Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 157.4KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 06 Sentyabr 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

O’rta Osiyoning paleolit davrida arxeologik yodgorliklari va ularni tarixiy o’lkashunoslikni o’rganishdagi o’rni

Sotib olish
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI TARIXIY O’LKASHUNOSLIK FANIDAN KURS ISHI Mavzu: O’rta Osiyoning paleolit davrida arxealogik yodgorliklari va ularni tarixiy o’lkashunoslikni o’rganishdagi o’rni Bajardi: Tekshirdi: Toshkent 2O’rta Osiyoning paleolit davrida arxealogik yodgorliklari va ularni tarixiy o’lka shunoslikni o’rganishdagi o’rni Reja : KIRISH ...................................................................................................................... 3 I Bob. Paleolit davrining umumiy tavsifi .................................................. 4-9 1.1 O rtaʼ osiyoda paleolit davri yodgorliklari ....................................... 4-5 1.2 O rta paleolit davri (Muste) manzillari ʼ ............................................. 6-9 II Bob. Markaziy Osiyoning paleolit davri yodgorliklari ...................... 10-21 2.1 Selungur Makoni ............................................................................ 10-12 2.2 Ko‘lbuloq Makoni ........................................................................... 13-14 2.3 Teshiktosh g‘or–makoni .................................................................. 15-21 Xulosa ......................................................................................................... 22 Foydalanilgan adabiyotlar ..................................................................... 23-24 3Kirish Mavzuning dolzarbligi: O’rta Osiyo hududida mil.av. IV– milodiy IV asrlarga oid yodgorliklarda keng miqyosda arxeologik tadqiqotlar olib borildi. O’zbekiston hududida M.E.Masson rahbarligida Termiz arxeologiya ekspeditsiyasi, Ya.G’.G’ulomov nomidagi Arxeologiya institutining arxeologiya guruhi O’zbekistonning barcha viloyatlarida, S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya- etnografiya ekspeditsiyasi, Xorazm vohasida V.M.Masson rahbarligida Baqtriya ekspeditsiyasi, G.A.Pugachenkova rahbarligida Xamza nomidagi san’atshunoslik ekspeditsiyasi xodimlarining Surxondaryo viloyatidagi faoliyatlarini qayd etish mumkin.M.E.Masson rahbarligida Turkmaniston hududida Turkmaniston arxeologiya ekspeditsiyasi xodimlari arxeologik tadqiqotlarni olib bordi. Tojikiston hududida A.N.Bernshtam, Pomir-Oloy tog’ tizimi atroflarida A.M.Mandelshtam, Beshkent cho’lida arxeologik tadqiqotlarni olib bordilar.O’rta Osiyo hududida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida olingan ashyolar antik davr tarixini yoritishda muhim manba bo’ladi. Kurs ishining maqsadi : O’rta Osiyoning paleolit davrida arxealogik yodgorliklari va ularni tarixiy o’lka shunoslikni o’rganishdagi o’rni haqida umumiy tushunchaga ega bo’lish. Kurs ishining obyekti va predmeti: O’rta Osiyoning paleolit davrida arxealogik yodgorliklari va ularni tarixiy o’lka shunoslikni o’rganishdagi o’rnini o’rganishda tarixiy manbalardan foydalanish. Kurs ishining vazifalari:  Mavzuga oid manbalarni tahlil qilish va umumlashtirish.  O’rta Osiyoning paleolit davrida arxealogik yodgorliklari va ularni tarixiy o’lka shunoslikni o’rganishdagi o’rni haqida o’rganish. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish qismi, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda iborat. 4I Bob. Paleolit davrining umumiy tavsifi 1.1 O rtaʼ osiyoda paleolit davri yodgorliklari Insoniyat faoliyatining ilk davri paleolit deb nomlanib, yunon tilida «palayos» – qadimgi, «litos» – tosh demakdir. Qadimgi tosh davrini ashyolarning shakli, ishlanish vazifasiga qarab uch davrga ajratish mumkin: 1) Ilk paleolit. 2) O rta ʼ paleolit. 3) So nggi ʼ paleolit. Ilk paleolit – qadimgi tosh davri va insoniyat faoliyatining ilk bosqichi bo lib, ʼ 3,5- 2 mln. yildan – 800 ming yillarni qamrab olgan. Bu tarixiy davrga oid manzillar: Seleng ur g or makoni – Farg ona shahridan taxminan janubi-g arbda ʼ ʼ ʼ ʼ Xaydarxonning g arbiy chekkasida joylashgan. G orning ichki tomon uzunligi – ʼ ʼ 120 m, enining kengligi – 34 m, balandligi – 25 m. 1955, 1960 va 1964 yillarda А.P.Okladnikov manzilning qaysi davrga oid ekanligini aniqlash maqsadida tadqiqot ishlarini olib borgan 1 . 