O‘tmish haqida tarixiy bilimlar va uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyat - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	100.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

78 Sotish

O‘tmish haqida tarixiy bilimlar va uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyat

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_________________________________________
UNIVERSITETI
“ ______________________________________________ ” YO ‘ NALISHI
_______ -guruh talabasi ________________________________ ning
“ __________________________________________ ” fanidan
“ O‘tmish haqida tarixiy bilimlar va uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyat”
mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: ________- guruh talabasi __________ _____________
Ilmiy rahbar: ______________________________________
____________________-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. O‘TMISH HAQIDAGI TARIXIY BILIMLAR
1.1. Tarixiy bilimlar va ularning shakllanishi…………………………………… 6
1.2. Tarixiy bilimlar va insoniyat madaniyatining
rivoji………………………… 14
1.3. Tarixiy bilimlarning siyosiy va ijtimoiy rivojdagi
roli ………………………. 19
II-BOB. O‘TMISHNING JAMIYAT TARAQQIYOTIDAGI
AHAMIYATI
2.1. Tarixiy bilimlar jamiyatni
shakllantirishda ………………………………….. 22
2.2. Tarixiy bilimlar va madaniyat
merosi ……………………………………….. 27
2.3. Tarixiy bilimlarning kelajak rivoji va taraqqiyotdagi
o‘rni ………………….. 31
XULOSA……………………………………………………………………….. 35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 37
2

KIRISH
“Mohiyat e’tibori bilan o‘zida Vatanimizning shonli
o‘tmishi, bugungi hayoti va buyuk kelajagini namoyon
etishga xizmat qiladigan bu noyob zamonaviy maskanda
turli ilmiy muhokamalar, bahs-munozaralar o‘tkazish,
dolzarb g‘oya va kashfiyotlarni ilgari surish, yangi ilmiy
kontentlar ishlab chiqish uchun barcha sharoitlar yaratib
beriladi.”
Shavkat Mirziyoyev, “Buyuk ajdodlar merosi – Uchinchi
Renessans asosidir” VIII xalqaro kongressining
ochilishidan
Mavzuning dolzarbligi . Tarixiy bilimlarning jamiyat taraqqiyotidagi
ahamiyati bugungi kunda yanada kuchayib bormoqda. O‘tmishdagi voqealar va
ulardan olingan saboqlar zamonaviy jamiyatni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi.
Tarix, nafaqat o‘tmishni yoritishda, balki hozirgi va kelajakdagi ijtimoiy, siyosiy,
madaniy va iqtisodiy jarayonlarni tushunishda ham asosiy vositadir. Tarixiy
bilimlar orqali jamiyat o‘zining ildizlarini, qadriyatlarini, yutuqlarini va xatolarini
aniqlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng,
tarixiy bilimlarni o‘rganish va saqlash masalalari yanada dolzarb bo‘lib, ularni
yosh avlodga yetkazish hamda milliy o‘zlikni anglash borasida katta ishlar amalga
oshirildi. Tarixiy merosning asosiysi bo‘lmish ajdodlarimizning ma’naviy va
madaniy yutuqlarini o‘rganish, faqat o‘tmishni bilish emas, balki uning asosida
jamiyatni rivojlantirishda yangi qarashlarni shakllantirishga xizmat qiladi.
O‘zbekistonning zamonaviy taraqqiyoti va dunyo sahnasidagi o‘rni, o‘zining
3

tarixiy ildizlariga, milliy qadriyatlariga va madaniy merosiga qanchalik e’tibor
qaratishiga bog‘liq. Tarixiy bilimlarning siyosiy va ijtimoiy rivojlanishdagi roli
ham alohida e’tiborga molikdir. Har bir jamiyatning o‘z tarixini bilishi, o‘tmishda
sodir bo‘lgan voqealarni tahlil qilish va ulardan saboq olish uning siyosiy
qarorlarida va jamiyatni boshqarishdagi yondashuvlarida katta ahamiyatga ega.
Jamiyat o‘z tarixidan to‘g‘ri xulosa chiqara olish orqali kelajakda ijtimoiy
barqarorlikka erishishi, taraqqiyotning yangi bosqichlariga o‘tishi mumkin.
O‘zbekistonning mustaqillikka erishgan yillardan beri, tarixiy bilimlar orqali yosh
avlodni tarbiyalash, ularni milliy ma’naviyatga va qadriyatlarga hurmat bilan
qarashga o‘rgatish muhim maqsadlardan biriga aylangan.
Shuningdek, tarixiy bilimlarning ta’lim tizimida o‘rni katta. Tarix o‘rganish
orqali yoshlar nafaqat o‘tmishni anglaydilar, balki o‘zlarining ijtimoiy va siyosiy
mas’uliyatlarini ham his etadilar. Shuning uchun tarixni o‘rganish nafaqat ilmiy,
balki ta’lim va tarbiya jarayonida ham muhim vosita hisoblanadi. Tarixiy
bilimlarning asosida vatanparvarlik, xalqqa bo‘lgan hurmat, ijtimoiy adolat, inson
huquqlari kabi zamonaviy jamiyatda muhim bo‘lgan qadriyatlar shakllanadi.
Bularning barchasi jamiyatning barqaror rivojlanishi va kelajagi uchun zarur.
Tarixiy bilimlarning jamiyat taraqqiyotiga ta’siri keng miqyosda o‘z ifodasini
topadi. O‘tmishdan olingan saboqlar va tajribalar orqali jamiyatning siyosiy tizimi,
iqtisodiyoti, madaniyati va ijtimoiy tuzilmalari yaxshilanadi. Tarixni o‘rganish
orqali jamiyat o‘z kelajagini yanada yaxshilash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu bois,
o‘tmish haqidagi tarixiy bilimlar nafaqat ilmiy va tarixiy nuqtai nazardan, balki
amaliy hayotda ham dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ular jamiyatning ma’naviy va
ijtimoiy rivojlanishida, global taraqqiyotda o‘zining muhim o‘rnini topadi. O‘tmish
haqidagi tarixiy bilimlar va ularning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati bugungi
kunda dolzarb bo‘lib, har bir jamiyatning taraqqiyotida ulkan rol o‘ynaydi. Bu
ilmni to‘g‘ri o‘rganish va o‘rganish jarayonini samarali tashkil etish orqali,
jamiyatni yangi yutuqlarga erishishga undash mumkin. Bu jarayonning
4

muvaffaqiyatli amalga oshirilishi, kelajakda yaxshilangan siyosiy, iqtisodiy va
madaniy rivojlanishga olib keladi.
Kurs ishining maqsadi. O‘tmish haqidagi tarixiy bilimlarning jamiyat
taraqqiyotidagi ahamiyatini chuqur o‘rganish va tahlil qilishdan iboratdir.
O‘tmishdagi voqealar va tajribalar asosida bugungi jamiyatning ijtimoiy, siyosiy,
iqtisodiy va madaniy rivojlanishini qanday shakllantirish mumkinligini aniqlash.
Tarixiy bilimlar orqali milliy o‘zlikni anglash, jamiyatning ma’naviy
barkamolligini ta’minlash va kelajakdagi rivojlanish yo‘llarini belgilashda tarixiy
tajribadan qanday foydalanish zarurligini o‘rganish. Shu orqali o‘tmishdagi
qadriyatlar va yutuqlarni zamonaviy jamiyatda qanday tatbiq etish mumkinligini
ko‘rsatish.
Kurs ishining vazifalari:
 Tarixiy bilimlarning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni va ahamiyatini tahlil
qilish.
 O‘tmishdagi voqealar va tajribalarni zamonaviy jamiyatda qo‘llash
usullarini aniqlash.
 O‘zbekistonning tarixiy merosi asosida milliy o‘zlikni anglashning
ahamiyatini ko‘rsatish.
 Tarixiy bilimlar orqali jamiyatning ma’naviy va intellektual rivojlanishini
o‘rganish.
 Tarixiy bilimlarning ijtimoiy, siyosiy va madaniy sohalardagi ta’sirini
baholash.
Kurs ishining predmeti. O‘tmish haqidagi tarixiy bilimlar va ularning
jamiyat taraqqiyotiga, ayniqsa O‘zbekistonning siyosiy, iqtisodiy, madaniy va
ma’naviy rivojlanishiga ta’siri.
Kurs ishining obyekti. Tarixiy bilimlar, ularni o‘rganish jarayoni va
jamiyat taraqqiyotiga, xususan, O‘zbekistonning ijtimoiy, siyosiy va madaniy
sohalariga ta’siri.
5

Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I-BOB. O‘TMISH HAQIDAGI TARIXIY BILIMLAR
1.1. Tarixiy bilimlar va ularning shakllanishi
Tarixiy bilimlar insoniyatning o‘tmishni o‘rganish va tushunishga bo‘lgan
tabiiy intilishidan kelib chiqadi. Tarixiy bilimlarning shakllanishi insoniyatning aql
va tafakkur darajasi bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, uzoq tarixiy jarayonlar davomida
rivojlanib kelgan. Bu jarayonlarning har bir bosqichi insoniyatning tarixiy
bilimlarga nisbatan yondashuvini va tarixshunoslikni qanday rivojlantirishni
ko‘rsatadi.
Bosqich 1: Og‘zaki an’analar va mifologiya. Tarixiy bilimlarning birinchi
shakli og‘zaki an’analarga asoslangan. Ilk davrlarda, insonlar o‘z tarixlarini
avloddan-avlodga og‘zaki rivoyatlar, eposlar va afsonalar orqali yetkazganlar. Bu
davrda tarixni eslab qolish va uni avlodlarga o‘rgatishning yagona usuli og‘zaki
hikoya qilish edi. Bunda, odatda, xalqning kundalik hayoti, urf-odatlari,
qahramonlik yutuqlari va dushmanlarga qarshi kurashlari haqida hikoyalar
keltirilgan. Bu yondashuv, ayniqsa, yozma tilning mavjud bo‘lmagan davrlarida
katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Og‘zaki an’analarda tarixiy faktlar va voqealar
ko‘pincha mifologik tafsirlarga aylanib, shaxsiy va jamiyatning axloqiy
qadriyatlari bilan bog‘langan.
Bosqich 2: Yozma tarixshunoslikning boshlanishi. Yozma tilning kashf
etilishi bilan tarixiy bilimlar yangi bosqichga o‘tdi. Yozuvning rivojlanishi tarixiy
voqealarni aniq va to‘g‘ri saqlash imkonini berdi. Tarixiy bilimlarning yangi shakli
6

qadimgi Misr, Mesopotamiya va Gretsiya kabi hududlarda yuzaga keldi. Bu davrda
tarixshunoslik yozma manbalarga asoslanib rivojlandi, va birinchi marta tarixiy
xronikalar va yozma tarixiy hujjatlar paydo bo‘ldi. Yozilgan tarixiy manbalar,
asosan, hukmdorlarning qarorlarini, urushlar, diniy voqealar va iqtisodiy hayotni
yoritishga qaratilgan edi. Misrda faraonlarning ulug‘vorligi haqida yozilgan
asarlar, Mesopotamiya va Gretsiyadagi tarixiy hujjatlar o‘z davrining tarixiy
manbalaridan biridir. Xususan, Gretsiya va Rimda tarixshunoslik ilmiy asoslarni
yaratishga harakat qildi va tarixni voqealar ketma-ketligi sifatida emas, balki
sabab-va-natija munosabatlari sifatida yoritishga qaratildi.
Bosqich 3: O‘rta asrlar va diniy tarixshunoslik. O‘rta asrlar davrida
tarixiy bilimlar ko‘pincha diniy tafsirlarga asoslanar edi. Bu davrda tarixni
yozishda diniy nuqtai nazar hukmron bo‘lib, tarixshunoslik ko‘pincha axloqiy va
diniy maqsadlar uchun ishlatilgan. Tarixiy bilimlar, asosan, diniy matnlar, badiiy
va diniy eposlar orqali uzatilgan va ko‘p hollarda xristianlik yoki islom diniy
tafsirlari asosida tahlil qilingan. Xususan, Xristian dunyosida, diniy
tarixshunoslikning kuchayishi bilan, o‘tmishdagi voqealar ko‘proq diniy oqibatlar,
qadriyatlar va axloqiy saboqlar bilan bog‘langan. Islom davrida ham,
tarixshunoslik ilmiy asoslarga emas, balki diniy va tafsiliy nuqtai nazarlarga
asoslangan holda rivojlandi.
Bosqich 4: Yangi davr va ilmiy tarixshunoslikning shakllanishi. XVIII-
XIX asrlarda, Yangi davr tarixshunoslikda ilmiy metodologiyalar va falsafiy
yondashuvlarning shakllanishini ko‘rsatadi. Yangi davrda tarixni nafaqat voqealar
ketma-ketligi sifatida, balki jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy
rivojlanish jarayoni sifatida ko‘rishga harakat qilindi. Bu davrda tarixshunoslikda
yangi ilmiy metodlar, masalan, tarixiy faktlarni tizimli ravishda tahlil qilish,
ma’lumotlarni qiyoslash va ularni kontekstual ravishda baholash metodologiyalari
ishlab chiqildi. Rivojlanayotgan ilm-fan va falsafiy yondashuvlar tarixshunoslikka
yangi nuqtai nazar berdi. Tarixni faqat siyosiy va harbiy voqealar bilan
bog‘lashdan tashqari, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning ham ahamiyati
7

