O‘rtа Оsiyoning IХ-ХII аsrlаr tаriхi tаriхshunоsligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	71.1KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

184 Sotish

O‘rtа Оsiyoning IХ-ХII аsrlаr tаriхi tаriхshunоsligi

Sotib olish

“ O‘RTА ОSIYONING IХ-ХII АSRLАR TАRIХI TАRIХSHUNОSLIGI ”
Mundarija:
Kirish ……..……………..……………..…………………………………………………………….. …….…. 2-5
I bob. O‘rta Оsiyoda IX - XII asrlar da uyg‘onish davri tarixining
o‘rganilishi ……..……………..……………..…………….……..……………..……………..………..…. 6-14
1.1. IX - XII asrlarda O‘rta Osiyoda uyg‘onish davrining tarixiy shart-sharoiti .... 6-
11
1.2. Mustaqil O‘zbekistonda va Xorijiy mamlakatlarida O‘rta Osiyoning IX-XII
asrlar siyosiy hayoti tarixining o‘rganilishi ……..……………..……………..……….….…. 12-14
II bob. O‘rta O siyoning IX - XII asrlar tariхi tarixshunosligini o‘rganishda
manbalarining o‘rni ……..……………..……………..…………….……………………………….. 15-33
2.1. Arab tilida bitilgan manbalar ……..……………..……………..…………….………………. 15-
24
2.2. Arab lar dvridagi turli tillardagi tariхiy manbalarning umumiy хususiyatlar ……..
……………..……………..…………….……………………………………………... 25-33
Xulosa ……..……………..……………..……………….....................................................................….…. 34-35
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxatiʻ ……..……………..…………………….. 36-
38
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Tariximiz bizning milliy g uruʻ rimiz, shonli
sharafimizdir. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov
ʻ
о zining “Yuksak ma’naviyat - yеngilmas kuch kitobida” “o z tarixini
ʻ ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q”
ʻ 1
, - deb ta’kidlashi
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:
ʻ
“Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq
olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan
ʻ
qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch
ʻ
muassasa etib belgilash kerak”. O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan
ʻ
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni
ʻ
o z kuchi va irodasi bilan еngib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos
ʻ ʻ ʻ
beradi 2
.
Vatanimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng tariximizga bo‘lgan munosabat
tubdan o‘zgardi. Zero o‘z o‘tmishini yaxshi bilgan undan to‘g‘ri xulosalar
chiqargan xalqgina kelajak sari xotirjam qadam tashlay oladi. Mustaqillik yillarida
tariximizga bo‘lgan e’tibor hukumat darajasigacha ko‘tarildi desak aslo xato
bo‘lmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 - yil 27
iyuldagi “O‘z FA tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqidagi” qaroridan
so‘ng haqqoniy tarixni yaratish, bu jarayonda birlamchi manbalarga asosiy e’tibor
berish, qo‘yilgan muammolarni soha mutaxassislari tomonidan hal etilishi, mavjud
muammolar yechimini ilmiy asoslash borasida anchagina ishlar amalga oshirildi.
Ushbu kurs ishida O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixining
tarixshunosligi yoritib beriladi.
1
Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 .
2
Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”-
ʻ
T .:2016,- B .5
2

O‘rta Osiyo tarixini, jumladan IX-XII asrlar tarixini o‘rganish turli davrlarda
ayniqsa, XIX asr ikkinchi yarmidan rus tarixchilari, keyin Sho‘ro davri tarixchilari
tomonidan amalga oshirilib borildi. Lekin bu davrlarda ayniqsa sho‘ro davrida
tarixni bir tomonlama sinfiylik nuqtai-nazaridan yoritish avj oldi. IX-XII asrlar
O‘rta Osiyo siyosiy tarixini qanday g‘oya, mafkura, usullar vasitasida
yoritilganligini tahlil etish va tatqiq etish tarixshunoslik fani uchun juda muhim
ahamiyatga ega. Bundan tashqari mustaqil O‘zbekistonda va xorij mamlakatlarda
ushbu davrni yoritishdagi yutuq va kamchiliklarni tatqiq etish ham muhimdir.
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi IX-XII
asrlarda O‘rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining eng samarali va so‘ngi
usullari yordamida ochib berish, bu davr siyosiy hayotiga nisbatan turli davrlarda
yashab ijod qilgan tarixchilar ya’ni, XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi
tarixchilar-olimlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar, XX asr 20-yillaridan
shu asrning 80-yillari oxirlarigacha qilingan tadqiqotlar, mustaqillik
yillarida amalga oshirilgan ishlar, shuningdek, XIX asr oxirlaridan xorij
mamlakatlarida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar ular tomonidan bildirilgan fikr
va mulohazalarini tatqiq etish va tahlil etish va shu orqali tarixshunoslik fanining
yanada rivojlanishiga hissa qo‘shishdan iboratdir. IX-XII asrlarda O‘rta Osiyo
siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligini yoritib berishda biroz e’tibordan chetda
qolgan muammolarni topish va uni tarixchilar e’tiboriga havola etish ishning
asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Mavzuning vazifalari O‘rta Osiyoning IX-
XII asrlar siyosiy hayotini turli tuzum va jamiyatlarda qanday nuqtai-nazardan
yoritilganligini o‘rganish, turli g‘oya va mafkuralarning tarix fani taraqqiyotiga
ijobiy va salbiy ta’sirini o‘rganish, IX-XII asrlar O‘rta Osiyo siyosiy hayoiti
tarixini yoritish ishlariga eng muhim darajada hissa qo‘shgan olimlarning tadqiqot
ishlarini tahlil qilishdan iboratdir.
Mavzuning o rganilganlik darajasiʻ . O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy
hayoti tarixi ustida eng muhim tadqiqot ishlarini olib borgan olimlar qatoriga V.
3

V. Grigorev 3
, V. V. Bartold 4
, turkmanistonlik tarixchi S. G. Agajanov 5
, Ye. A.
Davidovich 6
, B. D. Kochnyev 7
, qirg‘izistonlik tarixchi O‘. Q. Qoraev 8
, ozarbayjon
tarixchisi Z. M. Bunyodov 9
, M. N. Fyodorov 10
, K. Kaen 11
, O. Pritsak 12
, T. Rays 13
,
K. E. Bosvort 14
, turkiyalik tarixchilar E. Merkil 15
, U. S. Hunkan 16
, M. A. Koymen,
I. Kafesoglu, O. Turan, A. Sevim, H. N. Orkun, tojikistonlik tarixchilardan N. B.
Najotova, Ali Mahmudiy A’lamiy, S. K. Mullajonov, o‘zbekiston tarixchi B. H.
Mahmudov kabi tarixchilarni kiritishimiz mumkin.Kurs ishining predmeti va ob’ekti.
Tadqiqot ob’ekti va predmentiga O‘rta
Osiyoning IX-XII asrlar davri tarixi tarixshunosligiga oid Arab tildagi manbalar
hamda xorijiy mamlakatlarda olib borilgan barcha tadqiqot ishlari.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari. Kurs ishini o‘rganish va tahlil
qilishda dialektikaning umumfan - mantiqiy, tizimli yondashuv va analiz-sintez
3
В. В. Григорьев. “Караханиды в Мавераннахре по Тарихи Мунаджимбаши в османском тексте” //
ТВОРАО. – СПб., 1874.
4
В.В.Бартольд. “Туркестан в эпоху монгольского нашествия”. Соч. т. I. Изд. “Восточной литературы”, М,
1963.; shu muallif: В. В. Бартольд, “Работы по истории востоковедения”. Соч. т. IX. Изд. “Наука”, М, 1977.;
shu muallif: В.В.Бартольд. “Общие работы по истории Средней Азии”. Соч. т. II. ч. 1. Изд. “Восточной
литературы”, М, 1963. shu muallif: В. В. Бартольд. “Тюрки; Двенадцать лекций по истории турецких народов
Средней Азии”. Алматы, Изд. “Жалын”. 1998. shu muallif: В. В. Бартольд, “Работы по источниковедению”.
Соч. т. VIII. Изд. “Наука”, М, 1973.
5
С.Г.Агаджанов. “Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии в IX-XIII вв”. Ашхабад, Изд. “ЫЛЫМ”,
1969.; shu muallif: “Сельджукиды и Туркмения в XI-XII вв.”. Ашхабад, Изд. “ЫЛЫМ”. 1973.; shu muallif:
“Восстание огузов 1156 г. и падение Восточно-Сельджукского государства”. Ашхабад, 1956.
6
Давидович Е.А. “Нумизматические материалы для хронологии и генеалогии среднеазиатских
Караханидов”// Труды ГИМ. Вып. XXVI. М. 1957.; shu muallif; “О двух караханидских каганатах”// Народы
Азии и Африки. №1. 1968. o‘sha muallif; “Клад саганианских монет второй четверти XI в. как исторический
источник”// ППВ-1968. М. 1970.
7
Б.Д.Кочнев. Нумизматическая история Караханидского каганата (991-1209 гг.). Часть I. М. «София», 2006.
shu muallif:”К истории денежного обращения в Средней Азии вXI-XII вв”. // ИМКУ. Вып. 12. Ташкент.
С.170-175. 1975. shu muallif: Находки монет конца X — начала XIII вв. на Афрасиабе”// Там же. С. 69-76.
1975. shu muallif: “Заметки по средневековой нумизматике Средней Азии”. Часть1 (Саманиды, Караханиды,
Джаниды) // ИМКУ. Вып. 14. Ташкент. С. 120-131. 1978.
8
Караев О.К. “История Караханидского каганата (X-нач.XIII вв)”. – Ф.,1983. shu muallif; “Арабские и
персидские источники IX-XII вв.о киргизах и Киргизии”. – Ф.,1968.
9
Буниятов З.М. “Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов”.(1097-1231) . М. 1986. Садр-ад-дин Али ал-
Хусайни. Ахбар ад-даулат ас-селджукиййа (зубдат ат-таварих) фи ахбор ал-умара ва-л мулук ас-
селджукиййа). Издание текста, перевод, введение, примечания и приложения З.М. Буниятова. М., 1980.
“Гарс ан-Ни'ма ас-Саби и Камал ад-дин ибн Фувати об истории Караханидов”// ППВ-1974. М. 1981.
10
Федоров М.Н. “Редкий караханидский дирхам из Афрасиаба”// С А. 1972. №3. shu muallif:“Политическая
история Караханидов в конце X — начале XI в”. // НЭ. Т. X. М. 1972. shu muallif:“Политическая история
Караханидов в конце первой и во второй четверти XI в”. // НЭ. Т. XI. М. 1974. shu muallif: “К вопросу об
исторических судьбах дихканов при Караханидах”// СА. 1975. №1.
11
C. Cahen. “The historiography of the Saljuqid period. HME. London, 1962.
12
O.Pritsak .“Karachanidi sene streifragen // Oreins. 1950. Vol. 3. - №2.
13
T. T. Rice. “The Seljuks in Asia Manor”. London . 1961.
14
К. Э. Босворт. “Мусулманские династии”. Москва. Изд. “Наука”. 1971.
15
E. Mercil. “Gazneviler Devleti tarihi”. Ankara, 2007.; yana o‘zi; “ К irman seljuklulari”. Ankara, 1989.; yana o‘zi;
“Seljuklularda hukumdarlik alametleri”. Ankara, 2007.
16
Omer Soner Hunkan. “Turk hakanligi”. Istambul, 2007. Omer Soner Hunkan. “Turk hakanligi”. Istambul, 2007.
4

uslublari hamda maxsus tarixiy - tarixiy-genetik, xronologik va tarixiy qiyoslash
uslublaridan foydalanildi. Shuningdek, tarixiy bilmoqning xolislik, sababiylik
(determinizm), tarixiylik va tizimlilik (sistemali) tamoyillaridan ham foydalanildi.
Turli manba va ma’lumotlarni tahlil qilishda ularga qiyosiy va tanqidiy nuqtai
nazardan yondashildi. Davr xususiyatlarini nazarda tutgan holda voqealar
tarixiylik, tadrijiylik, sivilizatsion yondashuv usullari asosida umumlashtirildi va
tahlil etildi.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishi IX-XII asrlarda bo lganʻ
voqealarni o z ichiga olgan.
ʻ
Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi kirish, ikkita bob, 4 ta bo‘lim, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʻ
5

