Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 71.1KB
Покупки 2
Дата загрузки 11 Май 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

184 Продаж

O‘rtа Оsiyoning IХ-ХII аsrlаr tаriхi tаriхshunоsligi

Купить
“ O‘RTА ОSIYONING IХ-ХII АSRLАR TАRIХI TАRIХSHUNОSLIGI ” Mundarija: Kirish ……..……………..……………..…………………………………………………………….. …….…. 2-5 I bob. O‘rta Оsiyoda IX - XII asrlar da uyg‘onish davri tarixining o‘rganilishi ……..……………..……………..…………….……..……………..……………..………..…. 6-14 1.1. IX - XII asrlarda O‘rta Osiyoda uyg‘onish davrining tarixiy shart-sharoiti .... 6- 11 1.2. Mustaqil O‘zbekistonda va Xorijiy mamlakatlarida O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o‘rganilishi ……..……………..……………..……….….…. 12-14 II bob. O‘rta O siyoning IX - XII asrlar tariхi tarixshunosligini o‘rganishda manbalarining o‘rni ……..……………..……………..…………….……………………………….. 15-33 2.1. Arab tilida bitilgan manbalar ……..……………..……………..…………….………………. 15- 24 2.2. Arab lar dvridagi turli tillardagi tariхiy manbalarning umumiy хususiyatlar …….. ……………..……………..…………….……………………………………………... 25-33 Xulosa ……..……………..……………..……………….....................................................................….…. 34-35 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxatiʻ ……..……………..…………………….. 36- 38 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Tariximiz bizning milliy g uruʻ rimiz, shonli sharafimizdir. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov ʻ о zining “Yuksak ma’naviyat - yеngilmas kuch kitobida” “o z tarixini ʻ ʻ bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q” ʻ 1 , - deb ta’kidlashi bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini ʻ chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik. ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: ʻ “Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan ʻ qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch ʻ muassasa etib belgilash kerak”. O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan ʻ olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni ʻ o z kuchi va irodasi bilan еngib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos ʻ ʻ ʻ beradi 2 . Vatanimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng tariximizga bo‘lgan munosabat tubdan o‘zgardi. Zero o‘z o‘tmishini yaxshi bilgan undan to‘g‘ri xulosalar chiqargan xalqgina kelajak sari xotirjam qadam tashlay oladi. Mustaqillik yillarida tariximizga bo‘lgan e’tibor hukumat darajasigacha ko‘tarildi desak aslo xato bo‘lmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 - yil 27 iyuldagi “O‘z FA tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqidagi” qaroridan so‘ng haqqoniy tarixni yaratish, bu jarayonda birlamchi manbalarga asosiy e’tibor berish, qo‘yilgan muammolarni soha mutaxassislari tomonidan hal etilishi, mavjud muammolar yechimini ilmiy asoslash borasida anchagina ishlar amalga oshirildi. Ushbu kurs ishida O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligi yoritib beriladi. 1 Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 . 2 Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- ʻ T .:2016,- B .5 2 O‘rta Osiyo tarixini, jumladan IX-XII asrlar tarixini o‘rganish turli davrlarda ayniqsa, XIX asr ikkinchi yarmidan rus tarixchilari, keyin Sho‘ro davri tarixchilari tomonidan amalga oshirilib borildi. Lekin bu davrlarda ayniqsa sho‘ro davrida tarixni bir tomonlama sinfiylik nuqtai-nazaridan yoritish avj oldi. IX-XII asrlar O‘rta Osiyo siyosiy tarixini qanday g‘oya, mafkura, usullar vasitasida yoritilganligini tahlil etish va tatqiq etish tarixshunoslik fani uchun juda muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari mustaqil O‘zbekistonda va xorij mamlakatlarda ushbu davrni yoritishdagi yutuq va kamchiliklarni tatqiq etish ham muhimdir. Mavzuning maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi IX-XII asrlarda O‘rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining eng samarali va so‘ngi usullari yordamida ochib berish, bu davr siyosiy hayotiga nisbatan turli davrlarda yashab ijod qilgan tarixchilar ya’ni, XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi tarixchilar-olimlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar, XX asr 20-yillaridan shu asrning 80-yillari oxirlarigacha qilingan tadqiqotlar, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ishlar, shuningdek, XIX asr oxirlaridan xorij mamlakatlarida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar ular tomonidan bildirilgan fikr va mulohazalarini tatqiq etish va tahlil etish va shu orqali tarixshunoslik fanining yanada rivojlanishiga hissa qo‘shishdan iboratdir. IX-XII asrlarda O‘rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligini yoritib berishda biroz e’tibordan chetda qolgan muammolarni topish va uni tarixchilar e’tiboriga havola etish ishning asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Mavzuning vazifalari O‘rta Osiyoning IX- XII asrlar siyosiy hayotini turli tuzum va jamiyatlarda qanday nuqtai-nazardan yoritilganligini o‘rganish, turli g‘oya va mafkuralarning tarix fani taraqqiyotiga ijobiy va salbiy ta’sirini o‘rganish, IX-XII asrlar O‘rta Osiyo siyosiy hayoiti tarixini yoritish ishlariga eng muhim darajada hissa qo‘shgan olimlarning tadqiqot ishlarini tahlil qilishdan iboratdir. Mavzuning o rganilganlik darajasiʻ . O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi ustida eng muhim tadqiqot ishlarini olib borgan olimlar qatoriga V. 3 V. Grigorev 3 , V. V. Bartold 4 , turkmanistonlik tarixchi S. G. Agajanov 5 , Ye. A. Davidovich 6 , B. D. Kochnyev 7 , qirg‘izistonlik tarixchi O‘. Q. Qoraev 8 , ozarbayjon tarixchisi Z. M. Bunyodov 9 , M. N. Fyodorov 10 , K. Kaen 11 , O. Pritsak 12 , T. Rays 13 , K. E. Bosvort 14 , turkiyalik tarixchilar E. Merkil 15 , U. S. Hunkan 16 , M. A. Koymen, I. Kafesoglu, O. Turan, A. Sevim, H. N. Orkun, tojikistonlik tarixchilardan N. B. Najotova, Ali Mahmudiy A’lamiy, S. K. Mullajonov, o‘zbekiston tarixchi B. H. Mahmudov kabi tarixchilarni kiritishimiz mumkin.Kurs ishining predmeti va ob’ekti. Tadqiqot ob’ekti va predmentiga O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar davri tarixi tarixshunosligiga oid Arab tildagi manbalar hamda xorijiy mamlakatlarda olib borilgan barcha tadqiqot ishlari. Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari. Kurs ishini o‘rganish va tahlil qilishda dialektikaning umumfan - mantiqiy, tizimli yondashuv va analiz-sintez 3 В. В. Григорьев. “Караханиды в Мавераннахре по Тарихи Мунаджимбаши в османском тексте” // ТВОРАО. – СПб., 1874. 4 В.В.Бартольд. “Туркестан в эпоху монгольского нашествия”. Соч. т. I. Изд. “Восточной литературы”, М, 1963.; shu muallif: В. В. Бартольд, “Работы по истории востоковедения”. Соч. т. IX. Изд. “Наука”, М, 1977.; shu muallif: В.В.Бартольд. “Общие работы по истории Средней Азии”. Соч. т. II. ч. 1. Изд. “Восточной литературы”, М, 1963. shu muallif: В. В. Бартольд. “Тюрки; Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии”. Алматы, Изд. “Жалын”. 1998. shu muallif: В. В. Бартольд, “Работы по источниковедению”. Соч. т. VIII. Изд. “Наука”, М, 1973. 5 С.Г.Агаджанов. “Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии в IX-XIII вв”. Ашхабад, Изд. “ЫЛЫМ”, 1969.; shu muallif: “Сельджукиды и Туркмения в XI-XII вв.”. Ашхабад, Изд. “ЫЛЫМ”. 1973.; shu muallif: “Восстание огузов 1156 г. и падение Восточно-Сельджукского государства”. Ашхабад, 1956. 6 Давидович Е.А. “Нумизматические материалы для хронологии и генеалогии среднеазиатских Караханидов”// Труды ГИМ. Вып. XXVI. М. 1957.; shu muallif; “О двух караханидских каганатах”// Народы Азии и Африки. №1. 1968. o‘sha muallif; “Клад саганианских монет второй четверти XI в. как исторический источник”// ППВ-1968. М. 1970. 7 Б.Д.Кочнев. Нумизматическая история Караханидского каганата (991-1209 гг.). Часть I. М. «София», 2006. shu muallif:”К истории денежного обращения в Средней Азии вXI-XII вв”. // ИМКУ. Вып. 12. Ташкент. С.170-175. 1975. shu muallif: Находки монет конца X — начала XIII вв. на Афрасиабе”// Там же. С. 69-76. 1975. shu muallif: “Заметки по средневековой нумизматике Средней Азии”. Часть1 (Саманиды, Караханиды, Джаниды) // ИМКУ. Вып. 14. Ташкент. С. 120-131. 1978. 8 Караев О.К. “История Караханидского каганата (X-нач.XIII вв)”. – Ф.,1983. shu muallif; “Арабские и персидские источники IX-XII вв.о киргизах и Киргизии”. – Ф.,1968. 9 Буниятов З.М. “Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов”.(1097-1231) . М. 1986. Садр-ад-дин Али ал- Хусайни. Ахбар ад-даулат ас-селджукиййа (зубдат ат-таварих) фи ахбор ал-умара ва-л мулук ас- селджукиййа). Издание текста, перевод, введение, примечания и приложения З.М. Буниятова. М., 1980. “Гарс ан-Ни'ма ас-Саби и Камал ад-дин ибн Фувати об истории Караханидов”// ППВ-1974. М. 1981. 10 Федоров М.Н. “Редкий караханидский дирхам из Афрасиаба”// С А. 1972. №3. shu muallif:“Политическая история Караханидов в конце X — начале XI в”. // НЭ. Т. X. М. 1972. shu muallif:“Политическая история Караханидов в конце первой и во второй четверти XI в”. // НЭ. Т. XI. М. 1974. shu muallif: “К вопросу об исторических судьбах дихканов при Караханидах”// СА. 1975. №1. 11 C. Cahen. “The historiography of the Saljuqid period. HME. London, 1962. 12 O.Pritsak .“Karachanidi sene streifragen // Oreins. 1950. Vol. 3. - №2. 13 T. T. Rice. “The Seljuks in Asia Manor”. London . 1961. 14 К. Э. Босворт. “Мусулманские династии”. Москва. Изд. “Наука”. 1971. 15 E. Mercil. “Gazneviler Devleti tarihi”. Ankara, 2007.; yana o‘zi; “ К irman seljuklulari”. Ankara, 1989.; yana o‘zi; “Seljuklularda hukumdarlik alametleri”. Ankara, 2007. 16 Omer Soner Hunkan. “Turk hakanligi”. Istambul, 2007. Omer Soner Hunkan. “Turk hakanligi”. Istambul, 2007. 