ko‘rsatildi. Bu bosqichda, tarixshunoslar o‘tmishdagi voqealarni o‘rganishda
ijtimoiy tuzilma, iqtisodiy tahlil va falsafiy tafsilarni qo‘lladilar.
Bosqich 5: Zamonaviy tarixshunoslik va metodologiyalarning
diversifikatsiyasi. XX asrda, tarixshunoslik yanada diversifikatsiyalashib, turli
metodologiyalar va usullarni qo‘llashga boshlandi. Zamonaviy tarixshunoslikda,
tarixiy tahlil usullari shaxsiy, ijtimoiy va madaniy jihatlardan ko‘ra, multidisipliner
yondashuvni o‘z ichiga olgan holda rivojlandi. Har bir tarixiy hodisa yoki
jamiyatning rivojlanishidagi turli o‘zgarishlar iqtisodiy, madaniy, siyosiy va
ijtimoiy nuqtai nazardan baholandi. Buning natijasida, zamonaviy tarixshunoslikda
turli xil tahlil va metodologiyalar, masalan, postkolonial tarixshunoslik, feminist
tarixshunoslik va boshqa yangi oqimlar shakllandi 1
.
Tarixiy bilimlarning shakllanishi va rivojlanishi vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib,
yangi ilmiy yondashuvlar va metodologiyalar asosida rivojlandi. Bosqichma-
bosqich tarixshunoslikning rivojlanishi insoniyatning ilm-fan va madaniy
taraqqiyotiga bevosita ta’sir ko‘rsatdi. Har bir davrda tarixshunoslar o‘z
zamonining ilmiy vositalarini qo‘llab, tarixni o‘rganishga va yoritishga yangi
usullarni ishlab chiqdilar. Bu jarayon o‘tmishning haqqoniy tahlilini va uning
bugungi jamiyatdagi o‘rni va ahamiyatini tushunishga yordam berdi.
Tarixiy manbalar va ularning turlari. Tarixiy bilimlarning shakllanishi va
rivojlanishi jarayonida turli manbalar ishlab chiqilgan bo‘lib, ular tarixshunoslar
uchun o‘tmishdagi voqealarni aniqlash va tahlil qilishda asosiy vositalardan
hisoblanadi. Tarixiy manbalar turlicha bo‘lib, ular o‘zlarining xususiyatlariga,
tarkibiga, mazmuniga va saqlanish shakliga qarab ajratiladi. Asosiy tarixiy
manbalar quyidagilar: arxivlar, yozma manbalar va og‘zaki tarix.
Arxivlar. Arxivlar tarixshunoslikda eng ishonchli va asl manba sifatida
e’tirof etiladi. Arxivlar davlat, xalq, tashkilotlar va shaxslar tomonidan
saqlanadigan, tarixiy voqealarni yorituvchi hujjatlarni o‘z ichiga oladi. Arxivlar,
asosan, rasmiy hujjatlar, qarorlar, farmonlar, protokollar, yozishmalar va boshqa
turdagi hujjatlardan iborat bo‘ladi. Arxivlar davlat siyosati, iqtisodiyoti, ijtimoiy
1
Karimov Islom Abdug‘aniyevich – Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch, Ma’naviyat, 2008 – 176 bet
8

hayoti va boshqa muhim sohalar haqida ma’lumot beradi. Arxivlardan foydalanish
tarixiy tadqiqotlar uchun asosiy manba bo‘lib, ular voqealarni o‘sha davrning
sharoitida aniq, to‘g‘ri va tafsilotli yoritadi.
Arxivlar ikki turga bo‘linadi:
1. Davlat arxivlari – bu davlatning rasmiy organlari tomonidan
saqlanadigan hujjatlar to‘plami bo‘lib, davlat siyosati, qonunlar, qarorlar va
boshqalar haqida ma’lumotlar o‘z ichiga oladi.
2. Shaxsiy arxivlar – bu ayrim shaxslar yoki tashkilotlar tomonidan
saqlanadigan hujjatlar bo‘lib, ular shaxsiy yozishmalar, xatlar, shaxsiy yodnomalar
va boshqa dokumentlarni o‘z ichiga oladi.
Arxiv materiallari tarixshunoslar uchun asl manba hisoblanadi, chunki ular
voqealarni o‘sha davrda yashagan odamlar tomonidan qoldirilgan va asl holatida
saqlangan hujjatlarda aks ettiradi. Arxivlar har bir davlatning tarixini chuqur
o‘rganish imkonini beradi va o‘tmishdagi voqealarni tahlil qilishda muhim rol
o‘ynaydi.
Yozma manbalar. Yozma manbalar tarixiy tadqiqotlarning qadimiy va
keng tarqalgan turi hisoblanadi. Yozma manbalar qadim zamonlardan boshlab
tarixshunoslarning asosiy vositalaridan biri bo‘lgan. Bunga qadimiy yozuvlar,
tarixiy xronikalar, shaxsiy hujjatlar, diplomatik hujjatlar, rasmiy qarorlar,
memorandumlar va boshqa hujjatlar kiradi. Yozma manbalar o‘tmishdagi
voqealarni bevosita yozgan yoki yozuvlar orqali xotiralangan shaxslarning nuqtai
nazaridan yoritadi 2
.
Yozma manbalar turli shakllarda bo‘lishi mumkin:
1. Qadimiy yozuvlar – Misr, Mesopotamiya, Xitoy va boshqa qadimgi
sivilizatsiyalardan qolgan yozma manbalar tarixshunoslik uchun juda muhimdir.
Ular asosan g‘arbiy va sharqiy madaniyatlarning tarixini o‘rganishda keng
qo‘llaniladi.
2
Karimov Islom Abdug‘aniyevich – Tarix saboqlari, O‘zbekiston, 1996 – 207 bet
9

2. Tarixiy xronikalar – tarixiy voqealar va shaxslar haqida muayyan vaqt
davomida yozilgan asarlardir. Bu xronikalar tarixiy tadqiqotlarda asosiy manba
sifatida qo‘llaniladi va o‘sha davrdagi voqealarni o‘rganish imkoniyatini beradi.
3. Shaxsiy hujjatlar – xatlar, kundaliklar, esdaliklar va boshqa shaxsiy
yozuvlar, tarixiy voqealarni turli nuqtai nazarlardan yoritishga yordam beradi.
Ushbu hujjatlar tarixshunoslarga o‘sha davrdagi insonlarning ichki dunyosini va
his-tuyg‘ularini tushunish imkonini beradi.
Yozma manbalar tarixshunoslikda eng muhim vosita hisoblanadi, chunki
ular voqealarni bevosita o‘rganish imkoniyatini yaratadi va har bir davrning o‘ziga
xos xususiyatlarini aks ettiradi.
Og‘zaki tarix. Og‘zaki tarix – bu insonlarning og‘zaki shakldagi hikoyalari,
rivoyatlar va intervyular orqali o‘tkaziladigan tarixiy tadqiqot turidir. Og‘zaki
tarix, xalq orasida saqlanadi va asosan xalq eposlari, afsonalar, voqealar va
dastlabki tarixiy yodgorliklarni o‘z ichiga oladi. Bu manba, ayniqsa, arxiv yoki
yozma manbalar yo‘qligida muhim rol o‘ynaydi. Og‘zaki tarix manbalari o‘tmish
haqida odamlarning shaxsiy tajribalari, e’tiqodlari va his-tuyg‘ulari haqida
ma’lumot beradi. Og‘zaki tarixning ahamiyati shundaki, u o‘tmishdagi voqealarni
xalq tomonidan saqlanib kelgan xotiralarda aks ettiradi. Og‘zaki tarix manbalariga
xalq o‘rtasida avloddan avlodga o‘tayotgan rivoyatlar, afsonalar, xalq dostonlari,
qo‘shiqlar, eposlar va boshqa og‘zaki yodgorliklar kiradi. Bu manbalar
tarixshunoslar uchun juda foydali bo‘lishi mumkin, chunki ular o‘tmishdagi
voqealar haqida xalqning o‘zining nuqtai nazarini aks ettiradi. Og‘zaki tarix,
shuningdek, yozma manbalar va arxiv materiallari mavjud bo‘lmagan davrlar
uchun ham muhim bo‘lib, xalqning tarixiy xotirasini saqlashda katta ahamiyatga
ega. Bunday manbalar tarixshunoslarga voqealarning xalq tomonidan qanday
qabul qilinganini va qanday tushunilganini o‘rganish imkoniyatini beradi.
Shuningdek, og‘zaki tarixni yig‘ish va tadqiq etish tarixiy tadqiqotlar uchun yangi
va boy manbalar yaratishga yordam beradi 3
.
3
Alizoda Shoislom – O‘zbek xalqi tarixi, Fan, 2000 – 384 bet
10

Tarixiy tadqiqot usullari va metodologiyalari. Tarixiy tadqiqotlar ilmiy
yondashuvlar asosida o‘tmishdagi voqealarni to‘g‘ri va aniq tahlil qilishni maqsad
qiladi. Tarixshunoslar o‘z tadqiqotlarida turli metodologiyalarni qo‘llashadi,
chunki tarixiy voqealarni tushunish uchun ko‘p jihatdan ilmiy metodlar va tahlil
usullari zarur. Quyida tarixiy tadqiqotlarda qo‘llaniladigan asosiy usullar
keltirilgan:
1. Manbalarni tahlil qilish. Tarixiy tadqiqotning asosiy bosqichi
manbalarni yig‘ish va tahlil qilishdir. Tarixshunoslar manbalarda taqdim etilgan
ma’lumotlarni o‘rganib, ularning ishonchliligini va aniqligini baholaydilar. Bu
jarayon manbaning to‘g‘riligini, maqsadini va mazmunini aniqlashni o‘z ichiga
oladi. Manbalarni tahlil qilishda tarixshunoslar quyidagi jihatlarni hisobga olishlari
kerak:
 Manbaning yozuvchi yoki yaratuvchisi : Kim tomonidan yozilganligi,
uning maqsadi va shaxsiy qarashlari.
 Manbaning konteksti : Manba qaysi davrga tegishli ekanligi, voqea yoki
jarayonning o‘sha davrdagi ijtimoiy, siyosiy yoki iqtisodiy sharoitlari.
 Manbaning ahamiyati : Manbaning tarixiy voqealarni yoritishda qanday
rol o‘ynashi va uning boshqa manbalarga nisbatan ishonchliligi.
Bu jarayonda tarixshunoslar manbalarni o‘zaro taqqoslab, ularning aniqligini
va ularning tarixiy voqealarni qanday aks ettirayotganini tahlil qiladilar.
2. Kritisizm (Tanqidiy tahlil). Tarixshunoslar manbalarni tanqidiy ravishda
tahlil qilish orqali tarixiy xatoliklarni aniqlashadi. Kritisizm metodologiyasi
manbaning haqiqatga yaqinligini, uning tarixiy faktlarga mosligini tekshirishga
qaratilgan. Kritisizmda tarixshunoslar quyidagi masalalarni ko‘rib chiqadilar:
 Asl manbaning xatoliklari : Ba’zan tarixiy manbalar xatoliklarga ega
bo‘lishi mumkin, masalan, noto‘g‘ri yoritilgan voqealar, shaxsiy qarashlar yoki
hujjatlarning noto‘g‘ri talqini. Tarixshunoslar bunday xatoliklarni aniqlab, ularni
to‘g‘rilashga harakat qiladilar.
11

