O’yinda bolalarni aqliy tarbiyasi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	100000UZS
Hajmi	310.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Sentyabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

20 Sotish

O’yinda bolalarni aqliy tarbiyasi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT VILOYATI PEDAGOGIKA VA IQTISODIYOT KASB-HUNAR
KOLLEJI
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyachisi yo’nalishi
____________________________ning
”O’YINDA BOLALARNI AQLIY TARBIYASI”
mavzusidagi
DIPLOM ISHI
O’qituvchi: Tojiboyeva D
1

MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………..………....3
I BOB. MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALAR AQLIY
TARBIYA
1.1.Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar aqliy tarbiyasiga qo’yiladigan
talablar…………………………………………………………………...……………14
1.2.Aqliy tarbiya va ta’lim tushunchasining mazmuni va ahamiyati……...………… 35
II.BOB SHARQ VA G’ARB MUTAFAKKIRLARINING QARASHLARIDA
AQLIY TARBIYANING IFODALANISHI
2.1. Markaziy Osiyoda ibtidoiy jamoa davridagi bola tarbiyasi...................................48
2.2.Imom Ismoil al-Buxoriy, Forobiy, B е runiy, Ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, Navoiy va
boshqa mutafakkirlarning axloqiy-ma'rifiy m е rosi.......................................................53
XULOSA......................................................................................................................73
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR....................................................................78
2

KIRISH
Mustaqillik sharofati bilan “Ta’lim to’g’risida” Qonun “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”ni hayotga tatbiq etish jarayonida
maktabgacha ta’lim tarbiya sohasida ham tuyu islohatlar amalga
oshirilmoqda. Farzandlarimiz sog’ –salomat bo’lib yetishlari uchun har
tomonlanma bekomu ko’st yaslilar, bog’chalarda tarbiyalanishlari, xorijiy
tillarni o’rganishlari kompyuterlar bilan ishlash uchun sharoitlar yaratildi.
Mutafakkirimiz ta’kidlaganidek “Yoshlikda olgan bilim toshga o’yilgan
naqshdir” zero tarbiya ishi qancha erta boshlasak uning ijobiy mevasi
shuncha erta ko’zga tashlanadi. Shuning uchun tarbiyachi pedagoglarning
vazifasi yosh avlodni aqlan yetuk, jismonan sog’lom, ahloqan pok
mehnatsevar qilib, estetik barkamol qilib tarbiyalashdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’limini takomilashtirishda milliy o’quv
–usulbiy qo’llanmalar yaratishni eng muhim vazifalardan biridir.
Zero, maktabgacha ta’lim muassasasida birinchi bor o’quv – uslubiy
majmui yuzaga keldi. Uning tarkibiga tayanch dasturi, o’quv qo’llanma
“Bolangiz maktabga tayyormi? Nomli kitob kirgan, ushbu tayanch dasturi
amalda qo’llanilib, respublikamizda qator ijobiy tajribalar turlandi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim tarbiyasiga qo’yilgan davlat
talablarini amalga oshirishda erkin fikrlashga, fikr va mulohazalarni to’liq
va ravon ifodalashga o’rgatishga yangipedagogik texnologiyani, mujassam
mashg’ulotlarni viktorina, sayohat, quvnoq musobaqalar va test –
mashg’ulotlarining ahamiyati o’ziga hosdir.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida “Bolajon” tayanch dasturini amalga
oshirishda davlat talablarini to’laligicha amalga oshirishda yangi pedagogik
texnologiyalarni o’rni beqiyosdir.
Har qanday tarbiya asosan bolalarning murg’aklik davridan
maktabgacha yoshdan boshlanadi. Ta’lim –tarbiyaning maqsadi ham ularni
amaliy faoliyatga tarbiyalashdan iborat.
3

Bunda asosan maktabgacha ta’lim muassasasi hamda oilaning
faolityaini uyg’unlikda olib borish halqimiz ta’kidlagandek “Bir bolaga yetti
mahalla ota –ona” iborasidek mahalla, qo’ni – qo’shnilar yordamida
bolani yetuk barkamol inson qilib tarbiyalashga o’zining beminnat
xizmatini qo’shish lozim. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda
shakllangan dastlabki mafkuraviy ong, his –tuyg’u va ahloq butun bolalik
faoliyatida o’zaro, hamda kattalar bilan bo’ladigan munosabatda u yoki bu
tarzda namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham bolalikning ilk yoshidan
boshlab mafkuraviy tushunchalarni singdirishda maktabgacha ta’lim
yoshidagi bolalarning yoshi yashash muhiti, shaxsiy xususiyatlari va
ruhiy holatlari ham ular faoliyat, ya’ni o’yin, mehnat va turli
mashg’ulotlar hisobga olinadi.
Bu bosqichda tarbiya aniq maqsadga yo’naltirilgan bo’lib, bolalarning
ijobiy ruhiy kechinmalari his –tuyg’ularni uyg’unlashtirish asosida
insonparvarlik, mehr –sohavot, o’zaro yordam o’z faoliyatinimustaqil
ravishda idrok etish kattalar topshirig’ini bajarish, jamoa manfaati bilan o’z
manafaatini uyg’un qo’yish kabi his –tuyg’ularni tarkib toptirish hisobiga
olinadi. Bolalarga jamiyatda o’zlarini namunali tutishlari o’zga kishilarga
samimiy munosabatda bo’lish kerakligi o’rgatiladi.
Bolalar tarbiyasida tarihiy, an’anaviy aqliy qoidalar, muomila
madaniyati non va suvga extiyotkorona munosabatda bo’lib kerakligi
o’rgatiladi. Bolalar tarbiyasida tarkibiy an’anaviy aqliy qoidalar, muomala
madaniyati milliy xususiyatlar inobatga olinib ularning butun hayoti kattalar
g’amxo’rligi nazorati asosida tashkil etiladi.
Ular katta yoshlarni hurmat qilish kichiklarga izzatda bo’lish,
atrofdagi kishilarga xayrxohlik bilan munosabatda bo’lish kabi aqliy
sifatlarni shakllantirish uchun barcha sharoitlarni yaratish muhum. Bolalarni
milliy mafkura ruhida tarbiyalashda aqliy his – tuyg’ular, tasavvurlar hatti
–harakatlar, xulq madaniyati salbiy jihatlarni barhamtoptirish g’oyaviy va
tarbiyaviy ishning maqsadiga ko’ra tashkil etish uni, hayot va zamon
talabi bilan bog’lab olib borish, buyuk mutafakkirlarimiz meroslaridan
4