1980–1988 yillarda U.Islomov Seleng urda tadqiqot ʼ ishlarini boshlab yubordi, natijada qalinligi 20–40 sm bo lgan 5ta madaniy qatlam ʼ o rganildi. ʼ Seleng ur qatlamidan ko l chopqisi, og ir va to mtoq tosh bolta, tesha, ʼ ʼ ʼ ʼ chopperlar topilgan. Ikkinchi madaniy qatlamdan odam bosh suyagi, engak qismining bir bo lagi ʼ hamda 4 ta tishi topilgan. Uchinchi madaniy qatlamdan esa yakka holda 10 ta tish va odam yelka suyagining bir bo lagi topilgan. Seleng urdan ʼ ʼ topilgan suyaklardan biri 10 yashar bolaga tegishli bo lgan. ʼ 2 Manzil topilmasi paleantrop va arxantroplar o rtasidagi ʼ oraliq bosqichi bo lib, ʼ ashel davriga mansub bo lgan. Seleng ur manzili madaniy qatlamidan 32 turga oid sut emizuvchi ʼ ʼ hayvonlarga taalluqli 5 ming suyak qoldiqlari topilgan. G or ʼ ayig i, ʼ bo ri, ʼ g or ʼ arsloni, karkidon, bug ular, ʼ otlar, eshak, to ng iz ʼ ʼ suyaklari uchraydi. Manzil bundan 1 ml 200 ming yil bilan belgilangan 5Ko lbuloq – Toshkent viloyati Аngren shahridan 12 km g arbda joylashganʼ ʼ Ko lbulok ʼ nomli buloq atrofida joylashgan. 1962 yildan M.R.Qosimov manzilda arxeologik tadqiqot ishlarini olib borgan. Manzilda topilgan madaniy qatlamlar qadimgi tosh davrining barcha bosqichlarini qamrab olganligi ma lum ʼ bo ldi. ʼ Ko lbuloqda 41 ta madaniy qatlam o rganilib, quyi qatlamidan nukleuslar, ʼ ʼ parrakchalar, qo l chopqilari, tosh qirg ichlar topilgan. Manzilning quyi qatlami ʼ ʼ ashel davrining so nggi ʼ bosqichiga oiddir 2 . 1.2 O rta ʼ paleolit davri (Mustьe) manzillari Zarafshon vohasida ilk tosh davri manzillari topib o rganilgan emas, lekin ʼ mustьe davriga oid Omonqo ton, Takalisoy, Go rdara, Samarqand manzillari ʼ ʼ o rganilgan. ʼ Omonqo ton g or manzili Samarqanddan 45 km janubda Bulbulzorsoyning ʼ ʼ quruq o zani ʼ yon bag rida ʼ Omonqo ton ʼ qishlog ida ʼ joylashgan. 1947–1957 yillarda D.Lev rahbarligidagi Samarqand Davlat Universiteti arxeologiya guruhi manzilda tekshirish ishlarini olib bordi. Manzil kengligi 1,5 m, balandligi 0,9 m bo lib, madaniy qatlam ʼ chuqurligi 25 m. Madaniy qatlamdan qirg ich, kurakchalar, ʼ o tkir uchli paykon, ʼ plastinkalar, nukleus va qo l chopqilari topilgan. Shu bilan ʼ birga, arxar, ayiq, tog ʼ echkisi suyaklari olingan. Madaniy qatlamda o choq-gulxan ʼ qoldiqlari uchraydi. Manzilda neandertal odamlari xo jalik ʼ yuritganlar 3 . Go rdara – Samarqanddan janubi–sharqda, Urgut tumanining Go rdara ʼ ʼ qishlog i hududida joylashgan. Manzil madaniy qatlamidan uchirindilar, tosh ʼ qirg ichlar, ʼ nukleuslar, qirg ichsimon mehnat ʼ qurollari topilgan. Qo tirbuloq – Samarqanddan 110 km janubi-g arbda, Zirabuloq tog ining ʼ ʼ ʼ shimoliy yonbag ridagi Qo tirbuloq nomini olgan buloq atrofida ochiq manzil ʼ ʼ sifatida joylashgan. Manzilda 5 ta madaniy qatlam o rganilib, undan paykonlar, ʼ qirg ichlar, teshgichlar, parma kabi mehnat qurollari olingan. Shu bilan birga ʼ bug u, ʼ it, qulon suyaklari ham topilgan. Zirabuloq – Qo tirbuloqdan 1 km sharqda, Zirabuloq bulog i atrofida ʼ ʼ joylashgan. Madaniy qatlamda 350 ta mehnat qurollarining aksariyatini sixcha, qirg ich, ʼ 6qirg ichcha, teshgich, o roq, randa kabi qurollar tashkil etadi. Mustьeʼ ʼ davriga oid ashyolar Samarqanddagi Registon, Аfrosiyob xarobasi maydonlaridan, Darg om ʼ kanalining chap sohilidagi hududdan topilgan.Takalisoy – Samarqanddan 50 km janubi-sharqdagi Taxtakorachada joylashgan. 25-40 sm chuqurlikdagi madaniy qatlamdan parrakchalar, tosh pichoq, qirg ich ʼ qoldiqlari o Ko lbuloq ʼ manzili madaniy qatlamidan mustьe davriga oid mehnat qurollari topilgan. Obirahmat – Toshkent shahridan 100 km shimoli-sharqda Chotqol tizmasining Paltov soyi yuqori sohilida joylashgan. Makon yoysimon shaklda, eni – 20 m, 21 ta madaniy qatlam o rganilib, undan nukleuslar, parrakchalar, sixchalar, ʼ qirg ichlar, ʼ pichoqlar olingan. Umuman 30 mingdan ortiq tosh qurollari olingan. Xo jakent – Toshkent shahridan 80 km shimoli-sharqda, Xo jakent qishlog i ʼ ʼ ʼ yaqinida joylashgan bo lib, ʼ uning balandligi 2,5 m, kengligi – 6 m, chuqurligi – 4 m. Madaniy qatlamdan qo l chopqilari, parrakchalar, teshgich, bigizlar topilgan. ʼ Mustьe davri manzillari Burchmulla yaqinida Yusufxona, Obirahmat yaqinida Chotqol 1-2, Ko kyaylov, Oqtosh, Xo jakent-2, Chorvoq suv ombori, Ohangaron ʼ ʼ daryosi havzalaridan topib o rganilgan. Ohangaron daryosining o rta oqimidagi ʼ ʼ Tuyabo g iz suv ombori havzasida, Burguluksoy oralig ida o rta tosh davriga oid ʼ ʼ ʼ ʼ mehnat qurollari topilgan. Toshkent viloyatining tog va tog oldi hududlaridan