 Manbaning maqsadi : Manba yozuvchisi yoki yaratuvchisi voqealarni
qanday maqsadda yoritganligini va bu maqsad voqealarni qanday aks ettirishini
tahlil qilish.
Kritisizm metodologiyasi orqali tarixshunoslar manbalar orasidagi farqlarni
va o‘xshashliklarni aniqlaydilar va tarixiy voqealarni aniqroq tushunishga
erishadilar.
3. Sosial tarix metodologiyasi. Sosial tarix metodologiyasi jamiyatning
ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy tuzilishini o‘rganishga asoslanadi. Bu metodda
tarixshunoslar faqat siyosiy yoki harbiy voqealarni emas, balki o‘sha davrda
yashagan odamlarning kundalik hayoti, ijtimoiy munosabatlari va ijtimoiy
tuzilmasini ham tahlil qiladilar. Sosial tarixni o‘rganishda quyidagi jihatlar muhim:
 Ijtimoiy qatlamlar va ularning o‘zaro aloqalari : Tarixshunoslar
ijtimoiy guruhlar, sinflar va ularning bir-biri bilan munosabatlarini tahlil qiladilar.
Bu yordamida, o‘sha davrning ijtimoiy tuzilishini yaxshiroq tushunish mumkin.
 Kundalik hayot : Odamlarning kundalik hayotini o‘rganish orqali
tarixshunoslar ijtimoiy hayotning ma’naviy va moddiy jihatlarini o‘rganadilar.
Sosial tarix metodologiyasi tarixshunoslarga jamiyatning umumiy
rivojlanishini, ijtimoiy munosabatlar o‘zgarishini va insonlar orasidagi aloqalarni
yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
4. Komparativ yondashuv (Taqqoslash metodologiyasi). Komparativ
yondashuvda tarixshunoslar o‘xshash tarixiy voqealarni yoki jamiyatlarni
taqqoslab, ularning o‘xshashliklarini va farqlarini aniqlaydilar. Bu metodning
asosiy maqsadi tarixiy jarayonlarni yoki hodisalarni turli kontekstlarda solishtirib,
o‘sha davrdagi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy sharoitlarni yaxshiroq tushunishdir.
Komparativ yondashuvning afzalliklari quyidagilar:
 O‘xshashlik va farqlarni aniqlash : O‘xshash tarixiy voqealarni
taqqoslash orqali ularning bir-biriga qanday ta’sir qilganini va qanday
o‘xshashliklar borligini aniqlash.
12

 Yangi talqinlar : Boshqa jamiyatlar yoki davrlar bilan solishtirish orqali
tarixshunoslar yangi fikr va qarashlarni ilgari surishlari mumkin.
Komparativ yondashuv orqali tarixshunoslar o‘tmishdagi voqealarni
kengroq va chuqurroq o‘rganishlari mumkin.
5. Interpretatsiya (Talqin qilish). Interpretatsiya metodologiyasi tarixiy
materiallarni tahlil qilish va ularning ahamiyatini aniqlashda tarixshunoslar o‘z
fikrlarini va nuqtai nazarlarini qo‘llaydilar. Tarixshunoslar manbalarni yangi va
original tarzda talqin qiladilar. Tarixshunosning shaxsiy qarashlari, ilmiy
yondashuvlari va tahlil usullari manbaning mazmunini qanday talqin qilishini
belgilaydi. Interpretatsiya metodologiyasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
 Manbaning konteksti va asosiy maqsadi : Tarixshunoslar o‘tmishdagi
voqealarni talqin qilishda manbaning kontekstini va yozuvchining niyatini hisobga
oladilar.
 Shaxsiy qarashlar va nuqtai nazar : Tarixshunoslarning shaxsiy
qarashlari, ilmiy fikr va talqinlari tarixiy materiallarga yangicha yondashuv
yaratadi.
Interpretatsiya metodologiyasi tarixshunoslar uchun tarixiy manbalarni
chuqurroq tahlil qilish imkonini beradi va yangi fikr va yondashuvlar kiritishga
yordam beradi. Bu metod tarixiy tadqiqotlar uchun ijodiy yondashuvni yaratadi.
Tarixiy bilimlarning shakllanishi va rivojlanishi insoniyatning ilmiy va
madaniy taraqqiyotiga muhim ta’sir ko‘rsatgan. Tarixshunoslar tomonidan
qo‘llaniladigan turli metodologiyalar va usullar, o‘tmishdagi voqealarni to‘g‘ri
tahlil qilish va tushunishga yordam beradi. Ushbu usullar tarixiy bilimlarni yanada
ilmiy va ishonchli qilishga imkon yaratadi, shu bilan birga, jamiyatga bugungi
kundagi voqealar va ijtimoiy tizimlarni yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Tarixshunoslar o‘tmishdagi tajribalardan o‘rganib, jamiyatlar uchun foydali
saboqlarni chiqarishadi 4
.
Tarixiy manbalar – arxivlar, yozma manbalar va og‘zaki tarix – har biri
o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘lib, tarixiy tadqiqotlarning asosi bo‘lib xizmat qiladi.
4
Raximov Raxmatilla – Tarix falsafasi, O‘zbekiston, 2014 – 224 bet
13

Yozma manbalar tarixiy xronikalar, hujjatlar va rasmiy qarorlar orqali voqealarni
yozib qoldiradi. Arxivlar esa o‘tmishdagi voqealarni saqlovchi va ularni
tekshirishda ishonchli manba bo‘lib, tarixshunoslar uchun juda muhim hisoblanadi.
Og‘zaki tarix esa xalq orasida yashab kelgan rivoyatlar va hikoyalar orqali
o‘tmishni o‘rganishga yordam beradi, ayniqsa yozma manbalar yo‘qligida. Tarixiy
tadqiqot usullari esa bu manbalarni to‘g‘ri tahlil qilishda yordam beradi.
Manbalarni tahlil qilish, kritik tahlil, sosial tarix, komparativ yondashuv va
interpretatsiya kabi metodologiyalar yordamida tarixshunoslar o‘tmishdagi
voqealar haqida kengroq va chuqurroq tasavvurga ega bo‘lishadi. Har bir
metodologiya tarixiy tadqiqotlar uchun o‘zining muhim rolini o‘ynaydi va ularga
ilmiy jihatdan to‘g‘ri qarashni taklif etadi.
1.2. Tarixiy bilimlar va insoniyat madaniyatining rivoji
Tarixiy bilimlar insoniyat madaniyatining rivojiga bevosita ta’sir ko‘rsatgan.
Tarixiy bilimlar nafaqat o‘tmishdagi voqealarni yoritib, ular haqida bilimlar taqdim
etadi, balki madaniyat va san’atning shakllanishida ham muhim rol o‘ynaydi.
O‘tmishdagi tajribalar, an’analar, qadriyatlar va ilmiy yutuqlar madaniy
taraqqiyotning poydevorini tashkil etadi. Tarixiy bilimlar orqali insoniyat o‘zining
ildizlarini, o‘tmishdagi qadriyatlarni va san’atni yaxshiroq anglaydi va
rivojlantiradi. Tarixiy bilimlarning san’at va madaniyat rivojiga ta’siri kuchli va
ko‘p qirrali. Har bir madaniyat o‘zining tarixiy tajribalari, qarashlari va qadriyatlari
asosida shakllanadi. Tarixiy bilimlar esa o‘tmishdagi voqealarni, yirik shaxslarni,
san’at asarlarini va ilmiy kashfiyotlarni o‘rganish orqali insoniyatga o‘z tarixini
anglash va undan saboq olish imkonini beradi.
1. San’atkorlarga ilhom manbai bo‘lish. Tarixiy bilimlar san’atkorlarga,
yozuvchilarga va faylasuflarga ilhom manbai bo‘lib xizmat qiladi. O‘tmishdagi
san’at asarlari va tarixiy voqealar bugungi san’atkorlar uchun yangi asarlar
yaratishda katta rol o‘ynaydi. Masalan, qadimiy Misr, Gretsiya va Rim
madaniyatlari bugungi san’at asarlarida ko‘plab o‘xshashliklarni va ta’sirlarni
keltirib chiqaradi. O‘tmishdagi madaniyatlar va san’at asarlari tasviriy san’at,
14

arxitektura, musiqa, teatr va adabiyot kabi sohalarda o‘z izini qoldirgan. Misol
uchun, YUNon-Rim san’ati va madaniyati bugungi san’atkorlarning tasviriy san’at
va skulptura sohasidagi ishlanmalariga ta’sir ko‘rsatgan. Rimda qurilgan inshootlar
va monumentlar, Yunonistonning falsafiy g‘oyalari va ularning estetik
tushunchalari zamonaviy san’at va dizaynni shakllantirishda muhim rol o‘ynagan.
2. Madaniyat va tarixiy kontekstni tushunish. Tarixiy bilimlar
madaniyatni chuqurroq tushunish imkonini beradi. Madaniyatni o‘rganish nafaqat
san’at asarlarini yaratuvchi san’atkorlarning ijodiy jarayonini, balki ularning
yashash sharoitlari, ijtimoiy tuzumi va iqtisodiy muhitini ham o‘z ichiga oladi. Har
bir madaniyat tarixiy sharoitlar va ijtimoiy tizim asosida shakllanadi, va bu
ma’lumotlar o‘tmishdagi ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy tizimlarni tushunish uchun
zarurdir. Tarixiy bilimlar yordamida biz biror madaniyatning rivojlanishini, uning
shakllanish jarayonini va o‘sha davrning ijtimoiy qadriyatlarini aniqlay olamiz.
Masalan, Renessans davrining san’ati va madaniyati o‘zining yuksak tafakkuri va
insoniyatning erkinligi va dunyoqarashi bilan ajralib turadi. Bu davrda insonning
dunyoqarashi, falsafasi va san’ati tarixiy rivojlanishning alohida bosqichi bo‘lib,
bugungi madaniyat va san’atga katta ta’sir ko‘rsatgan. Renessansdagi yirik
shaxslar, masalan, Leonardo da Vinchi, Michelangelo va Raphaelning asarlari
o‘sha davrdagi tarixiy va madaniy sharoitlarga asoslangan holda yaratilgan.
3. San’at asarlarini tahlil qilish va tushunish. Tarixiy bilimlar san’at
asarlarini yanada chuqurroq tahlil qilish imkonini beradi. Madaniyati, ijtimoiy
tizimi, siyosiy sharoitlari va iqtisodiy holatini o‘rganish orqali san’at asarining
ma’nosi va ahamiyatini yanada yaxshiroq tushunish mumkin. Tarixiy kontekst
san’at asarining ma’nosini oshiradi va san’atni yaratgan davrning xalqining
dunyoqarashini aks ettiradi. Tarixiy bilimlar yordamida biz san’at asarlarida aks
ettirilgan qadriyatlarni, ular yaratish jarayonini va ular orqali ifodalangan ijtimoiy,
siyosiy yoki iqtisodiy muammolarni tushunishga yordam beradi. Masalan, XIX
asrda yaratilgan romantik san’at asarlari ko‘pincha insonning tabiiy dunyo bilan
15

aloqasi, o‘zgarishlar va konfliktlar orqali ifodalangan. Bu asarlarning o‘ziga xos
tarixi va rivojlanishi tarixshunoslik yordamida yaxshi tushuniladi.
4. O‘tmish va bugun o‘rtasidagi bog‘lanish. Tarixiy bilimlar o‘tmish va
bugungi san’at va madaniyat o‘rtasidagi bog‘lanishni ko‘rsatadi. Har bir yangi
madaniy oqim, san’at uslubi yoki ijtimoiy rivojlanish o‘tmishdagi madaniyat va
san’atning ta’sirida yuzaga keladi. O‘tmishdagi san’at asarlari va madaniy
qadriyatlar bugungi kunning san’at va madaniyati uchun bir asosni tashkil etadi.
Masalan, bugungi arxitektura va dizayn ko‘p jihatdan qadimiy inshootlar va
arxitekturadan ilhom olgan. Modernizm va postmodernizm kabi san’at
yo‘nalishlari tarixiy san’at shakllarining yangi talqinlari sifatida paydo bo‘lgan.
Tarixiy bilimlar bu o‘zgarishlarni tushunishga va madaniyatning rivojlanishida
nima sababli bunday transformatsiyalar yuz berganini anglashga yordam beradi.
5. San’at va madaniyatni saqlash. Tarixiy bilimlarning madaniyat va
san’atga ta’siri faqat ularning shakllanishi bilan cheklanmaydi, balki ularni saqlash
va kelajak avlodlarga yetkazish uchun ham muhimdir. Tarixiy asarlar, madaniy
meroslar va san’at asarlarini saqlash va tadqiq qilish, ularning tarixiy va estetik
qiymatini tushunish va avlodlar o‘rtasida ularga nisbatan qadriyatni oshirishga
yordam beradi. San’atkorlar va tarixshunoslar madaniyatni saqlashda o‘zlarining
ilmiy faoliyatlarini amalga oshiradilar. Shunday qilib, tarixiy bilimlar nafaqat
o‘tmishdagi voqealar va shaxslar haqida bilish, balki san’at va madaniyatni yanada
chuqurroq tushunish, ularni yaratish va saqlash uchun zarur vosita sifatida xizmat
qiladi. Tarixiy bilimlar yordamida biz o‘tmishdan saboq olish, kelajakka yo‘l
ochish va insoniyatning madaniy va san’at tarixini qadrlash imkoniga egamiz 5
.
Tarixni o‘rganish insonning ma’naviy kamolotida katta ahamiyatga ega.
O‘tmishdagi voqealar va insoniyat tajribalarini o‘rganish nafaqat bilim olish, balki
jamiyat va insonlar o‘rtasidagi axloqiy va ma’naviy aloqalarni anglashga ham
yordam beradi. Tarix, insoniyatning o‘tmishda duch kelgan muammolarini va ular
yuzasidan olingan saboqlarni o‘rganish orqali bugungi kunda jamiyatni yaxshilash
uchun zarur bo‘lgan ma’naviy asoslarni yaratishga xizmat qiladi. Tarixiy bilimlar
5
Xasanov Naimjon – Tarixshunoslik asoslari, Fan va texnologiya, 2012 – 240 bet
16

