ilgan. Bahouddin Naqshband (1318-1389) mashxur
avliyo, Naqshband tariqati asoschisidir. U o’z ta’limotini yaratishda Yusuf
Xamadoniy, Abdulholiq G’ijduvoniy va boshqa mashoyixlar g’oyalariga
asoslangan. Bahouddin Naqshband irfoniy jarayonda aql emas, ruxiy bilish qalb
ko’zi asosiy o’rinni egallashni ta’kidlaydi. U ma’rifatli bo’lish jarayonida xalol
luqma va xushyorlikka alohida e’tibor bergan.
Bahouddin Naqshband Musohibiyning o’z-o’zini nafsini nazorat etish ,
vaqtni qadrlash g’oyalarini , Junayd Bog’dodiy asoslagan xushyorlik yo’lini
Xakim Termiziyning valiylik ta’limotini rivojlantirgan. Bahouddin Naqshband
ta’limoti bunyodkorlik ruhi bilan sug’orilgan ta’limotdir:”Dil-ba-yor-u, dast-ba-
kor” ma’nosi, “ko’ngling xudoda bo’lsin-u, qo’ling ish bilan bo’lsin”- degani.
Mustaqilligimizning yuksalishida haqshbandlikda ilgari surilgan xalollik,
mexnatsevarlik, tog’rilik, sofdillik, muxtojlarga yordam berish, saxiylik, iymonli
va e’tiqodli bo’lish, mexrshavqat kabi xulq-odob qoidalari kata ahamiyatga ega 7
.
Naqshbandiya xojagon tariqati negizida paydo bo’lib, Yusuf Xamadoniy,
Abdulholiq G’ijduvoniy, Axmad Yassaviy qarashlarini omuxta etib, ularga yangi
ruh berib rivojlantirgan. Bu g’oya XV-XVIII asrlarda savdo va xunarmandchilik
bilan shug’ullanadigan shahar hamda ko’chmanchi chorvador aholi orasida keng
yoyilgan. Bu ta’limotda odamning qadri,mansabi, boyligi bilan emas, ma’naviy
7
Тешабаев, М. М. (2011). Формирование основ нравственной культуры личности в образовательном процессе и
гуманистическое мировоззрение. Credo new, (1), 19-19.
14

komilligi bilan o’lchanadi deyilgan.Unda hunar, kasb egallab,o’z mehnati bilan
bilan xalol luqma yeb yashash talab qilinadi. Tilanchilik, darbadarlik bilan kun
kechirish sufiy uchun isnod sanalgan.Qul va xizmatkor saqlash, o’zganing
mehnatidan foydalanish ham man etilgan. Bu ta’limot tarkidunyochilikka,
tekinxo’rlikka qarshi qaratilgan bo’lib,unda manmanlik, shayxman deb kerilish,
shoqin-suron ko’tarib zikru samo bilan odamlar diqqatini o’ziga qaratish
qoralanadi. 1993 yil O’zbekistonda Bahouddin Naqshband tavalludining 675
yilligi keng nishonlandi. Unga bag’ishlab qator asarlar chop etildi, xalqaro ilmiy
anjumanlar bo’lib o’tdi. Bahouddin Naqshband nomi bilan bog’liq yodgorliklar
qaytа tiklandi. Tahlillar shuni ko'rsatadiki, Naqshbandiyning yoshlar tarbiyasiga
yondashuvi ma'naviy va intellektual rivojlanishning integratsiyasidan kelib
chiqadi. U ta'limning asosiy elementlari sifatida kuchli axloqiy xarakterni,
kamtarlikni va ilohiy bilan chuqur aloqani tarbiyalash muhimligini ta'kidlaydi.
Naqshbandiy ta'limoti shunchaki akademik bilimlardan ustun bo'lgan va jamiyatga
ijobiy hissa qo'shishga qodir fazilatli shaxslarni tarbiyalashga intiladigan ta'limni
targ'ib qiladi. Baxoviddin Naqshbandiyning yoshlar tarbiyasi haqidagi qarashlari
Islom pedagogikasining keng tamoyillari bilan uyg'unlashib, bilim va
ma'naviyatning o'zaro bog'liqligini ta'kidlaydi. Uning ichki poklanishga bo'lgan
e'tibori xarakter tarbiyasi va yaxlit rivojlanishning ahamiyati haqidagi zamonaviy
munozaralarga mos keladi. Naqshbandiy ta'limoti, shuningdek, o'qituvchilarning
intellektual va ma'naviy o'sishni ta'minlaydigan muhitni yaratib, axloqiy qo'llanma
sifatida xizmat qilishlari zarurligini ta'kidlaydi 8
.
Xulosa qilib aytganda, Baxoviddin Naqshbandiyning ma'naviy merosi
yoshlar tarbiyasiga yaxlit yondashuvni shakllantirish uchun qimmatli
tushunchalarni taqdim etadi. O'qituvchilar va siyosatchilar akademik yutuqlar bilan
bir qatorda axloqiy rivojlanish va ma'naviy ongni birinchi o'ringa qo'yadigan ta'lim
asoslarini yaratish uchun uning ta'limotidan Ilhom olishlari mumkin.
Naqshbandiya tamoyillarini o'zida mujassam etgan holda, biz axloqiy qadriyatlarga
asoslangan, o'z jamoalari va keng dunyoga ijobiy hissa qo'shadigan yoshlar
8
Boltaboyev M. HISTORY OF RELIGIOUS CONFESSIONAL POLITICS IN THE SOVIET PERIOD //Theoretical & Applied
Science. – 2020. – №. 6. – С. 668- 671.
15

