O‘tish davri iqtisodiyoti nazariyasi kurs ishi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	486.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Июль 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

39 Продаж

O‘tish davri iqtisodiyoti nazariyasi kurs ishi

Купить

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu: O‘tish davri iqtisodiyoti nazariyasi
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: O‘tish davri iqtisodiyoti nazariyasi
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………
I -BOB. O‘TISH DAVRI IQTISODIYOTI NAZARIYASINING
NAZARIY-ASOSIY TAMOYILLARI
1.1. O‘tish davri iqtisodiyoti tushunchasi va uning zaruriyati …………………
1.2. O‘tish davri iqtisodiyotining asosiy bosqichlari va ularning xususiyatlari ..
1.3. O‘tish davri iqtisodiyotida davlatning roli va iqtisodiy islohotlar
yo‘nalishlari …………………………………………………………………….
II -BOB. O‘ZBEKISTONDA O‘TISH DAVRI IQTISODIYOTINING
BOSQICHLARI VA NATIJALARI
2.1. O‘zbekiston iqtisodiyoti o‘tish davrining boshlanish bosqichi …………...
2.2. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida amalga oshirilgan
islohotlar ……….
2.3. O‘tish davri natijalari va kelgusidagi
istiqbollar …………………………...
Xulosa………………………………………………………………………….
.
Foydalanilgan
adabiyotlar…………………………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor munosabatlariga o‘tish jarayoni
har bir davlatda turlicha kechadi. O‘zbekistonda bu jarayon o‘ziga xos
bosqichlar asosida olib borilgan bo‘lib, u mustaqillikning ilk yillaridan
boshlab davlat siyosatining markaziy yo‘nalishiga aylangan. Ayniqsa, reja
iqtisodiyotidan voz kechish va erkin iqtisodiy munosabatlarni shakllantirish
yo‘lida amalga oshirilgan tub islohotlar mamlakat iqtisodiyotini yangilashga
xizmat qilgan. O‘tish davri iqtisodiyoti bu o‘zgarishlarni nazariy jihatdan
izohlab, tizimli tahlil qilishga imkon yaratadi. Bu davrda yuzaga kelgan
inflyatsiya, ishsizlik, ishlab chiqarish quvvatlarining pasayishi kabi salbiy
holatlarning sabablari ham mazkur nazariya doirasida o‘rganiladi. Shu bilan
birga, xususiy mulkchilikning rivoji, kichik biznes va tadbirkorlikning
shakllanishi, davlatning iqtisodiy funksiyalari o‘zgarishi ham dolzarb
mavzulardandir. Mustaqillik yillarida bozor mexanizmlarining asta-sekin joriy
etilishi, davlat boshqaruvi tizimining isloh qilinishi bu davrda iqtisodiy
nazariy yondashuvlarni chuqur o‘rganishni taqozo etadi. Shuningdek, jahon
tajribasini inobatga olgan holda, O‘zbekistonda o‘tish davrining o‘ziga xos
modellari shakllandi. Bu esa ilmiy jihatdan ham, amaliy tahlil nuqtayi
nazaridan ham o‘rganishga arzigulik mavzudir. Hozirgi global iqtisodiy
muhitda ham o‘tish davrida erishilgan natijalarni tahlil qilish orqali yangi
yo‘nalishlar ishlab chiqish mumkin. Shu sababli kurs ishi mavzusi bugungi
kunda o‘zining ilmiy va amaliy ahamiyatini saqlab qolmoqda. U nafaqat

4o‘tmishni anglash, balki kelajakdagi strategiyalarni belgilashga zamin
yaratadi 1
.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi O‘tish davri iqtisodiyoti
nazariyasi ilmiy adabiyotlarda muhim mavzulardan biri sifatida keng
yoritilgan. Jahon miqyosida bu yo‘nalishda ko‘plab ilmiy izlanishlar olib
borilgan. Masalan, Nobel mukofoti sovrindori Jozef Stiglits o‘z asarlarida
o‘tish iqtisodiyoti sharoitida islohotlarning bosqichma-bosqich amalga
oshirilishini asoslab bergan. Xuddi shuningdek, Yanosh Kornay
markazlashgan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tishdagi institutlarning
roli haqida batafsil tahlillar keltirgan. G‘arb olimlaridan tashqari,
O‘zbekistonlik olimlar ham bu yo‘nalishda qator ilmiy ishlar yaratgan.
Jumladan, A. Xaydarov o‘z izlanishlarida o‘zbek modelining o‘ziga xos
xususiyatlariga urg‘u bergan. Q. Jo‘rayev iqtisodiy islohotlarning natijalari va
ularning zamonaviy yo‘nalishlari bo‘yicha tahliliy maqolalar yozgan.
Shuningdek, M. Nasirov bozor infratuzilmasini shakllantirish jarayonidagi
muammolarni o‘rganishga e’tibor qaratgan. Rasmiy manbalar sifatida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari, Davlat statistika qo‘mitasi
hisobotlari, Iqtisodiyot va Moliya vazirligi axborotlari asosiy faktik asos
bo‘lib xizmat qiladi. Yiliga chiqariladigan iqtisodiy rivojlanish hisobotlari,
strategik yo‘nalishlar va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar ushbu mavzuni ilmiy
asoslash imkonini beradi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati O‘tish davri
iqtisodiyoti nazariyasi nafaqat tarixiy bir bosqichni o‘rganish, balki
zamonaviy iqtisodiy strategiyalarni shakllantirishda ham muhim manba
vazifasini bajaradi. Bu nazariya orqali davlatlar o‘z iqtisodiy rivojlanishidagi
xatolar va yutuqlarni tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ayniqsa,
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil –
Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-
son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

5rejalashtirish va bozor mexanizmlarining uyg‘unlashuvi jarayonida yuzaga
kelgan muammolar va ularning yechimlari o‘rganiladi. Shuningdek, kurs
ishining nazariy ahamiyati shundaki, u iqtisodiy fanlar tizimida o‘ziga xos joy
egallab, kelajakdagi tadqiqotlar uchun metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi.
Amaliy ahamiyati esa shundaki, O‘zbekistonda olib borilgan iqtisodiy
islohotlar tajribasidan kelib chiqib, real taklif va tavsiyalar ishlab chiqish
imkonini beradi. Bu bilimlar makroiqtisodiy siyosat yuritishda, strategik
rejalashtirishda, moliyaviy boshqaruvda qo‘llanilishi mumkin. Bundan
tashqari, bo‘lajak iqtisodchi va tahlilchilar uchun o‘tish davrining tahliliy
modellarini anglash iqtisodiy jarayonlarni chuqur tushunishlariga xizmat
qiladi. Kurs ishi davomida o‘rganiladigan ma’lumotlar respublikamiz
iqtisodiy rivojlanishining poydevorini anglashga yordam beradi.
Kurs ishi mavzusining obyekti Ushbu kurs ishining obyekti sifatida o‘tish
davri iqtisodiyoti jarayonlari, ya’ni markazlashtirilgan reja iqtisodiyotidan
bozor iqtisodiyotiga o‘tishdagi iqtisodiy munosabatlar, institutsional
o‘zgarishlar, mulkchilik shakllari va davlatning boshqaruvdagi ishtiroki
ko‘riladi.
Kurs ishi mavzusining predmeti – o‘tish davrida iqtisodiy islohotlarning
mohiyati, bosqichlari, ularning natijalari va bozor iqtisodiyoti tamoyillariga
asoslangan tizimning shakllanishi jarayonlarini o‘rganishdir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – o‘tish davri iqtisodiyotining nazariy
asoslarini ochib berish, O‘zbekistonda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlarni
tahlil qilish, ularning ijobiy va salbiy jihatlarini aniqlash hamda bu asosda
kelgusidagi iqtisodiy siyosat yo‘nalishlariga ilmiy asoslangan xulosalar
berishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Kurs ishi quyidagi vazifalarni bajarishga yo‘naltirilgan:
 o‘tish davri iqtisodiyoti tushunchasini va zaruratini ilmiy asoslash;
 o‘tish davrining bosqichlarini va ularning xususiyatlarini aniqlash;

6 iqtisodiy islohotlar mexanizmlarini tahlil qilish;
 O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘lida bosib o‘tilgan
bosqichlarni o‘rganish;
 o‘tish davri natijalarini baholash va istiqbolli yo‘nalishlarni belgilash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I -BOB. O‘TISH DAVRI IQTISODIYOTI NAZARIYASINING
NAZARIY-ASOSIY TAMOYILLARI
1.1. O‘tish davri iqtisodiyoti tushunchasi va uning zaruriyati
O‘tish davri iqtisodiyoti – bu jamiyat iqtisodiy tizimining bir shakldan
ikkinchisiga o‘tish jarayonini ifodalaydigan tushunchadir. Ko‘pincha bu
atama sobiq sotsialistik davlatlarda markazlashgan reja iqtisodiyotidan erkin
bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonini tasvirlashda qo‘llaniladi. Bu davr o‘z
mohiyatiga ko‘ra murakkab, ko‘p omilli va ko‘p yo‘nalishli jarayondir. U
nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy, siyosiy va huquqiy sohalarda ham keng
qamrovli o‘zgarishlarni taqozo etadi. O‘tish davri iqtisodiyoti deganda,
iqtisodiyotning o‘tkinchi holati, yangi institutlarning shakllanishi, eski
tizimning yemirilishi va yangisining bosqichma-bosqich vujudga kelishi
tushuniladi.
Mazkur tushuncha, ayniqsa, sobiq Ittifoqdan mustaqillik olgan davlatlar,
jumladan, O‘zbekiston uchun nihoyatda dolzarbdir. 1991-yilda mustaqillikka
erishgan O‘zbekiston o‘z oldiga milliy iqtisodiyotni shakllantirish va
rivojlantirish vazifasini qo‘ydi. Markazlashtirilgan reja iqtisodiyoti sharoitida
ishlab chiqarish, narx belgilash, resurslar taqsimoti va boshqa barcha iqtisodiy
faoliyat to‘liq davlat tomonidan boshqarilar edi. Ammo bunday yondashuv
zamonaviy talab va ehtiyojlarga javob bermasligi ayon bo‘ldi. Shuning uchun
bozor iqtisodiyotiga o‘tish davri zaruratga aylandi.