unumli foydalanish yaxshi samara beradi. Bunda Temur, Ibn Sino,
Beruniy, Al Buxoriy, Farobiy, Mirzo Ulug’bek, A.Navoiy kabi
allomalarning jahonshumul ahamiyatga ega bo’lgan ishlari haqida hikoyalar,
suhbotlar, she’rlar, rasmlar kinofilmlar orqali singdirib boriladi. O’rta Osiyo
qadimdan ma’naviy –aqliy tarbiyaning o’chog’i hisoblanadi. Bolalarni odob
–ahloqli halol pok, or –nomusli qilibtarbiyalash halqimizning milliy
qadriyatlari tarbiyaga kiradi. Inosnni odob –ahloqiga qarab
munosabatda bo’lish halqimizga xos xususiyatdir. Bolalar bog’chasida
aqliy tarbiya berish har –xil vositalar yordamida amalga oshiriladi.
Aqliy tarbiya – bu aqlni rivojlantirish maqsadida yoshlarga muntazam va
maqsadga muvofiq pedagogik ta`sir ko’rsatish. U yosh avlodning insoniyat to’plagan
bilimlar, malaka va ko’nikmalarda, qoidalarda o’z ifodasini topgan ijtimoiy-tarixiy
tajribani egallashning rejali jarayoni sifatida ro’y beradi.
Bu ta`sir kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning aqliy rivojlanishini
ta`minlovchi xilma-xil vositalar, metodlar, sharoitlar yaratishni o’z ichiga oladi.
Odamning aqli, uning aqliy rivojlanishi, bilimlar hajmi, xususiyati va mazmunida
namoyon bo’ladi. Ular aqliy faoliyatning jo’shqinligida, mustaqil ijodiy bilishga
intilishda o’z ifodasini topadi.
Aqliy faoliyat diqqatning har doir ma`lum maqsadga qaratilgan bo’lishini talab
etadi. Kishining aqli uning asosiy faoliyatida erishgan muvaffaqiyati xususiyati bilan
belgilanadi.
Aqliy tarbiyasi etuk, o’tkir zehnli, zukko va zakovatli insonlarni xalqimiz
donishmand kishilar deb ataydilar. Donishmandlik – bu donolik. Donolik insonning
eng buyuk va olijanob fazilatidir. Donolik shunday bir noyob ne`matdirki, u har kimga
ham nasib etavermaydi. SHuning uchun bo’lsa kerak, xalq donoligida «Aql toji
oltindan, oltin har kimda ham bo’lmas», - deyiladi.
Insoniyat paydo bo’lgandan beri odamlar orasida etishib chiqqan barcha olimu
fozillar, shoiru-yozuvchilarning barchasi mukammal ilm egallash orqali o’z davrining
e`tiborli kishilari darajasiga ko’tarilganlar.
Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Ali Ibn Sino, Mahmud Qoshg’ariy,
Alisher Navoiy, Abdulla Avloniy va boshqalar, g’arb olimlaridan YAn Amos
5

Komenskiy, K.D.Ushinskiy, J.J.Russo va boshqalar mukammal ilm egallash orqali
fanning barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar yaratganlar.
Tarixan ta`lim-tarbiya maxsus inson faoliyati sifatida shakllanib borish
barobarida, ta`lim-tarbiya yakunida tarbiyalanuvchining sifatlari, yani ta`limiy
maqsadlar ham aniqlanib bordi.
Xitoyning Samarqanddagi elchisi Vey Tszining hisobotlarida: «Samarqand
aholisi mohir savdogarlardir. O’g’il bola besh yoshga to’lar ekan, unga savod o’rgata
boshlaydilar», - deb qayd qilingan.
Zardushtlik dinining muqaddas kitobi «Avesto»da ham ta`lim-tarbiya
masalalariga katta ahamiyat berilgan. Unda «Tarbiya hayotning eng muhim tirgagi,
tayanchi bo’lib hisoblanishi lozim. Har bir yoshni shunday tarbiyalash lozimki, u
avvalo yaxshi o’qishni keyin esa yozishni o’rganishi bilan eng yuksak pog’onaga
ko’tarilsin» deyilgan.
Farobiy ta`lim-tarbiyaga bag’ishlangan asarlarida inson takomilida ta`lim-
tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e`tibor berish zarurligi, ta`lim-tarbiya usul va
uslublari haqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt saodatga erishuv
to’g’risida», «Aql ma`nolari to’g’risida», «Ilmlarning kelib chiqishi» kabi maorifiy
asarlarida olimning ijtimoiy tarbiyaviy qarashlari o’z ifodasini topgan.
Farobiy ta`limning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu
jamiyat uchun xizmat qiladigan etuk insonni etishtirishdan iborat deb biladi.
Beruniyning bilimlarni egallash yo’llari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham
dolzarbdir. O’quvchilarga bilim berishda ularni zeriktirmaslik; uzviylik, izchillik,
yangi mavzularni qiziqarli, asosan ko’rgazmali bayon etish va hokazolarga e`tibor
berish kerakligini uqtiradi. Olim bilim oluvchilarga qalbni yomon o’zi sezishi mumkin
bo’lmagan holatlardan, behuda raqobatdan, shon-shuhratdan saqlanish zarurligini
aytdi. Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini ta`kidlaydi. Bu irsiyat, muhit,
tarbiyadir.
Ibn Sino insonlarni kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan bilim
egallashga da`vat etadi. Bilimsiz kishilar johil bo’ladi, ular haqiqatni bila olmaydilar,
ular etuk bo’lmagan kishilar deydi. Ibn Sino bilim olishda bolalarni maktabda o’qitish
zarur deb biladi. U ta`limda quyidagi talablarga rioya etish zarurligini ta`kidlaydi:
bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilmaslik, ta`limda engildan og’iriga
6

borish orqali bilim berish, olib boriladigan mashqlar bolaning yoshiga mos bo’lishi,
o’qitishda jamoa bo’lib o’qitishga e`tibor berish, ta`lim berishda bolani qiziqishini va
qobiliyatini hisobga olish, o’qitishni jismoniy mashqlar bilan birga olib borish.
Abu Ali Ibn Sino aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab chiqqan.
Mushoxada bilan idrok etishning birinchi bosqichi aqliy kategoriyalarini
tushuntirishdir. Ikkinchi bosqich. Ikki xil fikrni idrok etish. Uchinchi bosqich.
O’zlashtirilgan bilim, fikrlarni idrok etish bilan erishiladi. SHunda u haqiqiy aql
deyiladi.
Olim aqlni 3 boskichga bo’lar ekan, birinchi bosqichda yodlay oladigan, lekin
xali harflarni ham, yozishni ham bilmaydigan bolalarni nazarda tutgan.
Ikkinchi bosqichda tayoqchalarni chiza boshlagan, qalamdan foydalanishni
o’rganayotgan bolalarning aqli tasavvur kilinadi.
Uchinchi bosqichda inson aql shakllarini va ularga muvofiq hissiy obrazlarni
egallagan bo’ladi.
Ibn Sino aql deganda insoning tug’ma iste`dodini, bilish jarayonida
shakllanadigan fikrlash qobiliyatini tushunadi.
Aqlni ikki xil kategoriyalarga bo’ladi.
1. Nazariy aql – borliqdagi umumiy narsalarni idrok etishdir.
2. Amaliy aql – buyumlarni tanlashda turtki sifatida ko’rinadigan
qobiliyatlardan.
O’z davrining yirik ma`rifatchilaridan hisoblangan Abdulla Avloniy ham
yoshlarni ilmli bo’lishga chakiradi. U aql va ilmni ulug’laydi hamda «Aql insonning
piri komili, murshidi yagonasidir. Ruh ishlovchi, aql boshlovchidir» deb yozadi.
Muallif o’z fikrini aniqrok va ravshanroq anglashi uchun shunday deb aytadi.
«Hayvonlar o’zlariga bo’laklar tarafidan qiladurg’on zulm va jabrlarni shox, tish,
tirnoqlari ila qaytarurlar. Lekin inson aql idroki soyasida o’ziga keladurg’on zarar va
zulmlardan saqlanur. Er yuzidagi hayvonlarni asir qilib, bo’ynidan bog’lab iplari
uchini qo’llariga bergan insonlarning aqlidir».
Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarga ta`lim berish g’oyasi birinchi bo’lib chet
el pedagogikasida chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592-1670) tomonidan
yaratilgan. U ona rahbarligida 6 yoshgacha bo’lgan bolalarga ta`lim-tarbiya berish
mumkinligini ko’rsatib berdi. Shu davrda bolani yoshini e`tiborga olgan holda kishi
7