avlodini tarbiyalashga intilishimiz mumkin. Kelajakdagi tadqiqotlar
Naqshbandiyning ta'lim falsafasini zamonaviy sharoitlarda amaliy tatbiq etishga
chuqurroq kirib borishi mumkin. Amaliy tadqiqotlarni o'rganish yoki uning
tamoyillarini o'qitish metodologiyasiga birlashtirgan o'qituvchilar bilan suhbatlar
o'tkazish bunday yondashuvni qo'llash samaradorligi va muammolari to'g'risida
qimmatli tushunchalarni berishi mumkin. Bundan tashqari, boshqa ta'lim falsafalari
bilan qiyosiy tadqiqotlar Naqshbandiyning ma'naviy merosining yoshlar
tarbiyasiga qo'shgan noyob hissalari to'g'risida aniq tushuncha berishi mumkin.
Baxoviddin Naqshbandiyning ma'naviy merosi jamiyatimiz uchun nodir
boylik bo'lib, u nafaqat Islom pedagogikasi tamoyillarini rivojlantirgan, balki
insonning ma'naviy va intellektual rivojlanishini uyg'unlashtirishga qaratilgan
yondashuvni ham taklif etgan. Uning "Dil-ba-yor-u, dast-ba-kor" tamoyili, halollik,
mehnatsevarlik, poklik va ma'naviy komillikka intilishni ta'kidlaydi. Bu tamoyillar
yoshlar tarbiyasida axloqiy va intellektual rivojlanishning ajralmas qismi sifatida
muhim ahamiyatga ega. Bahouddin Naqshband yoshlar tarbiyasida ichki poklik,
kamtarlik, ilm va axloqning birgalikda rivojlanishini ta'minlashni tavsiya etgan.
Uning ta'limoti axloqiy qadriyatlarni jamiyatga ijobiy hissa qo'shadigan shaxslarni
tarbiyalashga yo'naltiradi. Shuningdek, o'qituvchilarni nafaqat bilim beruvchi,
balki ma'naviy o'sishga ilhomlantiruvchi rahnamolar sifatida ko'radi. Naqshbandiy
ta'limoti, xususan, zamonaviy sharoitda yoshlar tarbiyasiga mos keluvchi kompleks
yondashuv sifatida katta ahamiyat kasb etadi. U axloqiy qadriyatlarni targ'ib qilish
va yoshlarni jamoalariga ijobiy ta'sir ko'rsatuvchi yetuk shaxslar sifatida
tarbiyalash yo'lida beqiyos manba bo'lib xizmat qiladi. Kelajakdagi tadqiqotlar va
amaliyotlar Naqshbandiyning ta'lim falsafasini zamonaviy ta'lim tizimiga tatbiq
etish imkoniyatlarini yanada kengaytirishi mumkin. Ushbu yondashuv yosh
avlodni nafaqat ma'naviy, balki intellektual jihatdan ham yetuk qilib tarbiyalashga
yordam beradi va jamiyatning ma'naviy tiklanishiga o'z hissasini qo'shadi.
2.3. Kubroviya tariqati va allomalari merosi to‘g‘risidagi xorijiy
tadqiqotlar tahlili
16