ʼ ʼ tashqari, tekisliklarida ham muste davriga oid manzillar o rganildi. ʼ Zog ariq – Toshkentdan 15 km shimolda Chernyaevka qishlog i hududida ʼ ʼ joylashgan. Madaniy qatlamdan nukleuslar, qirg ichlar, teshgichlar, nayza uchi ʼ paykonlari topilgan. Qoraqamish – Qoraqamish jarligi sohilida joylashgan bo lib, uning ʼ qatlamidan tosh pichoqlar, parrakchalar nukleuslar kabi mehnat qurollari kam mikdorda topilgan. Bo zsuv–1 – Bo zsuv kanali sohili yaqinida topilib, uning qatlamidan 250 ga ʼ ʼ yaqin toshdan qilingan mehnat qurollari topilgan. Bo zsuv–2, 3, 4, 5, 6, Chirchiq ʼ daryosining yuqori qismida Ko prikboshi, Yusufxona, Oqtosh, To siq manzillari ʼ ʼ o rganilgan. ʼ Surxondaryo viloyati hududida ham mustьe davri manzillari o rganilgan. Shu ʼ 7narsani ta kidlash joizki, muste davri manzillari dastlab Surxondaryo viloyatiʼ hududida o rganilgan. ʼ Shunday manzillardan biri Teshiktosh hisoblanadi. Teshiktosh – g or makoni Boysun tog idagi Zavgalashgansoy darasida ʼ ʼ joylashgan bo lib, uning kirish qismi 20 m, chuqurligi-21 m, balandligi – 9 m. ʼ Manzil 5 ta madaniy qatlamdan iborat bo lib, undan 3000 ga yaqin mehnat ʼ qurollari topilgan. Madaniy qatlamning 25 sm chuqurligida 8-9 yoshli neandertal bola bosh suyagi topilgan bo lib, ʼ V.P.Аlekseev xulosasiga ko ra, ʼ u o g il ʼ ʼ bola emas, balki qiz bola bo lgan. Teshiktoshliklar mashg uloti ovchilik, termachilik ʼ ʼ bo lib, ʼ neandertallar faoliyat olib borgan. 5 Аmir Temur – g or makoni Boysun tog ida joylashgan bo lib 3 madaniy ʼ ʼ ʼ qatlamdan iborat. Quyi madaniy qatlami mustьe davriga oid. To palang ʼ daryosi bo ylarida ʼ mustьe davri kishilarining mehnat qurollari topilgan. Farg ona vodiysida mustьe davriga oid Sariqqo rg on, Etikchi, Qayroqqum, ʼ ʼ ʼ So x, ʼ Obishir, Quvasoy, Chungara Karimko l, Seleng ur manzillari va Qopchig oy ʼ ʼ ʼ ustaxonasi o rganilgan. ʼ Qizilqumdagi Ko kcha tog ida Qizilnura ustaxonasi, Qoraqalpog iston ʼ ʼ ʼ Respublikasining Ustyurt hududida Yesen-1, Shaxpaxta, Kamasti manzillari, Qashqadaryo hududida mustьe davriga oid Аngilon manzili o rganildi. ʼ Xorazm viloyatining Tuproqqal a massivida mustьe davriga oid manzillar ʼ mavjudligi aniqlangan. O‘zbekiston xududida ilk paleolit davriga oid, asosan ashel bosqichiga oid makonlar XX asrning ikkinchi yarmida ko‘plab topildi va bu davrning ko‘plab noma’lum tomonlarini ochishga imkoniyati vujudga keldi. Toshkent viloyatida Bolttag‘or, Ko‘lbuloq, Qizilmolma, Toshsoy, Buxoro viloyatida Uchtut, Farg‘ona vodiysida Selungur, Chashma va So‘x makonlar topib o‘rganilgan. Farg‘ona vodiysida topilgan Chashma va So‘x makonlari O‘rta Osiyo xududida topilgan eng qadimiy makonlar deb topildi. Seleng‘ur g‘orida sinantrop turiga mansub odam suyaklari topilib, jahonda katta shov-shuvga sabab bo‘ldi.XX asrning so‘ngi choragida O‘zbekistonda ilk paleolit davriga oid yodgorliklar soni ko‘payibgina qolmadi, balki ilmiy tadqiqot uslublari ham takomillashdi. 8Keyingi davrlarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida, asosan Selungur makonining tarixiy geografiya, paleobotanika, paleozoologiya va boshqa fanlar sohasida qo‘lga kiritilgan yangi tadqiqot uslublari bilan tekshirilishi natijasida o‘sha davrning tabiati va hayvonot olamini xam aniqlandi. Selug‘ur makonining madaniy qatlamlaridan 32 turdagi sut emizuvchi hayvonlarga tegishli 5 mingdan ortiq suyak qoldiqlari aniqlanib tadqiq etildi. Xayvonlarning qoldiqlari orasida yirik tuyoqli va kemiruvchi hayvonlarning turlari ko‘pchilikni tashkil qiladi. G‘or ayig‘i, bo‘ri, g‘or arsloni, sirtlon, karkidon, bug‘i, ot, eshak, to‘ng‘iz va turli kemiruvchi hayvonlarning borligi issiq va quruq iqlim bo‘lganligidan darak beradi 9II Bob. Markaziy Osiyoning paleolit davri yodgorliklari 2.1 Selungur Makoni O‘zbekiston hududida ashel bosqichiga oid eng mashhur makon- Selungur g‘ori hisoblanadi, chunki shu erdan ilk ajdodlarimiz nishonasi- odam suyaklari qoldiqlari topildi. Selungur g‘ori Farg‘ona shahridan janubiy- g‘arbda Haydarkonning g‘arbiy chekkasida joylashgan. G‘orning ichkari tomon uzunligi 120 m, eni 34 m, balandligi 25 m ni tashkil etadi. Selengur g‘ori 1958 yilda akademik A.P.Okladnikov tomonidan o‘rganilgan. U bu makonning qaysi davrga oid ekanligini aniqlash maqsadida g‘orning o‘ng tomoninga tekshiruv shurfini solgan. Natijada dastlab u erdan bir necha uchrindilar topib uni so‘nggi paleolit davriga oid deb va uning sanasini 40-30 yilliklar bilan belgilagan. U erda 1960 yillarda Ya.G‘.G‘ulomov boshchiligida Farg‘ona paleolit otryadi Xaydarkon atrofida tadqiqot ishlari olib bordi. 