7O‘tish davri iqtisodiyotining asosiy belgilaridan biri bu – iqtisodiyotni
liberallashtirish, ya’ni narxlarning erkinlashtirilishi, tashqi savdo va valyuta
operatsiyalarining bosqichma-bosqich ochilishi hisoblanadi. Shu bilan birga,
xususiylashtirish jarayonlari, moliyaviy institutlarning shakllanishi, moliya
bozorlarining rivoji ham bu davrda muhim o‘rin egallaydi. O‘zbekistonda
ham bu borada dastlabki yillarda bir qator murakkabliklarga duch kelindi.
Ayniqsa, inflyatsiyaning keskin o‘sishi, ishsizlik, ishlab chiqarish
quvvatlarining pasayishi, ijtimoiy tengsizliklarning kuchayishi kabi holatlar
kuzatildi. Bu holatlar o‘tish davrining ajralmas xususiyatlari bo‘lib, ularni
bartaraf etish uchun iqtisodiy siyosat ehtiyotkorlik bilan olib borilishi talab
etiladi.
Prezident Islom Karimov boshchiligida O‘zbekiston o‘ziga xos o‘zbek
modeli asosida iqtisodiy islohotlarni amalga oshirdi. Bu model beshta
prinsipga asoslangan bo‘lib, ularning ichida kuchli ijtimoiy siyosat,
davlatning bosh islohotchi sifatidagi roli va islohotlarning bosqichma-bosqich
amalga oshirilishi alohida ajralib turadi. Bu tamoyillar bozor iqtisodiyotiga
keskin o‘tishning salbiy oqibatlarini yumshatishda muhim omil bo‘ldi.
Islohotlar jarayonida ishlab chiqarishning pasayishini oldini olish,
fuqarolarning real daromadlarini saqlab qolish, ijtimoiy himoyani ta’minlash
va milliy iqtisodiy mustaqillikni kuchaytirish kabi vazifalar amalga oshirildi.
O‘tish davrining nazariy jihatlari xorijiy iqtisodchi olimlar tomonidan ham
chuqur o‘rganilgan. Masalan, Janosh Kornay o‘z tadqiqotlarida reja
iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tishning murakkabligi, eski
institutlarning inqirozi va yangi tizimga moslashishdagi qiyinchiliklarga
alohida e’tibor qaratadi. Nobel mukofoti sohibi Jozef Stiglits esa o‘tish
iqtisodiyotida davlatning tartibga soluvchi vazifasini muhim deb biladi. Unga
ko‘ra, davlat bozorni to‘liq bo‘sh qo‘yib yubormasdan, tartibga solish orqali
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashi zarur.

8Mazkur nazariy qarashlar o‘zbek tajribasida ham o‘z tasdig‘ini topgan.
O‘zbekiston o‘tish davrida iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun asosan
konservativ va ehtiyotkor siyosatni tanladi. Bu orqali iqtisodiy o‘sishning
sekin, lekin barqaror sur’atlari ta’minlandi. Iqtisodiyotni sun’iy
rag‘batlantirish, ijtimoiy muvozanatni saqlash, bank-moliya tizimini
mustahkamlash va valyuta kursini bosqichma-bosqich erkinlashtirish kabi
chora-tadbirlar shular jumlasidandir.
O‘tish davri iqtisodiyotining zarurati shundaki, u milliy iqtisodiy tizimni
global bozor talablariga moslashtirish, raqobatbardosh mahsulot ishlab
chiqarishni yo‘lga qo‘yish va tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish
imkonini beradi. Bunday tizimda xususiy mulk va erkin tadbirkorlik asosiy
ustuvorlikka ega bo‘ladi. Buning uchun esa qonunchilik bazasini
takomillashtirish, tashqi investitsiyalar uchun qulay sharoit yaratish va inson
kapitaliga sarmoya kiritish muhim hisoblanadi.Shuningdek, o‘tish davri
iqtisodiyoti jamiyatda yangicha iqtisodiy tafakkur va institutlarning
shakllanishiga olib keladi. Bu esa jamiyatda innovatsiyalarni rag‘batlantirish,
ilg‘or texnologiyalarni joriy etish va iqtisodiy samaradorlikni oshirishga
zamin yaratadi. Yana bir muhim jihati – fuqarolarning iqtisodiy ongini
o‘zgartirish, ya’ni bozor qonun-qoidalariga mos fikrlash va harakat qilishga
tayyorlashdan iboratdir.
1.2. O‘tish davri iqtisodiyotining asosiy bosqichlari va ularning
xususiyatlari
O‘tish davri iqtisodiyoti – bu qisqa muddatli yoki uzoq muddatli bo‘lishi
mumkin bo‘lgan davr bo‘lib, u orqali jamiyat markazlashgan reja
iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tadi. Ushbu jarayon murakkab,
bosqichma-bosqich kechadigan va ko‘p sohalarni qamrab oladigan tizimli
islohotlarni o‘z ichiga oladi. Har bir bosqich o‘ziga xos xususiyatlarga,
maqsadlarga va uslubiy yondashuvlarga ega bo‘ladi. Nazariy jihatdan o‘tish
davri odatda to‘rt yoki besh bosqichga ajratiladi. Har bir bosqichning o‘z

9maqsadi, yo‘nalishi va vositalari mavjud. Shu sababli bu bosqichlarni aniq
tahlil qilish o‘tish davrining mohiyatini to‘liq anglash imkonini beradi.
Birinchi bosqich – tayyorgarlik bosqichi bo‘lib, unda asosan iqtisodiy
erkinliklar va bozor munosabatlariga o‘tish zarurati e’tirof etiladi. Bu
bosqichda siyosiy mustaqillik e’lon qilinadi va iqtisodiy islohotlar uchun
qonunchilik bazasi tayyorlana boshlanadi. Reja iqtisodiyotining barqarorligini
ta’minlab turgan asosiy institutlar tanqidiy tahlil qilinadi, davlat boshqaruvi
shakllari qayta ko‘rib chiqiladi. Ko‘p hollarda, bu davrda inflyatsiya
kuchayadi, moliyaviy muvozanat buziladi va ijtimoiy norozilik kuchayadi.
Shu bois, islohotlar ehtiyotkorlik bilan amalga oshiriladi.
Ikkinchi bosqich – strukturaviy islohotlar bosqichi bo‘lib, bu bosqichda
iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarini erkinlashtirish, xususiylashtirish,
moliyaviy tizimni shakllantirish kabi keng ko‘lamli islohotlar amalga
oshiriladi. Aynan shu bosqichda mulkchilik shakllari qayta ko‘rib chiqiladi,
davlat korxonalari transformatsiya qilinadi va tadbirkorlikni rivojlantirish
uchun sharoit yaratiladi. O‘zbekistonda 1992–1995-yillar oralig‘i ana shunday
bosqichga to‘g‘ri keladi. Xususiy sektor ulushi asta-sekin ortadi, lekin davlat
iqtisodiyotdagi boshqaruv rolini saqlab qoladi.
Uchinchi bosqich – institutsional mustahkamlash bosqichidir. Bu davrda
yangi bozor institutlari shakllanadi, banklar, sug‘urta kompaniyalari, erkin
narx belgilash mexanizmlari faoliyat ko‘rsata boshlaydi. O‘zbekiston
tajribasida 1996–2000-yillar oralig‘ida moliya bozorlarining shakllanishi,
tijorat banklarining mustahkamlanishi va soliq tizimining liberallashuvi bu
bosqichga to‘g‘ri keladi. Bu bosqichda iqtisodiy o‘sish sekin bo‘lsa-da,
barqarorlikka intilish kuchli bo‘ladi. Shuningdek, xorijiy investitsiyalarni jalb
qilish uchun qulay muhit yaratiladi. Bu bosqichda institutsional islohotlar
nafaqat iqtisodiy, balki huquqiy sohalarda ham amalga oshiriladi.
To‘rtinchi bosqich – iqtisodiy o‘sish va barqarorlik bosqichi bo‘lib, bu
davrda iqtisodiy tizim nisbatan barqaror ishlashga kirishadi. Bozor