XX asrga kelib, islom olami va jahon falsafiy tafakkurining rivojiga katta
hissa qo‘shib kelgan tasavvuf ta’limoti va ayniqsa, uning rang-barang falsafasi
Sharq va G‘arb sharqshunos, islomshunos olimlarining diqqatini o‘ziga jalb etdi.
Xorijda Markaziy Osiyo tasavvuf tariqatlari allomalari va ularning ilmiy merosi
bo‘yicha ko‘plab olimlar tadqiqot olib borishgan. Xususan, g‘arbda Markaziy
Osiyo tasavvuf tariqatlarini o‘rganish bo‘yicha jiddiy tadqiqot olib borgan
sharqshunoslar bisyor. Bulardan eng taniqlisi ingliz olimlari Nikolsson va Arberri,
fransuz olimi L. Massinon, nemis olimi T. Nyoldeke va nemis olimasi Anna
Mariya Shimmel, M.T.Stepanyans, V. Jukovskiy, Ivanov, R. Arnold kabi
sharqshunos olimlarning tasavvufni to‘g‘ri tushungan holda qilgan jiddiy ilmiy
ishlari ahamiyatga molikdir. Sharqda tasavvufni quyidagi olimlar o‘rganganlar: N.
Zarrinkub, Inoyatxan, Djavad Nurbaxsh, Idris Shox, R.N.Nosirov, Sajjodii Sa’id
Ja’far, Saljuk Eroydin, Ahmad al Naqshbandiy al Xolidiy, yapon olimi T. Izosu va
boshqalar. Bular tasavvufning asl mohiyati haqida fikr yuritib, Markaziy Osiyo
tasavvuf tariqatlariga ham alohida e’tibor berganlar. Najmiddin Kubro va
kubroviya tariqati bir qator xorijiy olimlarning tadqiqotlarida markaziy o‘rinda
turgan. Xususan, kubroviya tariqati to‘g‘risida Jon penser Trimingem, Fritz Mayer,
Annemari Shimmel, Devin Deves, Terri Zarkon kabi olimlar o‘z tadqiqotlarida
tahlil qilishgan 9
.
J. S. Trimingem o‘zining “Суфийские ордены в исламе” (Islomdagi
tasavuf tariqatlari) tadqiqotida boshqa tasavvuf tariqatlari qatori kubroviya
tariqatiga ham atroflicha to'xtaladi. Bu tariqatning paydo bo‘lishi, tuzilishi va
uning o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berishga harakat qiladi. J. S. Trimingemning
ma’lumot berishicha, Kubroviya tariqati vakillari o‘zlarining sanad (hujjat) va
izchil zikrlari bilan nom qozonganlar. Qolaversa, olim bu tadqiqotida kubroviya
tariqatining izdoshlari, ya’ni uning nasabnomasi bilan ham tanishtiradi. Bu
tariqatga ergashuvchilar qoida tariqasida, bizning davrimizga qadar saqlanib
qolmagan. Olim o‘z tadqiqotida xivalik Najmiddin Kubro Misrda ta’lim olgan
9
Abdurasulov Shahzod, KUBROVIYA TARIQATI VA ALLOMALARI MEROSI TO‘G‘RISIDAGI XORIJIY TADQIQOTLAR
TAHLILI // SO’NGI ILMIY TADQIQOTLAR NAZARIYASI 7-JILD 5-SON RESPUBLIKA ILMIY-USLUBIY JURNALI,
13.05.2024, 226-bet.
17

bo‘lib, fors shayxi Ruzbixon al-Vazzon al-Misriy va Abu Najib as-Suhravardiyning
shogirdi bo‘lganligini yozib o‘tgan. Shunga qaramay, uning asosiy ustozi, unga
tabarruk xirqasini kiydirgan Ismoil al Kasriy bo‘lgan.
Xorazmda Majiddin Bog‘dodiy bilan birgalikda xonaqoh tashkil etgan.
Majididdin Bog‘dodiy mashhur Farididdin Attorning piri bo‘lgan. Olim Najmiddin
Kubro o‘z asarlarining aksariyatini arab tilida yozganligini ta’kidlaydi.
Najmiddin Kubro, tarixdan ma’lumki, mo‘g‘ullarga qarshi jangda juda qattiq
kurash olib boradi. O‘z vatani Xorazmni saqlash uchun o‘z xalqi bilan vatan
himoyasida jonbozlik ko‘rsatadi. J. S. Trimingem o‘z tadqiqotida Najmiddin
Kubroning vatanparvarligiga urg‘u berib bu voqeani ham eslatib ketadi. Najmiddin
Kubroning karomatlari ham ko‘p bo‘lgan, lekin J. S. Trimingem ular haqida
to‘xtalmagan 10
.
Najmiddin Kubro, tarixdan ma’lumki, mo‘g‘ullarga qarshi jangda qattiq
kurash olib borgan. U Xorazmni saqlash uchun xalq bilan birgalikda vatan
himoyasida jonbozlik ko‘rsatgan. J. S. Trimingem o‘z tadqiqotida Najmiddin
Kubroning vatanparvarligini ta’kidlab, bu voqeani eslatib o‘tgan. Shuningdek,
Najmiddin Kubroning karomatlari ham ko‘p bo‘lgan, biroq Trimingem ular haqida
batafsil to‘xtalmagan. Uning qabri Urganchda joylashgan bo‘lib, ziyoratgoh
sifatida saqlanib kelmoqda.
J. S. Trimingem kubroviya tariqati ta’siridan kelib chiqqan bir nechta kichik
tariqatlarga ta’rif bergan. Ularning ba’zilari quyidagilar:
Firdavsiya tariqati: Bu tariqat Najmiddin Kubroning shogirdi Sayfiddin
Boxarziy orqali boshlangan bo‘lib, uning xalifalaridan biri Badriddin Firdavsiy
nomi bilan bog‘liq. Hindistonning Dehli va Bihar viloyatlarida keng tarqalgan.
Nuriya tariqati: Asoschisi Nuriddin Abdurahmon Isfaroniy bo‘lib,
kubroviyaning Bog‘doddagi shaxobchasi hisoblanadi.
10
Abdurasulov Shahzod, KUBROVIYA TARIQATI VA ALLOMALARI MEROSI TO‘G‘RISIDAGI XORIJIY TADQIQOTLAR
TAHLILI // SO’NGI ILMIY TADQIQOTLAR NAZARIYASI 7-JILD 5-SON RESPUBLIKA ILMIY-USLUBIY JURNALI,
13.05.2024, 227-bet.
18