4 uslublari hamda maxsus tarixiy - tarixiy-genetik, xronologik va tarixiy qiyoslash uslublaridan foydalanildi. Shuningdek, tarixiy bilmoqning xolislik, sababiylik (determinizm), tarixiylik va tizimlilik (sistemali) tamoyillaridan ham foydalanildi. Turli manba va ma’lumotlarni tahlil qilishda ularga qiyosiy va tanqidiy nuqtai nazardan yondashildi. Davr xususiyatlarini nazarda tutgan holda voqealar tarixiylik, tadrijiylik, sivilizatsion yondashuv usullari asosida umumlashtirildi va tahlil etildi. Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishi IX-XII asrlarda bo lganʻ voqealarni o z ichiga olgan. ʻ Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi kirish, ikkita bob, 4 ta bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʻ 5 I BOB. O‘RTA ОSIYODA IX - XII ASRLAR DA UYG‘ONISH DAVRI TARIXINING O‘RGANILISHI. 1.1. IX - XII asrlarda O‘rta Osiyoda uyg‘onish davrining tarixiy shart- sharoiti. Movarounnahr va Xuroson hududlarida IX-XII asrlarda yuz bergan musulmon uyg‘onish davri xususida XX asr xorij olimlaridan A. Mets, E. Bosvfort, S. Len-Pul, A.Tryunebaum, vatanimiz olimlaridan G. A. Pugachenkova, M. Ye. Masson, M. Xayrullayev, A. Irisov, U. Karimov, H. Hasanov, F. Sulaymanova va boshqalar tadqiqotlari alohida e’tiborga sazovordir. Mustaqillik yillarida mazkur davrda faoliyat ko‘rsatgan ko‘plab buyuk vatandoshlarimizning ilmiy meroslari chuqur o‘rganilishi boshlandi. Ularning tavallud yoshlari keng nishonlandi. “Ma’naviyat yulduzlari”, “Buyuk allomalar, siymolar” va boshqa shu turdagi qator kitoblar chop etildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov farmoni bilan XI asrda faoliyat ko‘rsatgan Xorazm Ma’mun Akademiyasi faoliyati qayta tiklandi. Fanda “Uyg‘onish davri” deb ataladigan davr G‘arbiy va Markaziy Yevropa mamlakatlarda XIV-XVI asrlardagi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalash uchun ishlatilgan. Birinchi marotaba “uyg‘onish” atamasini XVI asr italyan rassomi va tarixchisi J. Vazari o‘z asarlarida ishlatadi. “Uyg‘onish”, “uyg‘onish davri” atamalari XIV-XVI asr ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish mohiyatini ochib bermasdan, ko‘proq antik davr merosini, ya’ni antik madaniyatga o‘xshash madaniyatni qaytadan “tirilishi”, “uyg‘onishi” ma’nosida ishlatila boshlandi. Keyinchalik fanda bu atama keng qo‘llanila boshlandi. Shu ma’noda ko‘pchilik tadqiqotchilar IX-XII asrlar O‘rta Osiyo xalqlari tarixida madaniyatning rivojlanishini o‘ziga xos xususiyatlarni ham “uyg‘onish” davri deb atalishi yuqorida qayd qilinganidek, shartlidir deb hisoblaydilar 17 . Bu hol o‘z navbatida arab tili va yozuvini Movarounnahrda keng yoyilishiga imkoniyat yaratib berdi. Ammo VIII asr oxiri IX asr boshlarida bo‘ysundirilgan xalqlarni mutloq itoatda saqlab turish nafaqat xalifalik markazi ma’murlariga, balki o‘lkalarga tayinlangan noib uchun ham tobora qiyinlasha bordi. 17 Sagdullayev A., Ergashev F. O‘zbekiston tarixi fani bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. – T., Yangi asr avlodi, 2009. –B. 99. 6 IX asrning oxirgi choragida Movarounnahr Somoniylar qo‘l ostiga o‘tib, mustaqillikni yanada mustahkamlab oladi. Somoniylar sulolasining eng yirik vakillaridan biri bo‘lmish Ismoil Somoniy kuchli davlat tuzishga harakat qiladi va bu ishni muvaffaqiyatli ravishda uddasidan chiqadi. Somoniylar o‘z davlatlarini o‘zlarigacha bo‘lgan sharq davlatlarining boshqaruv an'analarini chuqur o‘rgangan holda, ularga suyanib, zamon talablarini hisobga olgan holda o‘zgartirishlar kiritib boshqarishga harakat qildilar. Movarounnahr deb ataladigan hududda mustaqil davlatlarning tashkil topishi ularda siyosiy barqarorlik, iqtisodiy rivojlanish va madaniy hayotning ravnaqiga katta ta’sir ko‘rsata boshladi. Buxoro, Samarqand, Urganch va Marv kabi shaharlar ilm-fan va madaniyat markazlari sifatida shakllanib, rivojlana boshladi. O‘rta Osiyoda IX-XIII asr boshlarida Somoniylar, Qoraxoniylar, G‘aznaviylar va Xorazmshohlar davlatlari hukm surdilar. Bu davlatlar xalqaro maydonda o‘z mavqei va tutgan o‘rni jihatidan katta e’tibor va nufuzga ega bo‘ldilar. Ahmad, Nasr, Ismoil Somoniy, Alptakin, Mahmud G‘aznaviy, Tog‘rulbek, Sulton Sanjar, Otsiz, Takash singari tadbirkor va uzoqni ko‘ra oladigan davlat arboblari davrida O‘rta Osiyoda hayotning barcha jabhalarida yuksalishlarga erishildi, davlat hokimiyati mustahkamlandi, nisbatan tinchlik, osoyishtalik va barqarorlik vujudga keldi. Tarixchi Abu Mansur as-Saolobiyning Somoniylar Buxorosiga bergan ta’rifi butun O‘rta Osiyo davlatlarining IX-XII asrlardagi ahvoliga tegishlidir: “...shonshuhrat makoni, saltanat ka’basi va zamonasining ilg‘or kishilari jamlangan, yer yuzi adiblarining yulduzlari porlagan hamda o‘z davrining fozillari yig‘ilgan (joy) edi”. O‘rta Osiyo hukmdorlari ilm ahli bilan yaqinlashdilar, mamlakatni boshqarishda ularning bilimi va maslahatlaridan foydalandilar. Hukmdorlarning aksariyati bu davrda o‘z saroylarida olim, shoir va usta san'atkorlar, turli sohalar bo‘yicha qimmatbaho kitoblarni to‘plashga odatlandilar. Arablar Xuroson, Movoraunnahr va Xorazimni bosib olgach, hamma yerda bo‘lgani kabi o‘lkamida xam qattiqqo‘llik bilan yurtni arablashtirish siyosati olib bordilar. Bu borada islom dini, Quonikarim ustalik bilan foydalanildi. O‘lkada 7 islom dini bilan birga qatorda arab tili davlat tili, islom dini tili va fan tili darajasiga ko‘tarildi. Mahalliy tilda yozilgan asarlar yo‘q qilindi, yerli bilimdonlar quvg‘in ostiga olindi. Arab tilini, islom dini Quroni karimni yaxshi egallagan va bilgan shaxslarning jamiyatdagi o‘rni nufuzi oshdi. Bu arab tilga va Xorazmda ham xatto o‘z ona tiliga nisbatan arab tilini yaxshi bilgan tolibi ilmlar borgan sayin ko‘payib bordilar. Arab tili va islom dini bo‘yicha mukammal bilim va malakaga ega bo‘lganlar arab xalifaligining markaziy shaharlariga borib o‘qishni odat tusiga, an’anaga aylantirdi. Damashq, Qohira, Bag‘dod, Kufa, Basra va boshqa shuning singari katta shaharlarda Movoraunnahr va Xorazmdan borib fan, madaniyat taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘shgan avlod-ajdodlarimiz soni borgan sayin ko‘payib bordi. Xususan, bu borada Bag‘dod shahri Sharqning ilm-marifat markazi sifatida katta ahamiyat kasb etdi. IX asrda bu shaharda “Bayt-ul-xikma” (“Donishmandlar uyi”) - Sharqning fanlar akademiyasi tashkil etildi. Xuddi shunga monand X asr oxirlarida Xorazmdan podsho Ma’mun ibn Ma’mun davri (995-997)da (Donishmandlar uni) tashkil etildi. Urganch tashkil etilgan bu “Bayt-ul-hikma” -“Ma’mun akademiyasi” (Xorazim akademiyasi) deb nomlanadi. Bag‘dod va Urganchdagi “Donishmandlar uyi”da o‘z vaqtida nomlari dunyoda mashhur ulug‘ alloma va mutafakkirlar tahsil ko‘rganlar. Ular orasida Ahmad Farg‘oniy, Al Xorazmiy, Beruniy, ibn Sino, ibn al-Xammor, Abu Saxl Masixiy, ibn Iroq kabi ulug‘ va buyuk zotlarning nomlari bor. Movoraunnahr va Xorazmda IX-XII asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda yuz bergan ijobiy yutuqlar va mutaffakkirlar haqida gap ketgan, ana shu yutuq va mutaffakkirlarning asosiy omili va sababchisi bo‘lgan markazlashgan mustaqil davlatning vujudga kelganligini nazar-etibordan qochirmasligimiz kerak, albatta. O‘z mavqei va tutgan o‘rni jihatidan xalqaro maydonda katta e’tibor va nufuzga ega bo‘lgan Markaziy Osiyodagi somoniylar, qorahoniylar, g‘aznaviylar, Tug‘rulbek, Sulton Sanjar Anushtegin, Otsiz, Takash singari tadbirkor va uzoqni ko‘ra oladigan davlat arboblari davrida har tomonlama rivojlanib, madaniy tarqiyotda muffaqiyatlarga erishdilar. 8 Chunki bu hukumdorlar davrida mamlakat davlat mustahkamlandi, nisbatan tinchlik, osoishtalik va barqarorlik vujudga keldi. Natijada moddiy ishlab chiqarish rivoj topdi, hunarmandchilik va savdo taraqqiy etdi, madaniyat gurkirab o‘sdi. Bu davrda «Buyuk ipak yo‘li»ning o‘rni va ahamiyati oshdi, hunarmandchilik va savdo-sotiq rivoj topgan obod va ko‘rkam shaharlar vujudga keldi. Buni shundan ham bilish mumkin al-Muqaddasiyning yozishicha (985 yilda yozgan) 830-933 yillarda Xorazmda 13 shahar mavjud bo‘lgan bo‘lsa, yarim yildan so‘ng shaharlar soni 33 taga yetgan. Bular: Kos, Gardmon, Oyxon, Orzaxiva, No‘qfog‘, qardor, Mizdakxon, Jashira, Sadvor, Zardux, Borategin, Madmimiya (Jayxun daryosining o‘ng sohilida), Jurjoniya , Raxushmison, Madanisan, Xiva , Kardaran, Hazorasp, Jig‘arband, Joz, Darg‘on, Jit, Kichik Jurjoniya, ikkinchi Jit, Safdor, Nuzvor, zamaxshar, Ruzun, Vazirmand, Vaskaxankas Andarosgondir. Muqaddasiyning so‘zlariga qaraganda, Xorazm aholisi aql-zakovatli, fikr ilimni egallagan marifatli kishilar bo‘lganlar. Xalifalik shaharlarida fiqh, adabiyot, Quronni o‘rganish sohasida shogirdi bo‘lmagan xorazmlik imom (bu yerda yirik olim ma’nosida) kamdan-kam uchragan. IX-XII asr ma’naviy hayotida islom dini muhim o‘rin egallaydi. Bu davrda musilmon Sharqida keng tarqalib, jahon dini darajasigacha ko‘tarilgan islom dini va shariat musulmon dunyosining mafkurasiga aylandi. Arab xalifaligining fotihlik siyosati natijasida o‘zining barcha haq-huquqlaridan ajralib, madaniyati oyoq osti qilingan Movaraunnahr aholisi o‘z e’tiqodi va xat savodidan mahrum bo‘lib, islom dini qabul qilishga, shariay ahkomlarini bajarishga, shunindek arab tili va yozuvini o‘rganishga majbur bo‘ldi 18 . Ko‘p vaqt o‘tmay e’tiqodli xalq o‘ziga yod bo‘lgan arab imlosida xat-savod chiqarishga kirishdi. Movaraunnahr ahaolisining murakkab arab imlosini o‘zlashtirib, xat-savodli bo‘lishi uchun arabiy tilni mukammal o‘rganib, bu o‘zga tilda asarlar yarata oladigan olim va mutaffakkirlarning yerli xalq orasida yetishib chiqishi uchun qariyb bir yarim asr, ya’ni besh avlodning umri sarf bo‘ldi. 18 Shamsutdinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O‘. Vatan tarixi. 1-qism. – T., Sharq, 2010. – B. 422. 