o’rganishi lozim bulgan hamma narsaga o’rganish lozim deydi. Demak, maktabgacha
yoshdagi bolalarga ya`ni biz ta`lim-tarbiya beradigan bolalarga har tomonlama bilim,
ko’nikma va malakalarni singdirishimiz mumkin. U 19 bo’limdan iborat maktabgacha
ta`lim dasturini tuzdi. YA.A.Komenskiy «Onalar maktabi» kitobida kichik bolalarni
ta`lim-tarbiyasiga, o’qish metodikasiga katta e`tibor bergan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolani faol fikrlash faoliyatini
rivojlantirishga kattalarning ma`lum maqsad bilan ta`sir etishidir. U bolalarga tevarak-
atrofdagi olam haqida bilimlar berishni, ularni sistemalashtirishni, bolalarda bilishga
qiziqish uyg’otishni, aqliy malaka ko’nikmalarini tarkib toptirishni, bilish
qobiliyatlarini rivojlantirishni o’z ichiga oladi.
Bolalarni 6-7 yoshdan boshlab maktabda o’qishga o’tishi munosabati bilan ularni,
maktab ta`limiga tayyorlash uchun aqliy rivojlanish etarli darajada bo’lishini
ta`minlash tarbiyachilarning javobgarligini yanada oshiradi.
Aqliy kamolot – bu yoshning o’sib tajribaning boyib borishi munosabati bilan
tarbiyaviy ishlar ta`sirida bolaning aqliy faoliyatida ro’y beradigan miqdor va sifat
o’zgarishlarining majmuasidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarda bilim tez sur`atlar
bilan boyib boradi, nutq shakllanadi, bilish jarayonlari takomillashadi. Xullas, bola
eng oddiy aqliy faoliyat usullarini egallab boradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning
aqliy rivojlanishini ta`minlash ularni kelajakdagi butun faoliyati uchun katta
ahamiyatga ega. Bola ijtimoiy muhit ta`sirida aqliy tomondan rivojlanib boradi.
Atrofdagi kishilar bilan muomala kilish jarayonida u tilni va u bilan tarkib topgan
tushunchalar sistemasini o’zlashtiradi. Natijada maktabgacha ta`lim yoshdagi bola
tilini shunchalik egallab oladiki, unda muomala vositasi sifatida erkin foydalanadigan
bo’lib qoladi.
Aqliy rivojlanish fikrning tengligida vokealarni har xil bog’lanishlarida,
munosabatlarda ko’ra bilish, umumiylashtirish qobiliyatida namoyon bo’ladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy rivojlanishi dastlab muomalada bo’lish,
narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida keyin esa o’quv mehnat, samarali
faoliyatlar jarayonida (rasm chizish, loy) amalga oshirib boriladi. Hozirgi zamon
pedagogika fani bilimlar sistemasini uzlashtirib olish, ularni jamg’arish, ijodiy
tafakkurni rivojlantirish hamda yangi bilimlar hosil kilish uchun zarur bo’lgan bilish
8

faoliyati usullarini egallab olish avliy rivojlanishning asosiy ko’rsatkichlari deb
hisoblanadi.
Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab
belgilanadi.
Pedagogika-psixologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali xal etishda
birinchidan bolaning imkoniyatlaridan to’g’ri foydalanish, ikkinchidan bola
organizmining umumiy charchashiga sabab bo’lishi mumkin bo’lgan ortiqcha
zo’riqish bo’lmasligi yo’llarini topish uchun maktabgacha tarbiya yoshdagi
bolalarning aqliy rivojlanishi qonunlari va imkoniyatlarini o’rganish bilan
shug’ullanadi.
Keyingi yillarda olib borilgan psixologik-pedagogik tadqiqotlarning natijalari
maktabgacha tarbiya yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta
imkoniyatlar mavjudligini ko’rsatadi. Bularning hammasi maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va ko’nikmalarini yanada
chuqurlashtirish, xajmini kengaytirish maqsadga muvofiq.
Maktabgacha ta`lim yoshining oxiriga kelib bolalar tevarak atrof to’g’risida
kattagina xajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bo’lib qoladilar, asosiy
fikrlash jarayonini egallab oladilar, narsa va buyumlardagi voqealardagi muhim va
muhim bo’lmagan tomonlarini ajrata oladigan ba`zi bir sabab natijali bog’lanishlarni
bilib oladigan bo’lib qoladilar. Ular o’quv faoliyatining dastlabki ko’rsatkichlari
shakllandi. SHuning uchun bog’cha yoshidan boshlab rivojlantirib borish katta
ahamiyatga ega.
Maktabgacha tarbiya yoshining dastlabki bosqichlarida bolalarda tasavvur ta`limi
bo’ladi. Hayotiy tajribaning ortib borishi va tafakkurning rivojlanishi bilan ijodiy
hayol tarkib topadi. Kichik maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun ko’rgazmali-
harakatli, ko’rgazmali obrazli tafakkur xosdir. Buning asosida so’z, mantiqiy tafakkur,
tushunchali tafakkur rivojlantiriladi. Tarbiyachi bolalarda analitik-sintetik tafakkur
faoliyati tarkib toptiriladi bu hodisalarni, vokealarni, chuqur anglab olish, ularni
muhim bo’lgan va muhim bo’lmagan tomonlarini ajratishga o’rgatish lozim.
Qiziquvchanlik bolaga xos xususiyatdir. U bolani tevarak-atrofdagi voqea-
xodisalarga, narsa va buyumlarga qiziqish bilan qarashga, hamma narsani ushlab his
kilib, diqqat bilan tomosha qilishni kuzatishda namoyon bo’ladi. Tarbiyachi
9