Rukniya tariqati: Bu tariqat Xurosonda shakllangan bo‘lib, asoschisi
Rukniddin ibn Abulkorim Ahmad Alouddavla Simnoni nomi bilan atalgan. U
Xuroson tasavvuf olamida buyuk mutasavvif va valiy sifatida ulug‘langan.
Hamadoniya tariqati: Hindistonning Kashmir viloyatida keng tarqalgan
ushbu tariqat Rukniya tariqatidan ajralib chiqqan. U Sayyid Ali Shahobiddin
Hamadoniy nomi bilan bog‘liq bo‘lib, Hindiston hududida islomning tariqat orqali
tarqalishida katta xizmat qilgan.
Kubroviylik tariqatining shaxobchalari turlicha bo‘lsa ham, asl maqsad va
maslaklari birdir. Yuqorida zikr etilgan tariqat yo‘nalishlari Shayx Najmiddin
Kubro tomonidan nazariy asoslangan qoidalarga tayanadi. Kubroviya tariqati
nemis sharqshunosi olimasi Annemari Shimmel81 ning ko plab tadqiqotlarʻ
uchraydi. Annamaria Shimmel Berlin universitetda ustozi Hans Geynrix Shederdan
qattiq ta’sirlanib, Jaloliddin Rumiyning yirik asarlaridan biri bo‘lgan “Shams
Tabriziy devonini” o‘rganishga kirishadi. Shu davrdan Annemari Shimmel
islomshunoslikka qiziqa boshlaydi. Shimmel hayotida burilish nuqtasi 1954 yilda
Anqara universitetiga din tarixi professori etib tayinlanganida yuz berdi. U
Turkiyaning poytaxtida besh yil davomida turk tilida dars berib, mamlakat
madaniyati va tasavvufiy an'analari bilan yaqindan tanishadi. U Anqara
universitetda ilohiyotdan dars bergan birinchi ayol va musulmon bo‘lmagan
birinchi ayol edi. Bu davr unda Jaloliddin Rumiy ijodiga qiziqishni yanada
kuchaytirdi. Shundan keyin u 1967 yildan boshlab Garvardda hind-musulmon
madaniyati bo'yicha o'qituvchi sifatida ish boshladi va 1970 yilda u to'liq professor
etib tayinlandi. Uning keyingi yigirma besh yillik faoliyati aynan Garvard
universitetida davom etdi. Deyarli har yili u kuzda Pokistonga sayohat qilgan. U
yerda u katta maqomga erishdi. Musulmon diyorlariga ko‘p sayohat qilishi uning
keyingi faoliyatiga katta tasir ko‘rsatdi. Uning tasavvufga oid darslarida doimo
ko'p o‘quvchilar qatnashgan. Ana shunday kurslaridan biri uning eng mashhur
“Mystical dimensions of islam” 11
(Islomning mistik o'lchovlari) kitobiga
aylantirilgan.
11
Schimmel, Annemarie. Mystical dimensions of Islam. The Universit y of North Carolina Press Chapel Hill. 1975. – 512 p
19