insonlarga o‘tmishda yuzaga kelgan ijtimoiy adolatsizliklar, urushlar, mojarolar va
inson huquqlarining poymol bo‘lishi haqida ma’lumot beradi. Bu o‘tmishdagi
xatolarni tushunish, ulardan saboq olish va bugungi kunning axloqiy masalalarini
hal qilishda muhimdir. Insoniyatning tarixiy tajribalarini o‘rganish, axloqiy
qadriyatlar va ijtimoiy normalarni rivojlantirishga yordam beradi. Tarix
o‘tmishdagi muammolarni ochib berib, hozirgi jamiyatni yaxshilash uchun qanday
adolatli yechimlar topish kerakligini ko‘rsatadi. Tarixni o‘rganish insonlarga
o‘tmishda yuzaga kelgan konfliktlar va mojarolarni tushunishga imkon beradi.
O‘tmishdagi urushlar va nizolarni tahlil qilish, bugungi kunda tinchlik va
barqarorlikni saqlash uchun qanday choralar ko‘rish kerakligini tushunishga
yordam beradi. Tarixiy bilimlar asosida tinchliksevarlik va adolatni
mustahkamlashga qaratilgan siyosatlar ishlab chiqiladi. Buning orqali jamiyatda
barqarorlik va tinchlikni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan ma’naviy qadriyatlar
rivojlanadi. Tarixiy o‘rganish nafaqat o‘tmishdagi xatolarni ko‘rsatib berishi, balki
jamiyatda axloqiy me’yorlar va etika qoidalarini mustahkamlashda ham muhim
ahamiyatga ega. Tarixni tahlil qilish, jamiyatning ijtimoiy va axloqiy tizimlarini
rivojlantirishga yordam beradi. O‘tmishda amalga oshirilgan adolatli qarorlar va
siyosatlar hamda ularning natijalari, kelajakda qanday qarorlar qabul qilish
zarurligini ko‘rsatadi. Bu orqali jamiyatdagi axloqiy muvozanatni saqlash va
ma’naviy me’yorlarni yangilash mumkin bo‘ladi. Tarixni o‘rganish, insonlarga
o‘tmishdagi xatolardan saboq olish imkonini beradi. Tarixiy voqealar, ijtimoiy
adolatsizliklar va urushlar kabi salbiy tajribalardan kelajakda xatoliklarga yo‘l
qo‘ymaslik uchun foydalidir. O‘tmishdagi xatolardan o‘rganib, bugungi jamiyatda
shunga o‘xshash holatlarning oldini olish mumkin. Tarixni chuqur o‘rganish,
insonlarning ma’naviy va axloqiy salohiyatini kuchaytiradi hamda kelajakda
ijtimoiy adolatni saqlashda yordam beradi. Shu tariqa, tarixni o‘rganish nafaqat
ilmiy bilimlarni oshirish, balki jamiyatdagi ma’naviyatni rivojlantirish va axloqiy
qadriyatlarni mustahkamlash uchun ham muhimdir.
17

Tarixiy o‘rganish insonning ma’naviy kamolotida juda muhim ahamiyatga
ega. O‘tmishdagi tarixiy tajribalar va voqealar odamlarning axloqiy va ma’naviy
rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Tarixiy bilimlar, birinchi navbatda,
jamiyatning o‘z qadriyatlarini va madaniy an’analarini tushunishga yordam beradi.
Bu orqali insonlar o‘tmishda yuzaga kelgan ijtimoiy adolatsizliklar, urushlar,
mojarolar va inson huquqlarining poymol bo‘lishi haqida o‘rganishadi. Tarixni
o‘rganish, shuningdek, insonlarni o‘tmishdagi xatolardan saboq olishga va bugungi
jamiyatda adolat, tinchlik va barqarorlikni ta’minlashga undaydi. Tarixiy o‘rganish
jarayonida insonlar o‘zlarining axloqiy nuqtai nazarini rivojlantiradilar. Tarixni
tahlil qilish orqali ular o‘tmishdagi adolatsizliklarni tanqid qilish, ijtimoiy
tengsizliklarga qarshi kurashish va fuqarolik burchlarini anglashadi. Bu jarayon
jamiyatni ijtimoiy jihatdan ham, ma’naviy jihatdan ham yaxshilashga yordam
beradi. O‘tmishdagi muammolarni tahlil qilish va ulardan saboq olish imkoniyatini
berish orqali tarix, kelajakda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan xatoliklarga yo‘l
qo‘ymaslikka yordam beradi. Bu esa jamiyatda axloqiy me’yorlarni, etik
qadriyatlarni mustahkamlashga xizmat qiladi. Tarixni o‘rganish insonlarga
jamiyatning rivojlanish yo‘llarini aniqlashda va barqaror ijtimoiy tizimni
yaratishda qo‘l keladi. Tarixiy bilimlar orqali insoniyatning ilgari erishgan
yutuqlari va xatolarini tahlil qilib, kelajakni shakllantirish mumkin. Jamiyatdagi
ma’naviyatni, axloqiy qadriyatlarni saqlash va rivojlantirishda tarixiy bilimlarning
o‘rni juda katta bo‘lib, bu jamiyatning kelajagini belgilaydi 6
.
Tarixiy bilimlar falsafiy va diniy qarashlarga ham ta’sir ko‘rsatgan. Tarixiy
ma’lumotlar va tadqiqotlar turli madaniyatlarning falsafiy qarashlarini va diniy
e’tiqodlarini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Tarixshunoslik va diniy
qarashlar o‘rtasidagi bog‘liqlik o‘tmishdagi diniy tushunchalar va falsafiy
yondashuvlar bilan bog‘liq bo‘lib, ular jamiyatning ijtimoiy va madaniy
taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Masalan, qadimiy yunon falsafasi, Rim
imperiyasining diniy e’tiqodlari, Islom dini va xristianlikning tarixiy ta’sirlari
jamiyatlar o‘rtasidagi munosabatlarni shakllantirishda katta ahamiyatga ega
6
Nazarov Mahmud – Madaniyatshunoslik asoslari, O‘zbekiston, 2011 – 244 bet
18

bo‘lgan. Falsafiy qarashlar o‘tmishda insonning hayot va ma’naviyatga bo‘lgan
munosabatini, axloqiy normalarini belgilashda muhim rol o‘ynagan. Tarixiy
bilimlar yordamida o‘tmishdagi falsafiy tizimlar, xususan, qadimgi Yunoniston va
Rim falsafasi, islom falsafasi va boshqa qadriyatlar, o‘tmishda shakllangan ilmiy
va diniy tushunchalarni yanada yaxshi tushunishga yordam beradi. Tarixshunoslik
tarixiy materiallarni chuqurroq tahlil qilish orqali diniy qarashlar va falsafiy
yondashuvlarni jamiyatda qanday o‘zgarishlarga olib kelganligini aniqlashga
yordam beradi. Tarixiy bilimlarning madaniyat va san’at rivojiga, ma’naviyatga va
falsafiy hamda diniy qarashlarga ta’siri insoniyat tarixining har bir bosqichida
o‘tkazilgan o‘rganishlar va yuksalishlar orqali yanada kengroq va chuqurroq
tushunishga yordam beradi.
1.3. Tarixiy bilimlarning siyosiy va ijtimoiy rivojdagi roli
Tarixiy bilimlar siyosiy qarorlar qabul qilishda va strategik yondashuvlarda
mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Insoniyatning o‘tmishdagi tajribalari,
ayniqsa siyosiy va iqtisodiy inqirozlar, urushlar va inqilobiy jarayonlar, bugungi
siyosatchilarga davlat boshqaruvini yanada samarali va barqaror amalga oshirishda
yordam beradi. Tarixiy bilimlar yordamida siyosatchilar o‘tmishda yuzaga kelgan
siyosiy yondashuvlarning natijalarini tahlil qilib, jamiyatni kelajakda qanday
yo‘nalishda rivojlantirish lozimligini belgilashadi. Siyosatchilar va davlat
rahbarlari o‘tmishdagi muvaffaqiyatlar va xatolarni o‘rganib, shunga asoslanib
hozirgi va kelajakdagi siyosiy qarorlarni shakllantiradilar. Masalan, tarixda ko‘plab
davlatlar urush va inqirozlar tufayli iqtisodiy inqirozlar bilan yuzlashgan. Bu
holatlarni o‘rganish orqali bugungi siyosatchilar iqtisodiy turg‘unlikka yo‘l
qo‘ymaslik uchun zarur strategiyalarni ishlab chiqishlari mumkin. Shuningdek,
tarixiy bilimlar davlatlarning tashqi siyosatini shakllantirishda ham muhim
ahamiyatga ega. O‘tmishda qaysi diplomatik munosabatlar muvaffaqiyatli yoki
19

muvaffaqiyatsiz bo‘lganini bilish, bugungi siyosatchilarga xalqaro aloqalarni
samarali boshqarish imkoniyatini berad 7
i.
Tarixiy bilimlar shuningdek, strategik yondashuvlarni belgilashda ham
yordam beradi. Masalan, o‘tmishda davlatlar tomonidan qabul qilingan siyosiy
strategiyalarni tahlil qilib, ularning samaradorligini baholash, bu yondashuvlarni
takomillashtirishga va yangi, yanada muvaffaqiyatli strategiyalarni ishlab
chiqishga imkon yaratadi. Bugungi kunda, texnologiya va globalizatsiya davrida,
tarixiy bilimlar siyosatni boshqarishda xavf va tahdidlarni oldini olishda, siyosiy
qarorlarni muvozanatli va puxta qilishda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, tarixiy
bilimlar nafaqat o‘tmishni tushunishga yordam beradi, balki hozirgi siyosiy holatni
yaxshiroq anglash va kelajakdagi tahdidlarni aniqlashda ham muhimdir. Davlat
rahbarlari o‘tmishdagi xatolardan saboq olib, ularni takrorlamaslik uchun
yaxshiroq qarorlar qabul qilishlari mumkin. Tarixiy bilimlar yordamida siyosiy va
iqtisodiy siyosatlarning qiyinchiliklariga qarshi kurashish, davlatning
mustahkamligini ta’minlash va jamiyatning barqaror rivojlanishini davom ettirish
uchun zarur asoslarni yaratish mumkin.
Jamiyatning siyosiy tizimi va tarixiy bilimlar o‘rtasidagi aloqalar chuqur va
murakkab bo‘lib, ular bir-birini kuchaytiradi va shakllantiradi. Siyosiy tizimlar o‘z
tarixiy kontekstida yuzaga keladi va ular tarixiy bilimlar yordamida o‘rganilib,
kelajakdagi siyosiy qarorlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Har bir siyosiy tizim
o‘zining tarixiy kelajagi va asosiy qadriyatlari asosida shakllanadi. O‘tmishda
yuzaga kelgan siyosiy tizimlar va davlat tuzilmalarining shakllanishi, hukumatning
ish uslublari, xalqqa taqdim etilgan siyosiy xizmatlar jamiyatning siyosiy xulq-
atvorini, normativ va ma’naviy qadriyatlarini shakllantiradi. Tarixiy bilimlar
siyosiy tizimlarning o‘zgarishi va rivojlanishida asosiy rol o‘ynaydi. O‘tmishdagi
siyosiy tizimlar, hukumatlarning ishlash uslublari va ijtimoiy struktura haqidagi
bilimlar, hozirgi siyosatchilarga jamiyatdagi tizimlarni tahlil qilish va zamonaviy
siyosiy tuzilmani yaratishda yordam beradi. Bu jarayon yangi siyosiy tizim
yaratish, mavjud tizimlarni takomillashtirish va o‘zgartirishda tarixiy tajribadan
7
Karimov Ahror – Inson va jamiyat: tarixiy tafakkur evolyutsiyasi, O‘zbekiston, 2017 – 251 bet
20