I BOB. O‘RTA ОSIYODA IX - XII ASRLAR DA UYG‘ONISH DAVRI
TARIXINING O‘RGANILISHI.
1.1. IX - XII asrlarda O‘rta Osiyoda uyg‘onish davrining tarixiy shart-
sharoiti.
Movarounnahr va Xuroson hududlarida IX-XII asrlarda yuz bergan
musulmon uyg‘onish davri xususida XX asr xorij olimlaridan A. Mets, E.
Bosvfort, S. Len-Pul, A.Tryunebaum, vatanimiz olimlaridan G. A. Pugachenkova,
M. Ye. Masson, M. Xayrullayev, A. Irisov, U. Karimov, H. Hasanov, F.
Sulaymanova va boshqalar tadqiqotlari alohida e’tiborga sazovordir. Mustaqillik
yillarida mazkur davrda faoliyat ko‘rsatgan ko‘plab buyuk vatandoshlarimizning
ilmiy meroslari chuqur o‘rganilishi boshlandi. Ularning tavallud yoshlari keng
nishonlandi. “Ma’naviyat yulduzlari”, “Buyuk allomalar, siymolar” va boshqa shu
turdagi qator kitoblar chop etildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A.
Karimov farmoni bilan XI asrda faoliyat ko‘rsatgan Xorazm Ma’mun Akademiyasi
faoliyati qayta tiklandi. Fanda “Uyg‘onish davri” deb ataladigan davr G‘arbiy va
Markaziy Yevropa mamlakatlarda XIV-XVI asrlardagi rivojlanishining o‘ziga xos
xususiyatlarini ifodalash uchun ishlatilgan. Birinchi marotaba “uyg‘onish”
atamasini XVI asr italyan rassomi va tarixchisi J. Vazari o‘z asarlarida ishlatadi.
“Uyg‘onish”, “uyg‘onish davri” atamalari XIV-XVI asr ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish mohiyatini ochib bermasdan, ko‘proq antik davr merosini, ya’ni antik
madaniyatga o‘xshash madaniyatni qaytadan “tirilishi”, “uyg‘onishi” ma’nosida
ishlatila boshlandi. Keyinchalik fanda bu atama keng qo‘llanila boshlandi. Shu
ma’noda ko‘pchilik tadqiqotchilar IX-XII asrlar O‘rta Osiyo xalqlari tarixida
madaniyatning rivojlanishini o‘ziga xos xususiyatlarni ham “uyg‘onish” davri deb
atalishi yuqorida qayd qilinganidek, shartlidir deb hisoblaydilar 17
.
Bu hol o‘z navbatida arab tili va yozuvini Movarounnahrda keng yoyilishiga
imkoniyat yaratib berdi. Ammo VIII asr oxiri IX asr boshlarida bo‘ysundirilgan
xalqlarni mutloq itoatda saqlab turish nafaqat xalifalik markazi ma’murlariga, balki
o‘lkalarga tayinlangan noib uchun ham tobora qiyinlasha bordi.
17
Sagdullayev A., Ergashev F. O‘zbekiston tarixi fani bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. – T., Yangi asr avlodi, 2009. –B.
99.
6

IX asrning oxirgi choragida Movarounnahr Somoniylar qo‘l ostiga o‘tib,
mustaqillikni yanada mustahkamlab oladi. Somoniylar sulolasining eng yirik
vakillaridan biri bo‘lmish Ismoil Somoniy kuchli davlat tuzishga harakat qiladi va
bu ishni muvaffaqiyatli ravishda uddasidan chiqadi. Somoniylar o‘z davlatlarini
o‘zlarigacha bo‘lgan sharq davlatlarining boshqaruv an'analarini chuqur o‘rgangan
holda, ularga suyanib, zamon talablarini hisobga olgan holda o‘zgartirishlar kiritib
boshqarishga harakat qildilar.
Movarounnahr deb ataladigan hududda mustaqil davlatlarning tashkil topishi
ularda siyosiy barqarorlik, iqtisodiy rivojlanish va madaniy hayotning ravnaqiga
katta ta’sir ko‘rsata boshladi. Buxoro, Samarqand, Urganch va Marv kabi shaharlar
ilm-fan va madaniyat markazlari sifatida shakllanib, rivojlana boshladi.
O‘rta Osiyoda IX-XIII asr boshlarida Somoniylar, Qoraxoniylar,
G‘aznaviylar va Xorazmshohlar davlatlari hukm surdilar. Bu davlatlar xalqaro
maydonda o‘z mavqei va tutgan o‘rni jihatidan katta e’tibor va nufuzga ega
bo‘ldilar. Ahmad, Nasr, Ismoil Somoniy, Alptakin, Mahmud G‘aznaviy,
Tog‘rulbek, Sulton Sanjar, Otsiz, Takash singari tadbirkor va uzoqni ko‘ra
oladigan davlat arboblari davrida O‘rta Osiyoda hayotning barcha jabhalarida
yuksalishlarga erishildi, davlat hokimiyati mustahkamlandi, nisbatan tinchlik,
osoyishtalik va barqarorlik vujudga keldi.
Tarixchi Abu Mansur as-Saolobiyning Somoniylar Buxorosiga bergan ta’rifi
butun O‘rta Osiyo davlatlarining IX-XII asrlardagi ahvoliga tegishlidir:
“...shonshuhrat makoni, saltanat ka’basi va zamonasining ilg‘or kishilari
jamlangan, yer yuzi adiblarining yulduzlari porlagan hamda o‘z davrining fozillari
yig‘ilgan (joy) edi”. O‘rta Osiyo hukmdorlari ilm ahli bilan yaqinlashdilar,
mamlakatni boshqarishda ularning bilimi va maslahatlaridan foydalandilar.
Hukmdorlarning aksariyati bu davrda o‘z saroylarida olim, shoir va usta
san'atkorlar, turli sohalar bo‘yicha qimmatbaho kitoblarni to‘plashga odatlandilar.
Arablar Xuroson, Movoraunnahr va Xorazimni bosib olgach, hamma yerda
bo‘lgani kabi o‘lkamida xam qattiqqo‘llik bilan yurtni arablashtirish siyosati olib
bordilar. Bu borada islom dini, Quonikarim ustalik bilan foydalanildi. O‘lkada
7

islom dini bilan birga qatorda arab tili davlat tili, islom dini tili va fan tili
darajasiga ko‘tarildi. Mahalliy tilda yozilgan asarlar yo‘q qilindi, yerli bilimdonlar
quvg‘in ostiga olindi. Arab tilini, islom dini Quroni karimni yaxshi egallagan va
bilgan shaxslarning jamiyatdagi o‘rni nufuzi oshdi. Bu arab tilga va Xorazmda
ham xatto o‘z ona tiliga nisbatan arab tilini yaxshi bilgan tolibi ilmlar borgan sayin
ko‘payib bordilar. Arab tili va islom dini bo‘yicha mukammal bilim va malakaga
ega bo‘lganlar arab xalifaligining markaziy shaharlariga borib o‘qishni odat tusiga,
an’anaga aylantirdi. Damashq, Qohira, Bag‘dod, Kufa, Basra va boshqa shuning
singari katta shaharlarda Movoraunnahr va Xorazmdan borib fan, madaniyat
taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘shgan avlod-ajdodlarimiz soni borgan sayin ko‘payib
bordi. Xususan, bu borada Bag‘dod shahri Sharqning ilm-marifat markazi sifatida
katta ahamiyat kasb etdi. IX asrda bu shaharda “Bayt-ul-xikma” (“Donishmandlar
uyi”) - Sharqning fanlar akademiyasi tashkil etildi. Xuddi shunga monand X asr
oxirlarida Xorazmdan podsho Ma’mun ibn Ma’mun davri (995-997)da
(Donishmandlar uni) tashkil etildi. Urganch tashkil etilgan bu “Bayt-ul-hikma”
-“Ma’mun akademiyasi” (Xorazim akademiyasi) deb nomlanadi. Bag‘dod va
Urganchdagi “Donishmandlar uyi”da o‘z vaqtida nomlari dunyoda mashhur ulug‘
alloma va mutafakkirlar tahsil ko‘rganlar. Ular orasida Ahmad Farg‘oniy, Al
Xorazmiy, Beruniy, ibn Sino, ibn al-Xammor, Abu Saxl Masixiy, ibn Iroq kabi
ulug‘ va buyuk zotlarning nomlari bor. Movoraunnahr va Xorazmda IX-XII
asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda yuz bergan ijobiy yutuqlar va
mutaffakkirlar haqida gap ketgan, ana shu yutuq va mutaffakkirlarning asosiy
omili va sababchisi bo‘lgan markazlashgan mustaqil davlatning vujudga
kelganligini nazar-etibordan qochirmasligimiz kerak, albatta.
O‘z mavqei va tutgan o‘rni jihatidan xalqaro maydonda katta e’tibor va
nufuzga ega bo‘lgan Markaziy Osiyodagi somoniylar, qorahoniylar, g‘aznaviylar,
Tug‘rulbek, Sulton Sanjar Anushtegin, Otsiz, Takash singari tadbirkor va uzoqni
ko‘ra oladigan davlat arboblari davrida har tomonlama rivojlanib, madaniy
tarqiyotda muffaqiyatlarga erishdilar.
8

Chunki bu hukumdorlar davrida mamlakat davlat mustahkamlandi, nisbatan
tinchlik, osoishtalik va barqarorlik vujudga keldi. Natijada moddiy ishlab chiqarish
rivoj topdi, hunarmandchilik va savdo taraqqiy etdi, madaniyat gurkirab o‘sdi. Bu
davrda «Buyuk ipak yo‘li»ning o‘rni va ahamiyati oshdi, hunarmandchilik va
savdo-sotiq rivoj topgan obod va ko‘rkam shaharlar vujudga keldi. Buni shundan
ham bilish mumkin al-Muqaddasiyning yozishicha (985 yilda yozgan) 830-933
yillarda Xorazmda 13 shahar mavjud bo‘lgan bo‘lsa, yarim yildan so‘ng shaharlar
soni 33 taga yetgan. Bular: Kos, Gardmon, Oyxon, Orzaxiva, No‘qfog‘, qardor,
Mizdakxon, Jashira, Sadvor, Zardux, Borategin, Madmimiya (Jayxun daryosining
o‘ng sohilida), Jurjoniya , Raxushmison, Madanisan, Xiva , Kardaran, Hazorasp,
Jig‘arband, Joz, Darg‘on, Jit, Kichik Jurjoniya, ikkinchi Jit, Safdor, Nuzvor,
zamaxshar, Ruzun, Vazirmand, Vaskaxankas Andarosgondir.
Muqaddasiyning so‘zlariga qaraganda, Xorazm aholisi aql-zakovatli, fikr
ilimni egallagan marifatli kishilar bo‘lganlar. Xalifalik shaharlarida fiqh, adabiyot,
Quronni o‘rganish sohasida shogirdi bo‘lmagan xorazmlik imom (bu yerda yirik
olim ma’nosida) kamdan-kam uchragan.
IX-XII asr ma’naviy hayotida islom dini muhim o‘rin egallaydi. Bu davrda
musilmon Sharqida keng tarqalib, jahon dini darajasigacha ko‘tarilgan islom dini
va shariat musulmon dunyosining mafkurasiga aylandi. Arab xalifaligining fotihlik
siyosati natijasida o‘zining barcha haq-huquqlaridan ajralib, madaniyati oyoq osti
qilingan Movaraunnahr aholisi o‘z e’tiqodi va xat savodidan mahrum bo‘lib, islom
dini qabul qilishga, shariay ahkomlarini bajarishga, shunindek arab tili va yozuvini
o‘rganishga majbur bo‘ldi 18
. Ko‘p vaqt o‘tmay e’tiqodli xalq o‘ziga yod bo‘lgan
arab imlosida xat-savod chiqarishga kirishdi. Movaraunnahr ahaolisining
murakkab arab imlosini o‘zlashtirib, xat-savodli bo‘lishi uchun arabiy tilni
mukammal o‘rganib, bu o‘zga tilda asarlar yarata oladigan olim va
mutaffakkirlarning yerli xalq orasida yetishib chiqishi uchun qariyb bir yarim asr,
ya’ni besh avlodning umri sarf bo‘ldi.
18
Shamsutdinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O‘. Vatan tarixi. 1-qism. – T., Sharq, 2010. – B. 422.
9

Renessans, ya’ni Uyg‘onish faqat Yevropa hodisasi emas. Dunyo
madaniyatini yaxlit olib o‘rgangan olimlarning ishlari shuni ko‘rsatdiki, Osiyo
markazida joylashgan Movarounnahr, Xuroson va Eronda Italiyaga qaraganda bir
necha asr oldin (IX-XII) ulkan madaniy ko‘tarilish yuz bergan, ilm-fan, falsafa,
adabiyot kuchli rivojlanib, ilg‘or insonparvarlik g‘oyalari jamiyat fikrini band
etgan, aqliy va ijodiy faollik gurkiragan.
Bu davr dunyo ilmida “Musulmon Renessansi” (A. Mets) yoki “Sharq
Uyg‘onishi” (N. I. Konrad) nomi bilan atalib kelinmoqda 19
.
Sharq Uyg‘onish davrida Yevropa Uyg‘onish davrining asosiy belgilari
mujassam: jo‘shqin ijodiy faoliyat, ulkan bunyodkorlik ishlarining amalga
oshirilgani, aqlni hayratga soluvchi bemisl asarlarning yaratilgani shundan dalolat
beradi. Sharq Uyg‘onish davri ham ulug‘ allomalar, qomusiy bilim sohiblari,
mashhur mutafakkirlarni yetishtirdi. Aniq fanlar sohasida Muhammad Xorazmiy,
Abu Bakr Roziy, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al-Farg‘oniy, Umar Hayyom,
Mirzo Ulug‘bek jahonshumul kashfiyotlar qildilar. Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn
Sino, Ibn Rushd, Muhammad G‘azoliy, Nasafiy Aziziddinlarning falsafiy asarlari
tafakkur xazinasini boyitdi, olam, odam va jamiyat yaxlitlikda tadqiq etilib, yangi
qonuniyatlar ochildi, aqliy bilim ufqlari kengaydi, fozil jamiyat va komil inson
nazariyasi chuqur ishlab chiqiddi.
Movaraunnahr va Xurosonda xalifalik hukmronligi tugatilib, mustaqil
Somoniylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar, G‘aznaviylar va Xorazmshohlar davlati
qaror topgach, islom ta’limoti, shariat ahkomlari va ilmu ma’rifatga yanada e’tibor
kuchaydi. Markaziy shaharlarda qator masjid va madrasalar qad ko‘tardi.
Manbaralardan ma’lum bo‘lishicha, dastlabki madrasa Buxoroda X asrda
shaxarning Kovushdo‘zlar timi yaqinida bino qilingan. U Farjak madrasasi deb
yuritilgan. XII asrda bu esa Buxoroning Darvoza mahallasida hatto qonunshunoslar
uchun maxsus “Faqihlar madrasasi” qurilgan. Bungay oily dorilfunun asosan islom
dini ta’limotining asosiy manbalari: Qur’oni Karim, Hadisi sharif va arab tilining
mukammal o‘rganishga katta e’tibor bergan. Shariat ahkomlari har tomonlama
19
O‘zbek Milliy Ensiklopediyasi. – T., Qomuslar bosh tahririyati, 2005. – B. 344.
10