1992-yilda Garvard universitetidan nafaqaga chiqadi va Bonn shahrida
uning hayotining so‘ngi davrlari deyarli doimiy ma'ruza o‘qish va yozishdan iborat
bo‘ldi. Islom she'riyatini tarjima qilish uning sevimli mashg'uloti bo'lgan. U ingliz
va nemis tillarida yuzdan ortiq kitoblarni nashr etdi, ularning aksariyati oddiy
odamlar uchun mo'ljallangan, ya’ni uning asarlarida badiylik elementlari ham
mavjud bo‘lgan.
Olimaning “Mystical dimensions of islam” (Islomning mistik o'lchovlari)
kitobi 1975-yili nashr etilgan. Bu asarning dastlabki qismida tasavvufning asl
mohiyati, uning kelib chiqish tarixi to‘g‘risida batafsil ma’lumot yozilgan. Islomda
komil inson tushunchasiga alohida to‘xtaladi. Bundan tashqari, islom tasvvufining
o‘zidan oldingi din va ta’limotlar bilan o‘xshash va farqli jihatlarini, ularning islom
tasavvuf tariqatlariga ta’sirini qiyoslash orqali ochib berishga harakat qilgan.
Asarning ikkinchi qismi esa islom olamida keng tarqalgan tasavuf tariqatlariga
bag‘ishlangan. Bu tariqatlar orasida Markaziy Osiyo mintaqasida vujudga kelgan
tariqatlar ham alohida o‘rin olgan. Xususan, kubroviya tariqati to‘g‘risida qiziqarli
ma’lumotlar uchraydi. Annamaria Shimmelning “Mystical dimensions of islam”
(Islomning mistik o'lchovlari) kitobida xabar berilishicha, Najmiddin Kubroning
arabcha Qur'on tafsiri to'qqiz jildda uning shogirdi Najmiddin Roziy va undan
keyin tariqatning boshqa bir taniqli a'zosi Alauddavla Simnaniy tomonidan yozib
olingan83. Olima kubroviya tariqatining Turkiya va Hindistonga tarqalgani haqida
ma’lumot beradi. Uning shogirdi Najmiddin Roziy mo'g'ullar bosqinidan oldin
Xorazmni tark etib, bu tariqatni Turkiya hududlariga olib boradi. Kubroviya XIV
asrning ikkinchi yarmida Kashmirdagi eng muhim ta’limotga aylandi.
Ma'lumotlarga ko'ra, Sayyid Ali Hamadoniy yetti yuzta izdoshi bilan Hindistonda
hijrat qildi va u yerda bu tariqatning yoyilishiga turtki bo‘ldi 12
.
Annamaria Shimmelning 1995-yilda “Jonon mening jonimda”85 nomli asari
dunyo yuzini ko‘rdi. Ushbu asarda Shimmel xonim Islom olamida ayollarning
o‘rni, sufiy olimlar asarlarida ayol obrazi qanday tasvirlangani yoritilgan. Ushbu
asar o‘zbek tiliga ham tarjima qilingan. Najmiddin Kubroning asosiy asari
12
Schimmel, Annemarie. Mystical dimensions of Islam. The Universit y of North Carolina Press Chapel Hill. 1975. – 512 p. Pp.
258.
20

“Favoyih ul Jamol va favotihul-Jalol” (“Jamolining muattarlari va kamolotning
egalari”) shveysariyalik olim Fritz Mayer tomonidan to'liq tahlil qilingan86. Olim
o‘z tadqiqotida bu asarga alohida manba sifatida yondashib, uning qimmatini g‘arb
dunyosiga ochib beradi. Hozirda Indiana shtatidagi Bloomington universitetining
Islom va Markaziy Yevroosiyo tadqiqotlari professori Devin Deves o‘z
tadqiqotlarida Najmiddin Kubro va kubroviya tariqatiga alohida to‘xtaladi. U
1985-yilda Indiana universitetida doktorlik dissertatsiyasini himoya qiladi va
o‘shandan beri Markaziy Osiyodagi islom, xususan, tasavvuf va uning siyosiy va
ijtimoiy jihatlari bo‘yicha tadqiqotlarni faol davom ettirib kelmoqda. Markaziy
Osiyo islom tarixiga oid manbalarga bo‘lgan qiziqish va ularni o‘z tadqiqotlarida
chuqur tahlil qilish olimga ushbu manbalar mualliflarining motivlarini tushunishga
yordam beradi.
Devin Devesning mana shunday manbalar asosida yaratilgan asarlari ichida
bizning tadqiqotimiz uchun dolzarb bo‘lgan asari “Studies on Sufism in Central
Asia”87 (Markaziy Osiyo tasavvufini o‘rganish) ayniqsa qimmatlidir. Devin
Devesning ushbu asarida Markaziy Osiyodagi xalqlarining tasavvuf tarixiga oid
1988-2005-yillarda olib borgan tadqiqotlarning yig‘indisi sifatida nashr etilgan o'n
ikkita tadqiqoti mavjud. Bulardan to'rtta tadqiqot (I, II, V, XI) butunlay kubroviya
tariqatini o‘zida aks ettiradi. Bu tadqiqotlarda kubroviya tariqati tarixiga oid juda
muhim manbalar tahlil qilingan. Devin Deves ushbu to‘plamga xronologik tartibda
XIII asrdan XVII asrgacha bo‘lgan davrni qamrab oladigan tasavvuf tariqatlariga
oid ma’lumotlarni aks ettirilgan. Olim bu to‘plamga 1988–yildan 2005-yilgacha
olib borgan tadqiqotlarning natijasini jamlagan. Shu jihatdan olib qaraganda, uzoq
yillik mehnat natijasi hisoblanadi. Devin Devesning “Sayyid Ali Hamadani and
Kubrawi Hagiographical Tradition” (“Sayyid Ali Hamadoniy va Kubroviy
shajaraviy an’anasi”) hamda “The Eclipse of the Kubroviyah in Central Asia”89
(“Markaziy Osiyoda kubroviylikning yuksalishi”) maqolalari bevosita kubroviylik
tariqatiga bag‘ishlangan. "Sayyid Ali Hamadani and Kubrawi Hagiographical
Tradition” (“Sayyid Ali Hamadoniy va Kubroviy shajaraviy an’anasi”) nomli
tadqiqotida ikki buyuk tasavvuf ulomasi Sayyid Ali Hamadoniy va Najmiddin
21