1980 yilda arxeolog O‘.Islomov boshchiligidagi O‘zR FAga qarashli Arxeologiya institutining paleolit otryadi Selungur makonni qayta tekshirib, g‘orning g‘arbiy tomonida tekshiruv shurfini soldi. U erda tadqiqot ishlari 1988 yillargacha davom etdi. Tadqiqotlar davomida o‘rtacha qalinlikda 20-40 sm dan iborat 5 ta madaniy qatlam aniqlandi. Ular o‘rta qalinlikdagi 60-70 sm dan iborat tabiiy qatlamdan bilan ajratilgan. Bu erda ajdodlarimiz o‘z makonlarini 5 marotaba uzoq vaqt mobaynida tark etib yashaganlar. Madaniy qatlamlardan toshdan yasalgan mehnat qurollari: qo‘l cho‘qmori, to‘mtoq boltalar, pichoqsimon qurollar, ko‘plab tishli qurollar, qush tumshug‘iga o‘xshash qurollar qazib olingan. Beshinchi qatlamdan ashel davriga mansub qo‘l cho‘qmori topildi. U ajdodlarimiz ishlatgan ilk quroldir. U nayzasimon shaklga ega bo‘lib, qizil yashma toshdan tayyorlangan. Uning faqat bir tomoninga tosh bolg‘alar bilan bir necha uchrindilar uchirib ishlov berilgan. Uning yon tomonida yirik uchrindilar olinganligining izlari saqlanib qolgan. Mayda uchrindilar izlari ko‘rinmaydi. Qurolning xuddi shu jihatlari uning eng qadimiy qurol ekanligini 10tasdiqlaydi. Ilgarigi davrlarda xuddi shu tarzda ishlangan qurollarni, ya’ni bir tomoninga ishlov berilgan qurollarni shell davriga, ikki tomoninga ishlov berilganlarni ashel davri oid deb xisoblaganlar. Lekin keyingi davrlarda ilk paleolitni olduvay va ashel davrlariga bo‘linishini inobatga olib, mazkur chopqini ham ashel davri oid deb O‘.Islomov ko‘rsatadi. Selungur makonining 4 qatlamidan og‘ir va to‘mtoq tosh bolta topilgan. U xam ishlanish jixatidan ancha primitiv bo‘lib, undan ajdodlarimiz uzoq vaqt foydalanganliklari izlari ham saqlanib qolgan.Makonning eng muxim topilmalari bo‘lgan odam suyaklari 3 va 2 qatlamdan topilgan. U erdan odamning elka suyagining bir bo‘lagi, bosh suyagi engak qismining bir bo‘lagi, 14 ta tish topilgan. Antropologlar ularni tadqiq qilib, ashel davrida yashagan arxantroplar deb topdilar. Selengur odamining yashash davri va uning tuzilishi to‘g‘risida munozaralar hali tugagan emas. Bu erda topilgan tishlar 4ta shaxsga mansubligi aniqlangan. Shulardan biri pastki tish bo‘lib, 40 yoshlardagi ayolniki degan fikrga kelingan. Topilgan tishlarning birortasida ham karies alomatlari sezilmagan. Mazkur tishlarining taxili xali to‘liq yakunlangan emas. Ularning yakuni Selungur odami to‘g‘risida to‘liq tassavur bera oladi, hozirda antropologiya fani shu qadar yutuqlarni qo‘lga kiritganki, bitta tish orqali odam to‘g‘risida batafsil ma’lumot bera oladi (yoshi, jinsi,bo‘yi, farzandlari sonini xam aniqlaydi) 5 . Selungur odami o‘ziga xos tuzilishga ega, tadqiqotlar natijasiga ko‘ra u arxantroplar va poleantroplar o‘rtasida oraliq masofani egallaydi. Unda arxaik tuzilishning saqlanishi olimlar fikricha, dag‘al o‘simliklar bilan oziqlanganligidir. Antropolog A.Zubov fikricha esa, u arxantroplarning maxalliy turidir. Bu bilan u 11arxantroplarning tarqalish doirasi nihoyatda keng va maxalliy turlari xam ko‘p bo‘lganligini isbotlashga intilgan. Olimlar uning o‘ziga xos tomonlarini ko‘rsatish uchun unga Ferganatrop deb nom berdilar 6 . Mazkur odam olovdan foydalangan, ovchilik va termachilik bilan shug‘ullangan. Ferganatropning topilishi O‘rta Osiyoning ilk paleolit davrida o‘zlashtirilganligini ko‘rsatdi. Selungur makonining yoshini aniqlashda ham ilgari olimlar uni bundan 800- ming yillar oldin yashagan degan umumiy xulosani bergan edilar. Lekin keyingi davrlarda arxeolog O‘.Islomovning olib borgan tadqiqotlari va bu ishga ko‘pgina soha mutaxasislarini jalb qilishi natijasida makonning yoshini 1,2 mln yil deb ko‘rsatadi. Bu to‘g‘risida O‘.Islomovning ”Farg‘onanining ibtidoyi tarixi” maqolasida keng to‘xtalib o‘tilgan. 122.2 Ko‘lbuloq Makoni Ilk paleolit davriga oid yana bir makon Ko‘lbuloq sanaladi. U Angren shahridan 10-12 km g‘arbda Ohangaron daryosining o‘ng irmoqlaridan biri Qizilolma soyining o‘rta oqimidagi qirlikda joylashgan. Bu makon 1963 yilda topilgan bo‘lib, o‘sha yildan beri bu erda muttasil izlanish ishlari olib borilmoqda.Ko‘lbuloq ochiq tarzdagi ko‘p qatlamli makon. Hozirgacha 19 m chuqurlikkacha qazib, ashel, muste va so‘ngi paleolit davriga oid ashyolar topilib, o‘rganildi. Uning yuqori qatlamlari so‘nggi tosh va o‘rta tosh davri bo‘lsa, quyi qatlamlarida ilk tosh davri mehnat qurollari topilgan. Ular chaqmoqtosh va slanetsli chaqmoqtoshdan yasalgan qo‘pol tosh qurollaridir. Nukleuslar paraqalari, qo‘l cho‘qmorlari, sodda tosh qirg‘ichlar topilgan bo‘lib, ularning ishlanish texnikasi ham o‘ziga xosdir. Shuningdek, bu erdan kul, ko‘mir qoldiqlari va xar xil hayvon suyaklari topilgan. 