chuqur o‘rgatishda “Tavsir”- Qur’oni Karimning sharhlari juda boy va qimmatli
manba hisoblangan. Fiqh fani (islom huquqshunosligi) axloq va shariat ahkomlari
borasida mukammal ma’lumot beradi.
Islom dini ta’limotining ravnaqi va targ‘ibotining kengayishida, ayniqsa
Buxoro shaxri markazga aylandi. Buxoro madrasalaridan juda ko‘p yetuk
fiqhshunos olimlar, odil qozilar, zohid imomlar yetishib chiqadi. Shu boisdan
Buxoro IX asrdan boshlab “Qubbat ul-islom” - “Islom dinining gumbazi” nomi
bilan shuhrat topadi.
Biroq hukmdor tabaqa mamlakatni idora qilishda imkoni boricha islom
dinidan mafkuraviy qurol sifatida foydalaniladi. Mafkuraning barcha sohalari
islomga tobe qilinib, zardushtiylik e’tiqodi qoldiqlariga qarshi shavqatsiz kurash
olib boriladi. Mehnatkash aholi ustidan zabr-zulm zo‘rayib, har qanday hurfikrlilik
ta’qib ostiga olinadi. Buning oqibatida zuhmatkash xalqning tashvish azobi ortib,
hayoti g‘oyat og‘irlashdi.
Tarix shohidlik beradiki, eramizning I ming yilligini oxirlariga kelib O‘rta
Osiyo sharq tafakkuri olamining markaziy o‘lkalaridan biri bo‘lib qoldi. Buxoro,
Samarqand, Marv, Urganch, Xo‘jand kabi shaharlarda “Bayt ul-Xikma”
(Donishmandlar uyi) lar shakllanadi.
Bu davrdan boshlab O‘rta Osiyolik ko‘plab ilm daholari Yunon va Hind ilmiy
merosini tarjima qildilar, ularga sharhlar yozdilar, ularni ilmiy nazariyalarini
davom ettirdilar va yangidan-yangi fanlarga asos soldilar.
IX-X asrda O‘rta Osiyoda aniq va tabiiy fanlar matematika, fizika,
astronomiya, geografiya, meditsina, geodeziya, tabiatshunoslik, kimyo,
minirologiya kabi fanlarni o‘rganuvchi fanlar akademiyasi Xorazmda (Urganchda)
Shox Ma’mun - II tomonidan tashkil etiladi. Akademiyaga Abu Rayhon Beruniy
rahbarlik qiladi. U bilan birga Abu Ali ibn Sino, Abu Saxl Masixiy, Abulxasan
Xammor kabi taniqli olimlar ijod qildilar.
XI-XII asrlarda Farg‘oniy, Xorazmiy, ibn Sino, Kindiy, ibn Rushd kabi fan
allomalarining ko‘plab ilmiy asarlari lotin tiliga tarjima qilinadi.
11

1.2. Mustaqil O‘zbekistonda va Xorijiy mamlakatlarida O‘rta Osiyoning IX-
XII asrlar siyosiy hayoti tarixining o‘rganilishi.
Mustaqil O‘zbekistonda O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi
kam o‘rganilgan mavzulardan hisoblanadi. Qilingan ishlarning asosiy qismi
darsliklar, o‘quv uslubiy qo‘llanmalardan iborat bo‘lib umumiy O‘zbekiston
tarixining bir davri sifatida berib ketilgan. Ko‘pincha o‘zidan oldingi
tadqiqotchilarning fikrlari yana takrorladi. Mavzuga oid alohida ilmiy ishlar
barmoq bilan sanarli darajada kam qilingan. Mavzu bo‘yicha Sho‘rolar davrida
ko‘pgina tadqiqotlar amalga oshirilgan edi lekin ularda o‘sha davr mafkurasi,
tarixni yoritishda eskicha yondoshuvlar yaqqol namoyon bo‘ladi. Bugungi kunda
esa O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixini yangicha dunyoqarash
bilan, yangicha uslubiy yondoshuvlar bilan yoritish muhim ahamiyatga egadir.
Mustaqil O‘zbekistonda O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar o‘rganganlardan K.
Sh. Shoniyozov, A. A. Asqarov, B. Ahmedov, A. S. Sagdullaev, A.
Muhammadjonov, R. Murtazaeva kabi tarixchilarni tilga olishimiz mumkin. Lekin
ushbu tarixchilarning ilmiy tadqiqot mavzulari bevosita O‘rta Osiyoning IX-XII
asrlar siyosiy hayoti tarixi bo‘lmagan.
Mustaqillik yillarida O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar tarixini o‘rgangan
olimlardan Karim Shoniyozovdir. O‘zbek xalqining etnik shakllanish jarayoni
yoritish K. Shoniyozovning asosiy tadqiqot mavzusi hisoblanadi. Ammo K.
Shoniyozov o‘z tadqiqotlarida1 O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi
keng yoritgani alohida diqqatga sazovordir. K. Shoniyozov O‘rta Osiyo hududida
IX-XII asrlarda hukmronlik qilgan bir qator davlatlar jumladan, Qoraxoniylar,
G‘aznaviylar 20
, Saljuqiylar, Xorazmshohlar hamda Qoraxitoylar davlatlari
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni ko‘plab manbalar va adabiyotlar asosida yoritib
bergan. XI asr boshlaridan g‘aznaviylar va saljuqiylar o‘rtasida boshlangan siyosiy
mojorolarning asl sabablari, bu kurashning oxir-oqibatda qanday yakunlangani,
saljuqiylar siyosiy mavqeining mustahkamlanib Xuroson va Movarounnahr
hududlarini birin-ketin zabt etishlari, shuningdek qoraxoniylarning g‘aznaviylar va
20
М . А . К o у m е n. Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi”. 1. Kuruluj devri. Ank а ra,2000.
12

saljuqiylar hamda qoraxitoylar bilan bo‘lgan munosabatlari, qoraxitoylarning
qanday qilib Movarounnahr hududlarini qaramga aylantirishi masalalarini mohirlik
bilan yoritib bergan.
O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi bilan qiziqqan yana bir
tadqiqotchilardan Nosir Muhammaddir. Nosir Muhammad o‘zining “Turon
davlatlari va hukmdorlari” 21
deb nomlangan asarida O‘rta Osiyo shu jumladan,
O‘zbekiston hududida faoliyat yuritgan davlatlar tarixiga to‘xtab o‘tadi. Nosir
Muhammadning “Turon davlatlari va hukmdorlari” asari mustaqillik yillarida ikki
marta nashrdan chiqdi. So‘ngi ikkinchi nashri tuzatish hamda to‘ldirishlar bilan
2013 - yilda amalga oshirilgan. Nosir Muhammad asarining bir qismi O‘rta Osiyo
hududida IX-XII asrlar faoliyat ko‘rsatgan bir - qator davlatlar shu jumladan,
Qoraxoniylar davlati, G‘aznaviylar davlati, Saljuqiylar davlati, Xorazmiylar
davlati, Qoraxitoylar davlatlari tarixiga alohida - alohida to‘xtaladi. Muallifning
ta’kidlashicha ushbu asarning yozilishiga asosiy turtki bo‘lgan bo‘lgan hodisa bu
K. E. Bosvortning “Musulmon sulolalari” asari hisoblanadi. Muallif asarni
yozishda K. E. Bosvortning “Musulmon sulolalari” kitobi namunasidan
foydalanadi, ya’ni, asarning strukturaviy tuzilishi K. E. Bosvort kitobidan farq
qilmaydi. Nosir Muhammadning “Turon davlatlari va hukmdorlari” kitobida huddi
K. E. Bosvortning “Musulmon sulolalari” kitobidagi kabi davlatlar tarixi bayon
etilganidan so‘ng davlatda hukmronlik qilgan hukmdorlarning xronologik tarzda
shajarasi berib boriladi. Umuman olganda muallifning ushbu asari O‘rta Osiyoning
qadimgi davrdan to XX asrgacha bo‘lgan davrda mavjud bo‘lgan deyarli barcha
davlatlar tarixi shu jumladan, O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga
oid qisqacha ta’rifdan iboratdir. Muallif bu borada IX-XII asrlar O‘rta Osiyo
tarixshunosligida katta o‘zgarishlarni amalgam oshirgan deya olmaymiz. Nosir
Muhammadning “Turon davlatlari va hukmdorlari” asari tanqidiy, tahliliy jihatdan
ko‘rib chiqishni taqozo etadi 22
.
So‘ngi vaqtlarda O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar tarixi bo‘yicha qilingan
muhim ishlardan biri Mahmudov Behzod Hamidovich tomonidan himoya qilingan
21
N. Muhammad. “Turon davlatlari va hukmdorlari”. Toshkent. “Dizayn-press”. 2013.
22
М . А . К o у m е n. “Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi. Ш . Alp Arslan ve zamai. Ankara, 2001.
13

nomzodlik dissertatsiyasidir. Dissertatsiya mavzusi “Qoraxoniylar davlatchilik
tizimining xususiyatlari” deb nomlanib akademik A. R. Muhammadjonov ilmiy
rahbarligida O‘zbekiston Milliy Universitetida 2010-yilda himoya qilingan. Ushbu
tadqiqot ishi mustaqillik yillarida Qoraxoniylar davlati tarixi bo‘yicha qilingan
dastlabki yirik ilmiy tadqiqot ekanligi bilan muhim ahamiyatga egadir. Shuni
alohida ta’kidlashimiz lozimki B. H. Mahmudov o‘z tadqiqotida bir-qator yangicha
fikrlarni ilgari surgan. B. H. Mahmudov tadqiqotlari davomida V. V. Bartold, O.
Pritsak, O. Qoraev kabi yirik tarixchilarning ayrim fikrlariga qo‘shilmaydi.
Masalan Qoraxoniylar davlatiga asos solgan qabilalarni aniqlash, davlatning
tashkil topish davrini aniqlash va boshqalar. U fikrlari ko‘proq K. Sh. Shoniyozov
xulosalariga yaqinroq. B. H. Mahmudov o‘zining qator tadqiqotlarida1 O‘rta
Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayotida muhim rol o‘ynagan qoraxoniylar
sulolasi tarixi bilan bog‘liq bo‘lg an muhim xulosalarini berib kelmoqda.
B. H. Mahmudov o‘zi tomonidan o‘rganilgan mavzuning o‘rganilganlik
darajasini to‘rt guruhga bo‘ladi:
1. XX asrning 20-yillarigacha bo‘lgan davrda olib borilgan tadqiqotlar.
2. Sho‘rolar hukmronligi davrida olib borilgan tadqiqotlar.
3. Mustaqillik yillarida olib borilgan hamda davom ettirilayotgan izlanishlar,
tadqiqotlar va chop etilgan adabiyotlar.
4. Mavzuga oid xorijda amalgam oshirilgan tadqiqotlar 23
.
23
B. H. Mahmudov. “Qoraxoniylar davlatchilik tizimining xususiyatlari”. Avtoreferat. Tarix fanlari nomzodi ilmiy
darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiyadan. O‘z MU. Toshkent. 2010. –B 4.
14