saboq olishni o‘z ichiga oladi. Tarixiy bilimlar siyosatchilarga o‘tmishdagi
muvaffaqiyatlar va xatolarni tahlil qilib, samarali islohotlar va siyosiy tizimlarni
yaratish imkonini beradi. Siyosiy tizim o‘zgarishlar va islohotlar tarixiy kontekstda
yuz berishi zarur, chunki jamiyatning siyosiy xulq-atvori va institutlari o‘z vaqtida
amalga oshirilgan tarixiy jarayonlar natijasida shakllanadi. Siyosiy tizimlarning
o‘zgarishi, xalqning ehtiyojlari va orzu-umidlariga mos ravishda amalga oshirilishi
kerak. Tarixiy bilimlar bu jarayonning samarali va adolatli bo‘lishini ta’minlashga
yordam beradi, chunki siyosiy tizimning shakllanishida o‘tmishdagi tarixiy
hodisalar va davlat tuzilmalari yoritiladi. Jamiyatning siyosiy tizimi va tarixiy
bilimlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar siyosatning rivojlanishida va demokratik
jarayonlarni amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega. Tarixiy bilimlar
siyosatchilarga ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish, yangi siyosiy tizimlar yaratish
va xalqning siyosiy ishtirokini ta’minlashda foydalidir. Tarixiy tajribalar,
o‘tmishda yuzaga kelgan adolatsizliklar, siyosiy repressiyalar yoki iqtisodiy
tengsizliklarga qarshi kurashayotgan guruhlar uchun ilhom manbai bo‘lib xizmat
qiladi. Tarixni o‘rganish jamiyatda yuzaga kelgan muammolarni tahlil qilish va
ularni hal qilish uchun zarur bo‘lgan strategiyalarni ishlab chiqishda yordam
beradi. Ijtimoiy adolatni ta’minlash, siyosiy tizimlarni isloh qilish va iqtisodiy
tenglikni yaratish uchun tarixiy bilimlarning ahamiyati juda katta 8
.
O‘tmishda sodir bo‘lgan inqilobiy harakatlar va ijtimoiy o‘zgarishlar
jamiyatda sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. Bu harakatlar ko‘pincha o‘tmishdagi siyosiy
va ma’naviy qarashlarga qarshi kurashni anglatadi. Masalan, Frantsuz inqilobi yoki
Rus inqilobi kabi tarixiy voqealar, o‘sha davrda mavjud bo‘lgan siyosiy tizimni
yangilashga, jamiyatning ijtimoiy va iqtisodiy strukturasini o‘zgartirishga
qaratilgan bo‘lib, tarixiy bilimlar bu jarayonlarga asos bo‘lib xizmat qilgan. Ushbu
inqiloblar o‘tmishdagi siyosiy tizimning zaif tomonlarini ochib berdi va yangi,
adolatli tizimlarni yaratish uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy va siyosiy qarashlarni
shakllantirdi.
8
G‘afurov B.G‘. – O‘zbekiston tarixi (I qism), O‘zbekiston, 2002 – 212 bet
21

Tarixiy bilimlar ijtimoiy o‘zgarishlarning ilmiy asoslarini yaratadi va
mavjud tizimni yangilashga, jamiyatda ijtimoiy tenglikni amalga oshirishga
yordam beradi. Har bir ijtimoiy o‘zgarishning muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun
o‘tmishdagi tajriba va tarixiy voqealarni hisobga olish zarur. O‘tmishdagi xatolarni
tahlil qilish va ulardan saboq olish jamiyatni yanada barqaror va adolatli qilishga
xizmat qiladi. Tarixiy bilimlarning ta’siri nafaqat siyosiy inqiloblar, balki tinch va
barqaror ijtimoiy o‘zgarishlarda ham seziladi. Ijtimoiy o‘zgarishlar, jamiyatning
madaniy va ijtimoiy strukturasi bo‘yicha sezilarli yangilanishlarni amalga
oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Tarixni o‘rganish jamiyatga o‘zgarishlarni amalga
oshirishda sabr-toqatli bo‘lish, xatolardan saboq olish va kelajakdagi
muvaffaqiyatlarga erishish uchun to‘g‘ri yo‘lni tanlash imkoniyatini beradi.
Tarixiy bilimlar ijtimoiy o‘zgarishlarni va inqilobiy jarayonlarni chuqur tahlil
qilish, ularning mohiyatini tushunish va yangi tizimlarni yaratishda muhim
asoslarni taqdim etadi.
II-BOB. O‘TMISHNING JAMIYAT TARAQQIYOTIDAGI AHAMIYATI
2.1. Tarixiy bilimlar jamiyatni shakllantirishda
Tarixiy bilimlar jamiyatning ijtimoiy ongini shakllantirishda, xalqning
o‘ziga xosligini yaratishda va jamiyat taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydi. Tarixni
o‘rganish orqali jamiyat o‘zining ildizlarini, qadriyatlarini va kelajakka bo‘lgan
yo‘nalishini aniqlaydi. Tarixiy bilimlar ijtimoiy ongni shakllantirishda va milliy
identitetni yaratishda markaziy o‘rinni egallaydi. Ijtimoiy ong, asosan, jamiyat
a’zolarining o‘z o‘rinlari, qadriyatlar, an’analarga bo‘lgan munosabatini belgilaydi,
shuningdek, milliy identitetni yaratishda tarixiy tajriba muhim vosita hisoblanadi.
O‘tmishdagi voqealar, urushlar, inqiloblar va madaniy yutuqlar, xalqning tarixiy
hayotida, milliy xususiyatlarini, adolatni va birligini shakllantiruvchi asosiy
omillardir.
Tarixiy bilimlar, xususan, jamiyatni shakllantirishda va xalqning o‘ziga
xosligini yaratishda muhim vosita bo‘ladi. Tarixni o‘rganish orqali jamiyat
22

o‘zining ildizlarini aniqlaydi, qanday qilib o‘zining tarixiy an’analari, urf-odatlari
va qadriyatlariga asoslanib rivojlanayotganini tushunadi. Bu esa milliy
identitetning shakllanishiga yordam beradi, chunki xalqning tarixiy voqealarga
munosabati, qadriyatlarini va madaniy merosini saqlab qolishga intilishi, o‘zini
boshqa xalqlardan ajratib turadi. O‘tmishdagi urushlar, inqiloblar va boshqa yirik
ijtimoiy voqealar xalqning birligini mustahkamlaydi, umumiy maqsadlar va
yutuqlar orqali milliy ruhni oshiradi. Tarixiy bilimlar orqali jamiyat o‘z kelajagini
shakllantirishda, o‘ziga xos maqsadlarni belgilashda, oldingi tajribalardan saboq
olishda muhim rol o‘ynaydi. O‘tmishdagi muvaffaqiyatlar va xatolarni tahlil qilish,
bugungi kunda kelajakni rivojlantirish uchun yo‘nalish beradi. Milliy identitetni
shakllantirishda tarixiy bilimlar jamiyatning ichki birdamligini ta’minlab, tarixiy
meros va madaniy qadriyatlarni saqlab qolishga yordam beradi. Shunday qilib,
tarixiy bilimlar nafaqat jamiyatning ijtimoiy ongini shakllantiradi, balki xalqning
milliy identitetini rivojlantirishda va kelajakka bo‘lgan yo‘nalishlarini belgilashda
ham muhim vosita hisoblanadi 9
.
Tarixiy voqealar xalqning o‘ziga xosligini shakllantirishda o‘ta muhim
ahamiyatga ega. O‘zbekiston tarixida bo‘lgan katta voqealar, o‘tkazilgan islohotlar,
siyosiy o‘zgarishlar va inqiloblar xalqning siyosiy va madaniy ongini
shakllantirishda katta rol o‘ynagan. Quyida O‘zbekiston tarixidagi ayrim muhim
voqealar va ularning milliy identitetga ta’siri haqida batafsil ma’lumot keltirilgan.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgan 1991-yil tarixiy voqea sifatida xalqning
o‘ziga xosligini shakllantirishda katta ta’sir ko‘rsatdi. Mustaqillik e’lon qilinishi
nafaqat O‘zbekistonning siyosiy erkinligini, balki uning milliy madaniyati va
an’analari, tiliga e’tibor berishni kuchaytirdi. Mustaqillik, shuningdek, xalqni o‘z
tarixini qayta o‘rganishga, madaniy merosini saqlashga, milliy qadriyatlarni
yangilashga undadi. O‘zbekiston hukumati o‘zining mustaqilligini
mustahkamlashda milliy istiqlol g‘oyalarini amalga oshirishga katta e’tibor qaratdi.
Shunday qilib, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqa huquqiy
normativ hujjatlar, o‘zbek tilining davlat tili sifatida tasdiqlanishi, milliy bayramlar
9
Xudoyberganov Tursun – Tarixshunoslik nazariyasi va amaliyoti, O‘zbekiston, 2010 – 274 bet
23

va ramzlarning qayta tiklanishi mustaqil O‘zbekistonning xalq o‘rtasidagi birligini
mustahkamladi. Bu jarayonlar xalqning o‘ziga xosligini, tarixiy va madaniy
merosini anglashga olib keldi 10
.
1917-yilgi rus inqilobi va uning ta’siri O‘zbekiston tarixida o‘ziga xos o‘rin
tutadi. Ushbu inqilobdan so‘ng, O‘zbekiston, ayniqsa, o‘z hududida Sovet
hokimiyatining o‘rnatilishi, markazlashtirilgan siyosiy tizim va reja
iqtisodiyotining joriy etilishi jarayonida milliy o‘ziga xoslikni saqlashga harakat
qilgan. Sovet Ittifoqi tarkibida bo‘lgan davrda milliy tarixi, madaniyati va tili
borasida ko‘plab cheklovlar mavjud edi. Biroq, O‘zbekiston xalqi bu davrda ham
o‘z milliy madaniyatini saqlab qolishga intildi. Masalan, O‘zbekiston SSRning
tashkil topishi va uning keyingi rivojlanish jarayonlari davomida tarixiy
madaniyat, ilm-fan va san’atning rivojlanishi bilan birga milliy o‘ziga xoslikni
saqlashga intilishlarni ko‘rish mumkin. O‘zbekiston SSR tarkibida xalq o‘zining
adabiyoti va san’ati orqali o‘zini ifodaladi. Xalqning madaniy qadriyatlari va
an’analari, me’morchilik va musiqa san’ati kabi sohalarda o‘zining o‘ziga xosligini
namoyon etdi.
O‘zbekiston hududida o‘tkazilgan islohotlar va siyosiy voqealar xalqning
siyosiy ongini shakllantirishda muhim o‘rin tutdi. Buxoro amirligi va Xorazm
xonligi kabi mustaqil davlatlar, Sovet hokimiyatining mustahkamlashiga qadar, o‘z
madaniy va siyosiy tizimlarini yaratishga harakat qilgan. Ushbu hududlarda milliy
ozodlik, madaniyat va tarixni himoya qilishga bo‘lgan intilishlar bugungi kunda
ham yodgorliklar sifatida mavjud. Buxoro amirligi va Xorazm xonligi tarixiy
ahamiyatga ega voqealar qatoriga kiradi. O‘sha davrda amalga oshirilgan siyosiy
harakatlar va ijtimoiy islohotlar, xalqni o‘zining mustaqillik uchun kurashishga,
tarixini anglashga undadi. Bu tarixiy davrda xalq o‘ziga xos siyosiy tizimni
rivojlantirishga intildi va o‘zining milliy kimligini saqlashga harakat qildi.
Frantsuz inqilobi va rus inqilobi kabi xalqaro tarixiy voqealar,
O‘zbekistonning siyosiy ongini rivojlantirishda ham muhim rol o‘ynagan. Bu
inqiloblar butun dunyo bo‘ylab ijtimoiy adolatni, tenglikni va erkinlikni targ‘ib
10
G‘afurov B.G‘. – O‘zbekiston tarixi (I qism), O‘zbekiston, 2002 – 212 bet
24