kuzatishlar tashkil etib, bolalarda paydo bo’lgan savollarga o’z vaqtida javob berishga
harakat qiladi, ularni fikrini mustaqil javob qidirishga yo’llab, maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalarda qiziquvchanlikning susayishiga yul qo’ymaydi.
Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalar qiziquvchanligini ular aqlining sinchkovligini
rivojlantirish va shular asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat.
Bolalar bog’chasi oldida bolalarning aqliy qobiliyatini rivojlantirsh vazifasi
turibdi. Qobiliyatlar tegishli faoliyat jarayonida namoyon bo’ladi va rivojlanadi.
Insonning aqliy qobiliyati aqlining ziyraklik – fahm farosatlilik, tanqidiy ko’z bilan
qarash, sermulohazalik kabi sifatlari bilan ajralib turishi mumkin. Aqliy ko’nikma va
malakalarni rivojlantirish, ya`ni eng oddiy faoliyat usullari, predmetlarni tekshirish,
ulardagi muhim va muhim bo’lmagan belgilarni ajratib ko’rsatish boshqa predmetlar
bilan taqqoslash va hokazolarni tarkib toptirish maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir. Bu ko’nikma va malakalar bilish
faoliyatining tarkibiy qismlari bo’lib, bolani bilimlarini muvaffaqiyatli egallab olishga
yordam beradi. Masalan: o’simliklar va hayvonlar bilan tanishtirish bo’yicha sistemali
mashg’ulotlar olib borilgandan keyin bolalar ayrim konkret o’simliklar yoki hayvonlar
to’g’risida ma`lum bir tasavvurga ega bo’ladilar.
So’ngra bolalardagi aqliy-ko’nikma va malakalarni rivojlantirish maqsadida
tarbiyachi bolalar bilan quyidagi mashg’ulotlarni o’tkazishni rejalashtirishi mumkin:
«Paxta o’simligini, momaqaymoq o’simligi bilan solishtirish», «Qafasdagi ikki xil
qushni bir-biriga solishtirish» didaktik o’yini va shunga o’xshash tadbirlar o’tkazish.
Eng muhimi shundaki, bolalarga bilim beribgina qolmasdan, ularni olgan bilimlaridan
aqliy va amaliy vazifalarni xal etishda foydalanishga o’rgatish zarur.
Ilk va bog’cha yoshi davrida bolalarda tevarak-atrofga bo’lgan qiziqish juda tez
o’sadi. Qiziqish bolaning aqliy rivojlanishini harakatga keltiruvchi qudratli kuchdir.
Kattalar bolaning qiziquvchanligini, bilishga bo’lgan har qanday hoxishini sezishlari
va rag’batlantirib borishlari kerak.
Avvalo bolalarni har –xil faoliyatlar vositasida kattalar mehnati
bilan tanishtirish mashg’ulotlarda va mashg’ulotdan tashqari vaqtlarda
ta’lim berish; kun davomida maishiy faoliyatda; mustaqil badiiy faoliyatda,
kungil ochishlarda qatnashtirish orqali bo’lish hal etiladi. Har –xil
bayramlar san’at vositalari ijtimoiy hayot voqyealari, bolalar badiiy
10

adabiyoti musiqa, ashula, tasviriy va amaliy san’at o’yinchoq va o’yin
materiallari; oilaviy axborot vositalari, oynaijahon va radio, kino va
diofilmlar, diorozitlar va boshqalar bolalarning aqliy tarbiyasiga katta ta’sir
ko’rsatadi. Bu hamma vositalarda keng ravishda, ma’lum izchillik va
sistemalilik bilan foydalanilganda bolalarning aqliy tarbiyasiga samarali ta’sir
etish mumkin. Masalan kichik yoshli bolalar aqliy tasavvur va bilimlarni
faqat o’yin mashg’ulotlaridan yaxshi o’zlashtirib oladilar.
Shunday qilib bolalarning aqliy tasavvur va tushunchalarni egallab
olib, uni kundalik odotga aylantirishlari uchun bolalarning kattalar
rahbarligidagi qizg’in faoliyati tashkil etilishi lozim. Tarbiyachi bola
shaxsda aqliy his tuyg’ularni tarbiyalash uchun hamma vosita va
usullarni qo’llaydi. Chunki u shunday qilgandagina yaxshi xulq
na’munalarini o’rgatish mumkin.Bizning ushbu malakaviy bitiruv ishining
asosiy mazmuni ham bolalar bog’chasida aqliy tarbiyani shakllantirishda va
uni har tomonlama yosh avlodga yetkazib berishdir.
Zero Abdulla Avloniy bobomiz ta’kidlaganidek: “Dars ila tarbiya
orasida bir oz farq bo’lsada ikkisi bir –biridan ayrilmaydurgan birining
vujudi biriga boylangan jon ila tan kabidir”.
Hozirgi davrda aqliy tarbiya muhum ahamiyat kasb etmoqda. Chunki
siyosiy ijtimoiy, iqtisodiy masalalarni hal etish ko’p jihatdan jamiyatning
undagi har bir shaxsning aqliy darajasiga bog’liqdir.Pedagogika va
ruhiyatga oid juda ko’p tadqiqotlar natijalarining ko’rsatishicha maktabgacha
tarbiya davri bolaning ma’naviy shakllanishda eng muhum bosqichdir.
Xuddi mana shu davrda ma’lum maqsadga qaratilgan ta’lim tarbiya
asosida shaxsning aqliy va aqliy sifatlari shakllana boshlaydi. 6-7 yoshga
borganda esa ijobiy xulq normalarining ancha barqaror shakli yuzaga kelib
bola tevarak atrofdagilar bilan bo’ladigan munosabatda ana shu egallab
olgan ahloq qoida va normalari nuqtai nazardan ish tutadigan bo’lib
qoladi. Shuning uchun bolalarga ilk yoshdan boshlab aqliy tarbiya borish
muhum ahamiyat kasb etadi.
11

Aqliy tarbiyani shakllantirishda maktabgacha ta’lim muassasasi
tarbiyachisi zamon talablaridan kelib chiqqan holda mashg’ulotlarni tashkil
etish, ilg’or pedagogik dasturdan foydalanish muhum ahamiyatga ega
hisoblanadi. Shunday ekan, biz tanlagan ushbu ishning mavzusi ham
dolzarb mavzulardan biri deya olamiz
Tadqiqot maqsadi :
Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashda M.Montessori
metodikasi
Tadqiqot vazifalari :
1.Sharq mutafakkirlarining aqliy tarbiya haqidagi fikrlarini o’rganish va
tahlil qilish;
2.Maktabgacha yoshdagi bolalar aqliy tarbiyasiga qo’yilgan
talablar;
Mariya Montessori va uning metodikalaridan o’rganish;
Mashg’ulotlar jarayonida Montessori metodikasidan
foydalanishning ahamiyatini o’rganish.
Tadqiqot obyekti :
Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilari.
Tadqiqot predmeti :
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda aqliy fazilatlarni shakllantirish
jarayoni
Tadqiqotning metodologik asosi:
O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi; O’zbekiston Respublikasi
“Ta’lim to’g’risida” gi Qonun I.A.Karimovning ta’lim –tarbiyaga oid
asarlari Mariya Montessori metodikasi sharq halqlarining milliy tarbiya
mazmunini o’zida mujassam etgan halq pedagogikasi, diniy manbaalar sharq
mutafakkirlarining asaralrida olg’a surilgan komil inson g’oyasi haqidagi
qarashlari: rasmiy xujjatlar tarbiyalanuvchilarni aqliy jihatdan barkamol
12

qilib tarbiyalashning pedagogik asoslarini ishlab chiqishda yo’llanma bo’lib
xizmat qiladi.
Ilmiy tadqiqotni amalga oshirishda foydalanilgan metodlar :
ilmiy tadqiqot ishlarini rasmiylashtirish.
Ilmiy tadqiqotning amaliy ahamiyati :
Tadqiqotimiz mazmunini yoritishda biz ko’plab ilmiy
adabiyotlardan, shuningdek vaqtli matbuot nashrlaridan foydalangan holda
o’rganishga harakat qildik. Kuzatish va pedagogik amaliyotda qo’llagan
tajribalarimiz natijasida ushbu ilmiy izlanishimizni bir yo’riqnoma sifatida
jamlashga harakat qildik.Agar bu tadqiqotimiznidan tarbiyachilar,
talabalar shu sohaga qiziquvchilar o’zlari uchun biron –bir ma’lumot
ololsalar biz o’z maqsadimizga erishdik deya olamiz.
13