9 Renessans, ya’ni Uyg‘onish faqat Yevropa hodisasi emas. Dunyo madaniyatini yaxlit olib o‘rgangan olimlarning ishlari shuni ko‘rsatdiki, Osiyo markazida joylashgan Movarounnahr, Xuroson va Eronda Italiyaga qaraganda bir necha asr oldin (IX-XII) ulkan madaniy ko‘tarilish yuz bergan, ilm-fan, falsafa, adabiyot kuchli rivojlanib, ilg‘or insonparvarlik g‘oyalari jamiyat fikrini band etgan, aqliy va ijodiy faollik gurkiragan. Bu davr dunyo ilmida “Musulmon Renessansi” (A. Mets) yoki “Sharq Uyg‘onishi” (N. I. Konrad) nomi bilan atalib kelinmoqda 19 . Sharq Uyg‘onish davrida Yevropa Uyg‘onish davrining asosiy belgilari mujassam: jo‘shqin ijodiy faoliyat, ulkan bunyodkorlik ishlarining amalga oshirilgani, aqlni hayratga soluvchi bemisl asarlarning yaratilgani shundan dalolat beradi. Sharq Uyg‘onish davri ham ulug‘ allomalar, qomusiy bilim sohiblari, mashhur mutafakkirlarni yetishtirdi. Aniq fanlar sohasida Muhammad Xorazmiy, Abu Bakr Roziy, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al-Farg‘oniy, Umar Hayyom, Mirzo Ulug‘bek jahonshumul kashfiyotlar qildilar. Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Ibn Rushd, Muhammad G‘azoliy, Nasafiy Aziziddinlarning falsafiy asarlari tafakkur xazinasini boyitdi, olam, odam va jamiyat yaxlitlikda tadqiq etilib, yangi qonuniyatlar ochildi, aqliy bilim ufqlari kengaydi, fozil jamiyat va komil inson nazariyasi chuqur ishlab chiqiddi. Movaraunnahr va Xurosonda xalifalik hukmronligi tugatilib, mustaqil Somoniylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar, G‘aznaviylar va Xorazmshohlar davlati qaror topgach, islom ta’limoti, shariat ahkomlari va ilmu ma’rifatga yanada e’tibor kuchaydi. Markaziy shaharlarda qator masjid va madrasalar qad ko‘tardi. Manbaralardan ma’lum bo‘lishicha, dastlabki madrasa Buxoroda X asrda shaxarning Kovushdo‘zlar timi yaqinida bino qilingan. U Farjak madrasasi deb yuritilgan. XII asrda bu esa Buxoroning Darvoza mahallasida hatto qonunshunoslar uchun maxsus “Faqihlar madrasasi” qurilgan. Bungay oily dorilfunun asosan islom dini ta’limotining asosiy manbalari: Qur’oni Karim, Hadisi sharif va arab tilining mukammal o‘rganishga katta e’tibor bergan. Shariat ahkomlari har tomonlama 19 O‘zbek Milliy Ensiklopediyasi. – T., Qomuslar bosh tahririyati, 2005. – B. 344. 10 chuqur o‘rgatishda “Tavsir”- Qur’oni Karimning sharhlari juda boy va qimmatli manba hisoblangan. Fiqh fani (islom huquqshunosligi) axloq va shariat ahkomlari borasida mukammal ma’lumot beradi. Islom dini ta’limotining ravnaqi va targ‘ibotining kengayishida, ayniqsa Buxoro shaxri markazga aylandi. Buxoro madrasalaridan juda ko‘p yetuk fiqhshunos olimlar, odil qozilar, zohid imomlar yetishib chiqadi. Shu boisdan Buxoro IX asrdan boshlab “Qubbat ul-islom” - “Islom dinining gumbazi” nomi bilan shuhrat topadi. Biroq hukmdor tabaqa mamlakatni idora qilishda imkoni boricha islom dinidan mafkuraviy qurol sifatida foydalaniladi. Mafkuraning barcha sohalari islomga tobe qilinib, zardushtiylik e’tiqodi qoldiqlariga qarshi shavqatsiz kurash olib boriladi. Mehnatkash aholi ustidan zabr-zulm zo‘rayib, har qanday hurfikrlilik ta’qib ostiga olinadi. Buning oqibatida zuhmatkash xalqning tashvish azobi ortib, hayoti g‘oyat og‘irlashdi. Tarix shohidlik beradiki, eramizning I ming yilligini oxirlariga kelib O‘rta Osiyo sharq tafakkuri olamining markaziy o‘lkalaridan biri bo‘lib qoldi. Buxoro, Samarqand, Marv, Urganch, Xo‘jand kabi shaharlarda “Bayt ul-Xikma” (Donishmandlar uyi) lar shakllanadi. Bu davrdan boshlab O‘rta Osiyolik ko‘plab ilm daholari Yunon va Hind ilmiy merosini tarjima qildilar, ularga sharhlar yozdilar, ularni ilmiy nazariyalarini davom ettirdilar va yangidan-yangi fanlarga asos soldilar. IX-X asrda O‘rta Osiyoda aniq va tabiiy fanlar matematika, fizika, astronomiya, geografiya, meditsina, geodeziya, tabiatshunoslik, kimyo, minirologiya kabi fanlarni o‘rganuvchi fanlar akademiyasi Xorazmda (Urganchda) Shox Ma’mun - II tomonidan tashkil etiladi. Akademiyaga Abu Rayhon Beruniy rahbarlik qiladi. U bilan birga Abu Ali ibn Sino, Abu Saxl Masixiy, Abulxasan Xammor kabi taniqli olimlar ijod qildilar. XI-XII asrlarda Farg‘oniy, Xorazmiy, ibn Sino, Kindiy, ibn Rushd kabi fan allomalarining ko‘plab ilmiy asarlari lotin tiliga tarjima qilinadi. 11 1.2. Mustaqil O‘zbekistonda va Xorijiy mamlakatlarida O‘rta Osiyoning IX- XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o‘rganilishi. Mustaqil O‘zbekistonda O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi kam o‘rganilgan mavzulardan hisoblanadi. Qilingan ishlarning asosiy qismi darsliklar, o‘quv uslubiy qo‘llanmalardan iborat bo‘lib umumiy O‘zbekiston tarixining bir davri sifatida berib ketilgan. Ko‘pincha o‘zidan oldingi tadqiqotchilarning fikrlari yana takrorladi. Mavzuga oid alohida ilmiy ishlar barmoq bilan sanarli darajada kam qilingan. Mavzu bo‘yicha Sho‘rolar davrida ko‘pgina tadqiqotlar amalga oshirilgan edi lekin ularda o‘sha davr mafkurasi, tarixni yoritishda eskicha yondoshuvlar yaqqol namoyon bo‘ladi. Bugungi kunda esa O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini yangicha dunyoqarash bilan, yangicha uslubiy yondoshuvlar bilan yoritish muhim ahamiyatga egadir. Mustaqil O‘zbekistonda O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar o‘rganganlardan K. Sh. Shoniyozov, A. A. Asqarov, B. Ahmedov, A. S. Sagdullaev, A. Muhammadjonov, R. Murtazaeva kabi tarixchilarni tilga olishimiz mumkin. Lekin ushbu tarixchilarning ilmiy tadqiqot mavzulari bevosita O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi bo‘lmagan. Mustaqillik yillarida O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar tarixini o‘rgangan olimlardan Karim Shoniyozovdir. O‘zbek xalqining etnik shakllanish jarayoni yoritish K. Shoniyozovning asosiy tadqiqot mavzusi hisoblanadi. Ammo K. Shoniyozov o‘z tadqiqotlarida1 O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi keng yoritgani alohida diqqatga sazovordir. K. Shoniyozov O‘rta Osiyo hududida IX-XII asrlarda hukmronlik qilgan bir qator davlatlar jumladan, Qoraxoniylar, G‘aznaviylar 20 , Saljuqiylar, Xorazmshohlar hamda Qoraxitoylar davlatlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni ko‘plab manbalar va adabiyotlar asosida yoritib bergan. XI asr boshlaridan g‘aznaviylar va saljuqiylar o‘rtasida boshlangan siyosiy mojorolarning asl sabablari, bu kurashning oxir-oqibatda qanday yakunlangani, saljuqiylar siyosiy mavqeining mustahkamlanib Xuroson va Movarounnahr hududlarini birin-ketin zabt etishlari, shuningdek qoraxoniylarning g‘aznaviylar va 20 М . А . К o у m е n. Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi”. 1. Kuruluj devri. Ank а ra,2000. 12 saljuqiylar hamda qoraxitoylar bilan bo‘lgan munosabatlari, qoraxitoylarning qanday qilib Movarounnahr hududlarini qaramga aylantirishi masalalarini mohirlik bilan yoritib bergan. O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi bilan qiziqqan yana bir tadqiqotchilardan Nosir Muhammaddir. Nosir Muhammad o‘zining “Turon davlatlari va hukmdorlari” 21 deb nomlangan asarida O‘rta Osiyo shu jumladan, O‘zbekiston hududida faoliyat yuritgan davlatlar tarixiga to‘xtab o‘tadi. Nosir Muhammadning “Turon davlatlari va hukmdorlari” asari mustaqillik yillarida ikki marta nashrdan chiqdi. So‘ngi ikkinchi nashri tuzatish hamda to‘ldirishlar bilan 2013 - yilda amalga oshirilgan. Nosir Muhammad asarining bir qismi O‘rta Osiyo hududida IX-XII asrlar faoliyat ko‘rsatgan bir - qator davlatlar shu jumladan, Qoraxoniylar davlati, G‘aznaviylar davlati, Saljuqiylar davlati, Xorazmiylar davlati, Qoraxitoylar davlatlari tarixiga alohida - alohida to‘xtaladi. Muallifning ta’kidlashicha ushbu asarning yozilishiga asosiy turtki bo‘lgan bo‘lgan hodisa bu K. E. Bosvortning “Musulmon sulolalari” asari hisoblanadi. Muallif asarni yozishda K. E. Bosvortning “Musulmon sulolalari” kitobi namunasidan foydalanadi, ya’ni, asarning strukturaviy tuzilishi K. E. Bosvort kitobidan farq qilmaydi. Nosir Muhammadning “Turon davlatlari va hukmdorlari” kitobida huddi K. E. Bosvortning “Musulmon sulolalari” kitobidagi kabi davlatlar tarixi bayon etilganidan so‘ng davlatda hukmronlik qilgan hukmdorlarning xronologik tarzda shajarasi berib boriladi. Umuman olganda muallifning ushbu asari O‘rta Osiyoning qadimgi davrdan to XX asrgacha bo‘lgan davrda mavjud bo‘lgan deyarli barcha davlatlar tarixi shu jumladan, O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga oid qisqacha ta’rifdan iboratdir. Muallif bu borada IX-XII asrlar O‘rta Osiyo tarixshunosligida katta o‘zgarishlarni amalgam oshirgan deya olmaymiz. Nosir Muhammadning “Turon davlatlari va hukmdorlari” asari tanqidiy, tahliliy jihatdan ko‘rib chiqishni taqozo etadi 22 . So‘ngi vaqtlarda O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar tarixi bo‘yicha qilingan muhim ishlardan biri Mahmudov Behzod Hamidovich tomonidan himoya qilingan 21 N. Muhammad. “Turon davlatlari va hukmdorlari”. Toshkent. “Dizayn-press”. 2013. 22 М . А . К o у m е n. “Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi. Ш . Alp Arslan ve zamai. Ankara, 2001. 13 nomzodlik dissertatsiyasidir. Dissertatsiya mavzusi “Qoraxoniylar davlatchilik tizimining xususiyatlari” deb nomlanib akademik A. R. Muhammadjonov ilmiy rahbarligida O‘zbekiston Milliy Universitetida 2010-yilda himoya qilingan. Ushbu tadqiqot ishi mustaqillik yillarida Qoraxoniylar davlati tarixi bo‘yicha qilingan dastlabki yirik ilmiy tadqiqot ekanligi bilan muhim ahamiyatga egadir. Shuni alohida ta’kidlashimiz lozimki B. H. Mahmudov o‘z tadqiqotida bir-qator yangicha fikrlarni ilgari surgan. B. H. Mahmudov tadqiqotlari davomida V. V. Bartold, O. Pritsak, O. Qoraev kabi yirik tarixchilarning ayrim fikrlariga qo‘shilmaydi. Masalan Qoraxoniylar davlatiga asos solgan qabilalarni aniqlash, davlatning tashkil topish davrini aniqlash va boshqalar. U fikrlari ko‘proq K. Sh. Shoniyozov xulosalariga yaqinroq. B. H. Mahmudov o‘zining qator tadqiqotlarida1 O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayotida muhim rol o‘ynagan qoraxoniylar sulolasi tarixi bilan bog‘liq bo‘lg an muhim xulosalarini berib kelmoqda. B. H. Mahmudov o‘zi tomonidan o‘rganilgan mavzuning o‘rganilganlik darajasini to‘rt guruhga bo‘ladi: 1. XX asrning 20-yillarigacha bo‘lgan davrda olib borilgan tadqiqotlar. 