2001-2002 yillar mobaynida Ko‘lbuloq makonida qayta tadqiqot ishlari olib borilib, u erdan so‘nggi paleolit davriga oid yangi qatlamlar ochilib, u erlardan retushlangan mexnat qurollari, skrebli, diskovoy, yarim aylana, ovol, prizma shaklidagi nukleuslar topilgan. Ko‘lbuloqda istiqomat qilgan odamlar ovchilik, termachilik bilan hayot kechirganlar.Navoiy viloyati Navoiy tumani Olchin qishlog‘i yonida- Qoratog‘ning janubiy qiyaligida joylashgan. Ilk tosh davriga oid ochiq manzilgoh va chaqmoqtosh xom ashyosi qazib olinadigan ob’ekt bo‘lgan. U erdan ashelmuste davriga oid tosh qurollari topilgan. Ashel davriga oid qo‘pol cho‘qmorlar, nukleuslar, uchrindi va boshqa qurollar topilgan 7 . O‘rta paleolit davri yodgorligi O‘zbekistonda dastlab 1938 yilda Teshiktoshda topilgan. Hozirgi kunda esa O‘rta Osiyo hududi bo‘yicha ularning soni 300 dan ortgan. Ulardan 50 dan ortik makon keng o‘rganilgan. 13Muste bosqichi tosh davrining boshka davrlariga nisbatan keng o‘rganilgan. Bu davrga oid makonlarning tadqiq qilinishi o‘rta paleolit davri xo‘jalik madaniy hayotining barcha tomonlarini yoritdi. Bu davr O‘.Islomov, K.Kraxmal, A.Okladnikov, V.Ranov, M.Qosimov, R.Sulaymonov, T.Mirsoatov, N.Toshkenboev, M.Jungorov, Z.Abramova va boshqalar tomonidan tadqiq qilingan. O‘zbekistonda keyingi davrlarda muste davriga oid ko‘plab makonlar topib tadqiq qilingan. Faqatgina Toshkent voxasining o‘zidan 30dan ortiq yodgorlik topilgan. Lekin muste davrining ko‘pgina topilmalari tuproq qatlamlarida sochilma holda topilgan. Chunki adir va tekisliklardagi manzilgohning keyingi davrlarda buzilib ketishi natijasida madaniy qatlamlar yo‘qolgan yoki tabiat ta’sirida yuvilib ketgan. Moddiy buyumlar esa tuproq qatlami tashqarisida topilgan va arxeologlar tomonidan qayd qilingan. Muste davri yodgorliklarining to‘liq madaniy qatlamlari ko‘proq g‘or– makonlarda saqlanib qolgan. Ular Zarafshon voxasi va Qizilqum xududlaridan xam ko‘plab topib tadqiq qilingan. Boysun tog‘i mintaqasidan Teshiktosh g‘or–makoni, Amir Temur g‘ori, Toshkent vohasidan Obiraxmat, Xo‘jakent, Bo‘zsuv, Ko‘lbuloq g‘or–makonlari, Farg‘ona vodiysidan Jarqo‘ton, Bo‘ribuloq, Tomchisuv manzilgohlari, Zarafshon voxasidan Omonqo‘ton, Go‘rdara, Qo‘tirbuloq, Zirabuloq, Takalisoy g‘or makonlari, shuningdek Uchtut– Vaush–Ijond va Qopchig‘oy ustaxonalaridir 8 . 142.3 Teshiktosh g‘or–makoni o‘rta paleolit davrini o‘rganishda muhim o‘rin egallaydi. Bir tomondan, neandertal odam topilgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan murdaga qizil oxra sepib, tog‘ echkisi shoxlari bilan o‘rab qabrga ko‘mishlari ajdodlarimizda e’tiqod paydo bo‘lganligini ko‘rsatdi. Uchinchidan nemis fashistlarining oliy irq g‘oyasini chippakka chiqardi. Germaniyada XX asrning 30 yillarida hokimiyatni egallagan A.Gitler va uning tarafdorlari er yuzidagi barcha xalqlar Neandertal odamlaridan tarqalgan-u, faqat nemis millati toza qonli oliy irqqa mansub deb hisoblab, ajdodlarini ariylar bilan bog‘laganlar. Ariylarning kelib chiqish joylarini O‘rta Osiyo deb hisoblaganlar, chunki O‘rta Osiyodan neandertal tipidagi odam xali topilmagan edi. 1938 yilda esa Teshiktosh odamining O‘zbekiston xududidan topilishi bu g‘ayri ilmiy g‘oyani rad qildi. Teshiktosh g‘or makoni nafaqat O‘zbekiston, balki butun O‘rta Osiyoda muste davrining eng nodir namunasi hisoblanadi. U Surxondaryo viloyati, Boysun tumanidagi Boysun tog‘ining janubiy yon bag‘ridagi Turgandaryoning Zavtalashgan darasida, dengiz sathidan 1500 m balandlikda joylashgan. G‘or shimoliy-sharqqa qaragan bo‘lib, kengligi old qismida 20 m, chuqurligi 21 m, balandligi 9 m. bo‘lgan. G‘or 1938–1939 yillarda A.P.Okladnikov tomonidan tekshirilgan va tadqiqotlari natijasini 1939–1949 yillarda nashr qildirgan. Olib borilgan tadqiqotlar natijasida g‘orda 5 ta madaniy qatlam aniqlangan. Ulardan toshdan yasalgan mehnat qurollaridan 339 tasi, 2520 ta singan, uchrindi tosh qurollar, 101 ta turli shakldagi nukleuslar topilgan. Shu jumladan, o‘tkir uchli paykonlar, tosh pichoqlar, paraqalar, sixcha, qirg‘ich, kurakcha, chopper, chopqi va hakozolar. Teshiktoshdan topilgan mehnat qurollarning aksariyati