II BOB. O‘RTA ОSIYONING IX - XII ASRLAR TARIХI
TARIXSHUNOSLIGI NI O‘RGANISHDA MANBALARINING O‘RNI .
2.1. Arab tilida bitilgan manbalar.
O‘zbеkistоnning VII asr охiridan bоshlab, ХII asrgacha bo‘lgan tariхi ko‘prоq
va dеyarli arab tilidagi yozma manbalarda yoritilgan va bu an’ana kеyinchalik ham
Tеmuriylar davrigacha davоm etgan. Bu davrda yurtimiz avval arab хadifaligi
tarkibida, so‘ngra Sоmоniylar, Qоraхоniylar, G‘aznaviylar, Хоrazmshоhlar
davlatlarini bоshdan kеchirdi. Arab tilida vatanimiz tariхiga оid yozma manbalarni
mualliflarning kеlib chiqishiga qarab, ikki guruhga ajratish mumkin.
Birinchi guruh - arab tilida ijоd etgan yurtimizdan chiqqan tariхchi va оlimlar.
Bular Muhammad Musо al-Хоrazmiy, Abu Rayhоn Bеruniy, Mahmud Kоshg‘ariy,
Mahmud Zamaхshariy, Abu Said Sam’оniy, SHahоbuddin Muhammad Nisоviy va
bоshqalardir. Ushbu muarriхlar asarlarida оna vatanga muhabbat alоhida namоyon
bo‘ladi, bu ayniqsa Abu Rayhоn Bеruniyning “Оsоr ul-bоqiya” asarida хalqimiz
qadimgi madaniyati to‘g‘risidagi ma’lumоtlarida alоhida ko‘zga tashlanadi.
Ikkinchi guruh - хоrijlik оlimlardan ibоrat bo‘lib, ular yaratgan arab tilidagi
asarlarida yurtimiz tariхi madaniyati, siyosiy-ijtimоiy hayoti yoritilgan. Ushbu
mualliflarning eng yiriklari Abulhasan Madоiniy (vaf. 840-y), Abulabbоs al-
Ya’qubiy (IХ asr), Abubakr al-Balazuriy, Ibn Хurdоdbеh (820 - taхm. 913), Abu
Ja’far Tabariy (839-923), Ishоq al-Istahriy (850-934) va bоshqalardir.
Mazkur muarriхlar yurtimiz hududini umummusulmоn оlami, arab хalifaligi
bir qismi sifatida yoritganlar. Ular asоsan arab хalifalikni ikki qismga, ya’ni arab
va a’jam - g‘ayri arabga ajratib o‘rganar edilar. Arablar tоmоnidan yurtimizga
bеrilgan nоm Mоvarоunnahr - daryoning u yog‘idagi mamlakat mazmunini
bildiruvchi jug‘rоfiy nоm bizgacha еtib kеlgan bo‘lib, asоsan arab mualliflari
asarlarida istе’fоda etiladi 24
.
24
Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 61.
15

“Kitоb at-tariх”
Ushbu arab tilida bitilgan qimmatli asar muallifi buyuk matеmatik
Muhammad Musо al-Хоrazmiy (VIII asr охiri - IХ asr birinchi yarmi)dir. Biz uni
birinchi O‘rta Оsiyolik tariхchi оlim dеb atashimiz mumkin. Chunki al-Хоrazmiy
birinchilardan bo‘lib o‘zining “Kitоb at-tariх” (“Tariх kitоbi”) asarini yozgan.
Ammо ushbu asar bizgacha mukammal hоlida еtib kеlgan bo‘lmasada, undan
оlingan parchalarni so‘nggi davr tariхchilari Ibn an-Nadim, al-Ma’sudiy, at-
Tabariy, Hamza al-Isfahоniylar o‘z asarlarida kеltiradilar. Bu kitоbni Abu Rayhоn
Bеruniy o‘zining “Оsоr ul-bоqiya” asarida ham eslatadi. Mazkur asar хalifalik
tariхiga оid ma’lumоtlardan ibоrat bo‘lgan 25
.
“Kitоb al-surat al-arz”
Mazkur asar ham al-Хоrazmiy tоmоnidan yaratilgan bo‘lib, yunоn оlimi
Ptоlоmеyning jug‘rоfiyaga оid kitоbini arab tiliga tarjima qilgan va uni o‘zining
yangi ma’lumоtlari bilan bоyitgan. “Kitоbi surat al-arz” (“Yer tasviri kitоbi”)
asarida Kaspiy dеngizi yoki Хоrazm dеngizi haqida qimmatli ma’lumоtlar bоr.
Ushbu tariхiy jug‘rоfiyaga оid asardagi O‘rta Оsiyoga оid ma’lumоtlar katta ilmiy
ahamiyatga ega. Kitоbning 937-milоdiy, hijriy 428-yili ko‘chirilgan mo‘tabar
qo‘lyozmasi yuizgacha еtib kеlgan bo‘lib, unga turli хaritalar chizib ilоva qilingan.
Ushbu mo‘tabar qo‘lyozma matni 1926-yili sharqshunоs H.M.Mjik tоmоnidan
Lеyptsigda nashr qilingan. Kitоbni o‘zbеk tiliga A.Ahmеdоv tarjima qilib, ilmiy
sharhlar bilan 1983-yili chоp etgan 26
.
“Kitоb al-mag‘оziy”
Kitоb muallifi Madоiniy Abulhasan Ali ibn Muhammad (vaf. 840 y.)
Arabistоn, Хurоsоn va Mоvarоunnahrning VII-VIII asr bоshlaridagi ijtimоiy-
siyosiy tariхiga оid ikki yuzdan ziyod asar yozgan yirik arab tariхchi оlimidir.
“Aхbоr al-хulafо”(“Хalifalar haqida хabarlar”), “Kitоb al-mag‘оziy” (“Urushlar
haqida kitоb”), “Kitоb futuh ash-Shоm” (“Shоmning bоsib оlinishi haqida kitоb”),
“Tariх al-buldоn” (“Mamlakatlar tariхi”) ana shu asarlar jumlasidandir.
25
Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 62.
26
Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 62.
16

“Kitоb al-mag‘оziy” Erоn, Afg‘оnistоn va O‘zbеkistоnning arablar istilоsi va
VIII asrning birinchi yarmidagi siyosiy tariхi bo‘yicha muhim manbalardan
hisоblanadi. Muarrifning tariхiy asarlari bizgacha еtib kеlmagan, lеkin ayrim
parchalari Balazuriy va Tabariy asarlarida saqdanib qоlgan 27
.
“Kitоb al-buldоn”
Asar ijоdkоri al-Yaqubiy IХ asrda o‘tgan yirik gеоgraf tariхchi оlimdir. Ismi
Abulabbоs Ahmad ibn Abu Yaqub ibn Ja’far ibn Vahb ibn Vadih al-Kоtib al-
Abbоsiy bo‘lib, u yirik mansabdоr hоnadоniga mansubdur. Al-Yaqubiy Bag‘dоdda
tug‘ildi, lеkin umrining ko‘p qismini Armanistоn, Хurоsоn, Falastin, Misr va
Mag‘ribda o‘tkazdi.
Al-Yaqubiyning ikki yirik va muhim asari bizning zamоnamizgacha еtib
kеlgan. Biri ”Kitоb al-buldоn” (“Mamlakatlar haqida kitоb”), ikkinchisi esa
“Tariх” nоmi bilan mashhurdir.
”Kitоb al-buldоn” (taхminan 891 - yilda yozilgan) to‘rt qismdan ibоrat. Asarda
arablar qo‘l оstidagi mamlakatlarning gеоgrafik hоlati, yirik shaharlar va qal’alari,
ahоlisi va uning asоsiy mashg‘ulоti, urf-оdatlari, o‘sha mamlakatdan оlinadigan
хirоjning umumiy miqdоri haqida qimmatli ma’lumоtlar kеltiriladi.
Ushbu asarning ikki mo‘tabar qo‘lyozmasi G‘arbiy Gеrmaniya
kutubхоnalarida saqlanmоqda. Kitоbning arabcha matni gоllandiyalik mashhur
sharqshunоs M.dе Guе (1836-1909) tоmоnidan 1892-yili Lеydеnda chоp etilgan.
Al-Yaqubiyning ikkinchi asari “Tariх” umumiy tariх tipida yozilgan bo‘lib,
SHarq mamlakatlari, shuningdеk O‘rta Оsiyoning VII-IX asrlardagi tariхi bo‘yiyaa
muhim manbalardan biri hisоblanadi. Asar ikki qismdan ibоrat bo‘lib, Оdam
Atоdan islоmgacha bo‘lgan va musulmоn mamlakatlari tariхlari, ya’ni o‘sha
mamlakatlarda 873 yilgacha sоdir bo‘lgan vоqеalar bayon etilgan.
“Tariх”ning arabcha matni 1883-yili gоllandiyalik оlim M.T.Хautsma (1851-
1943 y.) tоmоnidan chоp etilgan 28
.
27
Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 62.
28
Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 63.
17

“Kitоb futuh al-buldоn ”
“Kitоb futuh al-buldоn”(“Mamlakatlarning zabt etilishi”) IХ asrda o‘tgan
yirik gеоgraf va tariхchi оlimi Balazuriy (vaf. 892 y.)ning asaridir. Muarriх
Madоiniyning shоgirdi bo‘lib, uning to‘la ismi Abubakr Ahmad ibn Yaхyo Jabir
al-Balazuriy, asli erоnlik Abbоsiylardan al-Mutavakkil (847-861) va al-Musta’in
(862-866) sarоyida tarbiyachi bo‘lib хizmat qilgan.
Balazuriy ikki yirik asar “Kitоb futuh al-buldоn” va “Kitоb al-ansоb aо-
sharif”(“Sharоfatli kishilarning nasablari haqida kitоb”ning muallifidir.
“Kitоb futuh al-buldоn” arab istilоlari tariхi bo‘yicha eng yaхshi asarlardan
biri hisоblanadi. Faqat shu asarda arablarning хalifa Usmоn (644-656) va uning
Хurоsоndagi nоibi Abdullоh ibn Amr davrida Mоvarоunnahrga bir nеcha bоr
bоstirib kirganliklari va Maymurg‘ni (Samarqand tumanlaridan biri) talab
qaytganliklari haqida ma’lumоt bоr.
Asarda arablar asоratiga tushib qоlgan mamlakatlar, ularning diqqatga
sazоvоr shaharlari va оsоri-atiqalari, хalqi, pul muоmalasi, undiriladigan sоliklar,
shuningdеk arab tilining jоriy qilinishi haqida ham qimmatli ma’lumоtlarni
uchratamiz.
“Kitоb futuh al-buldоn”ning qisqartirilgan tahriri еtib kеlgan, хalоs. Arabcha
matni dе Guе tarafidan 1866-yili Lеydеnda chоp etilgan. Uning inglizcha tarjimasi
(tarjimоnlar Хitti va Murgоttеn) ham bоr. Balazuriyning ushbu asarining to‘liq
nusхasi Yoqut va Ibn al-Asir asarlari uchun manbalardan biri bo‘lib хizmat
qilgan 29
.
“Kitоb ul-хirоj”
“Kitоb ul-хirоj” (“Хirоj sоlig‘i haqida kitоb”) asarining muallifi Abu Yusuf
Yaqubdir (731-798). Bu qоnunshunоs оlimning to‘la ismi Abu Yusuf Yaqub ibn
Ibrоhim Kufiydir. U asli Shоmning Kufa shahridan, imоm Abu Hanifaning (699-
767) shоgirdi, Abbоsiylardan al-Mahdiy (775-785) va Hоrun ar-Rashid (786-809)
davrida Bag‘dоd qоzisi bo‘lgan.
29
Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 64.
18

“Kitоb ul-хirоj” asarida Arab хalifaligining VII-VIII asrlardagi ijtimоiy-
iqtisоdiy ahvоli, хususan еr egaligi va undan fоydalanish kabi ijtimоiy masalalarni
o‘rganishda qimmatli manba hisоblanadi. Хalifa Hоrun ar-Rashidning tоpshirig‘i
bilan yozilgan bu asarda o‘rta asrlarda ahоlidan yig‘iladigan asоsiy sоliq - хirоj,
uning turlari va miqdоri, to‘lash tartibi bayon etilgan. Bundan tashqari fеоdal
mulkchilik, хususan kоrandalik tartibi, yirik еr egalarining shaхsiy хo‘jaliklarida
qo‘l mеhnatidan fоydalanish haqida ham ma’lumоtlar mavjud.
Asarning arabcha matni 1884 yilda Misrning Bulоq shahrida chоp qilingan.
Uni Е.Fanyan fransuzchaga tarjima qilgan 30
.
“Kitоb aхbоr ul-buldоn”
Ibn al-Faqih “Kitоb aхbоr ul-buldоn” (“Mamlakatlar haqida хabarlar” asari
bilan mashhur bo‘lgan tariхchi оlim. Uning to‘la ismi Abubakr Ahmad ibn
Muhammad al-Hamadоniydir. Ushbu asaridan (taхminan 903-yili yozilgan)
ma’lum bo‘lishicha, u хalifalardan al-Mo‘tadid (892-902) va al-Muqtafiy (902-
908)lar bilan zamоndоsh bo‘lgan. “Kitоb al-fihrist” muallifining so‘zlariga
qaraganda, Ibn al-Faqih o‘z zamоnasining atоqli adiblaridan bo‘lib, naql-rivоyat va
adabiyotni yaхshi bilgan.
“Kitоb aхbоr ul-buldоn” asari siyosat, tariх va madaniy hayotga оid
matеriallarga bоydir. Ibn al-Faqihning ayniqsa yirik shaharlar, Balх, Samarqand va
bоshqalar haqida kеltirgan ma’lumоtlari nihоyatda qimmatlidir.
“Kitоb aхbоr ul-buldоn”ning Ali ibn Ja’far ash-Shayzоriy tarafidan bajarilgan
(1022) qisqa tahriri dе Guе tоmоnidan 1885-yili Lеydеnda chоp etilgan.
Ushbu asarning mo‘tabar qo‘lyozmasi, aniqrоg‘i uning ikkinchi qismi, 1923-
yili Mashhaddagi (Erоn) Imоm Rizо masjidi kutubхоnasidan tоpildi. Unda Erоn va
Mоvarоunnahrning iqtisоdiy va tariхiy gеоgrafiyasiga оid diqqatga sazоvоr
ma’lumоtlar bоr 31
.
“Kitоb masоlik ul-mamоlik”
Ushbu asar muallifi Ibn Хurdadbеh yoki Abulqоsim Ubaydullоh Хurdadbеh
(820 - taх. 913) asli erоnlik bo‘lib, u оliy martabali mansabdоr хоnadоniga mansub
30
Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 64.
31
Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 64.
19