Kubroning hayot yo‘li va ilmiy faoliyati kompleks ravishda ko‘rib chiqiladi. Bu
esa bu ikki olimning faoliyatini solishtirish imkonini beradi. Aytish joizki, bu
tadqiqot ham asosiy manbalarga tayanadi.
“The Eclipse of the Kubroviyah in Central Asia” (“Markaziy Osiyoda
kubroviylikning yuksalishi”) tadqiqotida esa kubroviya tariqatiga alohida
yondashiladi. Xususan, bunda Najmiddin Kubroning shaxsiy hayotiga to‘xtalib
o‘tish bilan birga, uning shogirdlari va izdoshlarining faoliyatiga ham alohida
e’tibor qaratadi. Keyingi asrlarda kubroviya tariqatining Markaziy Osiyo xalqlari
hayotida tutgan o‘rni va bu tariqatning yuksalishi tadqiqotning markaziy
maydonida turadi.
2.4. Mutasavvuflar va ularning ilmiy merosiga umumiy tahlil va izoh
Tasavvuf ta'limoti o‘zining ruhiy-ma’naviy ildizlari va inson kamolotiga
xizmat qiluvchi tamoyillari bilan islom olamining bebaho boyligi hisoblanadi. Bu
22

ta'limot ming yillar davomida Sharq va G‘arb tafakkurini boyitib, ilmiy va
madaniy taraqqiyotga salmoqli hissa qo‘shdi. Ahmad Yassaviy, Baxoviddin
Naqshband va Najmiddin Kubro kabi mutasavvuflar bu yuksak merosning eng
yorqin vakillari sifatida tanilgan. Ularning ilmiy va ruhiy merosini tahlil qilish
orqali tasavvufning insoniyat ma’naviy rivojlanishidagi o‘rni va ahamiyatini
yanada chuqurroq anglashimiz mumkin.
Ahmad Yassaviy turkiy xalqlar orasida diniy-ma’naviy lider bo‘lib, u nafaqat
islomni targ‘ib qilgan, balki xalq orasida tasavvufiy g‘oyalarni she'riyat orqali
tarqatib, ularni oddiy til va tushunarli shaklda bayon etgan. “Devoni hikmat” uning
eng mashhur asari bo‘lib, unda tasavvufning asosiy g‘oyalari ilohiy ishq, poklik,
sabr-toqat va axloqiy kamolot orqali ifodalanadi. Ahmad Yassaviy hikmatlarida
xalqning ruhiy ehtiyojlariga mos keluvchi mazmun-mohiyat mavjud bo‘lib, u
ko‘plab avlodlarning ma’naviy tarbiyasida muhim o‘rin tutgan.
Yassaviy ta’limoti ilm va amaliyotning uyg‘unligini ta’kidlaydi. Uning
fikriga ko‘ra, haqiqiy bilim nafaqat zohiriy, balki botiniy ilmlarni ham o‘z ichiga
olishi lozim. Bu esa uning asarlaridagi she’riy hikmatlar orqali xalq ma’naviyatiga
singdirilgan. Ahmad Yassaviyning yangi tariqat yaratganligi va uning g‘oyalari
turkiy xalqlarning madaniy va diniy hayotiga chuqur singib ketganligini ko‘rsatadi.
Shuningdek, uning g‘oyalari keyinchalik Alisher Navoiy kabi shoir va
mutafakkirlar tomonidan yuqori baholangan va rivojlantirilgan.
Baxoviddin Naqshband tasavvuf olamida amaliy jihatlarga e’tibor qaratib,
Naqshbandiya tariqatiga asos solgan. Uning “Dil-ba-yor-u, dast-ba-kor” tamoyili
insonning Xudo bilan bo‘lgan ichki aloqasini tashqi harakatlar bilan
uyg‘unlashtirishni targ‘ib qiladi. Bu tamoyil shaxsiy mas’uliyat va
mehnatsevarlikni targ‘ib qilib, halol luqma va ijtimoiy mas’uliyatni tasavvufning
asosiy mezonlaridan biri sifatida belgilaydi. Naqshbandiylik tariqatida ichki
poklanish, nafsni nazorat qilish va Allohga yaqin bo‘lish uchun qat’iy intizom talab
etiladi.
Baxoviddin Naqshband yoshlar tarbiyasida axloqiy yetuklikni ustuvor deb
bilgan. Uning fikricha, ma’naviy va intellektual rivojlanish bir-birini to‘ldirishi
23