10munosabatlari asosida resurslar taqsimoti sodir bo‘ladi, iste’molchilar va
ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi aloqalar erkinlik asosida shakllanadi. Davlat
iqtisodiyotda nazorat qiluvchi emas, balki tartibga soluvchi subyekt sifatida
qatnashadi. O‘zbekistonda bu davr 2000-yillarning boshlariga to‘g‘ri keladi.
Xususan, 2001-yilda valyuta bozorining erkinlashtirilishi, soliq solish
tizimining soddalashtirilishi, kichik biznes uchun yengilliklar joriy qilinishi
iqtisodiy faollikni oshirdi.
Beshinchi bosqich – rivojlangan bozor iqtisodiyoti modeliga integratsiya
bosqichi hisoblanadi. Bu bosqichda milliy iqtisodiyot global bozorga
integratsiyalashgan holda faoliyat yuritadi. Xalqaro tashkilotlar bilan yaqin
hamkorlik, ochiq iqtisodiy siyosat, eksport va investitsiyalarni rag‘batlantirish
yo‘lga qo‘yiladi. O‘zbekiston 2017-yildan boshlab yangi bosqichga o‘tdi:
erkin valyuta konvertatsiyasi joriy qilindi, investorlar uchun erkin iqtisodiy
zonalar kengaytirildi, davlat boshqaruvi isloh qilindi. Bu bosqichda iqtisodiy
o‘sishning barqarorligi, yuqori texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarish
va innovatsion rivojlanish asosiy maqsadga aylanadi.Shuningdek, har bir
bosqichning o‘z xususiyatlari mavjud. Masalan, dastlabki bosqichlarda
ko‘proq siyosiy barqarorlik va ijtimoiy himoya muhim rol o‘ynasa, keyingi
bosqichlarda institutsional barqarorlik va bozor mexanizmlarining
samaradorligi asosiy mezonga aylanadi. O‘zbekistonda ham bu bosqichlar
ketma-ketlikda va ehtiyotkorlik bilan amalga oshirilgan. Ayniqsa,
mulkchilikning huquqiy jihatdan himoya qilinishi, soliq yukining
kamaytirilishi va iqtisodiy erkinlik indeksining yaxshilanishi bu o‘tish
bosqichlarining muvaffaqiyatli bo‘lganini ko‘rsatadi.
O‘tish davrining bosqichlarini aniq ajratish, ularning vazifalari va
muammolarini chuqur tahlil qilish iqtisodiy siyosat uchun juda muhimdir. Bu
orqali islohotlarning natijalari baholanadi va kelajakdagi rivojlanish
yo‘nalishlari aniqlanadi. Misol uchun, O‘zbekistonning 2017–2021-yillardagi
"Harakatlar strategiyasi" va hozirgi "Yangi O‘zbekiston" taraqqiyot

11strategiyasi aynan ilgari bosib o‘tilgan bosqichlar asosida tuzilgan. Bu
hujjatlar o‘tish davrining yakuniy bosqichiga kirilganini bildiradi.
O‘tish davri iqtisodiyotining asosiy bosqichlari (O‘zbekiston misolida)
Bosqich Yillar Asosiy xususiyatlari
1. Tayyorgarlik
bosqichi 1991–
1992 Mustaqillik e’lon qilindi, bozor
islohotlariga tayyorgarlik boshlandi,
iqtisodiy qonunchilik shakllantirildi,
markaziy reja tizimidan chiqish boshlandi.
2. Strukturaviy
islohotlar
bosqichi 1992–
1995 Xususiylashtirish boshlandi, narxlar
bosqichma-bosqich erkinlashtirildi, davlat
korxonalari transformatsiya qilindi, kichik
biznes rivojlandi.
3. Institutsional
shakllanish
bosqichi 1996–
2000 Bozor institutlari (banklar, soliq tizimi,
fond bozori) shakllandi, valyuta kursi
tizimi yaratildi, tashqi savdo ochila
boshladi.
4. Barqaror
o‘sish bosqichi 2001–
2016 Iqtisodiy o‘sish bosqichi, soliq va byudjet
islohotlari, infratuzilma loyihalari, ijtimoiy
himoya tizimi mustahkamlandi.
5. Global
integratsiya
bosqichi 2017 –
hozirgacha Valyuta erkinlashtirildi, investitsion muhit
yaxshilandi, EIZlar (erkin iqtisodiy
zonalar) rivojlandi, Jahon iqtisodiyotiga
faol integratsiya boshlandi.
1.3. O‘tish davri iqtisodiyotida davlatning roli va iqtisodiy islohotlar
yo‘nalishlari
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni faqat iqtisodiy munosabatlarning
erkinlashtirilishi emas, balki davlatning yangi funksiyalarini shakllantirish,
iqtisodiyotda muvozanatni saqlash va institutsional islohotlarni amalga

12oshirish bilan ham bevosita bog‘liqdir. O‘tish davri iqtisodiyotida davlat
passiv tomoshabin emas, balki faol islohotchi, yo‘naltiruvchi va
muvofiqlashtiruvchi kuch bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, bu holat o‘zbek
modeli doirasida yaqqol namoyon bo‘lgan.
O‘zbekistonda 1991-yildan keyingi iqtisodiy siyosatning asosiy
tamoyillaridan biri — bu islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi
va davlatning iqtisodiyotni tartibga solishdagi yetakchi roli bo‘ldi. O‘tish
davrining ilk bosqichida davlat iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash, inflyatsiyani
jilovlash, ishlab chiqarishni saqlab qolish va ijtimoiy barqarorlikni ushlab
turish kabi asosiy vazifalarni zimmasiga oldi. Bu, ayniqsa, narxlarning keskin
o‘zgarishi, resurslar taqsimotining erkin bo‘lmagani, tashqi savdoning
cheklangan sharoitlarida o‘ta muhim ahamiyat kasb etdi.
Davlatning islohotlardagi roli bir necha yo‘nalishlarda ifodalanadi.
Birinchidan, bu — mulkchilik munosabatlarini o‘zgartirishdir. Xususan,
1990-yillarda davlat mulkini xususiylashtirish bo‘yicha bir qancha dasturlar
ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Bunda kichik korxonalar birinchi navbatda
xususiylashtirildi, yirik sanoat obyektlarining aksiyalari esa bosqichma-
bosqich sotuvga chiqarildi. Bu jarayonda davlat aholining xususiy mulkka
egalik qilishini rag‘batlantirdi va ijtimoiy tengsizlikni keskinlashtirmaslikka
intildi.
Ikkinchidan, davlat moliyaviy va monetar tizimni yaratdi. O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki tashkil etildi, milliy valyuta – so‘m muomalaga
kiritildi (1994-yil), bank tizimi ikki pog‘onali shaklda ishlay boshladi. Shu
orqali kredit siyosati, pul massasi va inflyatsiyani tartibga solish imkoniyati
paydo bo‘ldi. Davlat moliya tizimining shaffofligini oshirish, soliq bazasini
kengaytirish va byudjet intizomini kuchaytirish orqali iqtisodiy barqarorlikni
mustahkamladi.
Uchinchidan, davlat iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan institutsional
sharoitlarni yaratdi. Bu borada yuridik va huquqiy bazalar shakllantirildi,

13erkin iqtisodiy zonalar tashkil etildi, tashqi savdo faoliyati erkinlashtirildi.
Bular investorlar uchun ishonchli muhit yaratishga xizmat qildi. Xususan,
1997-yilda “Investitsiyalar to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilinib, xorijiy
investorlar huquqlari kafolatlandi. Davlat, shuningdek, bojxona, soliq va
lisenziyalash tizimlarini soddalashtirish orqali biznes yuritish qulayligini
oshirdi.
To‘rtinchidan, davlat ijtimoiy siyosatni faol yuritdi. O‘tish davrining ilk
bosqichlarida aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish,
ish o‘rinlarini saqlab qolish, maosh va pensiyalarni barqaror to‘lash eng
muhim vazifalardan biri edi. Bu borada davlat budjeti hisobidan subsidiyalar
ajratish, minimal iste’mol savati narxini tartibga solish kabi choralar ko‘rildi.
Ijtimoiy muvozanatni saqlash orqali o‘tish davrida yuzaga keladigan keskin
noroziliklarning oldi olindi.
O‘zbekistonning islohotlar yo‘nalishi quyidagi asosiy yo‘nalishlar bilan
xarakterlanadi:

141. Erkin bozor munosabatlarini shakllantirish, bu orqali iqtisodiy
subyektlar o‘rtasida raqobat muhitini yaratish
Erkin bozor munosabatlari – iqtisodiyotni rivojlantirishning eng muhim
asosi hisoblanadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, avvalgi
markazlashgan tizimdan voz kechib, erkin bozor munosabatlariga asoslangan
iqtisodiyotni barpo etishni maqsad qildi. Bunda narxlar davlat tomonidan
emas, balki talab va taklif asosida shakllanishi, ishlab chiqaruvchilar va
iste’molchilar o‘rtasida raqobat vujudga kelishi ko‘zda tutilgan edi. Raqobat
muhiti esa mahsulot va xizmatlarning sifati ortishi, ishlab chiqarish
samaradorligining oshishi hamda narxlarning barqarorlashuvi uchun zarur
shart-sharoit yaratadi. O‘zbekiston bu borada 1990-yillarda bir qator Erkin bozor munosabatlarini shakllantirish
Mulkchilikning xilma-xilligini
rivojlantirish,
Narxlarni erkinlashtirish va valyuta
kursining bosqichma-bosqich bo‘shatilishi.
Mahalliy va xorijiy investitsiyalar uchun
qulay huquqiy va iqtisodiy muhit yaratish.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
qo‘llab-quvvatlash,