I BOB. MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALAR AQLIY
TARBIYA
1.1.Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar aqliy tarbiyasiga qo’yiladigan
talablar
Hozirgi davrda Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot,
yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir” degan
fikrini ko’p mushohada qilinmoqda.Buyuk ma’rifatparvarning bu so’zlari
asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim dolzarb bo’lgan bo’lsa,
hozirgi kunda bu uchun ham shunchalik, balki undan ham ko’ra muhum
va dolzarbdir. Chunki ta’lim tarbiya ong mahsuli lekin ayni vaqtda ong
darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan omildir. Binobarin, ta’lim –
tarbiya tizimini o’zgartirmasdan turib ongni o’zgartirib bo’lmaydi. Ongni
tafakkurni o’zgartirmasdan turib esa biz ko’zlagan oliy maqsad ozod va
obod jamiyatni barpo etib bo’lmaydi”-:degan Prezidentimiz I.A.Karimov
Hozirgi davrda aqliy tarbiya muhum ahamiyat kasb etmoqda. Chunki
siyosiy iqtsodiy, ijtimoiy vazifalarni hal etish ko’p jihatdan jamiyatning va
undagi har bir shaxsni aqliy darajasiga bog’liqdir. Aqliy tarbiya-shaxsni har
tomonlama rivojlantirishning muhim tarkibiy qismidir. U bolalarga aqliy
tasavvur va bilimlarni singdirish, ularga shaxsning aqliy his tuyg’u va
sifatlarni tarbiyalashga qaratilgan jarayondir.Aqliy tarbiya jarayonida bola
aqliy jihatdan kamolga yetadi. Aqliy tasavvurlarning rivojlanish jarayonida
eng avvalo ular o’zlarining boshqalar bilan bo’ladigan munosabatlarida
ongli tushuna boshlaydilar; tengdoshlari va kattalar bilan bo’ladigan
munosabatlarda ahloq sabablari rivojlana boradi.
Tarbiya shunday tashkil etilishi kerakki aqliy talablar bolalar xulqi,
ularning o’zaro munosabatlari uchun mo’ljal bo’lsin. Pedagogika fani
bolaning aqliy rivojlanishda tarbiya va ta’limni muhum omil deb
hisoblaydi. Pedagogika va ruhiyatga oid juda ko’p tadqiqotlar natijalarni
ko’rsatishiga maktabgacha tarbiya davri bolaning ma’naviy shakllanishda eng
muhim maqsadga qaratilgan ta’lim-tarbiya shakllana boshlaydi. 6-7 yoshga
14

borganda esa ijobiy xulq normalarining ancha barqaror shakli yuzaga kelib,
bola tevarak –atrofdagilar bilan bo’ladigan munosabatda ana shu egallab
olgan axloq qoida va normalari nuqtai nazaridan ish tutadigan bo’lib
qoladi. Shuning uchun bolalarga ilk yoshdan boshlab aqliy tarbiyaga berib
borish muhim ahamiyat kasb etadi.
“Tarbiyaga shunday tashkil etilishi kerakki, aqliy talablar bolalar
xulqi ularning o’zaro munosabatlari uchun mo’ljal bo’lib qolsin” Insonning
aqliy rivojlanishda odamlarning birga yashashlari jarayonida shakllangan va
rivojlangan boyigan holda avloddan- avlodga o’tadigan oddiy axloq
normalarini egallash katta ahamiyat kasb etadi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalashda yuzasidan
olib boriladigan ishlar umumiy vazifalarga muvofiqrivishda
taokmillashtirilishi lozim. Maktabgacha yoshda shakllanadigan aqliy his
–tuyg’ular, xulq atvor odatlari va tasavvurlar butun bolalar faoliyatiga va
ular o’rtasidagi bolalar bilan kattalar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar
kompleksiga hal etuvchi ta’sir ko’rsatadi. Ta’lim –tarbiyaviy ishlar mazmuni
va shakllari bola imkoniyatlarini hisobga olgan holda aniqlashtiriladi.
Pedagoglarning “Bolalar bog’chasida ta’lim -tarbiya dasturi”ga tayanib,
maktabgacha yoshdagi bolalarda aqliy va mehnat faolligini rivojlantirish
insoniy fazilatlar va jamoatchilik asoslarini, fuqarorlik his –tuyg’ularini
rivojlantirish to’g’risida iloji boricha g’amxo’rlik qilishlari muhimdir.
Shu maqsadda bolalarning qo’llaridan keladigan ishlarni bajarish,
o’yin va mashg’ulotlardagi ta’lim, o’yin va mashg’ulotlardagi
ta’lim, mazmunli muloqotdan foydalanladi.
Bolani maktab ta`limiga tayyorlashda aqliy tarbiyaning ahamiyati kattadir. Bolani
bilimlarini egallab olishlari ularni aqliy faolligini rivojlantirish aqliy malaka va
ko’nikmalarini egallab olishlari ularni maktabda muvofaqqiyatli o’kishlari uchun
bo’lajak mehnat faoliyatiga tayyorlanishida manba bo’lib xizmat qiladi.
Odamning aqliy faoliyati – bu umumiy ham maxsus aqliy harakatlar xilma-xil
sistemalarining katta miqdoridir. Ko’pgina vazifalarni hal etishda qo’llaniladigan keng
15

ko’lamdagi aqliy harakatlarni shakllantirish ayniqsa muhimdir. Bunday harakatlarga
tahlil, qiyoslash, umumlashtirish kiradi.
Ham umumiy, ham maxsus aqliy harakatlarni egallash aqliy faollik va
mustaqillikning rivojlanishini ta`minlaydi. Aqliy faoliyatning moslashuvchanligi va
jo’shqinligini, hodisalarni xilma-xil aloqalar va munosabatlarda ko’ra bilishni
shakllantirishga yordam beradi. «Aqliy mehnat madaniyati» tushunchasiga aqliy
faoliyatning umumiy tartibliligi, rejaliligi, vazifani qabul qilish va o’rtaga qo’yish, uni
hal etish usullarini tanlash, ishlab chiqilgan harakat rejasini izchil amalga oshirish
natijalarini baholash mahorati kiradi.
Aqliy mehnat madaniyati aqliy faoliyatning maxsus malakalari va ko’nikmalarini,
kitob bilan ishlash ko’nikmalarini egallash darajasi, ilmiy bilish usullari va
metodlarini, turli yordamchi vositalardan foydalanish bilan ham bog’liqdir. Aqliy
tarbiya vazifalaridan har biri maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashni tashkil
etishda hisobga olish lozim bo’lgan bir qancha vazifalarni o’z ichiga oladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat.
16