lozim. Bu tamoyillar jamiyatda sog‘lom muhit yaratishga, halollik va poklikni
targ‘ib qilishga yo‘naltirilgan. Naqshbandiylik tariqatining g‘oyalari keyinchalik
boshqa mintaqalarga, jumladan, Hindiston va Turkiyaga ham keng tarqalib,
ijtimoiy va madaniy hayotda chuqur iz qoldirdi.
Najmiddin Kubro tasavvuf tarixida o‘zining botiniy ilmlarini chuqur tahlil
qilgan va ulkan ma’naviy ta’limot yaratgan alloma sifatida mashhurdir. U asos
solgan Kubroviya tariqati inson ruhiyatini o‘rganish va ilohiy haqiqatni kashf
qilishga qaratilgan. Najmiddin Kubro nafaqat diniy lider, balki ijtimoiy arbob
sifatida ham tanilgan. U Xorazmni mo‘g‘ullarga qarshi himoya qilishda faol
qatnashgan va o‘z xalqiga fidoyilik namunasi ko‘rsatgan.
Kubroviya tariqati vakillari, jumladan, Firdavsiya, Nuriya va Rukniya kabi
yo‘nalishlar tasavvuf g‘oyalarini mintaqalarda keng targ‘ib qilgan. Najmiddin
Kubro qalamiga mansub “Favoyih ul-Jamol va Favotih ul-Jalol” asari tasavvufda
komil inson konsepsiyasini yoritadi. U o‘z asarlarida ruhiy poklanish, kamtarlik va
ma’naviy yuksalish orqali Allohga yaqin bo‘lish yo‘lini bayon qilgan.
Mutasavvuflarning ilmiy merosi nafaqat islom dini, balki jahon falsafiy
tafakkuriga ham ulkan ta’sir ko‘rsatgan. Ularning asarlari inson ruhiyatining sir-
asrorlarini o‘rganishga, axloqiy komillik va jamiyatni ijtimoiy jihatdan
barqarorlashtirishga xizmat qilgan. G‘arb olimlari, jumladan, Annemari Shimmel,
Fritz Mayer, Devin Deves, va boshqalar bu tasavvuf ta’limotlarini keng o‘rganib,
ularning universalligi va ahamiyatini yuqori baholashgan. Masalan, Shimmelning
“Mystical Dimensions of Islam” asari tasavvufning mohiyati va uning ijtimoiy
hayotdagi o‘rnini chuqur tahlil qiladi. Mutasavvuflar yaratgan ta’limotlar ilmiy-
falsafiy qarashlar, madaniy an’ana va adabiyotning rivojiga katta hissa qo‘shdi.
Ahmad Yassaviy, Baxoviddin Naqshband va Najmiddin Kubroning ilmiy ishlari
bugungi kunda ma’naviy yetuklik va axloqiy qadriyatlarni shakllantirishda asosiy
manba sifatida xizmat qilmoqda.
Tasavvuf ta’limotlari insoniyatga axloqiy va ma’naviy komillikka
erishishning amaliy yo‘lini ko‘rsatadi. Ahmad Yassaviy, Baxoviddin Naqshband va
Najmiddin Kubroning ma’naviy merosi bu yo‘nalishda alohida ahamiyatga ega. Bu
24

ta’limotlar zamonaviy ta’lim tizimiga integratsiya qilinsa, u jamiyatni axloqiy
jihatdan boyitishga, yosh avlodni yetuk insonlar sifatida tarbiyalashga, shuningdek,
dunyoqarashni kengaytirishga yordam beradi. Tasavvufning amaliy tamoyillarini
targ‘ib qilish va ularni jamiyat hayotiga keng joriy etish orqali biz insoniy
qadriyatlarni yuksaltiruvchi, tinchlik va barqarorlikni ta’minlovchi jamiyatni
shakllantirishga erishishimiz mumkin. Shu bois, tasavvuf merosini o‘rganish va
undan ilhom olish bugungi va kelajak avlod uchun beqiyos ahamiyat kasb etadi.
XULOSA
Tasavvuf ta’limoti o‘zining ma’naviy boyligi, axloqiy qadriyatlari va inson
ruhiyatiga qaratilgan chuqur tahlillari bilan islom olami hamda jahon
25