15qonunchilik asoslarini yaratdi: “Raqobat to‘g‘risida”gi qonun, monopoliyaga
qarshi siyosat hujjatlari, erkin savdo mexanizmlari joriy etildi. Bundan
tashqari, iste’molchilar huquqlari himoyasi ham raqobat muhiti uchun
muhimdir. So‘nggi yillarda esa davlat subsidiyalarining qisqartirilishi, tender
savdolarining elektronlashtirilishi, davlat xaridlarining ochiqligi ham erkin
bozor tamoyillarini mustahkamladi. Bozor subyektlarining teng sharoitda
harakat qilishi – erkin raqobatning eng asosiy belgisi hisoblanadi.
2. Mulkchilikning xilma-xilligini rivojlantirish, bunda davlat, xususiy
va aralash mulk shakllarining parallel mavjudligi ko‘zda tutilgan
O‘zbekiston iqtisodiyotida mulkchilikning xilma-xilligi – bozor
iqtisodiyotiga o‘tishning muhim tamoyillaridan biridir. Markazlashgan
iqtisodiyotda faqat davlat mulki mavjud bo‘lgan bo‘lsa, o‘tish davrida
xususiy, aralash, ijaraga asoslangan, korporativ mulk shakllari ham joriy
etildi. Bu jarayon 1990-yillarda boshlangan xususiylashtirish siyosati orqali
amalga oshirildi. Kichik korxonalar tez fursatda xususiy qo‘llarga o‘tkazildi,
aksiyadorlik jamiyatlari shakllandi, yirik davlat korxonalari
transformatsiyadan o‘tkazildi. Mulkchilik shakllarining xilma-xilligi iqtisodiy
subyektlar orasida sog‘lom raqobat, investitsiyalarning erkin oqimi va
boshqaruvda samardorlikni ta’minladi. Ayniqsa, aralash mulkchilik shakli –
ya’ni davlat va xususiy sektor hamkorligi (PPP) so‘nggi yillarda faol
rivojlanmoqda. Bunda davlat infratuzilmani taqdim etadi, xususiy sektor esa
texnologiya va boshqaruvni olib kiradi. Xilma-xil mulk shakllari iqtisodiy
xavfsizlik va moslashuvchanlikni kuchaytiradi, ayni paytda ijtimoiy himoya
va samaradorlik o‘rtasida muvozanatni ta’minlaydi.
3. Narxlarni erkinlashtirish va valyuta kursining bosqichma-bosqich
bo‘shatilishi
Narxlarni erkinlashtirish va valyuta kursini bo‘shatish – bozor
iqtisodiyotining asosiy talablaridan biridir. O‘zbekistonda bu jarayon
ehtiyotkorlik bilan amalga oshirildi. 1990-yillarda narxlar to‘liq

16erkinlashtirilmagani sababli “soya bozori” rivojlandi, ya’ni norasmiy savdo
kuchaydi. 1994-yilda milliy valyuta – so‘m muomalaga kiritilgach,
bosqichma-bosqich narxlar tartibga solishdan chiqarildi. 2000-yillarda soliq
islohotlari va moliya bozorlarining shakllanishi narx mexanizmlarini
erkinlashtirishga zamin yaratdi. Ammo eng muhim o‘zgarish 2017-yilda
amalga oshirildi: valyuta bozori to‘liq erkinlashtirilib, konvertatsiya joriy
etildi. Bu islohot orqali eksportchilar va importchilarga yangi imkoniyatlar
yaratildi, investitsiyalarni jalb qilish osonlashdi. Erkin narxlar sharoitida talab
va taklif asosida iqtisodiy muvozanat vujudga keladi. Narx erkinligi esa
korxonalarni xarajatlarni kamaytirishga, mahsulot sifatini oshirishga majbur
etadi. Shuningdek, valyuta kursining bo‘shatilishi tashqi iqtisodiy
aloqalarning jadallashuviga xizmat qiladi.
4. Mahalliy va xorijiy investitsiyalar uchun qulay huquqiy va iqtisodiy
muhit yaratish
O‘zbekistonning iqtisodiy islohotlarida investitsiyalarni jalb qilish ustuvor
yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Investitsiyalar bo‘lmas ekan, iqtisodiy o‘sish,
texnologik yangilanish va bandlikni kengaytirish imkoni yo‘q. Shu bois 1990-
yillardan boshlab xorijiy investorlar uchun maxsus qonunlar qabul qilindi:
“Xorijiy investitsiyalar to‘g‘risida”, “Xorijiy investorlarning huquqlarini
himoya qilish to‘g‘risida” va boshqalar. Erkin iqtisodiy zonalar tashkil etilib,
soliq imtiyozlari taqdim qilindi. Yaqin yillarda elektron litsenziyalash,
investorlar uchun yagona darcha tizimi, xalqaro arbitrajga murojaat qilish
huquqlari kafolatlandi. 2017-yildan keyin investitsiya portfeli keskin oshdi:
Saudiya Arabistoni, Xitoy, Rossiya, Turkiya kabi davlatlardan yirik loyihalar
jalb qilindi. Mahalliy investorlar uchun ham bank kreditlari, grantlar va lizing
tizimi soddalashtirildi. Qulay huquqiy muhit bo‘lishi – bu biznes yuritishdagi
asosiy omil bo‘lib, investitsiyaviy xavflarni kamaytiradi. Investitsiya jalb
etish orqali yangi ish o‘rinlari, infratuzilma va innovatsiyalar rivoj topadi.

175. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash,
byurokratik to‘siqlarni kamaytirish va soliq yengilliklarini joriy etish
Kichik biznes iqtisodiy tizimda barqarorlik, bandlik va ijtimoiy tenglikning
kafolatidir. O‘zbekistonda bu soha 1990-yillardan boshlab davlat siyosatining
asosiy ustuvor yo‘nalishiga aylantirildi. Kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash
uchun maxsus qonunlar, agentliklar (masalan, Savdo-sanoat palatasi),
dasturlar va kreditlar tizimi yo‘lga qo‘yildi. So‘nggi yillarda esa biznesni
ro‘yxatdan o‘tkazish bir necha daqiqada, soliq hisobotlari onlayn tarzda
topshiriladigan tizimga o‘tkazildi. 2020–2023-yillarda “Yoshlar
tadbirkorligi”, “Ayollar biznesi” kabi dasturlar orqali imtiyozli kreditlar
ajratildi. Soliq yukining kamaytirilishi (yagona soliq stavkalari, QQSdan ozod
qilish, deklaratsiyalar soddalashtirilishi) bu sohaga katta turtki berdi.
Byurokratik to‘siqlarning bartaraf qilinishi esa tadbirkorlik muhiti sifatini
oshirdi. Bugungi kunda kichik biznes O‘zbekiston yalpi ichki mahsulotining
qariyb 50 foizini tashkil etmoqda va bu ko‘rsatkich yildan-yilga ortmoqda.
6. Davlat korxonalarini transformatsiya qilish, ularni bozor sharoitiga
moslashtirish va faoliyatining samarasini oshirish
O‘zbekiston iqtisodiyotida transformatsiya eng murakkab, ammo zarur
bosqichlardan biri hisoblanadi. Davlat korxonalari sovet davridan meros
bo‘lib qolgan yirik, noxolis, ko‘p hollarda zarar bilan ishlovchi subyektlar edi.
Ularni bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatbardosh qilish uchun
transformatsiyalash zarur edi. 2000-yillardan boshlab ushbu yo‘nalishda
qadamlar tashlandi: korxonalar aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi,
menejment joriy etildi, moliyaviy hisobot xalqaro standartlarga o‘tkazildi.
2017-yildan keyin bu islohotlar tezlashdi: “O‘zbekneftgaz”, “O‘zbekiston
temir yo‘llari”, “O‘zsanoatqurilishbank” kabi yirik korxonalar bozor
tamoyillari asosida ishlashga majbur qilindi. Ularning faoliyati ochiq-oshkora
e’lon qilina boshlandi, IPO dasturlari yo‘lga qo‘yildi. Samaradorlikni oshirish
uchun xususiy sektor bilan sheriklik, strategik investorlarni jalb qilish,

18zamonaviy texnologiyalarni joriy etish ishlari yo‘lga qo‘yildi.
Transformatsiya davlat xarajatlarini kamaytiradi, xizmat va mahsulot sifatini
oshiradi hamda budjetga tushumlarni ko‘paytiradi.
Davlat korxonalarini transformatsiya qilish, ularni bozor sharoitiga
moslashtirish va faoliyatining samarasini oshirish.
O‘zbekiston mustaqillikdan keyingi ilk yillarda keskin islohotlar yo‘lidan
emas, bosqichma-bosqich, ehtiyotkorlik bilan rivojlanish yo‘lidan bordi. Bu
yondashuv “o‘zbek modeli” deb nomlanib, bevosita davlatning boshchiligida
amalga oshirildi. Bu modelda davlatning iqtisodiyotdagi ishtiroki maqsadli va
muvozanatli bo‘lib, islohotlar bosqichma-bosqich joriy etildi, ya’ni “shok
terapiyasi”dan voz kechildi.
So‘nggi yillarda, ayniqsa 2017-yildan boshlab, Prezident Shavkat
Mirziyoyev rahbarligida yangi islohotlar bosqichi boshlandi. Valyuta kursi
erkinlashtirildi, bank tizimi isloh qilindi, davlat korxonalari IPO orqali
xususiylashtirila boshlandi. Elektron hukumat, raqamli iqtisodiyot, ochiq
budjet kabi yondashuvlar davlatning yangi roli – samarador boshqaruvni
ta’minlovchi subyektga aylanishini ifodalamoqda.
II -BOB. O‘ZBEKISTONDA O‘TISH DAVRI IQTISODIYOTINING
BOSQICHLARI VA NATIJALARI
2.1. O‘zbekiston iqtisodiyoti o‘tish davrining boshlanish bosqichi
O‘zbekiston iqtisodiyotining o‘tish davri mustaqillik e’lon qilingan 1991-
yildan boshlanadi. Bu davr mamlakat tarixida tub burilish davri sifatida
baholanadi, chunki ilgari markazlashgan, rejalashtirilgan va Moskva
tomonidan boshqarilgan iqtisodiyot endi mustaqil milliy iqtisodiyotga
aylanishi kerak edi. Mazkur bosqichda O‘zbekiston oldida juda murakkab va