Boladagi qiziquvchanlik va aqliy faollikning qay darajada rivojlanganligini
bolaning aqliy ko’rsatkichining yuqoriligida ko’rish mumkin.
Ta`lim – maktabgacha yoshdagi bolaning bilish kobiliyatlarining muntazam –
rejali ravishda rivojlantirib borish, MTMning talim- tarbiya dasturida belgilangan eng
oddiy bilimlar sistemasi bilan qurollantirish, malaka va ko’nikmalarni
shakllantirishdan iborat. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarga akliy tarbiya
berishda ta`lim etakchi rol o’ynaydi. CHunki u ta`lim jarayonida akliy tarbiyaga doir
hamma masalalar hal etiladi. Ta`lim – bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu
bilimlarni aniqlash va sistemalashtirishni, bilish jarayonlarini, tafakkur faolligini
rivojlantirishni nazarda tutadi.
Ta`lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va aqlning singchkovlik, ziyraklik,
tanqidiylik kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Ta`lim jismoniy, estetik va
mehnat tarbiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ham zarurdir. MTMda
17Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy
vazifalari
Bolalarda tabiat va jamiyat
to’g’-risidagi bilimlar sitemasini ilmiy
dunyoqarashini shakl-lantirish. Bola
tevarak atrof-dagi narsalar ularning
vazifa-si ba`zi sifatlari ba`zi hossa-lari
haqida qaysi materialdan
tayyorlanganligi to’g’risida aniq
tassavvurga ega bo’lishi kerak. U
tabiat hodisalari ularning o’zaro
bog’liqligi va qonuniyat-larini bilib
oladi. Jonsiz ta-biat o’simliklar
hayvonlarni kuzatish jarayonida
bolalarda borliq to’g’risidagi tasavvur-
lar shakllanib boradi. Aqliy malaka va ko’nimalarni
rivojlantirish. Aqliy ko’nikma va
malakalarni rivojlantirish, ya`ni eng
oddiy faoliyat usullari, predmetlarni
tekshirishni ulardagi muhim va mu-
him bo’lmagan belgilarni ajra-tib
ko’rsatish, boshqa predmetlar bilan
taqqoslash maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish
vazifalaridan biridir. Bu ko’nikma -
malakalar bilish faoliyatining tarkibiy
qismlari bo’lib, bolaning bi-limlarini
chuqur egallab olishga yordam beradi.
Bilishga doir ruhiy jarayonlarni
rivojlantirish: sezgi, idrok xotira,
xayol tafakkur nutq. Bilishga doir
ruxiy jarayonlarni rivojlantirish
aqliy tarbiyaning muhim
vazifasidir. Bilishga qiziqish va aqliy qobi-liyatlarni
aqliy mehnat madaniya-tini rivojlantirish.
Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalar
qiziquvchanligini ular aqlining sinchkov-
ligini rivojlantirish va shular asosida
bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat.
Bolalar bog’chasi oldida bolalarning
aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish vazifasi
turibdi.

bolalarga madaniy – gigienik ko’nikmalar, asosiy harakatlar o’rgatiladi, ular madaniy
ahloqiy qoidalarini o’zlashtirib oladilar.
Ta`lim jarayonida bolalarda o’quv faoliyatlari asoslari hosil qilinadi, ularni
maktabda muvaffaqiyatli o’qish uchun muhim shart-sharoitlar yaratiladi. Ta`limni ikki
yul bilan amalga oshirish maqsadga muvofiqdir:
Bolalarga ta`lim berish jarayonida tarbiyachi har xil metodlardan, usullardan foydalanish:
Ko’rgazmali Og’zaki Amaliy O’yin metodlari
Kuzatish Tushunish Mashq Didaktik o’yinlar
Ko’rsatish Hikoya kilish Mustaqil ish Harakatli o`inlar
TV dan
foydalanish So’zlab berish Oddiy tajriba Mashqli o`inlar
O’qib berish Intsenirovkalar
Suhbat Kundalik axborot
Kuzatish metodi . Bolalarni tevarak atrof bilan tanishtirish imkonini beradi. Bunda
bolalar ko’rish, eshitish, sezish idroklari orqali bilimlarni egallash imkoniyatiga ega
bo’ladilar. Bu esa asosan yangi bilim berishda qo’llaniladi.
Kuzatish – bolalarning narsa, voqealarning ma`lum maqsadi bilan rejali idrok
etishidir. Kuzatish metodi ma`lum ob`ektlarni kuzatishda etakchi o’rinni egallaydi.
18Ta`limni amalga oshirish yo’llari:
Birinchi yo’l
Ikkinchi yo’l
Bolalarni bilim, malaka,
ko’nikmalarni kattalar bilan
o’zaro munosabatda bo’lishi
orqali egallab borishidir. Bu
muomala mehnat faoliyati va
shu kabilar bilan belgilanadi. Maxsus tayyorgarligi bor kishi-
larning maxsus o’quv muassasa-larida
bolalarni kerakli bilim, malaka,
kunikmalardan rejali ravishda
xabardor bo’lib borishidir. Bunday
yo’l bilan ta`lim berishdan maqsad
yosh av-lodni zamonaviy ishlab
chiqa-rishda, jamiyatning ijtimoiy-
siyosiy, madaniy hayotida faol
qatnashtirish uchun zarur bulgan fan
yutuqlari bilan tanishtirishdir.

Namoyish etish metodi . Bu metod tarbiyachi bolalarga narsani o’zini yoki
tasvirini ko’rsatadi. Bu bevosita ko’rib bo’lmaydigan narsalar (boshqa tabiy zonadagi
hayvonlar, o’simliklar, kishilar hayoti bilan) qo’llaniladi.
Hikoya qilib berish - materialni aniq, obrazli, ta`sirchan bayon qilish. O’rta
guruhdan boshlab badiiy asarlarni ifodali o’qib berish.
Suhbat metodi. 3-4 yoshli bolalar bilan o’tkazilmaydi. 4-5 yoshli bolalar bilan
ham qisqa suhbat o’tkaziladi. 6 yoshdani boshlab suhbat mustaqil mashg’ulot sifatida
o’tkaziladi.
Bolalar bilan rejali ravishda izchil ish olib borish ularning aqliy
tasavvurlarini ham, real aqliy xulq –atvorlarni darajasini ham oshiradi:
maktabgacha yoshdagi bolalarda ko’p narsani o’z qo’llari bilan qilish va
qilingan ishlardan quvonish, kattalar mehnat natijalarni qadrlash
ko’nikmalarni rivojlantiradi; umumiy foydasi uchun qilinadigan ishlarda
o’zlari ishtirok etishga, birga o’ynash, shug’ullanish, umumiy maqsadlarni
qo’yish va amalga oshirishga intilish vujudga keladi. Bularning barchasi
bola shaxsining ijtimoiy yo’nalishini belgilaydi eng muhimi ancha keyin,
maktab yoshid g’oyaviy siyosiy aqliy tarbiyani mufaqqiyatli amalga
oshirish, dunyoqarashni mehnatga ijobiy munosabatni shakllantirish imkonini
berali.
Qadim –qadimdan o’zbek, sharq klassiklari ijodida axloq – odob
masalasi markaziy o’rin egallab kelgan. Kaykovusning “Qobusnoma” sidan
tortib Al –Xorazmiy, Abu Nosr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali
Ibn Sinolarning nazmiy va nasriy asarlaridan Yusuf Xos Xojibning
“Qutatg’u bilig” (Baxt keltiruvchi bilim) Axmad Yugnakiyning “Hibotul
haqoyiq” (Haqiqat sovg’alari) imom Ismoil al Buxoriyning “Al –Adab al
Mufradot” (Adab durdonalari) kabi jaxonga mashg’ur asarlarida, Alisher
Navoiyning o’lmas she’riyatida, Munis Xorazmiyning “Savodi ta’lim” ida,
Kamoliddin Xusayin, Voiz Koshifiyning “Axloqi muhsimiy” kabi
asarlarida axloq odob masalalari yoritilgan.
19