2. Sho‘rolar hukmronligi davrida olib borilgan tadqiqotlar. 3. Mustaqillik yillarida olib borilgan hamda davom ettirilayotgan izlanishlar, tadqiqotlar va chop etilgan adabiyotlar. 4. Mavzuga oid xorijda amalgam oshirilgan tadqiqotlar 23 . 23 B. H. Mahmudov. “Qoraxoniylar davlatchilik tizimining xususiyatlari”. Avtoreferat. Tarix fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiyadan. O‘z MU. Toshkent. 2010. –B 4. 14 II BOB. O‘RTA ОSIYONING IX - XII ASRLAR TARIХI TARIXSHUNOSLIGI NI O‘RGANISHDA MANBALARINING O‘RNI . 2.1. Arab tilida bitilgan manbalar. O‘zbеkistоnning VII asr охiridan bоshlab, ХII asrgacha bo‘lgan tariхi ko‘prоq va dеyarli arab tilidagi yozma manbalarda yoritilgan va bu an’ana kеyinchalik ham Tеmuriylar davrigacha davоm etgan. Bu davrda yurtimiz avval arab хadifaligi tarkibida, so‘ngra Sоmоniylar, Qоraхоniylar, G‘aznaviylar, Хоrazmshоhlar davlatlarini bоshdan kеchirdi. Arab tilida vatanimiz tariхiga оid yozma manbalarni mualliflarning kеlib chiqishiga qarab, ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh - arab tilida ijоd etgan yurtimizdan chiqqan tariхchi va оlimlar. Bular Muhammad Musо al-Хоrazmiy, Abu Rayhоn Bеruniy, Mahmud Kоshg‘ariy, Mahmud Zamaхshariy, Abu Said Sam’оniy, SHahоbuddin Muhammad Nisоviy va bоshqalardir. Ushbu muarriхlar asarlarida оna vatanga muhabbat alоhida namоyon bo‘ladi, bu ayniqsa Abu Rayhоn Bеruniyning “Оsоr ul-bоqiya” asarida хalqimiz qadimgi madaniyati to‘g‘risidagi ma’lumоtlarida alоhida ko‘zga tashlanadi. Ikkinchi guruh - хоrijlik оlimlardan ibоrat bo‘lib, ular yaratgan arab tilidagi asarlarida yurtimiz tariхi madaniyati, siyosiy-ijtimоiy hayoti yoritilgan. Ushbu mualliflarning eng yiriklari Abulhasan Madоiniy (vaf. 840-y), Abulabbоs al- Ya’qubiy (IХ asr), Abubakr al-Balazuriy, Ibn Хurdоdbеh (820 - taхm. 913), Abu Ja’far Tabariy (839-923), Ishоq al-Istahriy (850-934) va bоshqalardir. Mazkur muarriхlar yurtimiz hududini umummusulmоn оlami, arab хalifaligi bir qismi sifatida yoritganlar. Ular asоsan arab хalifalikni ikki qismga, ya’ni arab va a’jam - g‘ayri arabga ajratib o‘rganar edilar. Arablar tоmоnidan yurtimizga bеrilgan nоm Mоvarоunnahr - daryoning u yog‘idagi mamlakat mazmunini bildiruvchi jug‘rоfiy nоm bizgacha еtib kеlgan bo‘lib, asоsan arab mualliflari asarlarida istе’fоda etiladi 24 . 24 Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 61. 15 “Kitоb at-tariх” Ushbu arab tilida bitilgan qimmatli asar muallifi buyuk matеmatik Muhammad Musо al-Хоrazmiy (VIII asr охiri - IХ asr birinchi yarmi)dir. Biz uni birinchi O‘rta Оsiyolik tariхchi оlim dеb atashimiz mumkin. Chunki al-Хоrazmiy birinchilardan bo‘lib o‘zining “Kitоb at-tariх” (“Tariх kitоbi”) asarini yozgan. Ammо ushbu asar bizgacha mukammal hоlida еtib kеlgan bo‘lmasada, undan оlingan parchalarni so‘nggi davr tariхchilari Ibn an-Nadim, al-Ma’sudiy, at- Tabariy, Hamza al-Isfahоniylar o‘z asarlarida kеltiradilar. Bu kitоbni Abu Rayhоn Bеruniy o‘zining “Оsоr ul-bоqiya” asarida ham eslatadi. Mazkur asar хalifalik tariхiga оid ma’lumоtlardan ibоrat bo‘lgan 25 . “Kitоb al-surat al-arz” Mazkur asar ham al-Хоrazmiy tоmоnidan yaratilgan bo‘lib, yunоn оlimi Ptоlоmеyning jug‘rоfiyaga оid kitоbini arab tiliga tarjima qilgan va uni o‘zining yangi ma’lumоtlari bilan bоyitgan. “Kitоbi surat al-arz” (“Yer tasviri kitоbi”) asarida Kaspiy dеngizi yoki Хоrazm dеngizi haqida qimmatli ma’lumоtlar bоr. Ushbu tariхiy jug‘rоfiyaga оid asardagi O‘rta Оsiyoga оid ma’lumоtlar katta ilmiy ahamiyatga ega. Kitоbning 937-milоdiy, hijriy 428-yili ko‘chirilgan mo‘tabar qo‘lyozmasi yuizgacha еtib kеlgan bo‘lib, unga turli хaritalar chizib ilоva qilingan. Ushbu mo‘tabar qo‘lyozma matni 1926-yili sharqshunоs H.M.Mjik tоmоnidan Lеyptsigda nashr qilingan. Kitоbni o‘zbеk tiliga A.Ahmеdоv tarjima qilib, ilmiy sharhlar bilan 1983-yili chоp etgan 26 . “Kitоb al-mag‘оziy” Kitоb muallifi Madоiniy Abulhasan Ali ibn Muhammad (vaf. 840 y.) Arabistоn, Хurоsоn va Mоvarоunnahrning VII-VIII asr bоshlaridagi ijtimоiy- siyosiy tariхiga оid ikki yuzdan ziyod asar yozgan yirik arab tariхchi оlimidir. “Aхbоr al-хulafо”(“Хalifalar haqida хabarlar”), “Kitоb al-mag‘оziy” (“Urushlar haqida kitоb”), “Kitоb futuh ash-Shоm” (“Shоmning bоsib оlinishi haqida kitоb”), “Tariх al-buldоn” (“Mamlakatlar tariхi”) ana shu asarlar jumlasidandir. 25 Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 62. 26 Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 62. 16 “Kitоb al-mag‘оziy” Erоn, Afg‘оnistоn va O‘zbеkistоnning arablar istilоsi va VIII asrning birinchi yarmidagi siyosiy tariхi bo‘yicha muhim manbalardan hisоblanadi. Muarrifning tariхiy asarlari bizgacha еtib kеlmagan, lеkin ayrim parchalari Balazuriy va Tabariy asarlarida saqdanib qоlgan 27 . “Kitоb al-buldоn” Asar ijоdkоri al-Yaqubiy IХ asrda o‘tgan yirik gеоgraf tariхchi оlimdir. Ismi Abulabbоs Ahmad ibn Abu Yaqub ibn Ja’far ibn Vahb ibn Vadih al-Kоtib al- Abbоsiy bo‘lib, u yirik mansabdоr hоnadоniga mansubdur. Al-Yaqubiy Bag‘dоdda tug‘ildi, lеkin umrining ko‘p qismini Armanistоn, Хurоsоn, Falastin, Misr va Mag‘ribda o‘tkazdi. Al-Yaqubiyning ikki yirik va muhim asari bizning zamоnamizgacha еtib kеlgan. Biri ”Kitоb al-buldоn” (“Mamlakatlar haqida kitоb”), ikkinchisi esa “Tariх” nоmi bilan mashhurdir. ”Kitоb al-buldоn” (taхminan 891 - yilda yozilgan) to‘rt qismdan ibоrat. Asarda arablar qo‘l оstidagi mamlakatlarning gеоgrafik hоlati, yirik shaharlar va qal’alari, ahоlisi va uning asоsiy mashg‘ulоti, urf-оdatlari, o‘sha mamlakatdan оlinadigan хirоjning umumiy miqdоri haqida qimmatli ma’lumоtlar kеltiriladi. Ushbu asarning ikki mo‘tabar qo‘lyozmasi G‘arbiy Gеrmaniya kutubхоnalarida saqlanmоqda. Kitоbning arabcha matni gоllandiyalik mashhur sharqshunоs M.dе Guе (1836-1909) tоmоnidan 1892-yili Lеydеnda chоp etilgan. Al-Yaqubiyning ikkinchi asari “Tariх” umumiy tariх tipida yozilgan bo‘lib, SHarq mamlakatlari, shuningdеk O‘rta Оsiyoning VII-IX asrlardagi tariхi bo‘yiyaa muhim manbalardan biri hisоblanadi. Asar ikki qismdan ibоrat bo‘lib, Оdam Atоdan islоmgacha bo‘lgan va musulmоn mamlakatlari tariхlari, ya’ni o‘sha mamlakatlarda 873 yilgacha sоdir bo‘lgan vоqеalar bayon etilgan. “Tariх”ning arabcha matni 1883-yili gоllandiyalik оlim M.T.Хautsma (1851- 1943 y.) tоmоnidan chоp etilgan 28 . 27 Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 62. 28 Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 63. 17 “Kitоb futuh al-buldоn ” “Kitоb futuh al-buldоn”(“Mamlakatlarning zabt etilishi”) IХ asrda o‘tgan yirik gеоgraf va tariхchi оlimi Balazuriy (vaf. 892 y.)ning asaridir. Muarriх Madоiniyning shоgirdi bo‘lib, uning to‘la ismi Abubakr Ahmad ibn Yaхyo Jabir al-Balazuriy, asli erоnlik Abbоsiylardan al-Mutavakkil (847-861) va al-Musta’in (862-866) sarоyida tarbiyachi bo‘lib хizmat qilgan. Balazuriy ikki yirik asar “Kitоb futuh al-buldоn” va “Kitоb al-ansоb aо- sharif”(“Sharоfatli kishilarning nasablari haqida kitоb”ning muallifidir. “Kitоb futuh al-buldоn” arab istilоlari tariхi bo‘yicha eng yaхshi asarlardan biri hisоblanadi. Faqat shu asarda arablarning хalifa Usmоn (644-656) va uning Хurоsоndagi nоibi Abdullоh ibn Amr davrida Mоvarоunnahrga bir nеcha bоr bоstirib kirganliklari va Maymurg‘ni (Samarqand tumanlaridan biri) talab qaytganliklari haqida ma’lumоt bоr. Asarda arablar asоratiga tushib qоlgan mamlakatlar, ularning diqqatga sazоvоr shaharlari va оsоri-atiqalari, хalqi, pul muоmalasi, undiriladigan sоliklar, shuningdеk arab tilining jоriy qilinishi haqida ham qimmatli ma’lumоtlarni uchratamiz. “Kitоb futuh al-buldоn”ning qisqartirilgan tahriri еtib kеlgan, хalоs. Arabcha matni dе Guе tarafidan 1866-yili Lеydеnda chоp etilgan. Uning inglizcha tarjimasi (tarjimоnlar Хitti va Murgоttеn) ham bоr. Balazuriyning ushbu asarining to‘liq nusхasi Yoqut va Ibn al-Asir asarlari uchun manbalardan biri bo‘lib хizmat qilgan 29 . “Kitоb ul-хirоj” “Kitоb ul-хirоj” (“Хirоj sоlig‘i haqida kitоb”) asarining muallifi Abu Yusuf Yaqubdir (731-798). Bu qоnunshunоs оlimning to‘la ismi Abu Yusuf Yaqub ibn Ibrоhim Kufiydir. U asli Shоmning Kufa shahridan, imоm Abu Hanifaning (699- 767) shоgirdi, Abbоsiylardan al-Mahdiy (775-785) va Hоrun ar-Rashid (786-809) davrida Bag‘dоd qоzisi bo‘lgan. 29 Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 64. 18 “Kitоb ul-хirоj” asarida Arab хalifaligining VII-VIII asrlardagi ijtimоiy- iqtisоdiy ahvоli, хususan еr egaligi va undan fоydalanish kabi ijtimоiy masalalarni o‘rganishda qimmatli manba hisоblanadi. Хalifa Hоrun ar-Rashidning tоpshirig‘i bilan yozilgan bu asarda o‘rta asrlarda ahоlidan yig‘iladigan asоsiy sоliq - хirоj, uning turlari va miqdоri, to‘lash tartibi bayon etilgan. Bundan tashqari fеоdal mulkchilik, хususan kоrandalik tartibi, yirik еr egalarining shaхsiy хo‘jaliklarida qo‘l mеhnatidan fоydalanish haqida ham ma’lumоtlar mavjud. Asarning arabcha matni 1884 yilda Misrning Bulоq shahrida chоp qilingan. Uni Е.Fanyan fransuzchaga tarjima qilgan 30 . “Kitоb aхbоr ul-buldоn” Ibn al-Faqih “Kitоb aхbоr ul-buldоn” (“Mamlakatlar haqida хabarlar” asari bilan mashhur bo‘lgan tariхchi оlim. Uning to‘la ismi Abubakr Ahmad ibn Muhammad al-Hamadоniydir. Ushbu asaridan (taхminan 903-yili yozilgan) ma’lum bo‘lishicha, u хalifalardan al-Mo‘tadid (892-902) va al-Muqtafiy (902- 908)lar bilan zamоndоsh bo‘lgan. “Kitоb al-fihrist” muallifining so‘zlariga qaraganda, Ibn al-Faqih o‘z zamоnasining atоqli adiblaridan bo‘lib, naql-rivоyat va adabiyotni yaхshi bilgan. “Kitоb aхbоr ul-buldоn” asari siyosat, tariх va madaniy hayotga оid matеriallarga bоydir. Ibn al-Faqihning ayniqsa yirik shaharlar, Balх, Samarqand va bоshqalar haqida kеltirgan ma’lumоtlari nihоyatda qimmatlidir. “Kitоb aхbоr ul-buldоn”ning Ali ibn Ja’far ash-Shayzоriy tarafidan bajarilgan (1022) qisqa tahriri dе Guе tоmоnidan 1885-yili Lеydеnda chоp etilgan. Ushbu asarning mo‘tabar qo‘lyozmasi, aniqrоg‘i uning ikkinchi qismi, 1923- yili Mashhaddagi (Erоn) Imоm Rizо masjidi kutubхоnasidan tоpildi. Unda Erоn va Mоvarоunnahrning iqtisоdiy va tariхiy gеоgrafiyasiga оid diqqatga sazоvоr ma’lumоtlar bоr 31 . “Kitоb masоlik ul-mamоlik” Ushbu asar muallifi Ibn Хurdadbеh yoki Abulqоsim Ubaydullоh Хurdadbеh (820 - taх. 913) asli erоnlik bo‘lib, u оliy martabali mansabdоr хоnadоniga mansub 30 Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 64. 