19ko‘p qirrali vazifalar turgan: yangi iqtisodiy tizim yaratish, ishlab chiqarishni
barqaror saqlab qolish, narxlarni liberallashtirish, tashqi iqtisodiy aloqalarni
shakllantirish va milliy valyutani joriy qilish kabi.
Birinchi navbatda, sobiq Ittifoqdan mustaqil bo‘lgan O‘zbekiston iqtisodiy
jihatdan katta qaramlikdan xalos bo‘lishga majbur edi. Chunki mamlakatda
sanoat korxonalarining aksariyati ittifoq zavodlari uchun xom ashyo
tayyorlashga ixtisoslashgan edi. O‘zbekiston iqtisodiyoti asosan paxta xom
ashyosiga tayanar, ishlab chiqarish esa tugallanmagan siklga ega edi. Bundan
tashqari, tashqi savdo, moliya, soliq va bank tizimi Moskva tomonidan
nazorat qilinar edi. Bunday sharoitda milliy iqtisodiy suverenitetni tiklash,
yangi bozor mexanizmlarini shakllantirish juda murakkab vazifa edi.
1991–1994-yillar oralig‘idagi bosqich o‘tish davrining eng keskin va qiyin
yillari bo‘ldi. Iqtisodiyotda inflyatsiya darajasi yuqori ko‘rsatkichlarga yetdi.
1992-yilda inflyatsiya darajasi 1000 foizdan oshdi. Bu holat aholining real
daromadlarini keskin pasayishiga, kambag‘allik darajasining oshishiga olib
keldi. Narxlar erkinlashtirilishi bilan birga, ta’minot zanjirlari uzildi, bozorlar
tanqislik holatiga tushib qoldi. Mahsulotlar nafaqat qimmatlashdi, balki
umuman topilmas bo‘lib qoldi. Ayniqsa, energetika, transport va oziq-ovqat
sohalarida jiddiy tanglik yuzaga keldi.
O‘tish davrining boshlang‘ich bosqichida eng dolzarb masalalardan biri —
iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash bo‘ldi. O‘zbekiston hukumatining dastlabki
qarorlari iqtisodiy barqarorlikni saqlashga qaratilgan edi. 1991-yilning oxirida
“Iqtisodiy mustaqillik to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. Bu qonun asosida
milliy iqtisodiyotning strategik sohalari ustidan davlat nazorati saqlab qolindi.
Shu bilan birga, yangi institutlar — Markaziy bank, Davlat soliq qo‘mitasi,
Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi tashkil etildi. Ular iqtisodiy siyosatni
mustaqil amalga oshirish uchun zarur mexanizmlar sifatida faoliyat boshladi.
1992-yilda xususiylashtirish jarayoni boshlangan bo‘lsa-da, dastlabki
bosqichda bu jarayon sekin kechdi. Kichik savdo va xizmat ko‘rsatish

20ob’yektlari xususiylashtirildi, lekin yirik sanoat korxonalari davlat mulki
sifatida qoldi. Buning asosiy sababi – sanoat tarmoqlarining texnik
quvvatsizligi, korxonalarning yuqori xarajatli ishlashi va ularning
aksariyatining faqat sobiq ittifoq bozoriga mo‘ljallanganligidir. Boshqa
tomondan, aholining mulkchilik psixologiyasi ham bozor munosabatlariga
tayyor emas edi.
Ushbu davrda iqtisodiy strategiyaning markazida — oziq-ovqat
xavfsizligini ta’minlash, paxtaga qaramlikni kamaytirish va ichki ishlab
chiqarishni rivojlantirish vazifalari turdi. Aynan shu yillarda qishloq
xo‘jaligini isloh qilish bo‘yicha qadamlar tashlandi: shartnoma asosida paxta
yetishtirish tizimi joriy etildi, fermer xo‘jaliklari tashkil etildi, kolxoz va
sovxozlar bosqichma-bosqich tugatila boshlandi. Bu islohotlar natijasida ichki
bozor oziq-ovqat mahsulotlari bilan to‘ldirila boshladi, oziq-ovqat importiga
bo‘lgan qaramlik kamaytirildi.
1994-yil iyul oyida muhim voqea ro‘y berdi — milliy valyuta “so‘m”
muomalaga kiritildi. Bu qadam pul-kredit siyosatini mustaqil yuritish
imkonini berdi. So‘mga o‘tish orqali Markaziy bank inflyatsiyani nazorat
qilish, valyuta kursini belgilash va pul massasini boshqarish vositalariga ega
bo‘ldi. Bu muhim islohot o‘tish davri iqtisodiyotining sifat jihatidan yangi
bosqichga o‘tganidan dalolat edi.
Soliq tizimi ham tubdan isloh qilindi. Soliq stavkalari qayta ko‘rib chiqildi,
yagona davlat byudjeti shakllantirildi, davlat budjetining taqchilligi
kamaytirila boshlandi. 1995-yilga kelib davlat moliyaviy boshqaruvining
asoslari yaratildi. Bu jarayonda Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg‘armasi
kabi xalqaro tashkilotlarning maslahatlari va texnik yordami muhim rol
o‘ynadi.Shuningdek, tashqi iqtisodiy aloqalarning yo‘lga qo‘yilishi ham
bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Dastlabki yillarda tashqi savdo qattiq
nazorat ostida bo‘ldi. Biroq 1995-yildan boshlab eksport-import operatsiyalari
soddalashtirildi, bojxona tartib-qoidalari yengillashtirildi va erkin tashqi

21iqtisodiy faoliyatga o‘tish bosqichi boshlandi. Bu eksport salohiyatini
kengaytirishga, yangi bozorlarni o‘zlashtirishga yordam berdi.
O‘zbekiston o‘tish davrining boshlanish bosqichida eng muhim vazifa
sifatida – mustaqil iqtisodiy tizim yaratishni belgilab oldi. Davlat bu
jarayonda yetakchi rol o‘ynadi: islohotlar asosan davlat tashabbusi bilan
boshqarildi. “O‘zbek modeli” deb nom olgan iqtisodiy rivojlanish strategiyasi
aynan shu bosqichda shakllana boshladi. Bu model besh prinsip asosida
qurildi: kuchli ijtimoiy siyosat, islohotlarning bosqichma-bosqichligi,
davlatning bosh islohotchi sifatidagi roli, qonun ustuvorligi va kuchli tartibga
solish, milliy mentalitet va tarixiy sharoitlarni inobatga olish.
Dastlabki bosqichda yalpi ichki mahsulot (YAIM) hajmi yildan-yilga
pasayib bordi. 1991-yilda YAIMning o‘sish sur’ati 0 foiz atrofida bo‘lgan
bo‘lsa, 1992-yilda –3,2%, 1993-yilda –11,1%, 1994-yilda esa –4,2%
darajasida qayd etilgan. Ya’ni bu yillarda iqtisodiyot real o‘sish emas, balki
qisqarish bosqichini boshdan kechirgan. Bu holat ishlab chiqarishning
qisqarishi, korxonalarning bankrot bo‘lishi, ichki bozorning to‘liq
shakllanmaganligi bilan izohlanadi.
1992–1994-yillar oralig‘ida inflyatsiya keskin o‘sdi. Ayniqsa, 1992-yilda
O‘zbekistonda yillik inflyatsiya darajasi 1000% dan oshgan. 1993-yilda
inflyatsiya 841% ga, 1994-yilda esa 304% ga teng bo‘lgan. Bunday holat
aholining real daromadlarini keskin pasayishiga olib keldi. Shu davrda ish
haqining o‘sishi inflyatsiyadan ortda qolgan: masalan, 1993-yilda o‘rtacha
oylik ish haqi atigi 2,3 baravarga oshgan bo‘lsa, narxlar 8 barobarga oshgan.
Bu aholining xarid qobiliyatining pasayishiga sabab bo‘lgan.
Aholining turmush darajasining tushib ketgani ishsizlik darajasida ham aks
etdi. Rasmiy statistikada ishsizlik past ko‘rsatkichlar bilan qayd etilgan
bo‘lsa-da, yashirin ishsizlik darajasi yuqori bo‘lgan. Masalan, 1993–1995-
yillar oralig‘ida iqtisodiy faol aholi tarkibida 15–18% atrofida norasmiy