qirquvchi va tarashlovchi vazifalarni bajargan. Bu 15erdan yana faqat neandertal odamiga xos rapidasimon nukleuslardan (o‘zaklar) bir necha nusxa topilgan. Ularning diametri 10–15smni tashkil etgan. Bu kabi o‘zaklardan neandertallar tosh bolg‘alar yordamida uchburchaksimon uchrindilar uchirib olganlar. Uchrindilar o‘tkir uchli bo‘lganligi sababli ulardan terilarga ishlov berish, yog‘ochlarni kesish, randalash kabi ishlarda foydalanganlar. Bunday mehnat qurollar eng ko‘p Teshiktoshdan topilgan. Teshiktosh g‘orining eng qimmatli topilmasi yuqorida qayd qilib o‘tilgandek, neandertal odamning suyak qoldiqlarining topilishidir. U eng pastki madaniy qatlamdan topilgan. Bular kalla suyagi, elka va yo‘g‘on o‘ng son suyagining parchalari, ikkala kichik boldir suyagi hamda umurtqa pog‘onasining ba’zi qismlaridir. Bu voqea o‘z vaqtida antropologlarda juda katta qiziqish uyg‘otdi. Antropologlar xulosasiga ko‘ra, neandertalning bosh suyagining hajmi 1490 sm kub bo‘lgan. Neandertal bola suyagining o‘rganilishi 1970 yilgacha davom etdi. Taniqli antropolog olim akademik V.A.Alekseev antropologiyaning keyingi davr yutuqlariga tayanib, Teshiktosh odamini qayta o‘rgandi va uning 10 yashar bola emas, balki ayol kishi ekanligini, Evropa va old Osiyo guruhiga kirishini ko‘rsatdi 9 . G‘ordan gulxan izlari, uning atrofida tog‘ echkisi, bug‘u, yovvoyi ot, ayiq, sirtlon (giena), leopard, bars, quyon, kemiruvchilar va parrandalarning suyak qoldiqlari topilgan.Teshiktoshliklar ovchilik bilan birga termachilik bilan shug‘ullanishgan.Teshiktosh materiallari muste davri madaniyatining rivojlanishini aniqlash imkoniyatini berdi. G‘or–makon rivojlangan muste davriga oid bo‘lib (Levallua–muste) uning so‘nggi paleolit davriga o‘tish evolyusiyasini kuzatish mumkin. Amur Temur g‘ori Boysun tog‘i mintaqasidan muste davriga oid makon sanaladi. U Teshiktoshdan uncha uzoqda bo‘lmagan erda joylashgan. Yodgorlik 1939 yilda A.P.Okladnikov tomonidan o‘rganilgan. U erdan 3 ta madaniy 16qatlam topilgan. 1–2– madaniy qatlamlar so‘ngi tosh davriga oid bo‘lib, faqat 3– madaniy qatlamdan topilgan tosh qurollar Teshiktoshning yuqori qatlamidan topilgan muste davri qurollariga o‘xshaydi. U erdan gulxan qoldig‘i, pista ko‘mir, qo‘pol ishlangan qirg‘ich, gardishsimon nukleus, siniq uchrindi va boshqa buyumlar topilgan. Shuningdek, yovvoyi ot, bars, ayiq, sirtlon, quyon, kemiruvchi va qushlarning suyaklari topilgan. G‘orda yashagan kishilar ovchilik va termachilik bilan shug‘ullanganlar. 10 A.P.Okladnikov fikricha, bu makon mavsumiy xarakterda bo‘lgan va tosh qurollarini ishlab chiqarish ham Teshiktoshga nisbatan ancha farq qilib, ular birmuncha takomillashgan 10 . Obirahmat g‘or makoni Toshkent shahridan 100 km shimoli-sharqda, G‘ariy TyanShanning Chotqol tizmasidagi Paltov soyining yuqori sohilida joylashgan. G‘or yoysimon shaklda bo‘lib, eni 20 metrdan ortiqroq, janubga qaragan, sathi keng, quruq va yorug‘. G‘or–makon 1966–1972 yillarda R.X.Sulaymonov tomonidan o‘rganilgan. U mustening rivojlangan va so‘nggi bosqichlariga oid.Unda 10 m qalinlikdagi 21 ta madaniy qatlam aniqlangan. Ulardan 30 mingdan ortiq ohaktoshli chaqmoqtoshdan yasalgan turli mehnat qurollari– nukleuslar, paraqalar, o‘tkir uchli sixchalar, qirg‘ichlar, pichoqlar va kurrakchalar topilgan. Ular o‘ziga xos prizma shaklidagi yorma texnika, qisman levallua tipidagi texnika asosida ishlangan. G‘ordan hayvon suyagidan ishlangan bigizlar ham topilgan. Shuningdek, gulxan izlari, kul, ko‘mir, bug‘u, tog‘ echkisi, to‘ng‘iz, jayron, g‘or sheri, arxar va boshqa hayvonlarning suyaklari ham topilgan. Bu erda odamlar 120-40 ming yil muqaddam istiqomat qilganligi aniqlangan. Ular ovchilik va termachilik bilan shug‘ullanganlar. Keyingi yillarda Obirahmatni arxaik jihatdan o‘rganish ishi qayta tiklandi. 11 Uning yuqori qatlamlari tosh qurollari ichida yuqori paleolit davri materiallari mavjudligi aniqlandi. Arxeologlar Obirahmat yodgorligining yuqori qatlamlarini 46-50 ming yilliklar bog‘lab uni ilk yuqori paleolit yodgorliklari sirasiga kiritmoqdalar. Demak, ibtdoiy odamlar g‘orda uzoq davr iste’qomat qilishgan. 