31 Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 64. 19 edi. Оtasi IХ asr bоshlarida Tabaristоn hоkimi bo‘lgan, Daylam vilоyatini bo‘ysundirib, хalifaning diqqat e’tibоrini qоzоngan. Ibn Хurdadbеh Bag‘dоdda o‘qigan va kеng ma’lumоt оlgan. U хalifa Mo‘tamid (870-892) davrida yuksak davlat lavоzimlarida turgan, dastlab nadim, so‘ng Erоnning g‘arbiy-shimоliy tarafida jоylashgan Jibal vilоyatida sоhib barid va-l-хabar (pоchta va razvеdka bоshlig‘i) lavоzimini egallagan. Ibn Хurdadbеh turli mavzuda, adab, tariх, gеоgrafichga оid o‘nga yaqin asar bitgan bo‘lib, ulardan eng muhimi “Kitоb masоlik ul-mamоlik” (“Yo‘llar va mamlakatlar haqida kitоb”) nоmli asari bo‘lib, u 846-yili yozib tamоmlangan. Asarning qisqartirilgan tahriri bizgacha еtib kеlgan va M. dе Guе tarafidan 1889-yili chоp qilingan. Ruscha tarjimasi (tarjimоn Nоila Vеliхanоva) 1986-yili Bоkuda chоp etilgan. Kitоb arab хalifaligi qo‘l оstidagi mamlakatlar, shaharlar, ularga bоriladigan yo‘llar, shaharlar va mamlakatlar оrasidagi masоfa, ahоlidan undiriladigan sоliq va jarimalarning miqdоri haqida qimmatli ma’lumоtlar kеltirilgan. Ayniqsa, qadimiy So‘g‘d shaharlaridan Kushоniya (Samarqand atrоfida jоylashgan), Samarqand, Ustrushana, Shahristоn (Ustrushana shaharlaridan), qadimgi SHоsh, Ispijоb (Sayram) shaharlarida ahоli o‘rtasida muоmalada bo‘lgan pul birligi, Nuh ibn Asad (vaf. 842) va Ahmad ibn Asad (819-846) davrida So‘g‘d va Farg‘оnaning umumiy ahvоli, Mоvarоunnahr va Farg‘оnada IХ asrda istiqоmat qilgan turkiy хalqlar haqidagi ma’lumоtlar bеnihоya qimmatlidir 32 . “Tari х i ar-rusul va-l-muluk” Bu asar avt о ri yirik q о musiy о lim Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy (836-923)dir. U Er о nning Tabarist о n vil о yatiga qarashli О mul shahrida tug‘ilgan, umrining ko‘p qismini Bag‘d о dda o‘tkazgan va shu е rda vaf о t etgan. Tari х chi х alifalikning ko‘p shaharlarini aylanib chiqqan, birmuncha vaqt Ray, Basra, Kufa, Suriya va Misrda turgan. Tabariy davrining k е ng ma’lum о tli kishilaridan bo‘lib, o‘ndan о rtiq kit о b yozib q о ldirgan. Musulm о n q о nunshun о slari о rasida mavjud bo‘lgan i х til о flar 32 Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 65. 20 bayon etilgan “Kit о b i х til о f al-fuqah о ” (“Faqihlar o‘rtasidagi i х til о flar haqida kit о b”), “Qur’оni karim” о yat о lri sharhiga bag‘ishlangan o‘ttiz (b о shqa ma’lum о tlarga qaraganda qirq) jilddan ib о rat “J о m е ’ al-bayon at-ta’vil al-Qur’оn” (“Qur’оn” so‘zlari ma’n о sining k е ng bayoni majmuasi”) va nih о yat, “Tari х i ar- rusul va-l-muluk” (“Payg‘ambarlar va p о dsh о hlar tari х i”) ana shular jumlasidandir. Tari х ilmi uchun eng muhimi so‘nggi asar his о blanadi. “Tari х i ar-rusul va-l-muluk” yoki qisqa n о mi “Tari х i Tabariy” asari umumiy tari х tipida yozilgan kit о b. L е kin mukammalligi va daliliy mat е riallarga b о yligi bilan b о shqa asarlardan tam о man al о hida ajralib turadi. Asarda о limning “yaratilishi”dan t о 912-913 yillarga qadar Arabist о n, Rum (Kichik О siyo), Er о n va Arab х alifaligi as о ratiga tushib q о lgan mamlakatlarda, shuningd е k O‘zb е kist о n hududida bo‘lib o‘tgan ijtim о iy-siyosiy v о q е alar hik о ya qilinadi. V о q е lar yilma-yil, х r о n о ligik tarzda bayon etilgan. Bu esa asardan f о ydalanishda ko‘p jihatdan qulaylik yaratgan. Tabariy mazkur asarini yaratishda yahudiy va х ristianlarning naql-riv о yatlari, S о s о niylar (224-651) s о ln о masi “ Х vaday namak” (“P о dsh о hn о ma”), al-V о qidiyning (747-823) “Kit о b ul- mag‘ о ziy” (“Urushlar haqida kit о b”), al-Mad о iniyning “Tari х i х ulaf о ” (“ Х alifalar tari х i”), Ibn Tayfurning (819-893) “Tari х i Bag‘d о d” (“Bag‘d о d tari х i”) kabi asarlardan k е ng f о ydalangan. L е kin u ko‘p h о llarda “Hadis ilmi” printsipiga ko‘ra, ayniqsa asarning qadimiy tari х iga bag‘ishlangan qismlarida b о shqa manbalardan о lingan dalil va ma’lum о tlarni aynan k е ltirgan. Kit о bning qadimiy tari х idan bahs yurituvchi qismlari ham ma’lum ilmiy qiymatga ega, chunki bularda bizgacha е tib k е lmagan manbalarda (riv о yatlar, “ Х vaday namak”, “Tari х i х ulaf о ” va b о shqalar) mavjud bo‘lgan qimmatli ma’lum о tlar, lavhalar saqlangan. “Tari х i ar-rusul va-l-muluk” musulm о n mamlakatlari, shuningd е k M о var о unnahrning VIII-I Х asr tari х i bo‘yicha as о siy va eng mo‘tabar manbalardan biri bo‘lib, tari х ilmining k е yingi taraqqiyotiga katta ta’sir o‘tkazgan. Mazkur asarning arabcha ikki х il (mufassal va qisqartirilgan) tahriri bo‘lgan, l е kin 21 bizgacha uning faqat qisqartirilgan tahriri е tib k е lgan va asar matni g о llandiyalik sharqshun о s M.YA. d е Gu е tarafidan 1879-1901 yillari 15 jildda nashr etilgan. Tabariy asarining f о rsiy tahriri ham b о r bo‘lib, u S о m о niy Abu S о lih Mansur ibn Nuhning (961-976 y.) vaziri, at о qli ilm-fan h о miysi al-Bal’amiy (vaf. 974 y.) t о m о nidan 963-yili yozilgan. Bal’amiy tahriri shunchaki о ddiy tarjima bo‘lib q о lmay, balki asarning qayta ishlangan va ayrim h о llarda yangi faktlar bilan b о yitilganidir. Unda, birinchidan, qisqartirilgan tahririda uchramaydigan ma’lum о tlar mavjud bo‘lib, ularni Bal’amiy Tabariy asarining to‘la nus х asidan о lgan. Ikkinchidan, Bal’amiy tahriri b о shqa manbalar as о sida yangi ma’lum о tlar bilan to‘latilgan. Tabariyning mazkur asaridan ay о im parchalar bir n е cha Yevr о pa tillariga tarjima qilingan. Uning to‘la fransuzcha tarjimasi G.Z о t е nb е rg t о m о nidan 1867- 1874 yillari Parijda nashr etilgan. Asarning f о rsiy va turkiy tarjimalari ham bo‘lib, ularning mo‘tabar qo‘lyozma nus х alari Sankt-P е turburg va T о shk е nt kutub хо nalarida mavjud. Bal’amiy tahririning matni to‘la tarzda Lak х nav, Kanpurda (1874, 1896, 1916) va T е hr о nda (1962, 1967) ch о p qilingan. “Tari х i ar-rusul va-l-muluk” asarining qo‘lyozma nus х alari MDH, Angliya, Turkiya, Er о n va Hindist о n kutub хо nalarida saqlanadi. T о shk е ntda, B е runiy n о midagi SHarqshun о slik instituti х azinasida arab tilidan to‘rtta mo‘tabar qo‘lyozmalari va o‘zb е k va uyg‘ur tillaridagi tarjimalari mavjud. Qisqartirilgan ruscha tarjima tarjim о n V.I.B е lya е v) 1987-yili T о shk е ntda “Ist о riya Tabari” ya’ni “Tabariy tari х i” n о mi bilan ch о p etildi 33 . “Kit о b al-mas о lik val-mam о lik” Ushbu n о mdagi е tti jildlik ulkan asarni vatand о shimiz, davlat arb о bi va о lim Jayh о niy (870-942 yilda hal о k bo‘lgan) yoki Abu Abdull о h Muhammad ibn Ahmad ibn Nasr al-Jayh о niy yaratgan. U Bu хо r о da S о m о niylar davlatida katta о bro‘ga ega bo‘lib, 914 yildan hayotining ох irigacha vazir bo‘lib х izmat qilgan. 33 Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 65-67. 22 О limning as о siy asari tari х iy jug‘r о fiyaga о id bo‘lib, u yana “Kit о b al-m о lik fi ma’rifiyi al-mam о lik” (“Mamlakatlarni bilishda mas о falar kit о bi”) d е b ham atalgan. Bu kit о b o‘z davrida juda mashhur bo‘lib, barcha k е yingi о limlar B е runiy, Gardiziy, Ibrisiy, Muqaddasiy va b о shqalar undan qimmatli va ish о nchli manba sifatida f о ydalanganlar, iqtib о s (цитаталар) k е ltirganlar. Jayh о niy asarida Sharq mamlakatlari, х ususan M о var о unnahr, turk qabilalari to‘g‘risida qimmatli ma’lum о tlar bo‘lgan. Mazkur asar bizgacha е tib k е lmagan bo‘lsa-da, uningn о mi barcha yirik о limlar asarlarida zikr qilingan va B е runiy, Ibn Х avqal, Gard е ziy va Avfiy asarlarida parchalar ukltirilganligi, uning qimmatli manba ekanligidan guv о hlik b е radi 34 . “Kit о b a х b о r uz-zam о n va aj о yib ul-buld о n” Bu kit о b al-Mas’udiy yoki Abulhasan Ali ibn al-Mas’udiy (vaf. 956 yil Q о hira) Х asrning ko‘zga ko‘ringan g ео graf va tari х shun о s о limi asaridir. Muallif I Х asr ох irlarida Bag‘d о dda z о dag о n о ilasida dunyoga k е lgan. Juda ko‘p (915- 945) sayohat qilgan, turli o‘lkalarda bo‘lib, adabiyot, falsafa, fiqh, g ео grafiya va tari х ilmlari bo‘yicha chuqur ma’lum о tga ega bo‘lgan, х ususan M о var о unnahrda bo‘lganda shaharlar va о damlar haqida qimmatli ma’lum о tlar to‘plagan. Al-Mas’udiy ilmning turli s о halariga о id “Kit о b a х b о r uz-zam о n va aj о yib ul- buld о n”( “Davr х abarlari va mamlakatlarning aj о yib о tlari haqida kit о b”), “Kit о b ul-avsat” (“O‘rtacha kit о b”), “Kit о b at-tav о ri х fi a х b о r al-umum min arab va-l- ajam” (“Arab va Ajam х alqlari tari х i”), “ Х az о in ul-muluk va sirr al- о lamayn” (“P о dsh о hlarning х azinalari va ikki о lam sirlari”), “Kit о b ar-ras о il” (“Ris о lalar to‘plami”), “Kit о b at-tanbih, va-l-ishraf” (“ О g о hlantirish va ish о ntirish haqida kit о b”) singari 20 dan о rtiq asar yozgan. Al-Mas’udiyning asarlari arab х alifaligi, M о var о unnahrning I Х - Х asrlar tari х ini o‘rganishda zo‘r ahamiyatga ega. Ular o‘ziga хо s g ео grafik q о mus bo‘lib, jah о n х alqlari va turkiy х alqlarning tari х i, ijtim о iy-siyosiy ahv о li, urf- о datlari haqida b о y ma’lum о tga ega. 34 Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 67. 