Koshifiyning asarlaridagi ta’lim –tarbiya axloq masalalari ko’pchilik
chun andoza, namuna, odob normasi sifatida qisqa, asosli yakunda qilib
yozilgan.
Koshifiyning asarlaridagi ta’lim –tarbiya axloq masalalarini ko’pchilik
uchun andoza hisoblanadi. Koshifiyning fikricha inson fazilati uning
egallagan ta’lim –tarbiyasiga bog’liq.
Shundagina u odobli hisoblanishi mumkin. “Odob –bu qalbim yomon
so’zlardan va namunali xulqdan saqlay olish, o’zini va so’zlarni ham
hurmat qila bilishdadir”1 deydi mutafakkir. Uning fikricha yaqin fikrni
A.Navoiy ijodida ham ko’ramiz.
Axloqning eng muhim mezoni sanalgan odob haqida fikr yuritar
ekan: “Adab kichik yoshdagilarni ulug’lar duosiga sazovor etadi va u duo
barokati bilan umrbod bahramand bo’ladi. Adab, kichkinalar mehrini
ulug’lar ko’ngliga soladi va u muhabbat ko’nglda abadiy qoladi”2 degan
edi buyuk shoir. Bu bilan u kishilarning insoniylik belgini uning odobli,
axloqli ekanligi bilan o’lchanadi, deb ta’kidlaydi.
A.Navoiyning “Mahbub ul qulub” asarida odob axloqga oid g’oyalar
ilgari surilgan. Uning birdan –bir orzu –umidi, ideali insonga bo’lgan
mehr muhabbat, samimiylik edi. Uning quyidagi misralari fikriimizning
yaqqol dalilidir.
Menga na yodu na oshiq havasdir.
Garchi men odam o’lsam –ushbu basdir
Yoki:
Favron elining jismida ham jon bo’lg’in.
Ham jonlariga malak darmon bo’lg’ir.
Yoki:
Nafing agar xalqqa beshik erur.
Balki bu naf o’zingga kshproq erur.
20

Yuqoridagi she’riy satrlardan ko’rib turibmizki. A.Navoiy inonparvarlik
g’oyalarini nihoyatda ulug’lagan. Mutafakkirlarimizning asarlarida xalq
so’ziga, maqolga aylanib ketgan hikmatli gaplarni ko’plab keltirishimiz
mumkin. Koshifiyning “Yoog’onchiliksenixorlikkayetaklaydi,
rostgo’ylikesabaxtsizlikdansaqlaydi” va “odob –oltindanqimmat”
kabidurdonafikrlarishularjumlasidandir.
ImomIsmoilAl –Buxoriyning “Al –adabAl –mufradot” (Adabdurdonlari)
kitobiota –onanihurmatqilishgao’rgatishtshg’risidagiso’zlarbilanboshlanadi.
Jumladan, kitobning 13 –sahifasidagishundaydeydi
“Allohtaollohningroo’ibo’lishiavvaloonaningvayanaonannigkeyinesaotaningrozibo’lis
higabog’liqdir. Donishmandlar aytadurlarki odobli inson barcha odamlarning
yaxshisidir va barcha xalqlar uchun yoqimlidir. U mansabdor kishilardan
go’zalroq va badavlat odamlardan hurmatliroqdir”
Buyuk mutafakkir, fors –tojik adabiyotning namoyondalaridan
abulqosim Foruxxiy adabning qimmatini shunday tariflaydi :
Yaxshi xulq shohlik va katta mamlakatdan yaxshiroq.
Sof tabiat tilla gavhar qonida ham yaxshiroq.
Voiz Koshifiy insonlarda oq ko’pchilik bag’ri kenglik, mehnatsevarlik,
sofdillik, rostgo’ylik, saxiylik, vijdoniylik, irodlilik qatiyatlilik kabi fazilatlar
bo’lishi shart va bular insolnning barkamoligidan dalolat beradi, deydi.
Abu Nasr Farobiy inson o’zining yaxshi xulqi bilan baxt – saodatga
erishishi mumkin deydi.
Zamonamizning erik ma’rifatparvarlaridan bo’lmish Abdulla avloniy
inson barkamoligi uning ahliga, jismoniy sog’lomligida hamda odobli
xushxuligida, deb biladi. “Abdulla Avloniy til va so’z odobi haqidagi
umuminsoniy fikrlarni shunday ta’riflaydi:” ...so’z insonning darajada va
kamolini, ilm va odobini o’lchab ko’rsatadigan tarozidiryu aql sohiblari
kishining dildagi fikr va niyatini, ilm va odobini o’lchab ko’rsatadigan
21

tarozidir. Aql sohiblari kishining dildagi fikr va niyatini, ilm va quvvati,
qadr va qimmatini so’zlagan so’zidan bilurlar”4
U inson odobidagi hayo va ifatni yuqori baholaydi, hayo deganda
ishda, so’zda adabda rioya qilmoqni tushunadi, uni insoniylikning muhum
belgisi, bed biladi.
Abdulla Avloniy axloq –bu xulqlar majmuasidir, ammo yaxshi xulq
o’z –o’zidan paydo bo’lmaydi. Ularning shakllanishi uchun ma’lum bir
sharoit –tarbiya kerakligini gapiradi.
Avloniy tarbiyaning bola kamolotida tutgan o’rni to’g’risida shunday
deydi. Temirchining bolasi tarbiya topsa bo’lur olim. Buzilsa xulqi, luqmon
o’g’li bo’lsa bo’lg’usi zolim. Davrimizning taniqli allomalaridan biri
professor Shoislom Shamohmudov odobli bo’lish fazilati to’g’risida shunday
yozadi.
Odamiylik debochasi odob ekan,
Odob kishi hayotida aftob ekan.
Kimda odob mayus bo’lsa, dili majrux.
Baxtli ko’lsam saodati betab ekan.
Odobli, yaxshi xulqli bo’lish to’g’risida dono xalqimiz tuqigan
ko’plab maqol matallar asrlar ancha og’izdan –og’izga o’tib kelmoqda.
Barcha ishdan xulqi xush yaxshi erur. Xulqi xush odamni el izzat
qilur
Odobning obro’ying.
Odob –kishining zebu ziynati.
Inson odobi bilan, osmon aftobi bilan va xakozo. Qayerda, qaysi
davrda, qaysi jamiyatda yaxshi xulq qaror topsa, o’sha jamiyatdagi
kishilarning hayoti farovon, turmushi tinch odamlari piru bodavlat bo’ladi.
Bizga tiqishtirilgan sovet tuzimi davridagi xalqimiz o’z ajdodlarining,
tilidan milliy –madaniy an’analaridan, tilidan milliy madaniy odatlaridan
22