qilishni boshladi. Frantsuz inqilobining «Erkinlik, tenglik, do‘stlik» shiorlari, rus
inqilobi esa proletariat diktaturasini o‘rnatish g‘oyalari O‘zbekistonning siyosiy
tizimi va ijtimoiy ongini shakllantirishda o‘z aksini topdi. O‘zbekiston xalqining
o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritishdagi g‘oyaviy asoslar, shu jumladan, bu
inqiloblardan olingan saboqlarga asoslanadi 11
.
O‘zbekistonning tarixiy madaniyati, me’moriy yodgorliklari, adabiyoti,
musiqa va san’ati xalqning o‘ziga xosligini shakllantirishda katta rol o‘ynagan.
Masalan, Amir Temur va uning sulolasining tarixiy yodgorliklari, Buxoro va
Samarkanddagi madaniy yodgorliklar, o‘zbek tilining rivojlanishi va adabiyotining
gullab-yashnashi xalqni o‘z tarixiga bo‘lgan mehrini yanada kuchaytirdi. O‘zbek
xalqining o‘ziga xosligini saqlab qolish uchun tarixiy merosni tiklash va
rivojlantirishga qaratilgan sa’y-harakatlar nafaqat milliy madaniyatni, balki
xalqning o‘ziga xosligini mustahkamlashga yordam berdi. Shunday qilib, tarixiy
voqealar va ularning ta’siri O‘zbekiston xalqining o‘ziga xosligini shakllantirishda
katta ahamiyatga ega. Tarixni o‘rganish orqali xalq o‘zining madaniy, siyosiy va
ijtimoiy o‘ziga xosligini saqlab qolgan va bu jarayonni mustahkamlashda davom
etmoqda.
Tarixiy bilimlar jamiyatning ma’naviy va axloqiy rivojlanishida muhim rol
o‘ynaydi. O‘tmishdagi xatolarni tahlil qilish va ulardan saboq olish jamiyatni
yanada adolatli va axloqiy qilishga yordam beradi. Tarixni o‘rganish orqali jamiyat
o‘zining qadriyatlarini mustahkamlab, kelajakdagi ijtimoiy o‘zgarishlarga tayyor
bo‘ladi. Tarixni o‘rganish jamiyatga o‘tmishdagi xatolarni tahlil qilish va ularning
oldini olish imkoniyatini yaratadi. Jamiyatlar o‘tmishda yuzaga kelgan ijtimoiy,
siyosiy va axloqiy muammolarni o‘rganish orqali kelajakda yanada adolatli va teng
huquqli tizimlarni yaratish uchun zarur saboqlarni olishadi. Masalan, jahon
tarixidagi inqiloblar, urushlar, diskriminatsiya va ijtimoiy adolatsizliklar jamiyatlar
uchun qimmatli saboqlar bo‘lib, ular o‘zaro hurmat va adolatga asoslangan
tizimlarni qurishga intiladi 12
.
11
Rasulov Murod – Ijtimoiy taraqqiyot va tarixiy jarayon, Fan, 2009 – 230 bet
12
Abduvaliyev Zokir – Milliy g‘oya va tarixiy meros, Ma’naviyat, 2004 – 212 bet
25

Tarixiy bilimlar jamiyatning qadriyatlarini shakllantirishda yordam beradi.
Har bir jamiyat o‘z tarixiga, madaniyatiga va an’analarga asoslanib, o‘zining
axloqiy tamoyillarini yaratadi. O‘zbekistonda, masalan, o‘zbek xalqining tarixiy
qadriyatlari va an’analari milliy kimlikni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi.
Tarixni o‘rganish orqali bu qadriyatlar mustahkamlanadi va zamonaviy jamiyatda
ham ularning ahamiyati saqlanadi. Shu bilan birga, tarixiy voqealar xalqni o‘z
qadriyatlariga bo‘lgan hurmatini oshirishga undaydi. Tarixiy bilimlar jamiyatda
axloqiy me’yorlarning o‘zgarishi va rivojlanishini ta’minlaydi. Jamiyatlar o‘z
tarixidagi ijtimoiy o‘zgarishlar, inqiloblar va yangiliklar orqali axloqiy me’yorlarni
yangilashadi. Masalan, gender tengligi, inson huquqlari, ekologik ong va boshqalar
kabi sohalarda tarixiy bilimlarning ta’siri seziladi. O‘tmishdagi ijtimoiy
adolatsizliklar, diskriminatsiyalar va ekspluatatsiyalarni tahlil qilish orqali jamiyat
axloqiy jihatdan o‘sishga va rivojlanishga intiladi.
Tarixni o‘rganish jamiyatni kelajakdagi ijtimoiy o‘zgarishlarga tayyorlashga
yordam beradi. Tarixdagi o‘zgarishlar va inqiloblar jamiyatga ijtimoiy
muammolarni hal qilishda yangi yondashuvlarni taklif etadi. Jamiyat o‘z tarixini
anglab, undan kelajakdagi ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy tizimlarni rivojlantirish
uchun foydalangan holda, barqaror taraqqiyotga erishishi mumkin. Jamiyatning
ma’naviy rivojlanishida tarixiy bilimlarning ta’siri kuchli. Tarixiy bilimlar
jamiyatga o‘zining ma’naviy poydevorini yaratishda yordam beradi. Madaniy,
axloqiy va dini qadriyatlar jamiyatning o‘ziga xosligini shakllantiradi. Tarixni
o‘rganish, ayniqsa, jamiyatning ma’naviy kelajagini shakllantirishda muhimdir.
Tarixiy bilimlar orqali milliy an’analar, urf-odatlar, madaniyat va axloqiy
normativlar qayta ko‘rib chiqiladi va zamonaviy jamiyatga moslashtiriladi.
Tarixiy bilimlar jamiyatning ma’naviy va axloqiy rivojlanishida muhim
o‘rin tutadi. O‘tmishdagi xatolarni tahlil qilish, qadriyatlarni mustahkamlash,
axloqiy o‘zgarishlarni amalga oshirish va kelajakdagi ijtimoiy o‘zgarishlarga
tayyor bo‘lish jarayonlarida tarixning roli beqiyosdir. Jamiyat tarixni o‘rganish
26

orqali o‘zining ildizlarini anglab, zamonaviy dunyoda adolat, tenglik va hurmatga
asoslangan jamiyat qurishga intiladi 13
.
2.2. Tarixiy bilimlar va madaniyat merosi
Tarixiy bilimlar insoniyat madaniyati va san'ati rivojida, shuningdek,
falsafiy va diniy qarashlarning shakllanishida juda katta ta’sirga ega. Tarixni
o‘rganish jamiyatlarning ma’naviy, madaniy va axloqiy rivojlanishida asosiy omil
bo‘lib xizmat qiladi. Tarixiy bilimlar jamiyatning madaniyat va san’ati
rivojlanishida asosiy yo‘naltiruvchi kuchdir. O‘tmishdagi tarixiy voqealar va
an’analar zamonaviy san’at va madaniyatni shakllantirishga ta’sir ko‘rsatadi.
Masalan, qadimiy sivilizatsiyalar, o‘rta asrlar va yangi davrda yuzaga kelgan
madaniy oqimlar, asarlarning mazmuni, shakli va uslublari bugungi san’atchilar va
madaniyatshunoslar uchun ilhom manbai bo‘lib qoladi. O‘zbekiston madaniyati bu
jarayonda alohida o‘rin tutadi. Mustamlakachilik davridan keyin milliy kimlikni
tiklash va o‘ziga xos madaniy merosni saqlab qolish maqsadida ko‘plab
san’atkorlar va madaniyatshunoslar o‘tmishdagi tarixiy voqealar va urf-odatlarni
o‘rganishga katta e’tibor berishgan. XX asrning ikkinchi yarmidan XXI asr
boshlarigacha bo‘lgan davrda tasviriy san’atda, xususan, monumental san’at va
grafika sohalarida milliy va an’anaviy elementlar bilan zamonaviy uslublar
13
Habibullayev A. – O‘zbekiston tarixining dolzarb masalalari, O‘zbekiston, 1999 – 192 bet
27

birlashdi. Shuningdek, arxitektura va dizaynda, eski me’moriy yodgorliklarning
qayta tiklanishida tarixiy bilimlarning ahamiyati katta bo‘ldi 14
.
Tarixiy bilimlar jamiyatning ma’naviy ongini shakllantirishda muhim rol
o‘ynaydi. Tarixni o‘rganish orqali jamiyat o‘zining ildizlarini anglab, qadriyatlarini
mustahkamlashga imkon yaratadi. O‘tmishdagi katta xatolarni, g‘alabalar va
mag‘lubiyatlarni tahlil qilish jamiyatga o‘zining axloqiy va ma’naviy yo‘lini
aniqlashda yordam beradi. Masalan, O‘zbekiston tarixida, o‘ziga xos madaniy va
diniy qadriyatlar, shu jumladan, Islom dini ta’sirida, o‘tmishda ilgari surilgan
ijtimoiy me’yorlar, qonunlar va axloqiy prinsiplarga qayta nazar tashlanadi. Bu
qadriyatlar nafaqat milliy madaniyatni shakllantirishda, balki yosh avlodning
axloqiy jihatdan to‘g‘ri tarbiyalanishida ham muhim rol o‘ynaydi. Ma’naviy
o‘zgarishlar va rivojlanishning asosiy omillaridan biri tarixiy bilimlar orqali
xalqlar o‘zining ildizlarini va milliy qadriyatlarini yangilab, ulardan saboq olish
imkoniga ega bo‘ladilar. Tarixiy bilimlar falsafiy va diniy qarashlarning
shakllanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Diniy va falsafiy tafakkurda ko‘plab
qadriyatlar, nazariyalar va kontseptsiyalar tarixiy tajribalar asosida shakllanadi.
Tarixiy tafakkurning natijasi sifatida, o‘tmishda yuzaga kelgan falsafiy oqimlar va
diniy ta’limotlar, ayniqsa, Islom va boshqa dunyoqarashlar, hozirgi zamon
jamiyatining qarashlarini shakllantiradi. O‘zbekiston tarixida, jumladan, IX–XII
asrda yashagan musulmon faylasuflarining, jumladan, Al-Farg‘oniy, Al-Buxoriy,
Al-Biruniy va boshqa allomalarining asarlari jamiyatning falsafiy va diniy
qarashlarini shakllantirishda katta rol o‘ynadi. Ularning fikrlari nafaqat diniy
qarashlar, balki ilm-fan, axloq va ma’naviyat sohalarida ham asosiy yo‘naltiruvchi
kuch bo‘lib qolgan. Bugungi kunda ham bu ulug‘ allomalarining ta’limoti
jamiyatda ijtimoiy va ma’naviy rivojlanishning asosiy qismiga aylangan. Shunday
qilib, tarixiy bilimlar insoniyatning madaniy, falsafiy, diniy va ma’naviy
rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. O‘tmishdagi tajribalar va voqealar hozirgi
kunda jamiyatning qarashlarini shakllantiradi va ularning kelajakka bo‘lgan
yondashuvini belgilaydi. Shunday qilib, tarixni o‘rganish orqali nafaqat milliy
14
Nazarova Gulsara – Tarixiy xotira va ma’naviy meros, Fan va texnologiya, 2020 – 226 bet
28