edi. Оtasi IХ asr bоshlarida Tabaristоn hоkimi bo‘lgan, Daylam vilоyatini
bo‘ysundirib, хalifaning diqqat e’tibоrini qоzоngan. Ibn Хurdadbеh Bag‘dоdda
o‘qigan va kеng ma’lumоt оlgan. U хalifa Mo‘tamid (870-892) davrida yuksak
davlat lavоzimlarida turgan, dastlab nadim, so‘ng Erоnning g‘arbiy-shimоliy
tarafida jоylashgan Jibal vilоyatida sоhib barid va-l-хabar (pоchta va razvеdka
bоshlig‘i) lavоzimini egallagan. Ibn Хurdadbеh turli mavzuda, adab, tariх,
gеоgrafichga оid o‘nga yaqin asar bitgan bo‘lib, ulardan eng muhimi “Kitоb
masоlik ul-mamоlik” (“Yo‘llar va mamlakatlar haqida kitоb”) nоmli asari bo‘lib, u
846-yili yozib tamоmlangan.
Asarning qisqartirilgan tahriri bizgacha еtib kеlgan va M. dе Guе tarafidan
1889-yili chоp qilingan. Ruscha tarjimasi (tarjimоn Nоila Vеliхanоva) 1986-yili
Bоkuda chоp etilgan.
Kitоb arab хalifaligi qo‘l оstidagi mamlakatlar, shaharlar, ularga bоriladigan
yo‘llar, shaharlar va mamlakatlar оrasidagi masоfa, ahоlidan undiriladigan sоliq va
jarimalarning miqdоri haqida qimmatli ma’lumоtlar kеltirilgan.
Ayniqsa, qadimiy So‘g‘d shaharlaridan Kushоniya (Samarqand atrоfida
jоylashgan), Samarqand, Ustrushana, Shahristоn (Ustrushana shaharlaridan),
qadimgi SHоsh, Ispijоb (Sayram) shaharlarida ahоli o‘rtasida muоmalada bo‘lgan
pul birligi, Nuh ibn Asad (vaf. 842) va Ahmad ibn Asad (819-846) davrida So‘g‘d
va Farg‘оnaning umumiy ahvоli, Mоvarоunnahr va Farg‘оnada IХ asrda istiqоmat
qilgan turkiy хalqlar haqidagi ma’lumоtlar bеnihоya qimmatlidir 32
.
“Tari х i ar-rusul va-l-muluk”
Bu asar avt о ri yirik q о musiy о lim Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy
(836-923)dir. U Er о nning Tabarist о n vil о yatiga qarashli О mul shahrida tug‘ilgan,
umrining ko‘p qismini Bag‘d о dda o‘tkazgan va shu е rda vaf о t etgan. Tari х chi
х alifalikning ko‘p shaharlarini aylanib chiqqan, birmuncha vaqt Ray, Basra, Kufa,
Suriya va Misrda turgan.
Tabariy davrining k е ng ma’lum о tli kishilaridan bo‘lib, o‘ndan о rtiq kit о b
yozib q о ldirgan. Musulm о n q о nunshun о slari о rasida mavjud bo‘lgan i х til о flar
32
Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 65.
20

bayon etilgan “Kit о b i х til о f al-fuqah о ” (“Faqihlar o‘rtasidagi i х til о flar haqida
kit о b”), “Qur’оni karim” о yat о lri sharhiga bag‘ishlangan o‘ttiz (b о shqa
ma’lum о tlarga qaraganda qirq) jilddan ib о rat “J о m е ’ al-bayon at-ta’vil al-Qur’оn”
(“Qur’оn” so‘zlari ma’n о sining k е ng bayoni majmuasi”) va nih о yat, “Tari х i ar-
rusul va-l-muluk” (“Payg‘ambarlar va p о dsh о hlar tari х i”) ana shular
jumlasidandir. Tari х ilmi uchun eng muhimi so‘nggi asar his о blanadi.
“Tari х i ar-rusul va-l-muluk” yoki qisqa n о mi “Tari х i Tabariy” asari umumiy
tari х tipida yozilgan kit о b. L е kin mukammalligi va daliliy mat е riallarga b о yligi
bilan b о shqa asarlardan tam о man al о hida ajralib turadi.
Asarda о limning “yaratilishi”dan t о 912-913 yillarga qadar Arabist о n, Rum
(Kichik О siyo), Er о n va Arab х alifaligi as о ratiga tushib q о lgan mamlakatlarda,
shuningd е k O‘zb е kist о n hududida bo‘lib o‘tgan ijtim о iy-siyosiy v о q е alar hik о ya
qilinadi. V о q е lar yilma-yil, х r о n о ligik tarzda bayon etilgan. Bu esa asardan
f о ydalanishda ko‘p jihatdan qulaylik yaratgan. Tabariy mazkur asarini yaratishda
yahudiy va х ristianlarning naql-riv о yatlari, S о s о niylar (224-651) s о ln о masi
“ Х vaday namak” (“P о dsh о hn о ma”), al-V о qidiyning (747-823) “Kit о b ul-
mag‘ о ziy” (“Urushlar haqida kit о b”), al-Mad о iniyning “Tari х i х ulaf о ” (“ Х alifalar
tari х i”), Ibn Tayfurning (819-893) “Tari х i Bag‘d о d” (“Bag‘d о d tari х i”) kabi
asarlardan k е ng f о ydalangan. L е kin u ko‘p h о llarda “Hadis ilmi” printsipiga ko‘ra,
ayniqsa asarning qadimiy tari х iga bag‘ishlangan qismlarida b о shqa manbalardan
о lingan dalil va ma’lum о tlarni aynan k е ltirgan.
Kit о bning qadimiy tari х idan bahs yurituvchi qismlari ham ma’lum ilmiy
qiymatga ega, chunki bularda bizgacha е tib k е lmagan manbalarda (riv о yatlar,
“ Х vaday namak”, “Tari х i х ulaf о ” va b о shqalar) mavjud bo‘lgan qimmatli
ma’lum о tlar, lavhalar saqlangan.
“Tari х i ar-rusul va-l-muluk” musulm о n mamlakatlari, shuningd е k
M о var о unnahrning VIII-I Х asr tari х i bo‘yicha as о siy va eng mo‘tabar
manbalardan biri bo‘lib, tari х ilmining k е yingi taraqqiyotiga katta ta’sir o‘tkazgan.
Mazkur asarning arabcha ikki х il (mufassal va qisqartirilgan) tahriri bo‘lgan, l е kin
21

bizgacha uning faqat qisqartirilgan tahriri е tib k е lgan va asar matni g о llandiyalik
sharqshun о s M.YA. d е Gu е tarafidan 1879-1901 yillari 15 jildda nashr etilgan.
Tabariy asarining f о rsiy tahriri ham b о r bo‘lib, u S о m о niy Abu S о lih Mansur
ibn Nuhning (961-976 y.) vaziri, at о qli ilm-fan h о miysi al-Bal’amiy (vaf. 974 y.)
t о m о nidan 963-yili yozilgan.
Bal’amiy tahriri shunchaki о ddiy tarjima bo‘lib q о lmay, balki asarning qayta
ishlangan va ayrim h о llarda yangi faktlar bilan b о yitilganidir.
Unda, birinchidan, qisqartirilgan tahririda uchramaydigan ma’lum о tlar
mavjud bo‘lib, ularni Bal’amiy Tabariy asarining to‘la nus х asidan о lgan.
Ikkinchidan, Bal’amiy tahriri b о shqa manbalar as о sida yangi ma’lum о tlar
bilan to‘latilgan.
Tabariyning mazkur asaridan ay о im parchalar bir n е cha Yevr о pa tillariga
tarjima qilingan. Uning to‘la fransuzcha tarjimasi G.Z о t е nb е rg t о m о nidan 1867-
1874 yillari Parijda nashr etilgan.
Asarning f о rsiy va turkiy tarjimalari ham bo‘lib, ularning mo‘tabar qo‘lyozma
nus х alari Sankt-P е turburg va T о shk е nt kutub хо nalarida mavjud. Bal’amiy
tahririning matni to‘la tarzda Lak х nav, Kanpurda (1874, 1896, 1916) va T е hr о nda
(1962, 1967) ch о p qilingan.
“Tari х i ar-rusul va-l-muluk” asarining qo‘lyozma nus х alari MDH, Angliya,
Turkiya, Er о n va Hindist о n kutub хо nalarida saqlanadi. T о shk е ntda, B е runiy
n о midagi SHarqshun о slik instituti х azinasida arab tilidan to‘rtta mo‘tabar
qo‘lyozmalari va o‘zb е k va uyg‘ur tillaridagi tarjimalari mavjud. Qisqartirilgan
ruscha tarjima tarjim о n V.I.B е lya е v) 1987-yili T о shk е ntda “Ist о riya Tabari” ya’ni
“Tabariy tari х i” n о mi bilan ch о p etildi 33
.
“Kit о b al-mas о lik val-mam о lik”
Ushbu n о mdagi е tti jildlik ulkan asarni vatand о shimiz, davlat arb о bi va о lim
Jayh о niy (870-942 yilda hal о k bo‘lgan) yoki Abu Abdull о h Muhammad ibn
Ahmad ibn Nasr al-Jayh о niy yaratgan. U Bu хо r о da S о m о niylar davlatida katta
о bro‘ga ega bo‘lib, 914 yildan hayotining ох irigacha vazir bo‘lib х izmat qilgan.
33
Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 65-67.
22

О limning as о siy asari tari х iy jug‘r о fiyaga о id bo‘lib, u yana “Kit о b al-m о lik
fi ma’rifiyi al-mam о lik” (“Mamlakatlarni bilishda mas о falar kit о bi”) d е b ham
atalgan. Bu kit о b o‘z davrida juda mashhur bo‘lib, barcha k е yingi о limlar B е runiy,
Gardiziy, Ibrisiy, Muqaddasiy va b о shqalar undan qimmatli va ish о nchli manba
sifatida f о ydalanganlar, iqtib о s (цитаталар) k е ltirganlar.
Jayh о niy asarida Sharq mamlakatlari, х ususan M о var о unnahr, turk qabilalari
to‘g‘risida qimmatli ma’lum о tlar bo‘lgan.
Mazkur asar bizgacha е tib k е lmagan bo‘lsa-da, uningn о mi barcha yirik
о limlar asarlarida zikr qilingan va B е runiy, Ibn Х avqal, Gard е ziy va Avfiy
asarlarida parchalar ukltirilganligi, uning qimmatli manba ekanligidan guv о hlik
b е radi 34
.
“Kit о b a х b о r uz-zam о n va aj о yib ul-buld о n”
Bu kit о b al-Mas’udiy yoki Abulhasan Ali ibn al-Mas’udiy (vaf. 956 yil
Q о hira) Х asrning ko‘zga ko‘ringan g ео graf va tari х shun о s о limi asaridir. Muallif
I Х asr ох irlarida Bag‘d о dda z о dag о n о ilasida dunyoga k е lgan. Juda ko‘p (915-
945) sayohat qilgan, turli o‘lkalarda bo‘lib, adabiyot, falsafa, fiqh, g ео grafiya va
tari х ilmlari bo‘yicha chuqur ma’lum о tga ega bo‘lgan, х ususan M о var о unnahrda
bo‘lganda shaharlar va о damlar haqida qimmatli ma’lum о tlar to‘plagan.
Al-Mas’udiy ilmning turli s о halariga о id “Kit о b a х b о r uz-zam о n va aj о yib ul-
buld о n”( “Davr х abarlari va mamlakatlarning aj о yib о tlari haqida kit о b”), “Kit о b
ul-avsat” (“O‘rtacha kit о b”), “Kit о b at-tav о ri х fi a х b о r al-umum min arab va-l-
ajam” (“Arab va Ajam х alqlari tari х i”), “ Х az о in ul-muluk va sirr al- о lamayn”
(“P о dsh о hlarning х azinalari va ikki о lam sirlari”), “Kit о b ar-ras о il” (“Ris о lalar
to‘plami”), “Kit о b at-tanbih, va-l-ishraf” (“ О g о hlantirish va ish о ntirish haqida
kit о b”) singari 20 dan о rtiq asar yozgan.
Al-Mas’udiyning asarlari arab х alifaligi, M о var о unnahrning I Х - Х asrlar
tari х ini o‘rganishda zo‘r ahamiyatga ega. Ular o‘ziga хо s g ео grafik q о mus bo‘lib,
jah о n х alqlari va turkiy х alqlarning tari х i, ijtim о iy-siyosiy ahv о li, urf- о datlari
haqida b о y ma’lum о tga ega.
34
Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 67.
23