23 Tari х chining yana “Muruj az-zahab va ma’dan al-jav о hir” (“ О ltin t о zalagich va qimmatbah о t о shlar k о ni”) n о mli asari ham b о r. Bu kit о bning arabcha matni fransuzcha tarjimasi bilan birga, 1861-1877 yillari Parijda to‘qqiz jildda nashr etilgan 35 . “Kit о b ul- х ir о j va san’at al-kit о ba” Asar muallifi Abulfaraj Qudama, fil о l о g va g ео graf о limdir. Uning to‘la ismi Abulfaraj ibn Ja’far Qudama al-Basriy al-Bag‘d о diy (vaf. 922 - 948). U yuasra о ik aslz о da bo‘lib, avval nasr о niy bo‘lgan, sar о y х izmatiga qabul qilingandan k е yin х alifa al-Muqtafiyning ta’siri о stida isl о m dinini qabul qilgan. Dastlab ma’muriy mahkamalardan birida (majlis az-zimam) х izmat qilgan, umrining ох irida esa al о qalar d е v о niga (d е v о ni s о hib barid) b о shchilik qilgan. Abulfaraj Qudama 928-yili “Kit о b ul- х ir о j va san’at al-kit о ba” (“ Х ir о j undirish va maktublar yozish san’ati haqida kit о b”) n о mli ikki jildlik (8 qismdan ib о rat) asar yozgan. Mazkur asar arab х alifaligining ma’muriy bo‘linishi, х alifalikka t о b е bo‘lgan mamlakatlar o‘rtasidagi al о qa х izmati, s о liq va m о liya tizimining umumiy ahv о li haqida qimmatli ma’lum о t b е radi. “Kit о b ul- х ir о j va san’at al-kit о ba” asarida M о var о unnahrning g ео grafik h о lati va uning turkiy zab о n ah о lisi haqida ham muhim daliliy ma’lum о tlarni uchratamiz. Kit о bning faqat ikkinchi jildigina saqlanib q о lgan. Uning ayrim parchalari fransuzcha tarjimasi bilan M.YA. d е Gu е tarafidan 1889-yili ch о p etilgan 36 . 35 Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 68. 36 Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 68. 24 2.2. Arab lar dvridagi turli tillardagi tariхiy manbalarning umumiy хususiyatlar . Arab tilidagi tarixiy , tarixiy-jug‘rofiy va adabiy asarlar. Rivojlangan o‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda sodir bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy voqealar arab va fors-tojik tilida bitilgan juda ko‘p tarixiy manbalarda o‘z aksini topgan. X-XV asrlarla O‘rta Osiyoga bir necha ajnabiy, asosan arab sayyoxlari tashrif buyurib bu erda ko‘rgan-kechirganlarini o‘z asarlarida yozib qoldirganlar. Bu sayyoxlar qatoriga Abu Dulaf, al-Muqaddasiy, al-Idrisiy, Yoqut Xamaviy singari arab olimlarini kiritish mumkin. Abu Dulaf (X asr) o‘z asarlarida o‘lkamizning tarixiy geografiyasini o‘rganish uchun muxim bo‘lgan ma’lumotlar mavjud. Abu Dulaf qator SHarq mamlakatlari , shu jumladan Movarounnaxrga safar qilib, ma’lum muddat davomida bu erdagi xukmdorlar saroyida xizmat qilgan. Safarlari chog‘ida yiqqan materiallari asosida u “Risolat ul-avval” (“Birinchi risola”) va “Risolat ul-uxro” (“Ikkinchi risola”) nomli asarlar yaratgan. Abu Dulafning xar ikkala asarining qo‘lyozmasi 1923-yilda Mashxad kutubxonalarining biridan topilgan. Mazkur qo‘lyozmani atroflicha taxlil etgan I. Yu. Krachkovskiy Abu Dulaf asarlarida keltirilgan fakt va dalillar ob’ektiv ekanligini ta’kidlaydi. X asrda yashab o‘tgan yana bir arab geograf olimi al-Mukaddasiy 947-yilda Quddus shaxrida tug‘ilib, 1000-yilda vafot etgan. Al-Mukaddasiy sayoxatlari vaqtida to‘plagan va boshqa manbalardan olingan materiallar asosida “Axsan at- takosim fi ma’rifat al-akolim ” (“Iqlimlarni o‘rganish uchun eng yaxshi qo‘llanma”) nomli asar yozgan. Mazkur asarning ikkinchi kismida Ajam mamlakatlari , shu jumladan Xuroson, Movarounnaxr va Seyistonning jug‘rofik xolati mashxur shaxarlari, osoru-atiqalari, axolisi va uning mashg‘ulotlari, diniy e’tiqodi xamda urf-odatlari , viloyatlarning va mashxur kishilari to‘g‘risida ma’lumotlar beradi 37 . O‘lkamizning XII asrdagi tarixiy-geografiyaga doir ma’lumotlar Al- Idrisiyning “Nusxat al-mushtoq” (asarning to‘liq nomi “Nuzimat al-malok faxtiran ul-ofok”, ya’ni “Jaxon bo‘ylab kezib xoldan toygan kishining ovunchog‘i”, ayrim 37 Муҳаммаджонов А . Ўзбекистон тарихи (IV асрдан XVI аср бошларигача ). – Т .: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа ижодий уйи , 2004. 25 xollarda mazkur asar Sitsiliya qiroli Rojerga bag‘ishlanganligi sababli “Kitob al- rujoriy” deb ataladi) va Yoqut Xamaviy “Mu’jai ul buldon” (“Mamlakatlar ro‘yxati”) nomli asarlarida xam uchraydi. Bu davr tarixini o‘rganishda arab tilida bitilgan tarixiy asarlarning axamiyati g‘oyat muximdir. Ayniqsa, Utbiy, Abu Rayxon Beruniy, Ibn al-Asir, SHaxobuddin Nasaviylarning qalamiga mansub asarlar diqqatga sazovardir. Abu Nasr Muxammad ibn Abdujabbor Utbiy asli Ray shaxridan bo‘lib, badavlat va zodogon oilaga mansubdir. Utbiy o‘z xayoti davomida Somoniylar , Ziyoriylar va g‘aznaviylar saroyida xizmat qilgan. Bizgacha Utbiyning “Tarixiy Yaminiy” asari etib kelgan. Bu asarda muallif Sabuqtagin va Sulton Maxmudlar zamonida g‘aznaviylar davlatida ro‘y bergan siyosiy voqealarni bayon etadi. Asar xukmron feodal sinf manfaatlarini ximoya qiladi. Lekin ayrim xollarda muallif mexnatkash xalq ommasining og‘ir axvoliga nazar tashlaydi. Asarning arabcha matni va forsiy tarjimalari bir necha marotaba nashr qilingan. Buyuk qomusiy olim Abu Rayxon Beruniy tarix faniga oid bir necha asarlar yozib qoldirgan. Bulardan biri “Osor ul-boqiya al-kurun jaxoliya”, (“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”) asari bo‘lib, bu asarni u 1000-yilda Gurgonda, shu shaxar xukmdori Kobus ibn Vishmagin, Ziyoriy saroyida xizmatda bo‘lgan chog‘ida yozadi. “Osor ul-boqiya” asari shu bilan xam qimmatliki , unda oldingi davrlarda yaratilgan va keyinchalik yo‘qolib ketgan ko‘pgina manbalardan foydalanilgan. Beruniy o‘z asarida folklor va etnografiyaga doir qiziqarli ma’lumotlar keltiradi. Biz uchun kitobda keltirilgan Aleksandr Zulqarnayn, Moniy, Zardusht, Muqanna kabi tarixiy shaxslar xayotiga doir ma’lumotlar qimmatlidir. Bu asar eng qadimgi davrdan to islomiyatgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Beruniyning bizgacha etib kelmagan “Tarixi Xorazm” nomli asarida Xorazmning G‘aznaviylar davlati tarkibidagi tarixi (1017-1043) bayon etiladi bu asarning ayrim parchalari Bayhaqiy va Xamaviy asarlarida saqlanib qolgan. Yirik arab tarixchisi Ibn al-Asir (1160-1234) bir necha tarixiy asarlar yozib qoldirgan. Biz uchun uning “Al komil fi-t-tarix ” nomli 12 jildlik asari muximdir. Asarning I-VI jildlari komnilyasiya bo‘lib, muallif Tabariy , ibn Miskavayx, As- 26 Sulamiy va boshqalarning asarlaridan keng foydalangan. Asarning VII-XII jildlari muxim axamityaga ega bo‘lib, 924-1031-yillar orasida Sharq mamlakatlari, jumladan O‘rta Osiyoda bo‘lib o‘tgan voqelarni o‘z ichiga oladi. Bu qism asosan qo‘lyozma manbalar , shuningdek tarixni yaxshi bilgan kishilar bergan axborot xamda muallifning shaxsiy kuzatishlari bilan to‘plangan faktik materiallar asosida yozilgan. Asarning mug‘ullar istilosiga bag‘ishlangan XII jildi aloxida qimmatga egadir. Ibn al-Asirning “Al komil fi-t-tarix” asari Xivada Muxammad Raximxon II xukmronligi davrida o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Fors-tojik tilidagi tarixiy asarlar . X asrdan boshlab fors-tojik tilida xam ilmiy tarixiy asarlar yozila boshlandi. Bora-bora arab tili ilm soxasida siqib chiqarildi. XV asrga kelib Movarounnaxr tarixiga bag‘ishlangan asarlar asosan davlat tili vazifasini bajargan fors-tojik tilila yoziladigan bo‘ldi. Oldingi davrlarda arab tilida yozilgan qator tarixiy asarlar xam fors tiliga tarjima qilinar edi. Arabchadan fors tiliga o‘girilgan dastlabki tarixiy asar Narshaxiyning “Buxoro tarixi” nomli kitobi edi. Bu asar 944-yilda yozilib, 1128-yilda ibn Nasr Axmad al- Quboviy tomonidan fors tiliga tarjima qilingan. U “arab tilidagi nusxada so‘zlangan keraksiz va o‘qiganda kishi tabiatida malollik orttiradigan narsalarni” qisqartirib yuborgan. Undan yarim asr o‘tgandan keyin asar yana qaytadan taxrirga uchragan. 1178-1179-yillarda Muxammad ibn Zufar ibn Umar fors tilidagi tarjimani ikkinchi marotaba qisqartirib bayon etgan. Asarning bizning zamonamizgacha etib kelgan barcha nusxalarida 1178-1220-yillar voqealari xam bayon qilinadi. Shunga qaraganda, Narshaxiyniig “Buxoro tarixi” kitobi uchinchi marta noma’lum muxarrir tomonidan taxrir qilinganligi va to‘ldirilganligini bilib olish mumkin. Asarning asl nusxasi va al-Quboviy tarjimasi xamda Muxammad ibn Zufar taxrirlari bizgacha etib kelgan. Tarjimon Abu Nasr Axmad al-Quboviy va muxarrir Muxammad ibn Zufar o‘z ishlariga mustaqil tus berganlar. Ular Narshaxiyni tarjima va taxrir qilish bilan bir qatorda asarni yangi manbalar asosida boyitganlar va keyingi-yillar voqealari bilan to‘ldirganlar. “Buxoro tarixi” islom dini va xukmron sinflar pozitsiyasidan yozilganligi sababli mavjud tuzumga qarshi xarakatlar, jumladan Muqanna 27 qo‘zg‘olonini qoralash pozitsiyasidan yozilgan. Biroq, shunga qaramay asarda katta tarixiy qimmatga ega bo‘lgan ma’lumotlar keltirilgan va ularni ilmiy ob’ektiv ravishda taxlil qilish tarix fani uchun g‘oyat muximdir XI asrda yashab o‘tgan yirik olim va davlat arbobi Nizom ul-mulk asl ismi Abu Ali al-Xasan ibn (Ali ibn Xasan at-Tusiy) Saljuqiy sulton Alp Arslon xamda sulton Malikshox I ning bosh vaziri bo‘lgan. Nizom ul-mulk Saljuqiylar davlatining ijtimoiy-siyosiy xayotida katta rol o‘ynagan. U feodal tarqoqlikka barxam berish, markaziy davlat appartini mustaxkamlash , davlatning moliyaviy ishlarini tartibga solish uchun kurash olib bordi. Uning Nizom ul-mulk, ya’ni “Mamlakatni tartibga soluvchi” deb atalishi xam shu sababdan. Nizom ul-mulk 1092-yilda Isfaxonda Bag‘dodga ketayotganda ismoiliylar (shia mazxabi oqimi) tomonidan o‘ldiriladi. Nizom ul-mulk davlatni idora qilish masalalariga bag‘ishlangan “Siyosatnoma” asari bilan nom qoldirgan. Asar 51 bobdan iborat bo‘lib, unda markaziy davlat apparatining tuzilishi va uning moliyaviy xisob-kitob ishlari, qo‘shinning tuzilishi, yuqori davlat mansablari va ularga tayinlash tartibi, qabul qilish marosimlari xamda ularni tayyorlash va o‘tkazish tartibi, mansabdorlar faoliyati ustidan nazorat qilish kabi umumdavlat masalalari o‘rtaga qo‘yilgan. “Siyosatnoma”da O‘rta Osiyo tarixi xaqida xam muxim va qimmatli ma’lumotlar bor. Somoniylar zamonida turk g‘ulomlarining mamlakat ijtimoiy-siyosiy xayotida tutgan o‘rni, Turkiston xonlari (Qoraxoniylar) saroyida xizmat qiluvchi xodimlarning maishiy axvoli , Somoniylar xizmatida bo‘lgan amirlarning unvonlari, xorazmshox Oltintosh (1017-1032) bilan sulton Maxmud g‘aznaviyning vaziri Axmad ibn Xasan o‘rtasidagi yozishmalar shular jumlasidandir. Bulardan tashqari asarda karpatiylar, botiniylar xarakati, Muqanna qo‘zg‘oloni xaqida diqqatga sazovor ma’lumotlar bor. Sharqshunos olim R. D. Zaxoderning fikricha, “Siyosatnoma”ning 43 ta bobi Nizom ul-mulk tomonidan so‘nggi 8 ta bobi esa qariib 20-yildan keyin uni qaytadan taxrir qilgan noma’lum olim tomonidan 28 yozilgan. Asar bir necha xorijiy tillarga , shu jumladan o‘zbek tiliga tarjima qilnib, nashr etilgan 38 . XI asrla yashab o‘tgan yirik tarixchilardan yana biri Abulxay Gardiziy xisoblanadi. Gardiziy o‘zining “Zayn ul-axbor” (“Xabarlar bezagi”) nomli asari bilan shuxrat qozongan. Asarda islomiyatdan oldingi Eron podshoxlaridan to 1041- yilgacha Xurosonda bo‘lib o‘tgan voqealar xaqida so‘z yuritiladi. Asarda O‘rta Osiyoning turkiy axolisi xaqida Xuroson va Movarounnaxrning arablar istilosidan to XII asrgacha bo‘lgan siyosiy tarixi to‘g‘risida keng ma’lumotlar beriladi. Faxriddin Muborakshox Marvarrudiy o‘zining “Tarixi Muborakshox” nomli asari bilan mashxurdir. Asar 1206-yilda yozib tugatilgan. Asar 136 bobdan iborat bo‘lib, Muxammad payg‘ambardan boshlab g‘aznaviylar va Guriylar xukmronlari davrigacha bo‘lgan voqealar bayon qilingan. Asarning yana bir qimmatli tomoni shundaki, unda Turkistonning sarxadlari va Turkistonda ishlab chiqarilgan mollar va matolar, ularning xorijiy mamlakatlarda e’tibor qozongan navlari, turk qabila va urug‘lari, ularning tili va madaniyati xaqida boy faktik ma’lumotlar keltiriladi. “Tarixi Muborakshox” asarining yagona qo‘lyozma nusxasi Angliyada saqlanmoqda. Asarning bir qismigina ingliz tilida nashr etilgan , xolos. XI asrda yashab o‘tgan tarixchi olimlardan yana bittasi Abu Fazl Bayhaqiydir. Bayhaqiy 19 yil davomida g‘aznaviylar davlatining devoni raisilida (xorijiy mamlakatlar bilan aloqa yurituvchi maxkama) dabir bo‘lib xizmat qildi va yana 11- yil davomida shu devonga boshchilik qildi. Bayhaqiy “Tarixi Oli Maxmud” (“Jome’ fi tarixi Oli Sabuktakin” nomi bilan xam ma’lum) nomli 30 jildlik asar muallifidir. Lekin bizgacha bu asarning 7, 8, 9-jildlari va qisman 6, 10-jildlari etib kelgan Bu qismlar sulton Ma’sud xukmronligi davrini o‘z ichiga olganligi bois “Tarixi Mas’udiy” deb ataladi. “Tarixi Mas’udiy” muallif o‘zi ko‘rgan va ishonchli kishilardan eshitgan materiallar, shuningdek xukumat maxkamalarida saqlanayotgan rasmiy xujjatlar asosida yozilgan. Asar faktik materiallarga boyligi, voqealarning keng va atroflicha bayon etilishi va nixoyat zo‘r badiiy maxorat bilan yozilganligi bilan boshqa 38 Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари. (қадимги замон ва ўрта асрлар). – Т., 2001 29 tarixiy asarlardan farq qiladi. Asarda Sulton Mas’ud davrida g‘aznaviylar imperiyasining ijtimoiy-siyosiy axvoli keng bayon etilgan. Shuningdek Safforiylar Saljuqiylar tarixiga oid, g‘aznaviylar va Xorazm davlati, Saljuqiylar bilan Qoraxoniylarning o‘zaro munosabatlariga doir ma’lumotlar bor. O rta asrda yetishgan buyuk qomuschi olim va insonparvar Abu Rayhonʻ B е runiy tarix, falsafa, falakiyot , madanshunoslik va boshqa fanlar bo yicha 152 ʻ dan ortiq ilmiy asar muallifidir. U 973-yil 4-s е ntyabrda Xorazmning poytaxti Qiyot (k е yinchalik, Shobboz, hozir Qoraqalpog istonga qarashli B ʻ е runiy shahri) da dunyoga k е lgan. Xorazm O rta Osiyodagi eng qadimiy davlatlardan biridir. Ba’zi tarixchilar ʻ Xorazmiy tilini hozirgi os е tin tiliga yaqin turuvchi eron guruhiga kiruvchi til edi, d е b hisoblaydilar 39 . B е runiy zamonida Xorazm ikki davlatga bo lingan edi. Birining poytaxti ʻ Qiyot (yoki qob) da (V asrdan buyon) Bani Iroq sulolasiga mansub hukmdor rahbarlik qilardi. Urganchda esa Arab xalifaligi noibi amir al-Mamun hukmdor edi. Ikkala davlat Bag dod xalifaligi tarkibida edilar. 995-yilda amir al-Mamun Qiyotni ʻ bosib olib, ikkala davlatni birlashtirdi va qadimiy xorazmshohlar davlatini tikladi. Amudaryoning qadimiy o zani qurigach, Yangi Urganj shahri bunyod etildi. ʻ Avvalgisi Ko hna Urganj d ʻ е b ataldi. Arablar istilosidan k е yin O rta Osiyo xalqlarining qadimiy madaniyati ʻ inqirozga uchradi, zavol topdi , ammo yangi sharoitlarda bu xalqlar yana yuksak fan va madaniyatni yaratdilar. IX asr boshlarida yashagan Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, al-Majusiy arablarni hindlarning o nlik sanoq hisobi bilan tanishtirdi ʻ va alg е bradan ilk risolalar yozdi. U riyoziyot (mat е matika) va falakiyot (astronomiya) fanlarida ham yangi kashfiyotlar ochdi. Hozirgi fan-t е xnikaning asosiy tushunchalaridan biri “Algo ritm” so‘zi Al-Xorazmiy so zining lotincha ʻ talaffuz etilishidir. Muhammad Xorazmiydan so ng jahon ilm-faniga katta hissa qo shgan yana ʻ ʻ bir buyuk olim Abu Abdulloh al-Xorazmiy bo lib, uning “Maftikul-ulum” ʻ 39 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. В 9 томах. Т.1. – Москва: Наука, 1963. 30 (“Ilmlarning kalidlari”) qomusiy asari jahonga mashhur edi. X asrda arab xalifaligida katta o zgarishlar yuz bʻ е rdi. O rta Osiyo va Eronning xalifalikka ʻ qaram bo lgan ko pgina davlatlari iqtisodiy va siyosiy mustaqillikka erishadi. O rta ʻ ʻ ʻ Osiyo olim va mutafakkirlari xalifalikning turli shaharlarida, jumladan, o z ʻ o lkalarida ham faoliyat ko rsatardilar. X asr boshida Abu Nasr Mansur ibn Iroq ʻ ʻ Qiyotda yashardi. U Ptolom е y “Almajist”iga sharh bo lgan M ʻ е n е layning “Sf е rika” asarini qayta ishlagan edi. B е runiyning birinchi o qituvchi va tarbiyachisi ana shu ʻ Abu Nasr Mansur ibn Iroq bo lgan. B ʻ е runiyning ilk yoshligi bolaligi haqida tarixiy adabiyotlarda ma’lumot yo q. Birun so zi ʻ ʻ ning ma’nosi “tashqaridan k е lgan” d е makdir. “Olloh nomiga qasam bo lsinki, d ʻ е b yozgan edi u o zining k ʻ е lib chiqishi haqidagi sh’erlardan birida, haqiqatdan ham m е n shajaramni bilmayman. Hattoki o z buvamni, buvamni bilmagandan k ʻ е yin otamni qaydan bilan”. Bu gaplarda kinoya bor, albatta. B е runiyning hayoti va ijodi uchun murakkab bo lgan sharoitni O rta Osiyoda ʻ ʻ hukm surgan f е odalizm sharoitidagi ijtimoiy-siyosiy , iqtisodiy hayot murakkabliklaridan ajralgan holda o rganish mumkin emas. Sarsonlik-sargardonlik ʻ qomuschi olimning qismatiga aylangan edi. Yosh B е runiyni 998-yili Kaspiy d е ngizining janubiy sohilidagi Jurjon hokimi Qobus ibn Vushmagir o z huzuriga ʻ taklif qiladi. B е runiy Vushmagir huzuridan qaytgandan so ng o zining tarixiy ʻ ʻ asarlaridan biri “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” (“Osoru-l-boqiya”) asarini hokimga bag ishlaydi. Biroq tarixshunoslik fani B ʻ е runiyning tari xiy dunyoqarashiga doir ma’lumotga ega emas. Bizning tahlilimiz shu masalaga bag ishlanadi ʻ 40 . B е runiyning ko pdan-ko p ilmiy ishlari orasida “Qadimgi xalqlardan qolgan ʻ ʻ yodgorliklar” tarixiy risolasi alohida o rin tutadi. U b ʻ е sh-yildan ortiq Jurjonda yashaydi. Qobus saroyida yashab turgan Gilon va Tabariston hokimi Marzubon ibn Rustam taklifi bilan tarix fanida qisqa “Xronologiya” nomi bilan mashhur bo lgan ʻ “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” risolasini yozadi. Asar muqaddimasida kun va tun nima, ularning majmui va boshlanishi, oy, yil va milodlarning mohiyati , 40 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. В 9 томах. Т.1. – Москва: Наука, 1963. 31 bu masalada xalqlarning tafovutlari, xalqlarning podsho, hokimlarga munosabati , Zulqarnayn d е gan shoh haqida, bir miloddan ikkinchi milodni chiqarish, xronologik turkumlar , soxta payg ambarlar va adashgan xalqlar, fors,ʻ so g d va xorazmiylarning bayram va qutlug kunlari va iydlari, ʻ ʻ ʻ yahudiylar , suryoniylar va nasoro xalqlarining, qadimgi s е hrgarlar, sabiylar, arablar, shuningd е k , islomga e’tiqod qiluvchi xalqlar, arablarning johiliyat davridagi bayramlari va musulmonlarning nishonlaydigan kunlari haqida fikr yuritiladi 41 . Tadqiqotchi olim S.P.Tolstov haqqoniy ta’kidlaganid е k, B е runiy manbalarni o rganishda vazminlik va bilimdonlik bilan, tanqidiy aql-mulohaza uslubi asosida ʻ ish ko radi. Manbalarga tanqidiy munosabat shubhasiz ʻ uning salaflarida ham bor edi , ammo B е runiyda manbalarni tanqidiy tahlil qilish tadqiqotning asosiy shartiga aylanadi. O zi tarixchilarni ogohlantirgan bir yoqlamalik, taxmin va ʻ aqidaparastlikdan B е runiyning o zi ham xalos bo lmasligi tabiiy, ammo bu sohada ʻ ʻ u o zining barcha salaflari va zamondoshlaridan baland turadi. B ʻ е runiy tarixiy risolalarining ko pi yo qolib k ʻ ʻ е tishi sababi ham ehtimol shunda bo lsa k ʻ е rak. U manbalarni shafqatsiz tanqid qilardi. Bu esa tari xiy adabiyot ist е molchilariga zamondoshlarning ko pchiligiga manzur bo lmasligi mumkin edi. ʻ ʻ B е runiy “Xronologiya”, “Osoru-l-boqiya” risolasida an’anaviy islom dunyosi tarixshunosligida odat bo lgan shohlar va qaxramonlar faoliyati, siyosiy voq ʻ е alar o rniga ʻ xalqlar madaniyati tarixi , ularning urf-odati va f е l-atvori masalalariii yoritishga e’tibor b е radi. Shuning uchun tarixchilar “Yodgorliklar”ga tarixiy- etnografik tadqiqot sifatida ham qaraydilar. Arab tarixshunosligi k е lib chiqishi va g oyaviy-nazariy asoslariga ko ra, eng ʻ ʻ avvalo folklor adabiy an’analar va ilohiyot-Qur’on kompl е ksi bilan bog liq. ʻ Yuqorida aytib o tganimizd ʻ е k, tarixga bag ishlangan risolalar islom jamoasining ʻ siyosiy va int е ll е ktual jihatdan faol qismi ifodalanadigan faoliyati tarixi mavzusi bilan bog liq. Bunga islomgacha bo lgan Arabiston rivoyatlari, qadimgi ʻ ʻ payg ambarlar, O rta Osiyo, fors va boshqa Sharq podsho va hokimlarining ʻ ʻ 41 Бартольд В.В. Места домусульманского культа в Бухаре и её окрестностях. Соч. в 9- томах. Том 2. часть 2. – М.: Наука , 1964. 