17Xo‘jakent manzilgohi Toshkent voxasidagi muste davriga oid g‘or turidagi yodgorliklaridan biri bo‘lib, Toshkent shahridan 80 km shimoliy- sharqda Xo‘jakent qishlog‘i yaqinida joylashgan. Xo‘jakent g‘ori Chirchiq daryosining chap sohilidagi qoyatoshlar bag‘rida bo‘lib, dengiz sathidan 1200-1700 m balandlikdadir. G‘or shimoli-g‘arbga qaragan, balandligi 2,5 m, kengligi 6 m, chuqurligi 4m. Makonni 1958–1959 yillarda A.P.Okladnikov va X.Nasriddinovlar tadqiqot ishlarini olib borganlar. Uning madaniy qatlami g‘orning ayrim joylaridagina saqlanib qolgan. Tadqiqot jarayonida makondan 524 ta tosh qurollar topilgan. Shulardan paraqalar 88 ta, nukleuslar 49 ta, qolganlari tosh uchirmalari va siniqlaridir. Topilgan qurollar levallua–muste madaniyatiga xos bo‘lib, Obirahmat va Teshiktosh makonlaridagi mehnat qurollariga o‘xshashdir. Ko‘lbuloq makoni . Angren shahridan 10-12 km g‘arbda joylashgan Oblik qishlog‘idan 5 km shimoliy-g‘arbda, Oxangaron daryosining o‘ng irmoqlaridan biri-Qizil olma soyining o‘rta oqimidagi qirlikda joylashgan. Ko‘lbuloq manzilgohi ko‘p qatlamli bo‘lib, ilk, o‘rta va so‘nggi paleolit davriga oid qatlamlari aniqlangan (49 qatlam). Uning 4-8 qatlamlarigina muste davriga oiddir. Bu davr uchun 5 ta madaniy qatlam bo‘lishi, odamlarning uzoq vaqt davomida yashaganligini ko‘rsatadi. Undan 8300 dan ortiq tosh qurollari va buyumlari topilgan. Ular orasida xar xil shakldagi nukleuslar, siniq uchrindilar, qirg‘ichlar, qo‘l cho‘qmorlari va boshqalar. Ko‘lbuloqdan topilgan mehnat qurollari son va sifat jihatdan Toshkent vohasining boshqa joylaridan topilgan manzilgohlaridan farq qiladi. Ba’zilarigina, ayniqsa, tishli qirg‘ichlar Bo‘zsuvdagi muste davri qurollariga 18o‘xshash.Ko‘lbuloq madaniy qatlamlaridan tog‘ echkisi, ayiq, arxar va boshqa hayvonlarning suyak parchalari, kul va gulxan qoldiqlari topilgan. Toshkent voxasidan Zog‘ariq, Bo‘zsuv, Ko‘hisim mazilgohlari va Qorqamish topilmalari jami 30 dan ortiq makon qayd qilingan. Bu ayniqsa Toshkent shahrining 2000 yilligi munosabati bilan keng arxeologik qidiriv ishlari bajarildi. Bu erlarda arxeologik tadqiqot ishlari hozirda xam davom etmoqda.Muste davri yodgorliklari Farg‘ona vodiysida xam keng tarqalgan. Ularni tadqiq qilishda.1954 yilda P.T.Konoplya Sharqiy Farg‘onada birinchi marta paleolit qurollarini topdi. Shu yili A.P.Okladnikov G‘arbiy Farg‘onada tadqiqot ishlarini olib borib Qayroqqum manzilgohlarini aniqladi va tadqiqot ishlarini 1961 yillragacha davom qildirdi. Olim Qayroqqum dalasining 31 punktidan tosh qurollarini topdi. Ayniqsa, Buloqchap va Sho‘rko‘l punktlari topilmalari diqqatga sazovordir. Bu joylardan ko‘plab tosh o‘zaklar, sixchalar, tosh siniqlari topildi. Topilmalar shuni ko‘rsatdiki, neandertal odamlar Sirdaryoning qadimgi irmoqlar bo‘ylab, bir necha joylarda o‘z manzilgohlarini qurganlar va ovchilik, terimchilik bilan shug‘ullanganlar 11 . Jarqo‘ton makoni Farg‘onaning sharqiy rayonida topilgan. U Shahristonsoy daryosining chap qirg‘og‘ida joylashgan. Manzilgoh 1961– 1963 yillarda V.A.Ranov tomonidan o‘rganilgan. Yodgorlikdan 670 ta tosh buyum yig‘ib olingan. Shulardan 25 tasi nukleuslar, 25 tasi qurollar bo‘lgan. Qurollar ichida tosh sixcha, nayza tig‘lari, pichoqsimon tosh qurollar mavjud.Nukleuslarga ishlov berish va qurol yashash uslubi Xo‘jakent makonidagiga o‘xshaydi. Tosh qurollar yashash madaniyati levallua–muste davri an’anasiga oiddir 19Farg‘ona vodiysidan M.R.Qosimov, P.T.Konoplya muste davriga oid bir necha manzilgohlar topganlar. Ularning ko‘pchiligining madaniy qatlamlari saqlanib qolmagan, chunki ular adir va soylar bo‘ylaridagi ovchilarning mavsumiy karorgohlari bo‘lgan. U erlardan topilgan tosh buyumlar levallua–muste davriga oid bo‘lgan. O‘zbekiston xududida o‘rta paleolit davrini o‘rganishda Zarafshon vohasi alohida o‘rinni egallaydi, chunki bu xudud arxeologlar tomonidan bir necha makonlar topib, keng o‘rganilgan. Bu xududda Samarqand Davlat universitetining arxeologlari, O‘zFA Arxeologiya instituti xodimlari tadqiqot ishlarini olib borganlar. Omonqo‘ton g‘or makoni -Samarqand viloyati Urgut rayonining Omonqo‘ton qishlog‘i yaqinida, Samarqanddan 43-44 km janubda joylashgan. G‘or dengiz sathidan 1400 m balandlikda joylashgan. Uning koridorsimon uzunligi 29m, balandligi 2,6m. Makon 1947 yilda D.N.Lev raxbarligidagi SamDU ekspeditsiyasi tomonidan topildi va 1957 yillargacha tadqiqot ishlari olib borildi. Tadqiqotlar jarayonida qalinligi 25smdan 1,5 mgacha bo‘lgan madaniy qatlam aniqlanib, undan 220 ta tosh buyumlar topildi. Ularning asosiy qismi chaqmoqtoshdan yasalgan. 