Tari х chining yana “Muruj az-zahab va ma’dan al-jav о hir” (“ О ltin t о zalagich
va qimmatbah о t о shlar k о ni”) n о mli asari ham b о r. Bu kit о bning arabcha matni
fransuzcha tarjimasi bilan birga, 1861-1877 yillari Parijda to‘qqiz jildda nashr
etilgan 35
.
“Kit о b ul- х ir о j va san’at al-kit о ba”
Asar muallifi Abulfaraj Qudama, fil о l о g va g ео graf о limdir. Uning to‘la ismi
Abulfaraj ibn Ja’far Qudama al-Basriy al-Bag‘d о diy (vaf. 922 - 948). U yuasra о ik
aslz о da bo‘lib, avval nasr о niy bo‘lgan, sar о y х izmatiga qabul qilingandan k е yin
х alifa al-Muqtafiyning ta’siri о stida isl о m dinini qabul qilgan.
Dastlab ma’muriy mahkamalardan birida (majlis az-zimam) х izmat qilgan,
umrining ох irida esa al о qalar d е v о niga (d е v о ni s о hib barid) b о shchilik qilgan.
Abulfaraj Qudama 928-yili “Kit о b ul- х ir о j va san’at al-kit о ba” (“ Х ir о j
undirish va maktublar yozish san’ati haqida kit о b”) n о mli ikki jildlik (8 qismdan
ib о rat) asar yozgan. Mazkur asar arab х alifaligining ma’muriy bo‘linishi,
х alifalikka t о b е bo‘lgan mamlakatlar o‘rtasidagi al о qa х izmati, s о liq va m о liya
tizimining umumiy ahv о li haqida qimmatli ma’lum о t b е radi.
“Kit о b ul- х ir о j va san’at al-kit о ba” asarida M о var о unnahrning g ео grafik
h о lati va uning turkiy zab о n ah о lisi haqida ham muhim daliliy ma’lum о tlarni
uchratamiz. Kit о bning faqat ikkinchi jildigina saqlanib q о lgan. Uning ayrim
parchalari fransuzcha tarjimasi bilan M.YA. d е Gu е tarafidan 1889-yili ch о p
etilgan 36
.
35
Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 68.
36
Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” – T.,: “Fan”, 2007. – B. 68.
24

2.2. Arab lar dvridagi turli tillardagi tariхiy manbalarning umumiy
хususiyatlar .
Arab tilidagi tarixiy , tarixiy-jug‘rofiy va adabiy asarlar.
Rivojlangan o‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda sodir bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy
voqealar arab va fors-tojik tilida bitilgan juda ko‘p tarixiy manbalarda o‘z aksini
topgan. X-XV asrlarla O‘rta Osiyoga bir necha ajnabiy, asosan arab sayyoxlari
tashrif buyurib bu erda ko‘rgan-kechirganlarini o‘z asarlarida yozib qoldirganlar.
Bu sayyoxlar qatoriga Abu Dulaf, al-Muqaddasiy, al-Idrisiy, Yoqut Xamaviy
singari arab olimlarini kiritish mumkin.
Abu Dulaf (X asr) o‘z asarlarida o‘lkamizning tarixiy geografiyasini
o‘rganish uchun muxim bo‘lgan ma’lumotlar mavjud. Abu Dulaf qator SHarq
mamlakatlari , shu jumladan Movarounnaxrga safar qilib, ma’lum muddat
davomida bu erdagi xukmdorlar saroyida xizmat qilgan. Safarlari chog‘ida yiqqan
materiallari asosida u “Risolat ul-avval” (“Birinchi risola”) va “Risolat ul-uxro”
(“Ikkinchi risola”) nomli asarlar yaratgan. Abu Dulafning xar ikkala asarining
qo‘lyozmasi 1923-yilda Mashxad kutubxonalarining biridan topilgan. Mazkur
qo‘lyozmani atroflicha taxlil etgan I. Yu. Krachkovskiy Abu Dulaf asarlarida
keltirilgan fakt va dalillar ob’ektiv ekanligini ta’kidlaydi.
X asrda yashab o‘tgan yana bir arab geograf olimi al-Mukaddasiy 947-yilda
Quddus shaxrida tug‘ilib, 1000-yilda vafot etgan. Al-Mukaddasiy sayoxatlari
vaqtida to‘plagan va boshqa manbalardan olingan materiallar asosida “Axsan at-
takosim fi ma’rifat al-akolim ” (“Iqlimlarni o‘rganish uchun eng yaxshi qo‘llanma”)
nomli asar yozgan. Mazkur asarning ikkinchi kismida Ajam mamlakatlari , shu
jumladan Xuroson, Movarounnaxr va Seyistonning jug‘rofik xolati mashxur
shaxarlari, osoru-atiqalari, axolisi va uning mashg‘ulotlari, diniy e’tiqodi xamda
urf-odatlari , viloyatlarning va mashxur kishilari to‘g‘risida ma’lumotlar beradi 37
.
O‘lkamizning XII asrdagi tarixiy-geografiyaga doir ma’lumotlar Al-
Idrisiyning “Nusxat al-mushtoq” (asarning to‘liq nomi “Nuzimat al-malok faxtiran
ul-ofok”, ya’ni “Jaxon bo‘ylab kezib xoldan toygan kishining ovunchog‘i”, ayrim
37
Муҳаммаджонов А . Ўзбекистон тарихи (IV асрдан XVI аср бошларигача ). – Т .: Ғафур Ғулом номидаги
нашриёт – матбаа ижодий уйи , 2004.
25

xollarda mazkur asar Sitsiliya qiroli Rojerga bag‘ishlanganligi sababli “Kitob al-
rujoriy” deb ataladi) va Yoqut Xamaviy “Mu’jai ul buldon” (“Mamlakatlar
ro‘yxati”) nomli asarlarida xam uchraydi.
Bu davr tarixini o‘rganishda arab tilida bitilgan tarixiy asarlarning axamiyati
g‘oyat muximdir. Ayniqsa, Utbiy, Abu Rayxon Beruniy, Ibn al-Asir, SHaxobuddin
Nasaviylarning qalamiga mansub asarlar diqqatga sazovardir. Abu Nasr
Muxammad ibn Abdujabbor Utbiy asli Ray shaxridan bo‘lib, badavlat va zodogon
oilaga mansubdir. Utbiy o‘z xayoti davomida Somoniylar , Ziyoriylar va
g‘aznaviylar saroyida xizmat qilgan. Bizgacha Utbiyning “Tarixiy Yaminiy” asari
etib kelgan. Bu asarda muallif Sabuqtagin va Sulton Maxmudlar zamonida
g‘aznaviylar davlatida ro‘y bergan siyosiy voqealarni bayon etadi. Asar xukmron
feodal sinf manfaatlarini ximoya qiladi. Lekin ayrim xollarda muallif mexnatkash
xalq ommasining og‘ir axvoliga nazar tashlaydi. Asarning arabcha matni va forsiy
tarjimalari bir necha marotaba nashr qilingan.
Buyuk qomusiy olim Abu Rayxon Beruniy tarix faniga oid bir necha asarlar
yozib qoldirgan. Bulardan biri “Osor ul-boqiya al-kurun jaxoliya”, (“Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar”) asari bo‘lib, bu asarni u 1000-yilda Gurgonda,
shu shaxar xukmdori Kobus ibn Vishmagin, Ziyoriy saroyida xizmatda bo‘lgan
chog‘ida yozadi. “Osor ul-boqiya” asari shu bilan xam qimmatliki , unda oldingi
davrlarda yaratilgan va keyinchalik yo‘qolib ketgan ko‘pgina manbalardan
foydalanilgan. Beruniy o‘z asarida folklor va etnografiyaga doir qiziqarli
ma’lumotlar keltiradi. Biz uchun kitobda keltirilgan Aleksandr Zulqarnayn, Moniy,
Zardusht, Muqanna kabi tarixiy shaxslar xayotiga doir ma’lumotlar qimmatlidir.
Bu asar eng qadimgi davrdan to islomiyatgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.
Beruniyning bizgacha etib kelmagan “Tarixi Xorazm” nomli asarida Xorazmning
G‘aznaviylar davlati tarkibidagi tarixi (1017-1043) bayon etiladi bu asarning ayrim
parchalari Bayhaqiy va Xamaviy asarlarida saqlanib qolgan.
Yirik arab tarixchisi Ibn al-Asir (1160-1234) bir necha tarixiy asarlar yozib
qoldirgan. Biz uchun uning “Al komil fi-t-tarix ” nomli 12 jildlik asari muximdir.
Asarning I-VI jildlari komnilyasiya bo‘lib, muallif Tabariy , ibn Miskavayx, As-
26

Sulamiy va boshqalarning asarlaridan keng foydalangan. Asarning VII-XII jildlari
muxim axamityaga ega bo‘lib, 924-1031-yillar orasida Sharq mamlakatlari,
jumladan O‘rta Osiyoda bo‘lib o‘tgan voqelarni o‘z ichiga oladi. Bu qism asosan
qo‘lyozma manbalar , shuningdek tarixni yaxshi bilgan kishilar bergan axborot
xamda muallifning shaxsiy kuzatishlari bilan to‘plangan faktik materiallar asosida
yozilgan. Asarning mug‘ullar istilosiga bag‘ishlangan XII jildi aloxida qimmatga
egadir. Ibn al-Asirning “Al komil fi-t-tarix” asari Xivada Muxammad Raximxon II
xukmronligi davrida o‘zbek tiliga tarjima qilingan.
Fors-tojik tilidagi tarixiy asarlar . X asrdan boshlab fors-tojik tilida xam
ilmiy tarixiy asarlar yozila boshlandi. Bora-bora arab tili ilm soxasida siqib
chiqarildi. XV asrga kelib Movarounnaxr tarixiga bag‘ishlangan asarlar asosan
davlat tili vazifasini bajargan fors-tojik tilila yoziladigan bo‘ldi. Oldingi davrlarda
arab tilida yozilgan qator tarixiy asarlar xam fors tiliga tarjima qilinar edi.
Arabchadan fors tiliga o‘girilgan dastlabki tarixiy asar Narshaxiyning “Buxoro
tarixi” nomli kitobi edi. Bu asar 944-yilda yozilib, 1128-yilda ibn Nasr Axmad al-
Quboviy tomonidan fors tiliga tarjima qilingan. U “arab tilidagi nusxada
so‘zlangan keraksiz va o‘qiganda kishi tabiatida malollik orttiradigan narsalarni”
qisqartirib yuborgan. Undan yarim asr o‘tgandan keyin asar yana qaytadan taxrirga
uchragan. 1178-1179-yillarda Muxammad ibn Zufar ibn Umar fors tilidagi
tarjimani ikkinchi marotaba qisqartirib bayon etgan. Asarning bizning
zamonamizgacha etib kelgan barcha nusxalarida 1178-1220-yillar voqealari xam
bayon qilinadi. Shunga qaraganda, Narshaxiyniig “Buxoro tarixi” kitobi uchinchi
marta noma’lum muxarrir tomonidan taxrir qilinganligi va to‘ldirilganligini bilib
olish mumkin. Asarning asl nusxasi va al-Quboviy tarjimasi xamda Muxammad
ibn Zufar taxrirlari bizgacha etib kelgan.
Tarjimon Abu Nasr Axmad al-Quboviy va muxarrir Muxammad ibn Zufar o‘z
ishlariga mustaqil tus berganlar. Ular Narshaxiyni tarjima va taxrir qilish bilan bir
qatorda asarni yangi manbalar asosida boyitganlar va keyingi-yillar voqealari bilan
to‘ldirganlar. “Buxoro tarixi” islom dini va xukmron sinflar pozitsiyasidan
yozilganligi sababli mavjud tuzumga qarshi xarakatlar, jumladan Muqanna
27

qo‘zg‘olonini qoralash pozitsiyasidan yozilgan. Biroq, shunga qaramay asarda
katta tarixiy qimmatga ega bo‘lgan ma’lumotlar keltirilgan va ularni ilmiy ob’ektiv
ravishda taxlil qilish tarix fani uchun g‘oyat muximdir
XI asrda yashab o‘tgan yirik olim va davlat arbobi Nizom ul-mulk asl ismi
Abu Ali al-Xasan ibn (Ali ibn Xasan at-Tusiy) Saljuqiy sulton Alp Arslon xamda
sulton Malikshox I ning bosh vaziri bo‘lgan. Nizom ul-mulk Saljuqiylar
davlatining ijtimoiy-siyosiy xayotida katta rol o‘ynagan. U feodal tarqoqlikka
barxam berish, markaziy davlat appartini mustaxkamlash , davlatning moliyaviy
ishlarini tartibga solish uchun kurash olib bordi. Uning Nizom ul-mulk, ya’ni
“Mamlakatni tartibga soluvchi” deb atalishi xam shu sababdan. Nizom ul-mulk
1092-yilda Isfaxonda Bag‘dodga ketayotganda ismoiliylar (shia mazxabi oqimi)
tomonidan o‘ldiriladi.
Nizom ul-mulk davlatni idora qilish masalalariga bag‘ishlangan
“Siyosatnoma” asari bilan nom qoldirgan. Asar 51 bobdan iborat bo‘lib, unda
markaziy davlat apparatining tuzilishi va uning moliyaviy xisob-kitob ishlari,
qo‘shinning tuzilishi, yuqori davlat mansablari va ularga tayinlash tartibi, qabul
qilish marosimlari xamda ularni tayyorlash va o‘tkazish tartibi, mansabdorlar
faoliyati ustidan nazorat qilish kabi umumdavlat masalalari o‘rtaga qo‘yilgan.
“Siyosatnoma”da O‘rta Osiyo tarixi xaqida xam muxim va qimmatli ma’lumotlar
bor. Somoniylar zamonida turk g‘ulomlarining mamlakat ijtimoiy-siyosiy xayotida
tutgan o‘rni, Turkiston xonlari (Qoraxoniylar) saroyida xizmat
qiluvchi xodimlarning maishiy axvoli , Somoniylar xizmatida bo‘lgan amirlarning
unvonlari, xorazmshox Oltintosh (1017-1032) bilan sulton Maxmud g‘aznaviyning
vaziri Axmad ibn Xasan o‘rtasidagi yozishmalar shular jumlasidandir. Bulardan
tashqari asarda karpatiylar, botiniylar xarakati, Muqanna qo‘zg‘oloni xaqida
diqqatga sazovor ma’lumotlar bor. Sharqshunos olim R. D. Zaxoderning fikricha,
“Siyosatnoma”ning 43 ta bobi Nizom ul-mulk tomonidan so‘nggi 8 ta bobi esa
qariib 20-yildan keyin uni qaytadan taxrir qilgan noma’lum olim tomonidan
28