kimlikni mustahkamlash, balki jamiyatni ijtimoiy, ma’naviy va axloqiy jihatdan
rivojlantirishga katta imkoniyat yaratiladi.
Tarixiy bilimlarning ma'naviy ahamiyati jamiyatning ongini shakllantirishda,
qadriyatlar va axloqiy me'yorlarni belgilashda juda katta rol o'ynaydi. Tarixni
o'rganish orqali jamiyat o'zining o'tganini anglaydi, shu bilan birga, jamiyatning
hozirgi va kelajakdagi yo'nalishini aniqlashda muhim yo'l-yo'riqlarni topadi.
O‘tmishda yuzaga kelgan xatolar va g‘alabalar, o‘rganilgan tajribalar nafaqat
ijtimoiy tizimlarni, balki ijtimoiy ongni ham shakllantiradi. Bu jarayon jamiyatga
qadriyatlar tizimini, axloqiy me'yorlarni va ijtimoiy adolatni qanday rivojlantirish
kerakligini tushunishga yordam beradi 15
.
Masalan, O‘zbekiston tarixining o‘rganilishi, o‘ziga xos milliy qadriyatlarni
saqlash va rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Mustamlakachilik davridan keyin,
milliy istiqlolni qo‘lga kiritganidan so‘ng, O‘zbekiston jamiyati o‘z tarixini,
madaniyatini va qadriyatlarini yangilashga intildi. O‘tmishdagi voqealar, adolatli
jamiyatni qurishga yordam beruvchi xatolar va yutuqlarni tahlil qilish, yosh
avlodga axloqiy saboqlar berishga va ularga milliy kimlikni shakllantirishda yo‘l-
yo‘riq ko‘rsatishga imkon yaratadi. Tarixiy bilimlar o‘tmishdagi madaniy
an’analarga, diniy ta’limotlarga, axloqiy qadriyatlarga qayta nazar tashlash
imkonini beradi. O‘zbekiston tarixidagi diniy va falsafiy ta’limotlar ham
jamiyatning ma’naviy yo‘nalishini belgilashda muhim rol o‘ynadi. Islom dini va
uning ta’limotlari, ayniqsa, o‘rta asrlarda xalqni axloqiy jihatdan rivojlantirishda,
xalqni birlashtirishda katta rol o‘ynagan. Bu qadriyatlar nafaqat diniy jihatdan,
balki jamiyatning axloqiy me'yorlarini shakllantirishda ham zarur bo‘lgan asosiy
omillar sifatida qaraladi. Tarixiy bilimlar jamiyatni ijtimoiy, madaniy va axloqiy
rivojlantirishda zarur bo‘lgan asoslarni taqdim etadi. O‘tmishdagi voqealarni
o‘rganish orqali, jamiyat o‘zining ma’naviy yo‘nalishini aniqlab, axloqiy va
ijtimoiy me'yorlarni rivojlantiradi. Tarixni o‘rganish, o‘tmishdagi xatolardan saboq
olish va milliy qadriyatlarni yangilash imkoniyatini yaratadi. Bu esa jamiyatning
mustahkam ma’naviy asoslarga ega bo‘lishiga yordam beradi.
15
Jo‘rayev Baxodir – O‘zbekiston tarixidan saboqlar, Ma’naviyat, 2015 – 213 bet
29

Tarixiy bilimlar falsafiy va diniy qarashlarning shakllanishida yana ham
ko‘proq ahamiyatga ega, chunki ular jamiyatning asosiy g‘oyalari, qadriyatlari va
ta’limotlarini shakllantirishda asosiysi bo‘lgan tarixiy tajribalarni o‘z ichiga oladi.
Tarixni o‘rganish orqali jamiyat o‘zining mavjud dunyoqarashi va axloqiy
me’yorlarini shakllantiradi, shuningdek, diniy va falsafiy ta’limotlarni ham yangi
shakl va mazmun bilan rivojlantiradi 16
.
Tarixiy bilimlarning diniy qarashlarga ta’siri chuqurdir. Diniy qarashlar,
o‘tmishda insoniyatning ko‘plab madaniyatlarida o‘zining asosiy tushunchalarini
va axloqiy qoidalarini yaratgan. Har bir diniy ta’limot o‘zining tarixiy kontekstida
shakllanib, jamiyatning ahloqiy-axloqiy me’yorlarini belgilab berdi. O‘rta asrlar
Islom falsafasining rivoji, jumladan, Avitsenna (Ibn Sina) va Al-Farobi kabi buyuk
musulmon faylasuflarining asarlari, diniy va falsafiy qarashlarni birlashtirib, o‘sha
davr jamiyatining axloqiy va dunyoqarashiga ta’sir ko‘rsatgan. Misol uchun, Al-
Farobi insonning axloqiy tuzilishi, adolat, yuksak ma’naviyat, dunyo va oxiratdagi
mas’uliyatni tushunishga qaratilgan falsafiy ta’limotlarni yaratgan. Ibn Sinaning
tibbiy va falsafiy asarlari esa insonni ma’naviy va jismoniy jihatdan sog‘lom tutish
uchun zarur bo‘lgan bilimlarni o‘z ichiga olgan.
Falsafa, xususan, insonning hayotdagi o‘rni, maqsadi, axloqi va jamiyatdagi
o‘rni haqida chuqur mulohazalar olib boradi. Tarixiy bilimlar esa bu tafakkur
shakllarini yuzaga keltiradi va rivojlantiradi. O‘zbekistonning tarixiy falsafiy
merosi, xususan, IX–XII asrlardagi musulmon faylasuflarining asarlari orqali,
insoniyat tarixida ko‘plab yangiliklar va axloqiy g‘oyalar paydo bo‘lgan. Bu
davrda yashagan Al-G’azzoli va boshqa musulmon faylasuflar insonning axloqiy
kamoloti va dinni dunyoviy bilimlar bilan uyg‘unlashtirish masalalariga e’tibor
qaratganlar. Al-Farobiyning "Falsafaning maqsadi" va "Aqliy faoliyat" kabi
asarlari insonning intellektual va ma’naviy kamolotini, adolatni, hurmatni va
tinchlikni tarbiyalashni ta’kidlagan. Bu falsafiy ta’limotlar jamiyatni taraqqiyotga
yo‘naltirishda muhim omil bo‘lgan 17
.
16
Salimov Otabek – Tarixga yangicha qarash, Fan, 2003 – 180 bet
17
Toshpulatov Sirojiddin – Falsafa asoslari, O‘zbekiston, 2007 – 268 bet
30

Tarixni o‘rganish orqali yangi falsafiy qarashlar shakllanadi, bu esa
jamiyatda yangi fikrlar va o‘zgartirishlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Tarixiy
bilimlar xalqning falsafiy dunyoqarashini kuchaytiradi va modernizatsiya
jarayonlariga turtki beradi. Tarixiy tajribalardan saboq olish, ijtimoiy, siyosiy va
madaniy o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan ilmlar va
tushunchalarni taqdim etadi. Bu, o‘z navbatida, diniy va falsafiy qarashlarni
rivojlantirishga yordam beradi. Misol uchun, O‘zbekiston tarixida Islomning rivoji
bilan bog‘liq ko‘plab falsafiy qarashlar yuzaga kelgan. Tarixiy bilimlar orqali,
O‘zbekistonning diniy merosi va falsafiy g‘oyalari yangilanib, zamonaviy
dunyoqarash bilan uyg‘unlashtiriladi. Bunda tarixiy bilimlar va diniy falsafiy
ta’limotlar o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik mavjud, bu esa milliy va diniy kimlikni
rivojlantirishda yordam beradi.
2.3. Tarixiy bilimlarning kelajak rivoji va taraqqiyotdagi o‘rni
Tarixiy bilimlar zamonaviy jamiyat hayotida chuqur ahamiyatga ega bo‘lib,
u siyosiy, ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy jarayonlarni anglash hamda to‘g‘ri
yo‘naltirishda hal qiluvchi omil sifatida namoyon bo‘ladi. Bugungi kunda tarix
faqat o‘tmishni eslash vositasi emas, balki zamonaviy muammolarga yechim
topishda, jamiyatni barqaror rivojlantirishda, fuqarolik ongini shakllantirishda va
xalqni birlashtirishda faol ishlatilmoqda. Tarixiy saboqlarga tayanish orqali
jamiyatlar siyosiy va ijtimoiy xatolarni takrorlamaslikka, millatlararo totuvlikni
mustahkamlashga va adolatli yo‘l tutishga harakat qilmoqda. Tarix siyosiy
barqarorlikni ta’minlashda muhim vositadir. O‘tmishda sodir bo‘lgan siyosiy
inqirozlar, islohotlar va ularning oqibatlarini tahlil qilish orqali bugungi rahbarlar
va siyosatchilar uzoq muddatli, barqaror strategiyalar ishlab chiqishga muvaffaq
bo‘lishmoqda. Bu esa davlatni kuchaytiradi, qonun ustuvorligini ta’minlaydi va
fuqarolarning davlat boshqaruviga bo‘lgan ishonchini oshiradi.
Tarixiy bilimlar ijtimoiy uyg‘unlikni ta’minlashda ham beqiyos ahamiyatga
ega. Har bir xalq o‘z tarixiy ildizlarini anglash orqali birlashadi, o‘zligini saqlaydi
va boshqalar bilan munosabatda adolatli asosda harakat qiladi. O‘zbekiston
31

tajribasida tarixiy merosni, jumladan, buyuk ajdodlarimiz hayoti va faoliyatini
chuqur o‘rganish orqali jamiyatda fuqarolik birdamligi va ijtimoiy jipslik
kuchaymoqda. Masalan, Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi yoki Alisher Navoiy
kabi shaxslar tarixiy xotiraning markazida turib, o‘zbek xalqi uchun birlashuv
timsoliga aylangan. Tarixiy bilimlar yosh avlodni milliy g‘urur, vatanparvarlik va
ma’naviy qadriyatlarga sodiqlik ruhida tarbiyalashda bevosita vosita bo‘lmoqda.
Tarixiy shaxslar va muhim voqealar – mustaqillik harakatlari, ilm-fan va
madaniyatda erishilgan yutuqlar – yoshlar ongida o‘zlikni anglash, o‘z xalqiga va
madaniyatiga nisbatan hurmat tuyg‘usini mustahkamlashga xizmat qiladi. Bu esa
jamiyatni yanada sog‘lom, barqaror va ma’naviy jihatdan boy qiladi. Natijada,
tarixiy bilimlar zamonaviy jamiyat hayotining barcha jabhalariga chuqur singib,
har bir qaror, har bir islohot, har bir ijtimoiy harakat tarixiy tajribaga tayangan
holda amalga oshirilmoqda. Bu esa tarixni doimiy ravishda o‘rganish, uni
yoshlarga chuqur yetkazish va hayotga tatbiq etish zarurligini ko‘rsatadi. Tarixni
tushunish – bu faqat o‘tmishni anglash emas, balki kelajakka yo‘l topish
demakdir 18
.
Tarixni o‘rganish kelajakda jamiyat uchun nafaqat o‘tmishni eslab qolish
vositasi, balki barqaror, ongli va innovatsion rivojlanishning muhim
yo‘nalishlaridan biriga aylanadi. Chunki insoniyat taraqqiyot sur’atlari oshgani sari
qarorlar tezroq va chuqurroq tahlil asosida qabul qilinishi lozim bo‘ladi. Tarix – bu
tajriba maktabi bo‘lib, kelajakdagi har bir harakat va strategik qaror uchun yo‘l
ko‘rsatadi. Tahliliy tafakkurni rivojlantirish nuqtai nazaridan, tarixiy bilimlar inson
ongida sabab-natija aloqalarini anglash, voqealarni bir-biri bilan bog‘lash,
muammolarning tub mohiyatini tushunish malakalarini shakllantiradi. Bu ayniqsa,
siyosatchilar, olimlar va pedagoglar uchun muhim. Tarixni o‘rganish orqali
insonlar faqat voqealarni emas, balki ularning ortidagi ijtimoiy, iqtisodiy va
madaniy sabablarni ham tushunishga o‘rganadi. Bu esa kelajakda yuzaga keladigan
yangi muammolarni tezroq anglash va ularga puxta tayyorgarlik ko‘rishga yordam
beradi.
18
Boboxonov O‘tkir – O‘zbekistonning siyosiy tarixi, O‘zbekiston, 2012 – 264 bet
32