22ishsizlik mavjud bo‘lgan. Ayniqsa, sobiq sanoat korxonalarining yopilishi
ko‘plab malakali ishchi kuchining ishsiz qolishiga olib kelgan.
Shu bilan birga, tashqi savdo ko‘rsatkichlari ham tahlil qilishga arzigulik.
1991-yilda O‘zbekistonning tashqi savdo aylanmasi 4,1 milliard AQSh
dollarini tashkil etgan. 1993-yilda bu ko‘rsatkich 3,6 milliard dollarga tushib
ketgan. Eksport hajmining pasayishi valyuta tushumining kamayishiga olib
keldi, bu esa davlat budjetining taqchilligi va tashqi qarzlarga ehtiyojning
ortishiga sabab bo‘ldi.
1994-yil iyul oyida milliy valyuta – so‘m muomalaga kiritildi. Bu voqea
mamlakatning iqtisodiy suverenitetini mustahkamlashda muhim qadam
bo‘ldi. So‘mning dastlabki kursi 1 AQSh dollariga nisbatan 7 so‘m atrofida
belgilangan. Biroq “qora bozor” kursi 15–20 so‘mgacha borib yetgan. Bu esa
valyuta bozori islohotlarining boshlang‘ich bosqichida muvozanat
yetishmasligini ko‘rsatgan. Biroq bu qadam pul-kredit siyosatini yuritish
imkonini yaratdi.
1993–1995-yillar oralig‘ida budjet taqchilligi YAIMga nisbatan 7–8%
atrofida bo‘lgan. Bu davrda davlat ijtimoiy sohaga katta subsidiyalar
ajratishga majbur edi. Pensiyalar, maoshlar, sog‘liqni saqlash va ta’lim
sohalarining xarajatlari oshib bordi. Shu sababli, iqtisodiy samaradorlik past
bo‘lishiga qaramasdan, ijtimoiy barqarorlik saqlab qolindi. Bu esa davlat
siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishi sifatida baholanadi.
Xususiylashtirish jarayonlari ham statistik raqamlarda o‘z aksini topgan.
1991–1994-yillar mobaynida 17 mingdan ortiq davlat mulki
xususiylashtirilgan. Bu asosan savdo, xizmat ko‘rsatish va kichik ishlab
chiqarish korxonalarini qamrab olgan. Yirik korxonalarning
xususiylashtirilishi esa keyingi bosqichlarga qoldirilgan. 1994-yilda xususiy
sektor YAIM tarkibida atigi 18% ulushga ega bo‘lgan bo‘lsa, 1995-yilda bu
ko‘rsatkich 25% ga yetgan. Bu o‘sish ijobiy bosqich sifatida baholansa-da,
islohotlarning sekinligidan darak beradi.

23Qishloq xo‘jaligi sohasida ham muhim o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. 1993-
yilda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari umumiy hajmi 1991-yilga nisbatan 12%
ga kamaygan. Biroq, 1995-yilga kelib, paxta yetishtirish hajmi 4,0 million
tonnaga, don yetishtirish hajmi esa 2,7 million tonnaga yetgan. Fermer
xo‘jaliklari soni esa 1994-yilda 20 ming atrofida bo‘lgan. Bu ko‘rsatkichlar
agrar islohotlarning dastlabki natijalarini ko‘rsatadi.
Tashqi qarz dinamikasi ham o‘tish davrining moliyaviy qiyinchiliklarini
ko‘rsatadi. 1991-yilda O‘zbekistonning tashqi qarzi 0 ga teng bo‘lgan bo‘lsa,
1995-yilga kelib u 1,8 milliard AQSh dollarini tashkil qilgan. Bu kreditlar
asosan xalqaro moliya institutlari – Xalqaro valyuta jamg‘armasi va Jahon
banki orqali jalb qilingan. Bu qarzlar iqtisodiy islohotlarni moliyalashtirish va
infratuzilmalarni saqlab qolish uchun ishlatilgan.
1994-yil yakuniga ko‘ra, O‘zbekistonda yalpi sanoat ishlab chiqarishi
1991-yilga nisbatan 17% ga kamaygan, lekin iste’mol tovarlari ishlab
chiqarish ulushi 27% dan 41% gacha ko‘tarilgan. Bu davlatning ichki
iste’molni ta’minlash strategiyasini kuchaytirganini ko‘rsatadi.
O‘zbekiston iqtisodiyotining 1991–1995 yillardagi asosiy ko‘rsatkichlari 2
Ko‘rsatkich nomi 1991 1992 1993 1994 1995
Yalpi ichki mahsulot (YAIM)
o‘sish sur’ati (%) 0.0 -3.2 -
11.1 -4.2 0.9
Inflyatsiya darajasi (%) 120 1000 841 304 63
O‘rtacha oylik ish haqi (so‘mda, — — 350 850 1700
2
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi va Jahon banki
hisobotlariga asoslangan.

24nisbatan)
Rasmiy ishsizlik darajasi (%) 1.5 2.4 2.6 3.1 3.4
Norasmiy ishsizlik (baholangan, %) ~10 ~13 ~16 ~18 ~15
Xususiylashtirilgan ob’ektlar soni
(mingta) — 1.8 5.3 9.6 17.2
Tashqi savdo aylanmasi (mlrd $) 4.1 3.9 3.6 3.8 4.2
Eksport hajmi (mlrd $) 1.8 1.6 1.5 1.8 2.1
Import hajmi (mlrd $) 2.3 2.3 2.1 2.0 2.1
Milliy valyutaning AQSh dollariga
nisbati — — — 1$ = 7
so‘m (r.) 1$ = ~25
so‘m
Xorijiy investitsiyalar hajmi (mln $) 0 15 54 89 125
Davlat byudjeti taqchilligi (%
YAIMga nisb.) — 6.2 7.4 8.0 5.5
Qishloq xo‘jaligi ulushi YAIMda
(%) 30.4 31.6 33.1 35.5 36.8
Iste’mol tovarlari ishlab chiqarish
ulushi (%) 27 30 34 38 41
Fermer xo‘jaliklari soni (mingta) 0.5 2.1 8.4 14.3 20.0

252.2. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida amalga oshirilgan islohotlar

261991–1995-yillar O‘zbekiston uchun iqtisodiy inqirozdan chiqish va yangi
tizimga tayyorgarlik davri bo‘lgan bo‘lsa, 1996-yildan boshlab bozor
iqtisodiyotining amaliy asoslari bosqichma-bosqich joriy qilina boshladi. Bu
davrda iqtisodiy islohotlar keng ko‘lamda amalga oshirilib, davlat tomonidan
tartibga solinadigan iqtisodiyotdan raqobatga asoslangan, erkinroq bozor
munosabatlariga o‘tilish boshlandi. Islohotlar bir vaqtning o‘zida moliyaviy,
fiskal, institutsional, agrar, soliq va tashqi iqtisodiy sohalarni qamrab oldi.
Birinchi navbatda, moliya va bank tizimining liberallashuvi asosiy
e’tiborga olingan. 1996-yildan boshlab milliy valyutaning almashuv kursi
bozor talabiga moslashtirila boshlandi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
banki mustaqil pul-kredit siyosatini yurita boshladi. 1997–2000-yillar
oralig‘ida Markaziy bank asosiy foiz stavkasi, muomala pul hajmi va
inflyatsiyani nazorat ostida ushlab turish orqali makroiqtisodiy barqarorlikka
erishdi. 1997-yilda inflyatsiya 63 foizdan 26 foizga, 2000-yilda esa 28 foizga
tushdi. Bu esa iqtisodiy ishonchni oshirdi va kapital aylanishini jonlantirdi.
Soliq tizimi isloh qilinishi ham bozor iqtisodiyotiga o‘tishda hal qiluvchi
rol o‘ynadi. 1996-yildan boshlab yagona soliq stavkalari joriy qilindi.
Korxonalar uchun foyda solig‘i 45 foizdan 25 foizga tushirildi, keyinchalik 15
foizgacha pasaytirildi. Aholining daromadlariga solinadigan soliq progressiv
shaklga keltirildi, soliq hisobotlari soddalashtirildi. Shu orqali soya
iqtisodiyoti qisqardi va budjet tushumlari barqarorlashdi. 2000-yilda davlat
budjetining YAIMga nisbati 20 foizdan oshdi, bu esa ijtimoiy xarajatlar,
infrastrukturani moliyalashtirish imkonini berdi.
Xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash ham ustuvor islohot yo‘nalishlaridan
bo‘ldi. 2000-yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik uchun soliq
imtiyozlari berildi, yer ijarasi va litsenziyalash jarayoni soddalashtirildi. 2005-
yilga kelib, xususiy sektor YAIMda 45 foiz ulushni, bandlikda esa 70 foizdan
ortiq ulushni egalladi. Shuningdek, ko‘plab davlat korxonalari
xususiylashtirilib, ularning boshqaruviga xorijiy investorlar jalb qilindi.