madaniyatining ajralmas qismiga aylangan. Ahmad Yassaviy, Baxoviddin
Naqshband va Najmiddin Kubro kabi buyuk mutasavvuflarning ilmiy va ruhiy
merosi bugungi kun jamiyatida ma’naviy yuksalish va axloqiy tiklanishda muhim
manba hisoblanadi. Ahmad Yassaviy o‘zining “Devoni hikmat” asari orqali turkiy
xalqlarning ma’naviy-madaniy rivojlanishiga beqiyos hissa qo‘shgan. Uning ijodi
oddiy xalq tilida yozilganligi sababli keng omma orasida mashhur bo‘lib,
insoniylik, sabr-toqat, va poklik kabi qadriyatlarni targ‘ib qilgan. Baxoviddin
Naqshband “Dil-ba-yor-u, dast-ba-kor” tamoyili orqali insonning ichki va tashqi
faoliyatini uyg‘unlashtirishni ta’kidlagan. Uning Naqshbandiya tariqati halollik,
mehnatsevarlik va axloqiy poklik kabi qadriyatlarni targ‘ib qilgan holda jamiyatni
barqarorlashtirishga qaratilgan amaliy ta’limotlarni ilgari surgan. Najmiddin Kubro
esa insonning ruhiy kamolotiga yo‘naltirilgan Kubroviya tariqatiga asos solgan. U
yaratgan ta’limotlar nafaqat mintaqaviy, balki xalqaro miqyosda tasavvuf
falsafasini boyitishda muhim o‘rin tutgan. Bu ulug‘ mutasavvuflarning ilmiy va
ma’naviy merosi zamonaviy ta’lim va madaniyat tizimiga tatbiq etilsa, yosh
avlodning axloqiy yetukligini oshirishga, ular orasida intellektual va ma’naviy
uyg‘unlikni shakllantirishga xizmat qiladi. Tasavvuf ta’limotlarining o‘rganilishi
va targ‘ib etilishi nafaqat tarixiy merosni saqlab qolishga, balki bugungi global
muammolarni hal qilishda ham o‘z ahamiyatini ko‘rsatadi. Ular orqali tinchlik va
barqarorlikni mustahkamlash, insoniyatni birdamlikka chaqirish va ma’naviy
tiklanishni amalga oshirish mumkin. Shu boisdan, Ahmad Yassaviy, Baxoviddin
Naqshband va Najmiddin Kubroning merosini o‘rganish bugungi kunning dolzarb
vazifalaridan biri hisoblanadi. Ularning ta’limotlari jamiyatning axloqiy va
ma’naviy rivojlanishiga katta hissa qo‘shishda davom etmoqda va kelajak avlod
uchun yo‘lboshchi bo‘lib qoladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
26

1. Abdurasulov Shahzod, Kubroviya tariqati va allomalari merosi to‘g‘risidagi
xorijiy tadqiqotlar tahlili // So’ngi ilmiy tadqiqotlar nazariyasi. 7-jild, 5-son,
Respublika ilmiy-uslubiy jurnali, 13.05.2024, 226-227-betlar.
2. Boltaboyev, M. History of Religious Confessional Politics in the Soviet
Period // Theoretical & Applied Science. – 2020. – №. 6. – С. 668–671.
3. Dârâ Sukuh. Sefînetü’l-evliyâ, Leknev, 1862.
4. Fuat Köprülü. Türk Edebiyatında Đlk Mutasavvıflar, Ankara: Diyanet Đsler.
5. Hasan Hoca Nisârî. Müzekkir-i Ahbâb, Taşkent Birunî Şarkiyat Enstitüsü
Ktp., nr. 4282, vr.
6. Is‘hoqov, Mirsodiq Mirsultonovich, Alimova, Rahima Ruskulovna.
Arxivshunoslik, Toshkent, 2020. – 3-bet.
7. Okutman Sezai Gunesh. Ahmet Yesevi ve Eseri Hakkinda, Buca Egitim
fakultesi yanin organi, Dokuz Eylul Universitesi Otrak Zorlunlu derslar turk
dili bo‘lumi, 1993.
8. Schimmel, Annemarie. Mystical Dimensions of Islam, The University of
North Carolina Press, Chapel Hill, 1975. – 512 p. (P. 258).
9. Тешабаев, М. М. Формирование основ нравственной культуры
личности в образовательном процессе и гуманистическое
мировоззрение // Credo New , 2011. – №1. – С. 19.
10. И. Ҳаққул. Аҳмад Яссавий, Тошкент: Ғафур Ғулом, 2001.
27

O‘rta Osiyoning buyuk mutasavvuflar va ularning ilmiy merosi

Sotib olish