Innovatsiyalar va texnologik taraqqiyot bilan bog‘liq jihatda, tarixiy tajriba
muhim ilhom manbaidir. Masalan, qadimgi olimlarning ilmiy qarashlari – Ibn
Sino, Beruniy, Ulug‘bek kabi mutafakkirlarning ishlari hozirgi ilm-fanning
rivojlanishiga asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Tarixni o‘rganish orqali zamonaviy
texnologlar o‘tmishda qanday ilmiy yechimlar qo‘llanilganini, qaysi metodlar
muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz bo‘lganini ko‘rib, yangicha yondashuvlar
ishlab chiqishlari mumkin. Bundan tashqari, tarixiy arxivlar, qadimgi kartalar,
arxitektura namunalarini raqamlashtirish va sun’iy intellekt asosida tahlil qilish
bugungi innovatsion ishlanmalarga xizmat qilmoqda. Kelajakdagi barqarorlik
nuqtai nazaridan, tarixiy yondashuvlar zamonaviy global muammolarni hal
qilishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, iqlim o‘zgarishi, suv tanqisligi, ekologik
muvozanatsizlik, migratsiya, demografik o‘sish kabi dolzarb muammolar tarixda
ham turli ko‘rinishlarda yuzaga kelgan. O‘sha davrlardagi yondashuvlarni,
muvaffaqiyatli tajribalarni tahlil qilish orqali hozirgi davr uchun samarali
strategiyalar ishlab chiqish mumkin. Tarixdan saboq olgan jamiyatlar konfliktlarni
oldindan sezadi, ularni oldini olishga qaratilgan choralarni o‘z vaqtida ko‘radi.
Tarixni o‘rganish kelajak jamiyati uchun tafakkur, barqarorlik, texnologik va
ijtimoiy uyg‘unlikni ta’minlashda bevosita vositaga aylanadi. Bu nafaqat insoniyat
madaniyatining asosi, balki taraqqiyotning strategik asbobi sifatida e’tirof etiladi.
Shu bois tarix faqat o‘tmishga qarash emas, balki kelajak sari yo‘l ochishdir.
Tarixiy bilimlarning inson resurslari va global rivojlanishdagi ta’siri chuqur
va ko‘p qirrali bo‘lib, u jamiyatning intellektual, axloqiy va madaniy salohiyatini
oshirishda, shuningdek, xalqaro darajadagi hamkorlik va barqaror taraqqiyotni
ta’minlashda asosiy omillardan biri sifatida e’tirof etiladi. Tarixiy shaxslar hayoti
va ularning amaliy faoliyati insonlarga ulkan ibrat manbaidir. Buyuk allomalar –
Al-Xorazmiy, Ibn Sino, Ulug‘bek, Beruniy kabi siymolar ilmga, halollikka,
ezgulik va sabr-bardoshga da’vat etadi. Ularning hayot yo‘li nafaqat ilmiy faoliyat
uchun, balki insoniy fazilatlar uchun ham namunadir. Bu yosh avlodni to‘g‘ri
hayotiy pozitsiya egallashga, ma’naviy yetuklikka, ijtimoiy mas’uliyatni anglashga
33

undaydi. Tarixiy jarayonlarda shakllangan kasb-hunarlar, hunarmandchilik
an’analari va sanoat markazlari bugungi kasbiy yo‘nalishlarda katta o‘ringa ega.
Masalan, qadimda Samarqandda rivojlangan ipakchilik, Buxoroda to‘qimachilik,
Xivada kulolchilik bugungi kunda ham milliy iqtisodiyotning muhim
tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Tarixiy tajriba asosida hududiy kasbga yo‘naltirish
orqali inson resurslaridan samarali foydalanish, iqtisodiy barqarorlikka erishish
mumkin. Dunyo xalqlari tarixiy taraqqiyotida o‘zaro ta’sirlar muhim o‘rin
egallagan. O‘zaro savdo yo‘llari, ilm-fan almashinuvi, diniy va falsafiy ta’sirlar
orqali millatlar bir-biriga yaqinlashgan. Tarixiy bilimlar bu jarayonlarni yoritib,
zamonaviy diplomatiya, xalqaro siyosat va iqtisodiy hamkorlikni yanada
chuqurroq tushunishga yordam beradi. Jumladan, Buyuk Ipak yo‘lining
o‘rganilishi bugungi global logistika va iqtisodiy integratsiya loyihalariga asos
yaratadi 19
.
Tarixda yuksak liderlik fazilatlarini namoyon etgan shaxslar – Amir Temur,
Jaloliddin Manguberdi, Bobur kabi arboblar o‘zining strategik fikrlash, xalqqa
xizmat qilish va jasorat namunasi bilan zamonaviy boshqaruvchilar uchun o‘rnak
bo‘la oladi. Ularning faoliyati asosida zamonaviy menejment, boshqaruv va
ijtimoiy muvozanatni saqlashda qo‘llaniladigan qadriyatlar tarbiyalanadi. Tarixni
tahlil qilish, yangiliklarga nisbatan o‘tmishdagi munosabatlarni solishtirish orqali
inson tafakkurida yangicha qarashlar paydo bo‘ladi. Tarixda ilm-fan va
texnikadagi inqilobiy o‘zgarishlar (masalan, Movarounnahrda astronomiya va
matematikaning rivoji) bugungi kunda raqamli texnologiyalar va sun’iy intellekt
sohasida ilhom manbaiga aylanmoqda. Tarixiy bilimlar inson resurslarini
rivojlantirishda ma’naviy, intellektual, kasbiy va global miqyosdagi salohiyatni
shakllantiruvchi kuchli vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bu esa nafaqat shaxsiy
rivojlanish, balki butun jamiyat va insoniyat taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi 20
.
19
Hakimov Abdulaziz – Tarixiy ong va zamonaviy tafakkur, Fan va texnologiya, 2018 – 233 bet
20
Matyoqubov Jamshid – Tarixiy xotira – millat ruhi, Ma’naviyat, 2017 – 190 bet
34

XULOSA
Tarixiy bilimlar – bu insoniyat tajribasining eng muhim manbalaridan biri
bo‘lib, har bir xalqning o‘zligini anglash, milliy g‘ururni shakllantirish, jahon
madaniyatida o‘z o‘rnini belgilash, ma’naviy taraqqiyotni ta’minlash va istiqbol
sari harakatlanishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Har qanday jamiyat tarix
orqali o‘zining ildizlarini biladi, o‘zgarishlar mohiyatini tushunadi va kelajakda
qanday yo‘ldan borishini belgilab oladi. Tarix – bu o‘tmishdagi hodisa va
jarayonlarning oddiy tasviri emas, balki u ijtimoiy ongni shakllantiruvchi, ijtimoiy
qadriyatlar va axloqiy me’yorlar tizimini mustahkamlovchi, siyosiy va iqtisodiy
qarorlar qabul qilishda asos bo‘ladigan ilmiy-tahliliy asosdir. Tarixiy bilimlar har
bir shaxsda tarixiy xotira, vatanparvarlik, ijtimoiy mas’uliyat, odilona fikrlash va
tanqidiy yondashuvni tarbiyalaydi. Shu tariqa, tarix yoshlarda sog‘lom
dunyoqarashni shakllantirib, ularni o‘tmishdan saboq olishga, jamiyatdagi
vazifasini anglashga, faollik va ongli hayot kechirishga undaydi. O‘zbekiston
tarixidagi buyuk siymolar – Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Amir Temur,
35

Ulug‘bek kabi shaxslar misolida yurt taraqqiyoti, ilm-fan, san’at va davlat
boshqaruvidagi yutuqlar yoshlar uchun ibrat maktabi bo‘lib xizmat qiladi.
Tarixiy bilimlar bugungi globallashgan dunyoda millatlararo totuvlikni
ta’minlash, madaniyatlararo muloqotni yo‘lga qo‘yish, turli sivilizatsiyalar
o‘rtasida o‘zaro tushunishni mustahkamlashga xizmat qilmoqda. Bu jarayonda
tarix – umumiy madaniy meros sifatida insoniyatni birlashtiruvchi kuchga
aylanadi. Ayniqsa, xalqaro miqyosda tarixiy adolatni tiklash, mustamlakachilik
oqibatlarini bartaraf etish, xalqlar xotirasini hurmat qilish bugungi kunning dolzarb
vazifalaridandir. Shuningdek, tarix iqlim o‘zgarishi, urushlar, migratsiya, iqtisodiy
inqirozlar kabi global muammolarning ildizlarini ochib beradi va ularga nisbatan
ongli, tizimli yondashuvni shakllantiradi. Tarixiy bilimlar inson resurslarini
shakllantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Tarixdan ilhomlangan yoshlar o‘z
kasbini tanlashda ijtimoiy foydali yo‘nalishlarga intiladi, milliy qadriyatlarga
asoslangan kasbiy mahoratni egallaydi, o‘z jamiyatiga mas’uliyat bilan
yondashadi. Tarixiy tajribalar orqali insoniyat ilm-fan, texnologiya, siyosat va
diplomatiya sohalarida to‘g‘ri yo‘lni tanlab, takrorlanayotgan xatolardan xabardor
bo‘lish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa jamiyatni barqaror, adolatli va ma’naviy
yuksak tizim sifatida rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, tarixiy bilimlar o‘tmishni anglash, bugunni to‘g‘ri
tushunish va kelajakka nurli yo‘l ochishda ajralmas vosita hisoblanadi. Ular
jamiyatni ongli va mas’uliyatli rivojlanishga olib boradi, inson qalbida haqiqat va
adolatga intilish ruhini uyg‘otadi, kelajak avlodga esa mustahkam poydevor
yaratadi. Shu bois, tarixni chuqur o‘rganish nafaqat ilmiy ehtiyoj, balki jamiyat
barqarorligi va taraqqiyotining zarur shartidir. Tarixsiz kelajakni tasavvur qilib
bo‘lmaydi – chunki har bir taraqqiyot ildizida o‘tmish yotadi.
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Karimov Islom Abdug‘aniyevich – Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch ,
Ma’naviyat, 2008 – 176 bet
2. Karimov Islom Abdug‘aniyevich – Tarix saboqlari , O‘zbekiston, 1996 –
207 bet
3. Alizoda Shoislom – O‘zbek xalqi tarixi , Fan, 2000 – 384 bet
4. Raximov Raxmatilla – Tarix falsafasi , O‘zbekiston, 2014 – 224 bet
5. Toshpulatov Sirojiddin – Falsafa asoslari , O‘zbekiston, 2007 – 268 bet
6. Xasanov Naimjon – Tarixshunoslik asoslari , Fan va texnologiya, 2012 –
240 bet
7. Berdikulov Yoqubjon – O‘zbek xalqi tarixi , O‘zbekiston, 2016 – 356 bet
8. Nazarov Mahmud – Madaniyatshunoslik asoslari , O‘zbekiston, 2011 –
244 bet
9. Norqulov Sobir – Milliy g‘oya: asosiy tushuncha va tamoyillar ,
Ma’naviyat, 2005 – 176 bet
37

10. Muminov Niyoz – O‘zbek falsafasi tarixi , Fan, 1974 – 288 bet
11. Mallaev Nuriddin – Adabiyot va tarixiy ong , Fan, 1983 – 310 bet
12. Quronov Dilorom – Ma’naviyat va milliy taraqqiyot , Ma’naviyat, 2006 –
196 bet
13. Karimov Ahror – Inson va jamiyat: tarixiy tafakkur evolyutsiyasi ,
O‘zbekiston, 2017 – 251 bet
14. G‘afurov B.G‘. – O‘zbekiston tarixi (I qism) , O‘zbekiston, 2002 – 212
bet
15. Rasulov Murod – Ijtimoiy taraqqiyot va tarixiy jarayon , Fan, 2009 – 230
bet
16. Xudoyberganov Tursun – Tarixshunoslik nazariyasi va amaliyoti ,
O‘zbekiston, 2010 – 274 bet
17. Asqarov Ahmad – O‘zbek xalqi tarixi: qadimgi davrlar , Fan, 1995 – 320
bet
18. Allamurodov B. – Tarix va falsafa uyg‘unligi , O‘zbekiston, 2019 – 198
bet
19. Abduvaliyev Zokir – Milliy g‘oya va tarixiy meros , Ma’naviyat, 2004 –
212 bet
20. Muminov Niyoz – Sharq allomalari falsafasi , Fan, 1976 – 278 bet
21. Ergashov Abdujabbor – Falsafa va tarixiy tafakkur , O‘zbekiston, 2013 –
236 bet
22. Habibullayev A. – O‘zbekiston tarixining dolzarb masalalari ,
O‘zbekiston, 1999 – 192 bet
23. Nazarova Gulsara – Tarixiy xotira va ma’naviy meros , Fan va
texnologiya, 2020 – 226 bet
24. Jo‘rayev Baxodir – O‘zbekiston tarixidan saboqlar , Ma’naviyat, 2015 –
213 bet
25. Sayfullayev Kamoliddin – Jamiyat va tarixiy taraqqiyot , O‘zbekiston,
2008 – 199 bet
38

26. Sharopov Fozil – Ijtimoiy ong va tarixiy tafakkur , O‘zbekiston, 2006 –
247 bet
27. Salimov Otabek – Tarixga yangicha qarash , Fan, 2003 – 180 bet
28. Boboxonov O‘tkir – O‘zbekistonning siyosiy tarixi , O‘zbekiston, 2012 –
264 bet
29. Hakimov Abdulaziz – Tarixiy ong va zamonaviy tafakkur , Fan va
texnologiya, 2018 – 233 bet
30. Matyoqubov Jamshid – Tarixiy xotira – millat ruhi , Ma’naviyat, 2017 –
190 bet
39

Sotib olish