27“O‘zbekneftgaz”, “O‘zavtosanoat” kabi yirik kompaniyalar o‘z faoliyatini
bozor tamoyillariga asoslangan holda qayta tashkil etdi.
Tashqi iqtisodiy islohotlar ham chuqur davom ettirildi. 1997-yildan boshlab
eksport-yo‘naltirilgan strategiya ishlab chiqildi. Eksport qiluvchi
korxonalarga soliq yengilliklari berildi, bojxona jarayonlari avtomatlashtirildi.
Tashqi savdo aylanmasi 1995-yilda 4,2 mlrd dollar bo‘lgan bo‘lsa, 2005-yilga
kelib bu ko‘rsatkich 12,4 mlrd dollarga yetdi. Eksport hajmining ko‘payishi
milliy valyutaning barqarorligiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Shu bilan birga,
“O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish
to‘g‘risida”gi qonunlar tizimi takomillashtirildi.
Qishloq xo‘jaligi sohasida islohotlar asosida fermer xo‘jaliklari va
dehqonchilik rivojlandi. Kolxoz va sovxozlar tugatilib, ularning o‘rnida bozor
tamoyillariga asoslangan yer egalari tashkil etildi. 2004-yilga kelib fermer
xo‘jaliklari soni 175 mingdan oshdi. Don va paxta ishlab chiqarish hajmi
barqarorlashdi. 2000-yilda don yetishtirish hajmi 3,5 mln tonnani, paxta hajmi
esa 3,9 mln tonnani tashkil etdi. Bu oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlab, import
hajmini kamaytirishga xizmat qildi.
Energetika va infratuzilma islohotlari ham amalga oshirildi. 1999-yildan
boshlab GES, issiqlik elektr stansiyalari, gaz quvurlari yangilandi. 2001-yilda
“O‘zbekenergo” ochiq aksiyadorlik jamiyatiga aylantirildi. 2000-yillarda
transport sohasiga 1,2 milliard dollar miqdorida xorijiy investitsiya jalb
qilinib, temir yo‘llar, avtomobil yo‘llari va aeroportlar zamonaviylashtirildi.
Bu logistika samaradorligini oshirdi va ichki bozor integratsiyasiga turtki
berdi.
Ijtimoiy islohotlar doirasida maoshlar, pensiyalar va stipendiyalar miqdori
muntazam oshirilib borildi. 2000-yilda o‘rtacha oylik ish haqi 12 AQSh
dollariga teng bo‘lgan bo‘lsa, 2010-yilda bu ko‘rsatkich 150 dollarga yetdi.
Yilma-yil kam ta’minlangan qatlamlar uchun kompensatsiyalar, subsidiyalar

28ajratildi. Ijtimoiy barqarorlik iqtisodiy o‘sish uchun mustahkam zamin
yaratdi.
2000-yillarda iqtisodiy o‘sish sur’atlari ijobiy bo‘ldi. Masalan, 2001-yilda
YAIM o‘sish sur’ati 4,2% bo‘lgan bo‘lsa, 2005-yilda 7,1%, 2008-yilda esa
9,0% gacha yetdi. Inflyatsiya esa nazorat ostida ushlab turildi — 2005-yilda
7,2%, 2010-yilda esa 6,5% ni tashkil etdi. Bu esa makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minladi.
2010-yildan boshlab O‘zbekiston iqtisodiyoti barqaror o‘sish bosqichiga
o‘tdi. Bu davrda davlat tomonidan amalga oshirilgan chuqur institutsional
islohotlar, infratuzilmaviy loyihalar va ijtimoiy dasturlar natijasida YAIM
o‘sish sur’ati doimiy yuqori darajada saqlab qolindi. Ayniqsa, 2010–2015-
yillarda O‘zbekiston iqtisodiyoti Markaziy Osiyodagi eng tez o‘suvchi
iqtisodiy tizimlardan biri sifatida e’tirof etildi.

292010-yilda YAIM o‘sish sur’ati 8.5% bo‘lib, sanoat, qurilish va xizmat
ko‘rsatish tarmoqlari hisobiga erishilgan. Shu bilan birga, inflyatsiya darajasi
7.3% atrofida saqlangan. 2011–2014-yillarda o‘sish sur’atlari 8% dan yuqori
bo‘lgan bo‘lsa-da, inflyatsiya 6.5–7.6% oralig‘ida bo‘lib, nazorat ostida
saqlangan. Bu yillarda iqtisodiyotga xorijiy sarmoyalarni jalb qilish, bank-
moliya tizimini barqarorlashtirish, soliq islohotlarini chuqurlashtirish asosiy
e’tiborga loyiq bo‘ldi.
2015–2016-yillarda iqtisodiy o‘sish nisbatan sekinlashgan bo‘lsa-da, YAIM
o‘sish sur’ati 7.8% atrofida saqlangan. Bu yillarda xalqaro bozorlardagi
beqarorlik, Rossiya iqtisodiyotidagi inqiroz va xom ashyo narxlarining tushib
ketishi O‘zbekiston eksport salohiyatiga bosim o‘tkazdi. Shunga qaramay,
ichki iste’mol va davlat investitsiyalari iqtisodiy barqarorlikni ta’minladi.
2017-yil tarixiy burilish davri bo‘ldi. Prezident Shavkat Mirziyoyev
tashabbusi bilan keng ko‘lamli iqtisodiy islohotlar boshlandi. Valyuta bozori
erkinlashtirildi, 2017-yil 5-sentabrda so‘mning rasmiy kursi devalvatsiya
qilinib, 1 AQSh dollariga nisbatan ~4210 so‘mdan 8100 so‘mgacha
bo‘shatildi. Bu bosqich iqtisodiyotni real baholash, eksport-import faoliyatini
jonlantirish va investitsion iqlimni yaxshilashda muhim rol o‘ynadi.
2018-yilda YAIM 5.4% ga o‘sdi, inflyatsiya esa 14.3% ni tashkil etdi. Bu
holat narxlarning erkinlashtirilishi, energiya tariflarining oshishi va bozor
mexanizmlarining keskin joriy etilishi bilan bog‘liq edi. Shu yili bojxona
tartibotlari soddalashtirildi, “Yagona darcha” tizimi orqali import-eksport
jarayonlari avtomatlashtirildi. 2019-yilda esa YAIM o‘sish sur’ati 5.7% ga
yetdi, inflyatsiya darajasi 15.2% bo‘ldi. Inflyatsiyaning yuqoriligi davlat
tomonidan pul-kredit siyosatini qat’iylashtirishga majbur qildi.
2020-yil COVID-19 pandemiyasi tufayli global iqtisodiyot uchun og‘ir yil
bo‘ldi. O‘zbekistonda ham bu holat iqtisodiy o‘sishni keskin pasayishiga olib
keldi. YAIM atigi 1.6% ga o‘sgan bo‘lsa, inflyatsiya 11% atrofida saqlangan.
Davlat tomonidan pandemiyaga qarshi “inqirozga qarshi fond” tashkil etildi

30va 10 trln so‘mdan ortiq mablag‘ sog‘liqni saqlash, ijtimoiy qo‘llab-
quvvatlash va kichik biznesni tiklashga yo‘naltirildi. 2020-yilda rasmiy
ishsizlik darajasi 13.2% ga yetdi.
2021–2022-yillar iqtisodiy tiklanish davri bo‘ldi. 2021-yilda YAIM 7.4%
ga o‘sdi, inflyatsiya darajasi esa 10.3% ni tashkil etdi. Sanoat va qurilish
sektorlarida o‘sish qayd etildi. Xorijiy investitsiyalar hajmi 2021-yilda 7.5
milliard AQSh dollarini tashkil etib, avvalgi yillarga nisbatan rekord darajaga
yetdi. Davlat-xususiy sheriklik loyihalari faol yo‘lga qo‘yildi, xususan
energetika, transport, turizm va sog‘liqni saqlash sohalarida.
2023-yilda O‘zbekiston iqtisodiyoti barqaror tarzda 5.7% ga o‘sdi.
Inflyatsiya darajasi esa 12.3% atrofida bo‘ldi. Bu ko‘rsatkichlar narxlarning
erkinlashuvi, tarif siyosatining o‘zgarishi va iqtisodiy mexanizmlarning
kuchayishi bilan izohlanadi. Davlat budjeti ilk bor defitsitsiz shakllantirildi,
QQS stavkasi 15% dan 12% ga tushirildi. “Yashil iqtisodiyot”, “raqamli
transformatsiya” kabi yo‘nalishlar ustuvor strategiyaga aylandi.
2024-yilda YAIM o‘sish sur’ati 6.1% ga yetdi. Energetika tarmog‘i
bo‘yicha Saudiya Arabistoni, Xitoy, Turkiya bilan umumiy qiymati 5 milliard
dollarlik kelishuvlar amalga oshirildi. Bank tizimida raqamli xizmatlar ulushi
80% ga yetdi. Aholining kreditlash ko‘rsatkichi ortdi, iste’mol kreditlari hajmi
yil yakuniga kelib 54 trillion so‘mdan oshdi. Soliq ma’murchiligida “onlayn
nazorat” tizimlari orqali noqonuniy aylanishlar keskin kamaytirildi.
2025-yilning dastlabki choragida O‘zbekiston iqtisodiyoti 5.6% ga o‘sdi.
Inflyatsiya darajasi 9.0% atrofida belgilandi. Ishsizlik rasmiy ravishda 8.5%
ga tushdi. YAIM tarkibida xizmatlar sektori ulushi 43% ga, sanoat 29% ga,
qishloq xo‘jaligi 22% ga teng bo‘ldi. Bu tarkibiy o‘zgarishlar iqtisodiyotda
diversifikatsiya jarayoni faol kechayotganini ko‘rsatadi. "2022–2026-yillarga
mo‘ljallangan Taraqqiyot strategiyasi" doirasida yirik transport loyihalari,
qishloq infratuzilmasi va sanoat zonalari rivojlantirilmoqda.