30 ga yaqin tirli xildagi nukleuslar bo‘lib, ular orasida gardishsimon va prizma shaklidagi nukleuslar xam bor. Paraqalar levallua–muste texnika madaniyatini eslatadi. kertish texnikasi asosida toshning ikkala tomoninga ham ishlov berish natijasida qurol tig‘lari arrasimon va to‘lqinsimon bo‘lib chiqqan. Bu erda bargsimon paraqalar xam bor. Bunday qurol namunalari Ko‘tirbuloq va Zirabuloq makonlaridan xam topilgan. Omonqo‘ton g‘oridan xayvonlarning suyak qoldiqlari ham topilgan. Arxeolog D.N.Levning tadqiqoticha, makon ilk va rivojlangan muste davriga oiddir. 20Takalisoy g‘ori – Omonqo‘ton g‘origa yaqin joylashgan muste davri yodgorligidir. Uni 1952 yilda D.N.Lev tadqiq qilgan. Bu erdan chaqmoqtosh siniqlari, uchurchaksimon uzun paraqa, kertish usulida ishlangan pichoqsimon qurol, gulxan izlari va hayvon suyaklari topilgan. Toshning ishlanish texnikasi asosida uni D.N.Lev mustening so‘nggi bosqichiga oid deb ko‘rsatadi, chunki bu erdan topilgan paraqalar va otsheplar gardishsimon va prizmaga o‘xshash nukleuslardan ajratib olingan. Bu makonda neandertal odamlar vaqtincha yashaganlar 12 So nggi tosh davri manzillari O rta Osiyo hududida kam o rganilgan,ʼ ʼ ʼ Mustьe davriga oid bir qancha manzillarning madaniy qatlamlaridan so nggi tosh ʼ davriga oid ashyolar topilgan bo lib, natijada bu manzillarda odamlar uzoq vaqt ʼ faoliyat olib borganligi isbotlangan.Ko lbuloqning 1, 2, 3 qatlamlari so nggi tosh ʼ ʼ davriga oid bo lib, gulxan izlari, tishli tosh qurollar, qirg ichlar, sixchalar, ʼ ʼ plastinkalar, tosh pichoqlar topilgan. Bunday mehnat qurollari Bo zsuv-1, ʼ Tuyabo g iz manzilgohlari ʼ ʼ madaniy qatlamlarida ham mavjud bo lgan.Bo zsuv-1, ʼ ʼ 2, 4 – Toshkentning g arbida ʼ Qoraqamish jari sohilidan topib o rganilgan ʼ makonlar.Tuyabo g iz 1, 2, 3, 4, 5, 6 ʼ ʼ ochiq uslubga ega bo lgan makon-manzillar. ʼ Tuyabo g iz suv ombori atrofida ʼ ʼ o rganilgan, Samarqand viloyati hududida ʼ Samarqand, Takalisoy, Xo jamazgil ʼ makonlari topilib, tosh pichoq, qirg ich, ʼ parrakchalar, chopqilar, kesgichlar, o roq- ʼ randalar kabi mehnat qurollari olingan.Janubiy Qozog iston ʼ hududida Аchchisoy, Sari-Аrka, Betpak-7, Yesen-2, 21Xulosa Xulosa sifatida shuni e’tirof etish kerakki, yuqori tosh asri yodgorliklarining o’rganilishi bu davrning eng katta yutuqlari to’g’risida ma’lumotlar beradi: - odamzod naslining shakllanib bo’lganligi, ya’ni antropogenez jarayonining tugallanishi va hozirgi qiyofadagi odamlarning vujudga kelishi, shuningdek, mazkur davrda evropoid, mongoloid va negroid kabi yirik irqlarning shakllanish jarayoni sodir bo’lib, odamlar endilikda yer yuzining ancha keng territoriyasiga tarqala boshlagan; - Yevropa irqiga mansub odamlar: Yevropada va uning janubida g’arbida, Boltiq dengizi bo’ylarida joylashgan. Old Osiyoda, Yaqin Sharqda, Arabiston, Hindiston, Mesopatamiya va boshqa hududlarga o’rnashgan; - Mo’g’ul irqiga mansub odamlar – Janubi-sharqiy Osiyoda yashagan. (Qirg’i-ziston, Turkmaniston, Qozog’istonda yashagan odamlar qisman shu irqqa mansub bo’l-gan). Ular Mo’g’uliston, shu bilan birga Shimoliy muz okeani bilan tutash hududlarda yashagan; - Negr irqiga mansub odamlar: Afrika va Hindistonda yashagan. Ular Bering bo’g’ozi orqali Amerika qit’asiga o’tgan. Janubda esa Hindixitoy va Indoneziyadan Avstraliya, Tasmaniya va undan Tinch okeani orollariga o’tib yashagan. - Miloddan avvalgi 50-12 ming yillikda odamlar yanada mukammal qurollarni yaratib, o’z bunyodkorlik faoliyatida bir necha pog’ona yuqoriga ko’tarildi. Ya’ni ke-suvchi, arralovchi qurollarni, munchoq, tumor, bilakuzuk singari taqinchoqlarni yasay oladigan bo’ldi. . 22Foydalanilgan adabiyotlar Rahbariy adabiyotlar 1. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.: O‘zbekiston. 2017. 2. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.: O‘zbekiston. 2017. 3. Karimov I. А. O zbekistonʼ XXI asr bo sag asida: ʼ ʼ xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – Toshkent: O zbekiston, ʼ 1997. – 325 Ilmiy adabiyotlar 1. Annayev T., Tilovov B., Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. – T., 1999. 2. Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т., 1990. 3. Sagdullayev A. Qadimgi O’rta Osiyo tarixi. – T., 2004. 4. Авдусин Д.А. Основы археологии. – М., 1989. 5. Амальрик А.С., Монгайт А.Л. Что такое археология. – М., 1966. 6. Амальрик А.С., Монгайт А.Л. В поисках исчезнувших цивилизаций. М., Наука, 1966. 7. Археологи рассказывают. Таджикгосиздат. – Сталинабад, 1959. 8. Мартынов А.И. Археология СССР. – М., 1973.

O’rta Osiyoning paleolit davrida arxealogik yodgorliklari va ularni tarixiy o’lkashunoslikni o’rganishdagi o’rni

Sotib olish