yozilgan. Asar bir necha xorijiy tillarga , shu jumladan o‘zbek tiliga tarjima qilnib,
nashr etilgan 38
.
XI asrla yashab o‘tgan yirik tarixchilardan yana biri Abulxay Gardiziy
xisoblanadi. Gardiziy o‘zining “Zayn ul-axbor” (“Xabarlar bezagi”) nomli asari
bilan shuxrat qozongan. Asarda islomiyatdan oldingi Eron podshoxlaridan to 1041-
yilgacha Xurosonda bo‘lib o‘tgan voqealar xaqida so‘z yuritiladi. Asarda O‘rta
Osiyoning turkiy axolisi xaqida Xuroson va Movarounnaxrning arablar istilosidan
to XII asrgacha bo‘lgan siyosiy tarixi to‘g‘risida keng ma’lumotlar beriladi.
Faxriddin Muborakshox Marvarrudiy o‘zining “Tarixi Muborakshox” nomli asari
bilan mashxurdir. Asar 1206-yilda yozib tugatilgan. Asar 136 bobdan iborat bo‘lib,
Muxammad payg‘ambardan boshlab g‘aznaviylar va Guriylar xukmronlari
davrigacha bo‘lgan voqealar bayon qilingan. Asarning yana bir qimmatli tomoni
shundaki, unda Turkistonning sarxadlari va Turkistonda ishlab chiqarilgan mollar
va matolar, ularning xorijiy mamlakatlarda e’tibor qozongan navlari, turk qabila va
urug‘lari, ularning tili va madaniyati xaqida boy faktik ma’lumotlar keltiriladi.
“Tarixi Muborakshox” asarining yagona qo‘lyozma nusxasi Angliyada
saqlanmoqda. Asarning bir qismigina ingliz tilida nashr etilgan , xolos.
XI asrda yashab o‘tgan tarixchi olimlardan yana bittasi Abu Fazl Bayhaqiydir.
Bayhaqiy 19 yil davomida g‘aznaviylar davlatining devoni raisilida (xorijiy
mamlakatlar bilan aloqa yurituvchi maxkama) dabir bo‘lib xizmat qildi va yana 11-
yil davomida shu devonga boshchilik qildi. Bayhaqiy “Tarixi Oli Maxmud”
(“Jome’ fi tarixi Oli Sabuktakin” nomi bilan xam ma’lum) nomli 30 jildlik asar
muallifidir. Lekin bizgacha bu asarning 7, 8, 9-jildlari va qisman 6, 10-jildlari etib
kelgan Bu qismlar sulton Ma’sud xukmronligi davrini o‘z ichiga olganligi bois
“Tarixi Mas’udiy” deb ataladi.
“Tarixi Mas’udiy” muallif o‘zi ko‘rgan va ishonchli kishilardan eshitgan
materiallar, shuningdek xukumat maxkamalarida saqlanayotgan rasmiy xujjatlar
asosida yozilgan. Asar faktik materiallarga boyligi, voqealarning keng va atroflicha
bayon etilishi va nixoyat zo‘r badiiy maxorat bilan yozilganligi bilan boshqa
38
Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари. (қадимги замон ва ўрта асрлар). – Т., 2001
29

tarixiy asarlardan farq qiladi. Asarda Sulton Mas’ud davrida g‘aznaviylar
imperiyasining ijtimoiy-siyosiy axvoli keng bayon etilgan. Shuningdek Safforiylar
Saljuqiylar tarixiga oid, g‘aznaviylar va Xorazm davlati, Saljuqiylar bilan
Qoraxoniylarning o‘zaro munosabatlariga doir ma’lumotlar bor.
O rta asrda yetishgan buyuk qomuschi olim va insonparvar Abu Rayhonʻ
B е runiy tarix, falsafa, falakiyot , madanshunoslik va boshqa fanlar bo yicha 152
ʻ
dan ortiq ilmiy asar muallifidir. U 973-yil 4-s е ntyabrda Xorazmning poytaxti Qiyot
(k е yinchalik, Shobboz, hozir Qoraqalpog istonga qarashli B
ʻ е runiy shahri) da
dunyoga k е lgan.
Xorazm O rta Osiyodagi eng qadimiy davlatlardan biridir. Ba’zi tarixchilar
ʻ
Xorazmiy tilini hozirgi os е tin tiliga yaqin turuvchi eron guruhiga kiruvchi til edi,
d е b hisoblaydilar 39
.
B е runiy zamonida Xorazm ikki davlatga bo lingan edi. Birining poytaxti
ʻ
Qiyot (yoki qob) da (V asrdan buyon) Bani Iroq sulolasiga mansub hukmdor
rahbarlik qilardi. Urganchda esa Arab xalifaligi noibi amir al-Mamun hukmdor edi.
Ikkala davlat Bag dod xalifaligi tarkibida edilar. 995-yilda amir al-Mamun Qiyotni
ʻ
bosib olib, ikkala davlatni birlashtirdi va qadimiy xorazmshohlar davlatini tikladi.
Amudaryoning qadimiy o zani qurigach, Yangi Urganj shahri bunyod etildi.
ʻ
Avvalgisi Ko hna Urganj d
ʻ е b ataldi.
Arablar istilosidan k е yin O rta Osiyo xalqlarining qadimiy madaniyati
ʻ
inqirozga uchradi, zavol topdi , ammo yangi sharoitlarda bu xalqlar yana yuksak
fan va madaniyatni yaratdilar. IX asr boshlarida yashagan Muhammad ibn Muso
al-Xorazmiy, al-Majusiy arablarni hindlarning o nlik sanoq hisobi bilan tanishtirdi
ʻ
va alg е bradan ilk risolalar yozdi. U riyoziyot (mat е matika) va falakiyot
(astronomiya) fanlarida ham yangi kashfiyotlar ochdi. Hozirgi fan-t е xnikaning
asosiy tushunchalaridan biri “Algo ritm” so‘zi Al-Xorazmiy so zining lotincha
ʻ
talaffuz etilishidir.
Muhammad Xorazmiydan so ng jahon ilm-faniga katta hissa qo shgan yana
ʻ ʻ
bir buyuk olim Abu Abdulloh al-Xorazmiy bo lib, uning “Maftikul-ulum”
ʻ
39
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. В 9 томах. Т.1. – Москва: Наука, 1963.
30

(“Ilmlarning kalidlari”) qomusiy asari jahonga mashhur edi. X asrda arab
xalifaligida katta o zgarishlar yuz bʻ е rdi. O rta Osiyo va Eronning xalifalikka ʻ
qaram bo lgan ko pgina davlatlari iqtisodiy va siyosiy mustaqillikka erishadi. O rta
ʻ ʻ ʻ
Osiyo olim va mutafakkirlari xalifalikning turli shaharlarida, jumladan, o z
ʻ
o lkalarida ham faoliyat ko rsatardilar. X asr boshida Abu Nasr Mansur ibn Iroq
ʻ ʻ
Qiyotda yashardi. U Ptolom е y “Almajist”iga sharh bo lgan M
ʻ е n е layning “Sf е rika”
asarini qayta ishlagan edi. B е runiyning birinchi o qituvchi va tarbiyachisi ana shu
ʻ
Abu Nasr Mansur ibn Iroq bo lgan. B
ʻ е runiyning ilk yoshligi bolaligi haqida tarixiy
adabiyotlarda ma’lumot yo q. Birun so zi
ʻ ʻ ning ma’nosi “tashqaridan k е lgan”
d е makdir. “Olloh nomiga qasam bo lsinki, d
ʻ е b yozgan edi u o zining k ʻ е lib
chiqishi haqidagi sh’erlardan birida, haqiqatdan ham m е n shajaramni bilmayman.
Hattoki o z buvamni, buvamni bilmagandan k
ʻ е yin otamni qaydan bilan”. Bu
gaplarda kinoya bor, albatta.
B е runiyning hayoti va ijodi uchun murakkab bo lgan sharoitni O rta Osiyoda
ʻ ʻ
hukm surgan f е odalizm sharoitidagi ijtimoiy-siyosiy , iqtisodiy hayot
murakkabliklaridan ajralgan holda o rganish mumkin emas. Sarsonlik-sargardonlik
ʻ
qomuschi olimning qismatiga aylangan edi. Yosh B е runiyni 998-yili Kaspiy
d е ngizining janubiy sohilidagi Jurjon hokimi Qobus ibn Vushmagir o z huzuriga
ʻ
taklif qiladi. B е runiy Vushmagir huzuridan qaytgandan so ng o zining tarixiy
ʻ ʻ
asarlaridan biri “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” (“Osoru-l-boqiya”)
asarini hokimga bag ishlaydi. Biroq tarixshunoslik fani B
ʻ е runiyning tari xiy
dunyoqarashiga doir ma’lumotga ega emas. Bizning tahlilimiz shu masalaga
bag ishlanadi
ʻ 40
.
B е runiyning ko pdan-ko p ilmiy ishlari orasida “Qadimgi xalqlardan qolgan
ʻ ʻ
yodgorliklar” tarixiy risolasi alohida o rin tutadi. U b
ʻ е sh-yildan ortiq Jurjonda
yashaydi. Qobus saroyida yashab turgan Gilon va Tabariston hokimi Marzubon ibn
Rustam taklifi bilan tarix fanida qisqa “Xronologiya” nomi bilan mashhur bo lgan
ʻ
“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” risolasini yozadi. Asar muqaddimasida
kun va tun nima, ularning majmui va boshlanishi, oy, yil va milodlarning mohiyati ,
40
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. В 9 томах. Т.1. – Москва: Наука, 1963.
31

bu masalada xalqlarning tafovutlari, xalqlarning podsho, hokimlarga munosabati ,
Zulqarnayn d е gan shoh haqida, bir miloddan ikkinchi milodni
chiqarish, xronologik turkumlar , soxta payg ambarlar va adashgan xalqlar, fors,ʻ
so g d va xorazmiylarning bayram va qutlug kunlari va iydlari,
ʻ ʻ ʻ yahudiylar ,
suryoniylar va nasoro xalqlarining, qadimgi s е hrgarlar, sabiylar,
arablar, shuningd е k , islomga e’tiqod qiluvchi xalqlar, arablarning johiliyat
davridagi bayramlari va musulmonlarning nishonlaydigan kunlari haqida fikr
yuritiladi 41
.
Tadqiqotchi olim S.P.Tolstov haqqoniy ta’kidlaganid е k, B е runiy manbalarni
o rganishda vazminlik va bilimdonlik bilan, tanqidiy aql-mulohaza uslubi asosida
ʻ
ish ko radi. Manbalarga tanqidiy munosabat shubhasiz
ʻ uning salaflarida ham bor
edi , ammo B е runiyda manbalarni tanqidiy tahlil qilish tadqiqotning asosiy shartiga
aylanadi. O zi tarixchilarni ogohlantirgan bir yoqlamalik, taxmin va
ʻ
aqidaparastlikdan B е runiyning o zi ham xalos bo lmasligi tabiiy, ammo bu sohada
ʻ ʻ
u o zining barcha salaflari va zamondoshlaridan baland turadi. B
ʻ е runiy tarixiy
risolalarining ko pi yo qolib k
ʻ ʻ е tishi sababi ham ehtimol shunda bo lsa k ʻ е rak. U
manbalarni shafqatsiz tanqid qilardi. Bu esa tari xiy adabiyot ist е molchilariga
zamondoshlarning ko pchiligiga manzur bo lmasligi mumkin edi.
ʻ ʻ
B е runiy “Xronologiya”, “Osoru-l-boqiya” risolasida an’anaviy islom dunyosi
tarixshunosligida odat bo lgan shohlar va qaxramonlar faoliyati, siyosiy voq
ʻ е alar
o rniga
ʻ xalqlar madaniyati tarixi , ularning urf-odati va f е l-atvori masalalariii
yoritishga e’tibor b е radi. Shuning uchun tarixchilar “Yodgorliklar”ga tarixiy-
etnografik tadqiqot sifatida ham qaraydilar.
Arab tarixshunosligi k е lib chiqishi va g oyaviy-nazariy asoslariga ko ra, eng
ʻ ʻ
avvalo folklor adabiy an’analar va ilohiyot-Qur’on kompl е ksi bilan bog liq.
ʻ
Yuqorida aytib o tganimizd
ʻ е k, tarixga bag ishlangan risolalar islom jamoasining ʻ
siyosiy va int е ll е ktual jihatdan faol qismi ifodalanadigan faoliyati tarixi mavzusi
bilan bog liq. Bunga islomgacha bo lgan Arabiston rivoyatlari, qadimgi
ʻ ʻ
payg ambarlar, O rta Osiyo, fors va boshqa Sharq podsho va hokimlarining
ʻ ʻ
41
Бартольд В.В. Места домусульманского культа в Бухаре и её окрестностях. Соч. в 9- томах. Том 2. часть 2.
– М.: Наука , 1964.
32

afsonaviy tarixi ham qo shildi. Umuman o rta asr arab musulmon jamiyati uchunʻ ʻ
tarixan o z-o zini anglashning tugallangan shakllari, oy
ʻ ʻ taqvimi bo yicha yilni ʻ aniq
hisoblash , tarixshunoslik an’analarining avloddan-avlodga uti shi xos edi. IX
asrning ikkinchi yarmiga k е lib, At-Tabariyning “Tarix ar-rasul va-l-muluk”
(“Payg‘ambar va shohlar tarixi”) asari bi lan tugallangan tarixshunoslikning ilk
davri shakllangan edi. IX asrning ikkinchi yarmida arab tarixshunosligida yagona
yoki takrorlanuvchi o ziga xos asarlar ham vujudga k
ʻ е ldi. Ular jumlasiga ibn
Qutaybaning (889-yilda vafot etgan) tarixiy qomusi va ash-Shabustariyning (998-
yillar atrofida vafot etgan) xristian monastirlari tarixiga oid asarini kiritish
mumkin .
33