312.3. O‘tish davri natijalari va kelgusidagi istiqbollar
O‘zbekiston Respublikasi 1991-yildan boshlab bosib o‘tgan o‘tish davri
iqtisodiyoti bosqichlari murakkab, lekin muhim tarixiy jarayonlarni o‘z ichiga
oladi. Reja iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tish mamlakatda keng
ko‘lamli siyosiy, iqtisodiy, institutsional va ijtimoiy o‘zgarishlarni yuzaga
keltirdi. Dastlabki bosqichda inflyatsiya, ishlab chiqarishning pasayishi,
tashqi savdo cheklovlari, ishsizlik, moliyaviy beqarorlik kabi omillar mavjud
bo‘lgan bo‘lsa, keyingi bosqichlarda islohotlar natijasida ijobiy ko‘rsatkichlar
shakllandi. Bu bo‘limda o‘tish davrining asosiy natijalari va istiqbolli

32yo‘nalishlari yoritiladi.Dastlabki yillarda iqtisodiy inqiroz holati kuzatilgan
bo‘lsa-da, keyinchalik islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi
makroiqtisodiy barqarorlikni tiklashga xizmat qildi. 1995-yildan boshlab
iqtisodiy o‘sish sur’atlari ijobiy ko‘rsatkichlarga ega bo‘la boshladi. 1997-
yilga kelib YAIM o‘sish sur’ati 2.4% ni tashkil etgan bo‘lsa, 2000-yilda bu
ko‘rsatkich 3.8% ga yetdi. 2001–2015-yillar oralig‘ida esa o‘rtacha o‘sish
sur’ati 7–8% atrofida bo‘ldi. Bu iqtisodiy barqarorlik mamlakatda ichki
bozorni kengaytirish, investitsiyalarni jalb qilish va infratuzilmani
rivojlantirish imkonini berdi.
Davlat boshchiligida olib borilgan ehtiyotkor siyosat natijasida
O‘zbekistonda ijtimoiy beqarorlikka yo‘l qo‘yilmadi. 1990-yillarda asosiy
e’tibor iqtisodiyotni saqlab qolish, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash va
aholining kam ta’minlangan qatlamlarini himoya qilishga qaratildi. Shu
sababli islohotlar keskin “shok terapiyasi” yo‘li bilan emas, balki bosqichma-
bosqich amalga oshirildi. Bu esa ijtimoiy noroziliklarni kamaytirish, ishlab
chiqarish tarmoqlarini saqlab qolish va davlat suverenitetini mustahkamlashda
muhim rol o‘ynadi.Mulkchilik shakllarining xilma-xilligi shakllantirildi.
1991-yildan 2020-yilgacha bo‘lgan davr mobaynida 50 mingdan ortiq davlat
korxonalari xususiylashtirildi. Xususiy sektor YAIM tarkibida 2010-yilda
45% ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 80% dan oshdi. Bu
iqtisodiyotda raqobat muhiti va bozor mexanizmlarining tobora kuchayib
borayotganini ko‘rsatadi.
Valyuta bozori liberallashdi. 2017-yildan so‘ng erkin konvertatsiya joriy
qilinib, valyuta kursi bozor talab va taklifiga ko‘ra shakllana boshladi. Bu
eksport-import jarayonlarini soddalashtirib, xorijiy investorlar uchun qulay
iqtisodiy muhit yaratdi. 2017-yildan 2023-yilgacha bo‘lgan davrda
O‘zbekistonga jalb qilingan xorijiy sarmoya hajmi 40 milliard AQSh
dollaridan oshdi. Bu esa yangi ish o‘rinlari, texnologik yangilanishlar va
infratuzilmaviy rivojlanish uchun turtki bo‘ldi.

33Iqtisodiy sektorlarning tarkibiy o‘zgarishi ham o‘tish davrining muhim
natijalaridandir. 1991-yilda YAIM tarkibida qishloq xo‘jaligi 37% ni, sanoat
21% ni va xizmatlar sohasi 29% ni tashkil qilgan. 2025-yil prognozlariga
ko‘ra, xizmatlar sohasi ulushi 43%, sanoat 29%, qishloq xo‘jaligi esa 22%
bo‘ladi. Bu tarkibiy siljishlar iqtisodiyotda diversifikatsiya jarayoni
muvaffaqiyatli amalga oshirilayotganini ko‘rsatadi.Biroq, o‘tish davri
davomida bir qator muammolar ham kuzatildi. Jumladan, iqtisodiy
islohotlarning sekinligi, korrupsiya, rasmiyatchilik va moliyaviy samarasizlik,
ayrim sektorlarning markazlashgan boshqaruvga qaram bo‘lib qolishi
islohotlarning samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Xususan, energiya
sektori va ayrim yirik korxonalar hali-hanuz to‘liq bozor tamoyillariga
o‘tmagan. Shu sababli islohotlarni chuqurlashtirish zarurati dolzarb bo‘lib
qolmoqda.Kelgusida iqtisodiy rivojlanishning asosiy yo‘nalishlaridan biri —
raqamli transformatsiya hisoblanadi. 2023–2026-yillar oralig‘ida “Elektron
hukumat”, “Raqamli iqtisodiyot”, “Yagona soliq axborot tizimi” kabi
loyihalar orqali iqtisodiy boshqaruvda shaffoflik va tezkorlik oshiriladi. Bu
esa korrupsiyaning kamayishiga va davlat xizmatlarining sifat jihatidan
oshishiga xizmat qiladi.Yashil iqtisodiyotga o‘tish ham ustuvor
yo‘nalishlardan biri sifatida belgilangan. Qayta tiklanuvchi energiya
manbalarini rivojlantirish, ekologik standartlarni joriy etish va energiya
samaradorligini oshirish bo‘yicha yillik dasturlar qabul qilingan. 2030-
yilgacha quyosh va shamol energiyasi ulushi umumiy energiya ishlab
chiqarishda 25% ga yetkazilishi rejalashtirilmoqda.Inson kapitaliga sarmoya
kiritish, ya’ni ta’lim, sog‘liqni saqlash va ilm-fan sohalarini rivojlantirish
O‘zbekiston iqtisodiy strategiyasining ajralmas qismiga aylanmoqda. 2021-
yildan boshlab oliy ta’limga qamrov 9% dan 30% ga yetdi. Bu esa kelgusida
mehnat unumdorligi va innovatsion rivojlanish uchun muhim poydevor bo‘lib
xizmat qiladi.

34Xulosa
Men ushbu kurs ishini tayyorlash jarayonida o‘tish davri iqtisodiyoti
nazariyasining nazariy asoslarini, O‘zbekistonning mustaqillikdan so‘ng
tanlagan yo‘li va amalga oshirilgan islohotlarni chuqur tahlil qilishga harakat
qildim. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni an’anaviy “shok
terapiyasi” usulidan farqli o‘laroq, bosqichma-bosqichlik, ijtimoiy himoya va
milliy qadriyatlarni inobatga olgan holda olib borildi. Bu yondashuv iqtisodiy
inqirozning chuqurlashib ketishining oldini oldi va mustahkam poydevor
yaratdi.
Men ishonch bilan ayta olamanki, o‘tish davri iqtisodiyoti nafaqat iqtisodiy
transformatsiya jarayoni, balki butun jamiyat hayot tarzining o‘zgarishidir. Bu
davr davomida davlatning boshqaruvdagi faol roli, mulkchilik shakllarining
xilma-xillashuvi, xususiy sektorning rivojlanishi, tashqi savdoning
liberallashuvi kabi omillar muhim natijalar berdi. Ayniqsa, 2017-yildan
keyingi islohotlar bosqichi mamlakat iqtisodiyotini jahon bozoriga
yaqinlashtirdi, ochiqlik siyosati va xalqaro integratsiyani faollashtirdi.
Tahlillarim asosida quyidagi xulosalarga keldim:
 O‘zbekiston o‘tish davrida makroiqtisodiy barqarorlikka erishdi;
 Inflyatsiya, ishsizlik va tashqi qarzlar kabi omillar asta-sekin nazoratga
olindi;
 Milliy valyutaning konvertatsiyasi, soliq islohotlari, bank tizimi
modernizatsiyasi amalga oshirildi;
 Xizmatlar sohasi va raqamli iqtisodiyot yangi turtki oldi.
Men ushbu mavzuni o‘rganish orqali iqtisodiy nazariyaning amaliy hayot
bilan qanday uyg‘unlashishini ko‘rdim. O‘tish davri tajribasi, ayniqsa,
O‘zbekiston misolida iqtisodiy islohotlarni bosqichma-bosqich va strategik
tarzda olib borishning naqadar muhim ekanini ko‘rsatdi. Shuningdek, bozor
tamoyillariga asoslangan, lekin ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan
siyosat samaradorlikning asosiy kaliti ekaniga amin bo‘ldim.

35Yakuniy xulosa sifatida shuni ta’kidlashim mumkinki, o‘tish davri
iqtisodiyoti O‘zbekiston tarixida beqiyos ahamiyatga ega davr bo‘lib, bu
tajriba mamlakatning iqtisodiy mustaqilligi va barqaror taraqqiyotiga xizmat
qildi. Kelgusida ham ushbu asosda olib borilayotgan islohotlar, raqamli
transformatsiya va xalqaro integratsiya orqali iqtisodiyotimiz yanada yuqori
bosqichlarga ko‘tarilishiga ishonchim komil.

36Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron
manba: www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-
son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron
manba: www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-
yil 20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish
tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3711) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities
outlook”, 2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

O‘tish davri iqtisodiyoti nazariyasi

Купить