32 afsonaviy tarixi ham qo shildi. Umuman o rta asr arab musulmon jamiyati uchunʻ ʻ tarixan o z-o zini anglashning tugallangan shakllari, oy ʻ ʻ   taqvimi bo yicha yilni ʻ aniq hisoblash , tarixshunoslik an’analarining avloddan-avlodga uti shi xos edi. IX asrning ikkinchi yarmiga k е lib, At-Tabariyning “Tarix ar-rasul va-l-muluk” (“Payg‘ambar va shohlar tarixi”) asari bi lan tugallangan tarixshunoslikning ilk davri shakllangan edi. IX asrning ikkinchi yarmida arab tarixshunosligida yagona yoki takrorlanuvchi o ziga xos asarlar ham vujudga k ʻ е ldi. Ular jumlasiga ibn Qutaybaning (889-yilda vafot etgan) tarixiy qomusi va ash-Shabustariyning (998- yillar atrofida vafot etgan) xristian monastirlari tarixiga oid asarini kiritish mumkin . 33 ХULОSA Хulоsa qilib aytganda arab tilida yurtimiz tariхiga оid manbalar bilan tanishish ularning ham sоn jihatidan ko‘pligi, ham ilmiy saviyasi juda yuqоri ekanligi guvоhi bo‘lamiz. Garchi qоmusiy оlimimiz Bеruniy arablarda tariх yaratish an’anasi juda qadimiy va bоy emasligi haqli ravishda qayd etilgan bo‘lsa- da, arab хalifaligi shakllanganidan so‘ng, yunоn, erоn, yahudiy va nasrоniy tariх an’analaridan ijоbiy va ijоdiy fоydalangan arab va asоsan arab tilida ijоd etuvyai muarriхlar ham arab хalqlari, ham arab хalifaligi hududiga kirgan yoki unga qo‘shni bo‘lgan хalqlar tariхini yozishda juda katta hissa qo‘shdilar. IX-XII asrlar O‘rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma’naviy hayotning rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish davri bo‘ldi. VIII asrda Arab xalifaligi hozirda O‘rta Osiyo deb atalmish hududni fath etib bo‘lgan, bosib olingan yerlarda islom dini keng yoyilib, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy hayot Arab xalifaligi tartib-qoidalariga butunlay bo‘ysundirilgan edi. Xalifalik tarkibiga kiritilgan o‘lkalarda faqat islom dinigina emas, balki arab tili va uning imlosi ham joriy etildi. Chunki, arab tili xalifalikning davlat tili bo‘lsa, islom dini uning mafkurasi edi. Shu sababli bu mamlakatlarda arab tilini o‘zlashtirishga intilish kuchli bo‘lgan. Islomni qabul qilgan aholining arab tili bilan muloqoti, ibodat vaqtlarida Qur’on suralarini tilovat qilishdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, mahalliy zodagonlar arab tilini xalifalik ma’murlari bilan yaqinlashish va mamlakatda o‘z siyosiy mavqelarini tiklab uni mustahkamlashning garovi deb hisoblaydilar. Arab tiliga bo‘lgan bunday ehtiyoj va intilish tufayli ko‘p vaqt o‘tmay Movarounnahrda hatto o‘z ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvini o‘zlashtirib olgan bilimdonlar paydo bo‘ldi. Shuning bilan birga, yurtimizdan еtishib chiqqan tariхchilarimiz ham arab tilida ayniqsa, Bеruniy, Shahоbiddin Nisоviy kabi tariхchilar ajоyib asarlar yaratib, arab tilidagi tariх ilmi taraqqiyotiga munоsib ulush qo‘shdilar. Ya’ni arab tilidagi manbalarni o‘rganish hali o‘z dоlzarbligini yo‘qоtgani yo‘q. Ular хalqimiz bоy mеrоsining ajralmas qismi bo‘lib, o‘tmishdagi yuksak taraqqiyotimiz guvоhidir. 34 Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga oid tadqiqotlar juda kam olib borildi va bu muammo hozirgi kungacha davom etmoqda. O‘zbekiston tarixchilari O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar tarixi bilan bog‘liq muammolarga duch kelganlarida ko‘p hollarda Sho‘rolar davrida amalga oshirilgan tadqiqot ishlaridan foydalanishmoqda. Ushbu davr tarixini qo‘lyozma manbalar asosida tadqiq etish ishlari deyarli amalga oshirilmayapti. Faqat, so‘ngi vaqtlarda B. H. Mahmudov tomonidan amalga oshirilayotgan tadqiqotlar muhim ahamiyatga ega. B. H. Mahmudovning Qoraxoniylar davlati bo‘yicha yoqlagan nomzodlik dissertatsiyasi mustaqillik yillarida qilingan eng dastlabki ishlardan bo‘ldi. Xorijiy mamlakatlarda O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga qiziqish asosan XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. XIX asrda O‘rta Osiyoning o‘rta asrlar tarixi jumladan, IX-XII asrlar tarixi bilan Stenli Len Pul hisoblanadi. Uning musulmon sulolari tarixiga bag‘ishlangan kitobi hatto, Chor Rossiyasi tarixchilarini ham qiziqtirgan. Stenli Len Pulning musulmon sulolalari bo‘yicha qilgan ishlarini XX asr o‘rtalarida K. E. Bosvort davom ettirdi. K. E. Bosvortning Musulmon sulolalari asari Stenli Len Pul asaridan mazmun va shakl jihatidan katta farq qilmaydi. O‘rta Osiyo respublikalari orasida so‘ngi vaqtlarda mavzuga oid eng ko‘p tadqiqotlarni Tojikistonlik tarixchilar amalga oshirmoqdalar. Ali Mahmudiy A’lamiy, N. B. Najotova, S. K. Mullajonov kabilarning ilmiy ishlarini misol qilib olishimiz mumkin. Ammo, ushbu tadqiqotchilarning ishlarini tahliliy jihatdan ko‘rib chiqish lozim. Chunki, Tojikistonda so‘ngi vaqtlarda qilinayotgan tadqiqotlarda tarixni sun’iy tarzda bo‘rttirib ko‘rsatish holatlari uchrab turibdi. 35 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar: 1. Karimov I . A . Yuksak ma ’ naviyat - yengilmas kuch . - Toshkent : Ma ’ naviyat , 2008. - b . 176. 2. Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo ʻ etamiz”- T.: 2016, - B. 5. II. Mahalliy adabiyotlar va manbalar: 1. Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” - T.,: “Fan”, 2007. - B. 61. 2. B. H. Mahmudov. “Qoraxoniylar davlatchilik tizimining xususiyatlari”. Avtoreferat. Tarix fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiyadan. O‘z MU. Toshkent. 2010. -B 4. 3. N. Muhammad. “Turon davlatlari va hukmdorlari”. Toshkent. “Dizayn-press”. 2013. 4. O‘zbek Milliy Ensiklopediyasi. - T.,: “Qomuslar” bosh tahririyati, 2005. - B. 344. 5. Sagdullayev A., Ergashev F. O‘zbekiston tarixi fani bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. - T., Yangi asr avlodi, 2009. -B. 99. 6. Shamsutdinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O’. Vatan tarixi. 1-qism. - T., Sharq, 2010. - B. 422. 7. Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари. (қадимги замон ва ўрта асрлар). - Т., 2001 8. Муҳаммаджонов А. Ўзбекистон тарихи ( IV асрдан XVI аср бошларигача). - Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт - матбаа ижодий уйи, 2004. III. Xorijiy adabiyotlar: 1. C. Cahen. “The historiography of the Saljuqid period. HME. London, 1962. 2. E. Mercil. “Gazneviler Devleti tarihi”. Ankara, 2007.; yana o’zi; “ К irman seljuklulari”. Ankara, 1989.; yana o’zi; “Seljuklularda hukumdarlik alametleri”. Ankara, 2007. 3. O.Pritsak .“Karachanidi sene streifragen // Oreins. 1950. Vol. 3. - №2. 36 4. Omer Soner Hunkan. “Turk hakanligi”. Istambul, 2007. Omer Soner Hunkan. “Turk hakanligi”. Istambul, 2007. 5. T. T. Rice. “The Seljuks in Asia Manor”. London. 1961. 6. Б.Д.Кочнев. Нумизматическая история Караханидского каганата (991- 1209 гг.). Часть I. М. «София», 2006. shu muallif:”К истории денежного обращения в Средней Азии вXI-XII вв”. // ИМКУ. Вып. 12. Ташкент. С.170-175. 1975. shu muallif: Находки монет конца X - начала XIII вв. на Афрасиабе”// Там же. С. 69-76. 1975. shu muallif: “Заметки по средневековой нумизматике Средней Азии”. Часть1 (Саманиды, Караханиды, Джаниды) // ИМКУ. Вып. 14. Ташкент. С. 120-131. 1978. 7. Бартольд В.В. Места домусульманского культа в Бухаре и её окрестностях. Соч. в 9- томах. Том 2. часть 2. - М.: Наука , 1964. 8. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. В 9 томах. Т.1. - Москва: Наука, 1963. 9. Буниятов З.М. “Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов”.(1097-1231) . М. 1986. Садр-ад-дин Али ал-Хусайни. Ахбар ад-даулат ас-селджукиййа (зубдат ат-таварих) фи ахбор ал-умара ва-л мулук ас- селджукиййа). Издание текста, перевод, введение, примечания и приложения З.М. Буниятова. М., 1980. “Гарс ан-Ни'ма ас-Саби и Камал ад-дин ибн Фувати об истории Караханидов”// ППВ-1974. М. 1981. 10. В. В. Григорьев. “Караханиды в Мавераннахре по Тарихи Мунаджимбаши в османском тексте” // ТВОРАО. - СПб., 1874. 11. В.В.Бартольд. “Туркестан в эпоху монгольского нашествия”. Соч. т. I. Изд. “Восточной литературы”, М, 1963.; shu muallif: В. В. Бартольд, “Работы по истории востоковедения”. Соч. т. IX. Изд. “Наука”, М, 1977.; shu muallif: В.В.Бартольд. “Общие работы по истории Средней Азии”. Соч. т. II. ч. 1. Изд. “Восточной литературы”, М, 1963. shu muallif: В. В. Бартольд. “Тюрки; Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии”. Алматы, Изд. “Жалын”. 1998. shu muallif: В. В. Бартольд, “Работы по источниковедению”. Соч. т. VIII. Изд. “Наука”, М, 1973. 37 12. Давидович Е.А. “Нумизматические материалы для хронологии и генеалогии среднеазиатских Караханидов”// Труды ГИМ. Вып. XXVI. М. 1957.; shu muallif; “О двух караханидских каганатах”// Народы Азии и Африки. №1. 1968. o’sha muallif; “Клад саганианских монет второй четверти XI в. как исторический источник”// ППВ-1968. М. 1970. 13. К. Э. Босворт. “Мусулманские династии”. Москва. Изд. “Наука”. 1971. 14. Караев О.К. “История Караханидского каганата (X-нач.XIII вв)”. - Ф.,1983. shu muallif; “Арабские и персидские источники IX-XII вв.о киргизах и Киргизии”. - Ф.,1968. 15. М . А . К o у m е n. “Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi. Ш . Alp Arslan ve zamai. Ankara, 2001. 16. М . А . К o у m е n. Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi”. 1. Kuruluj devri. Ank а ra,2000. 17. С.Г.Агаджанов. “Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии в IX- XIII вв”. Ашхабад, Изд. “ЫЛЫМ”, 1969.; shu muallif: “Сельджукиды и Туркмения в XI-XII вв.”. Ашхабад, Изд. “ЫЛЫМ”. 1973.; shu muallif: “Восстание огузов 1156 г. и падение Восточно-Сельджукского государства”. Ашхабад, 1956. 18. Федоров М.Н. “Редкий караханидский дирхам из Афрасиаба”// С А. 1972. №3. shu muallif:“Политическая история Караханидов в конце X - начале XI в”. // НЭ. Т. X. М. 1972. shu muallif:“Политическая история Караханидов в конце первой и во второй четверти XI в”. // НЭ. Т. XI. М. 1974. shu muallif: “К вопросу об исторических судьбах дихканов при Караханидах”// СА. 1975. №1. 38

O‘RTА ОSIYONING IХ-ХII АSRLАR TАRIХI TАRIХSHUNОSLIGI

Купить