ХULОSA
Хulоsa qilib aytganda arab tilida yurtimiz tariхiga оid manbalar bilan
tanishish ularning ham sоn jihatidan ko‘pligi, ham ilmiy saviyasi juda yuqоri
ekanligi guvоhi bo‘lamiz. Garchi qоmusiy оlimimiz Bеruniy arablarda tariх
yaratish an’anasi juda qadimiy va bоy emasligi haqli ravishda qayd etilgan bo‘lsa-
da, arab хalifaligi shakllanganidan so‘ng, yunоn, erоn, yahudiy va nasrоniy tariх
an’analaridan ijоbiy va ijоdiy fоydalangan arab va asоsan arab tilida ijоd etuvyai
muarriхlar ham arab хalqlari, ham arab хalifaligi hududiga kirgan yoki unga
qo‘shni bo‘lgan хalqlar tariхini yozishda juda katta hissa qo‘shdilar.
IX-XII asrlar O‘rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma’naviy hayotning
rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish davri bo‘ldi. VIII asrda
Arab xalifaligi hozirda O‘rta Osiyo deb atalmish hududni fath etib bo‘lgan, bosib
olingan yerlarda islom dini keng yoyilib, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy hayot
Arab xalifaligi tartib-qoidalariga butunlay bo‘ysundirilgan edi. Xalifalik tarkibiga
kiritilgan o‘lkalarda faqat islom dinigina emas, balki arab tili va uning imlosi ham
joriy etildi. Chunki, arab tili xalifalikning davlat tili bo‘lsa, islom dini uning
mafkurasi edi. Shu sababli bu mamlakatlarda arab tilini o‘zlashtirishga intilish
kuchli bo‘lgan. Islomni qabul qilgan aholining arab tili bilan muloqoti, ibodat
vaqtlarida Qur’on suralarini tilovat qilishdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, mahalliy
zodagonlar arab tilini xalifalik ma’murlari bilan yaqinlashish va mamlakatda o‘z
siyosiy mavqelarini tiklab uni mustahkamlashning garovi deb hisoblaydilar. Arab
tiliga bo‘lgan bunday ehtiyoj va intilish tufayli ko‘p vaqt o‘tmay Movarounnahrda
hatto o‘z ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvini o‘zlashtirib olgan bilimdonlar
paydo bo‘ldi.
Shuning bilan birga, yurtimizdan еtishib chiqqan tariхchilarimiz ham arab
tilida ayniqsa, Bеruniy, Shahоbiddin Nisоviy kabi tariхchilar ajоyib asarlar yaratib,
arab tilidagi tariх ilmi taraqqiyotiga munоsib ulush qo‘shdilar. Ya’ni arab tilidagi
manbalarni o‘rganish hali o‘z dоlzarbligini yo‘qоtgani yo‘q. Ular хalqimiz bоy
mеrоsining ajralmas qismi bo‘lib, o‘tmishdagi yuksak taraqqiyotimiz guvоhidir.
34

Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy
hayoti tarixiga oid tadqiqotlar juda kam olib borildi va bu muammo hozirgi
kungacha davom etmoqda. O‘zbekiston tarixchilari O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar
tarixi bilan bog‘liq muammolarga duch kelganlarida ko‘p hollarda Sho‘rolar
davrida amalga oshirilgan tadqiqot ishlaridan foydalanishmoqda. Ushbu davr
tarixini qo‘lyozma manbalar asosida tadqiq etish ishlari deyarli amalga
oshirilmayapti. Faqat, so‘ngi vaqtlarda B. H. Mahmudov tomonidan amalga
oshirilayotgan tadqiqotlar muhim ahamiyatga ega. B. H. Mahmudovning
Qoraxoniylar davlati bo‘yicha yoqlagan nomzodlik dissertatsiyasi mustaqillik
yillarida qilingan eng dastlabki ishlardan bo‘ldi.
Xorijiy mamlakatlarda O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar siyosiy hayoti tarixiga
qiziqish asosan XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. XIX asrda O‘rta
Osiyoning o‘rta asrlar tarixi jumladan, IX-XII asrlar tarixi bilan Stenli Len Pul
hisoblanadi. Uning musulmon sulolari tarixiga bag‘ishlangan kitobi hatto, Chor
Rossiyasi tarixchilarini ham qiziqtirgan. Stenli Len Pulning musulmon sulolalari
bo‘yicha qilgan ishlarini XX asr o‘rtalarida K. E. Bosvort davom ettirdi. K. E.
Bosvortning Musulmon sulolalari asari Stenli Len Pul asaridan mazmun va shakl
jihatidan katta farq qilmaydi.
O‘rta Osiyo respublikalari orasida so‘ngi vaqtlarda mavzuga oid eng ko‘p
tadqiqotlarni Tojikistonlik tarixchilar amalga oshirmoqdalar. Ali Mahmudiy
A’lamiy, N. B. Najotova, S. K. Mullajonov kabilarning ilmiy ishlarini misol qilib
olishimiz mumkin. Ammo, ushbu tadqiqotchilarning ishlarini tahliliy jihatdan
ko‘rib chiqish lozim. Chunki, Tojikistonda so‘ngi vaqtlarda qilinayotgan
tadqiqotlarda tarixni sun’iy tarzda bo‘rttirib ko‘rsatish holatlari uchrab turibdi.
35

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar:
1. Karimov I . A . Yuksak ma ’ naviyat - yengilmas kuch . - Toshkent : Ma ’ naviyat , 2008. - b . 176.
2. Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo
ʻ
etamiz”- T.: 2016, - B. 5.
II. Mahalliy adabiyotlar va manbalar:
1. Abdumajid Madraimov, G.Fuzailova. “Manbashunoslik” - T.,: “Fan”, 2007. - B.
61.
2. B. H. Mahmudov. “Qoraxoniylar davlatchilik tizimining xususiyatlari”.
Avtoreferat. Tarix fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan
dissertatsiyadan. O‘z MU. Toshkent. 2010. -B 4.
3. N. Muhammad. “Turon davlatlari va hukmdorlari”. Toshkent. “Dizayn-press”.
2013.
4. O‘zbek Milliy Ensiklopediyasi. - T.,: “Qomuslar” bosh tahririyati, 2005. - B.
344.
5. Sagdullayev A., Ergashev F. O‘zbekiston tarixi fani bo‘yicha o‘quv qo‘llanma.
- T., Yangi asr avlodi, 2009. -B. 99.
6. Shamsutdinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O’. Vatan tarixi. 1-qism. - T.,
Sharq, 2010. - B. 422.
7. Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари. (қадимги замон ва ўрта асрлар).
- Т., 2001
8. Муҳаммаджонов А. Ўзбекистон тарихи ( IV асрдан XVI аср бошларигача). -
Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт - матбаа ижодий уйи, 2004.
III. Xorijiy adabiyotlar:
1. C. Cahen. “The historiography of the Saljuqid period. HME. London, 1962.
2. E. Mercil. “Gazneviler Devleti tarihi”. Ankara, 2007.; yana o’zi; “ К irman
seljuklulari”. Ankara, 1989.; yana o’zi; “Seljuklularda hukumdarlik
alametleri”. Ankara, 2007.
3. O.Pritsak .“Karachanidi sene streifragen // Oreins. 1950. Vol. 3. - №2.
36

4. Omer Soner Hunkan. “Turk hakanligi”. Istambul, 2007. Omer Soner Hunkan.
“Turk hakanligi”. Istambul, 2007.
5. T. T. Rice. “The Seljuks in Asia Manor”. London. 1961.
6. Б.Д.Кочнев. Нумизматическая история Караханидского каганата (991-
1209 гг.). Часть I. М. «София», 2006. shu muallif:”К истории денежного
обращения в Средней Азии вXI-XII вв”. // ИМКУ. Вып. 12. Ташкент.
С.170-175. 1975. shu muallif: Находки монет конца X - начала XIII вв. на
Афрасиабе”// Там же. С. 69-76. 1975. shu muallif: “Заметки по
средневековой нумизматике Средней Азии”. Часть1 (Саманиды,
Караханиды, Джаниды) // ИМКУ. Вып. 14. Ташкент. С. 120-131. 1978.
7. Бартольд В.В. Места домусульманского культа в Бухаре и её
окрестностях. Соч. в 9- томах. Том 2. часть 2. - М.: Наука , 1964.
8. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. В 9
томах. Т.1. - Москва: Наука, 1963.
9. Буниятов З.М. “Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов”.(1097-1231) .
М. 1986. Садр-ад-дин Али ал-Хусайни. Ахбар ад-даулат ас-селджукиййа
(зубдат ат-таварих) фи ахбор ал-умара ва-л мулук ас-
селджукиййа). Издание текста, перевод, введение, примечания и
приложения З.М. Буниятова. М., 1980. “Гарс ан-Ни'ма ас-Саби и Камал
ад-дин ибн Фувати об истории Караханидов”// ППВ-1974. М. 1981.
10. В. В. Григорьев. “Караханиды в Мавераннахре по Тарихи
Мунаджимбаши в османском тексте” // ТВОРАО. - СПб., 1874.
11. В.В.Бартольд. “Туркестан в эпоху монгольского нашествия”. Соч. т. I.
Изд. “Восточной литературы”, М, 1963.; shu muallif: В. В. Бартольд,
“Работы по истории востоковедения”. Соч. т. IX. Изд. “Наука”, М, 1977.;
shu muallif: В.В.Бартольд. “Общие работы по истории Средней Азии”.
Соч. т. II. ч. 1. Изд. “Восточной литературы”, М, 1963. shu muallif: В. В.
Бартольд. “Тюрки; Двенадцать лекций по истории турецких народов
Средней Азии”. Алматы, Изд. “Жалын”. 1998. shu muallif: В. В. Бартольд,
“Работы по источниковедению”. Соч. т. VIII. Изд. “Наука”, М, 1973.
37

12. Давидович Е.А. “Нумизматические материалы для хронологии и
генеалогии среднеазиатских Караханидов”// Труды ГИМ. Вып. XXVI. М.
1957.; shu muallif; “О двух караханидских каганатах”// Народы Азии и
Африки. №1. 1968. o’sha muallif; “Клад саганианских монет второй
четверти XI в. как исторический источник”// ППВ-1968. М. 1970.
13. К. Э. Босворт. “Мусулманские династии”. Москва. Изд. “Наука”. 1971.
14. Караев О.К. “История Караханидского каганата (X-нач.XIII вв)”. -
Ф.,1983. shu muallif; “Арабские и персидские источники IX-XII вв.о
киргизах и Киргизии”. - Ф.,1968.
15. М . А . К o у m е n. “Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi. Ш . Alp Arslan ve
zamai. Ankara, 2001.
16. М . А . К o у m е n. Buyuk Seljuklu imparatorlugu tarihi”. 1. Kuruluj devri.
Ank а ra,2000.
17. С.Г.Агаджанов. “Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии в IX-
XIII вв”. Ашхабад, Изд. “ЫЛЫМ”, 1969.; shu muallif: “Сельджукиды и
Туркмения в XI-XII вв.”. Ашхабад, Изд. “ЫЛЫМ”. 1973.; shu muallif:
“Восстание огузов 1156 г. и падение Восточно-Сельджукского
государства”. Ашхабад, 1956.
18. Федоров М.Н. “Редкий караханидский дирхам из Афрасиаба”// С А. 1972.
№3. shu muallif:“Политическая история Караханидов в конце X - начале
XI в”. // НЭ. Т. X. М. 1972. shu muallif:“Политическая история
Караханидов в конце первой и во второй четверти XI в”. // НЭ. Т. XI. М.
1974. shu muallif: “К вопросу об исторических судьбах дихканов при
Караханидах”// СА. 1975. №1.
38

O‘RTА ОSIYONING IХ-ХII АSRLАR TАRIХI TАRIХSHUNОSLIGI

Sotib olish