benasib qilib kelingan xalqimiz, ayniqsa yoshlarimiz orasida ilmsizlik,
ma’naviy qoshoqlik illatlarini yuzaga keltiridiki, bu ko’p hollarda o’zining
noxush achiq mevasini bermoqda, bu boy milliy tariximizdan kam xabar
yoshlarimiz orasidagi ilmsizlik axloqsizlik, qo’pollik, qurchlik, ma’naviy
qoshoqlik kabi illatlarning ildizi bevosita yuqoridagi holatlarga borib
taqaladi.
Shunday ekan, xozir jamiyatimiz mustaqillikka erishgach va o’z
istiqlolini tiklayotgan bir vaqtda, jamiyatdagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy
vazifalarni muvofaqqiyatli hal etish ko’p jihatdan biz yashab turgan
jamiyatning va undagi har bir shaxsning axloq darajasiga bog’liq.
Buning uchun dono xalqimiz mutaffkirlarimizning durdona fikrlariga
rioya qilib, yoshlarimizga bolalikdan boshlab ajdodlarimiz tomonidan qo’llab
kelingan eng xalqchil odob na’munalarini o’rgatib borishimiz zarur.
Tarbiyani yoshlikdan boshlash zarurligini barcha mutafakkir
olamlarimiz ta’kidlab kelishgan. Juladan, buyuk mutafakkir Abu Shukur
Balxiy bola tarbiyachi yoshligidan boshlanashi kerakligini shunday
ta’riflaydi:
Yoshlik chog’ida o’rganish bilan
Aql ham idrok topishing oson
Hoxlagan tomonga egib qo’yadi.
Nixolligida daraxatni bog’bon
Qiyshig’ini hyech kim tug’irilay olmas.
Nihol ulg’ayib, bo’lgan yug’on.
Qadim –qadimdan ilmli kishilar jamiyatning eng obro’ kishilari
hisoblanganlar shu bilan birga, limli bo’lish odob –axloq qoidalarini
egallash bilan uzviy bog’liq holda amalga oshirib borilgan. Aksariyat odob
har qanday bilimdon yuqori qo’yilgan va bu hal bola tarbiyasida, uning
kelajak jamiyatga munosib kishi bo’lib yetishishda o’zining juda
yaxshi samarasini bergan. Pedagogika fani ham bolani har tomonlama
23

tarbiyalashda muhum vazifalardan biri deb hisoblaydi. U bolalarga aqliy
tasavvur va bilimlarni singdirish ularga shaxsning aqliy his –tuyg’ulari va
sifatlarini, ijobiy ma’naviyatini tarbiyalash zarur deb qaraydi.Bolalarni aqliy
tarbiyasiga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishning samaraliroq bo’lishi uchun har
bir yosh bosqichi ruhiyatini yaxshi bilish kerak.
Psixolog va pedagog olimlar olib borgan ilmiy tadqiqot ishlari
natijasi bolalarda aqliy rivojlanish juda erta boshlanishni ko’rsatadi: bola
hayotining birinchi oyidayoq kattalar u bilan gaplashganda quvonib ketadi.
Bog’cha yoshida kelganda kattalar bolani yaxshi parvarish qilsalar, u
kattalarga mehr qo’yadi. Tadqiqot ishlari natijasi shuni ko’rsatadiki bola 2 -
3 yoshda kirgandayoq unda uyatchanlik, mustaqillik yoki o’ziga
ishonchsizlik, xudbinlik yosh g’amxo’rlik, o’z tengdoshlariga e’tibor bilan
munosabatda bo’ilsh kabi shaxsy xususiyatlar namoyon bo’la boshlaydi.
Bir qancha olimlarning ta’kidlashicha katta gurux bolalari hozir
javoblik xayrixohlik va haqqoniylik kabi aqliy xislatlarni egallab olar
ekanlar. Shu bilan birga, ular boshqalarning iztirob chekayotganiga
ko’pincha befarq bo’lar ekanlar shunday hislarni ular anglab yetalmas
ekanlar.
Bolalar ijtimoiy hayot voqyea –hodisalar o’rtasidagi o’zaro
bog’liqliklar to’g’risidagi eng oddiy bilimlarni egallab olishlari ularda
dastlabki vatanvarlik va baynalminallik hislarni tarbiyalashga asos qilib
xizmat qiladi.
Maktabgacha tarbiya yoshining o’ziga xos tomoni shundaki, bu
yoshda bolalar hali aqliy tushuncha yoki xulqni so’z bilan aniq ta’riflab
beromaydilar uni boshqa ushnacha o’xshash voqyealar bilan solishtira
olmaydilar.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, MAKTABGAChA YoShDAGI BOLALAR
RIVOJLANIShIGA QO’YILADIGAN DAVLAT TALABLARI- 2008 yil
24

sentyabrda XTV hay’at yig’ilishining 10/4 qarori bilan tasdiqlandi. Bu
Davlat talablarini amaliyotga joriy etish zarurati “BOLAJON” tayanch dasturini
ishlab chiqishga sabab bo’ldi.
“Bolajon” dasturining maqsadi
“Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat
talablari”ning bajarilishiga erishishdan, ya’ni maktabga jismonan sog’lom, aqlan va
ma’nan yetuk, jamiyatning turli a’zolari bilan muloqotda bo’la oladigan, borliqni
aniq idrok etadigan, hayotga ijtimoiy jihatdan moslashuvchi, umummilliy
qadriyatlarimizni qadrlaydigan, shuningdek, mustaqil va ongli yashaydigan bolani
tayyorlashdan iborat.
Dasturning vazifasi
Bolalarni jismoniy, aqliy hamda ijtimoiy-hissiy jihatdan kamol toptirish va
ularning sog’lig’ini muhofaza qilish; bolalarning erkin fikrlash, ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantirish, ahloqiy va ma’naviy jihatdan barkamol,
shuningdek, kelajakda mustaqil va ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga
yetkazish uchun shart-sharoitlar yaratishdan iboratdir.
Dasturda bolalarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash davri shartli ravishda
quyidagi bosqichlarga bo’linadi:
Go’daklik (1 yoshgacha)
Ilk yosh (1-2 yosh)
Ilk yosh (2-3 yosh)
Kichik yosh (3-4 yosh)
- O’rta yosh (4-5 yosh)
Katta yosh (5-6 yosh)
Maktabga tayyorlov davri (6-7 yosh)
Dasturning tuzilmasi
1.Bolalarning rivojlanish xususiyatlari
25

2.Jismoniy rivojlanish
3.Mashg’ulotlar jadvali (haftalik, oylik, 1-yarim, 2-yarim yillik va
jami )
4.Ijtimoiy-hissiy rivojlanish
5.Nutq, o’qish va savodga tayyorgarlik
6.Bilish jarayoni: atrof olam to’g’risidagi bilimga ega bo’lish va uni anglash
Ushbu dasturning muqaddima qismida ta’lim-tarbiya maqsad, vazifalariga
mos bola shaxsini jismoniy rivojlantirish, nutq va tafakkurini o’stirish, ma’naviy
shakllantirish va ularni maktabga tayyorlash maqsadlari yoritilgan.
Yangi takomillashtirilgan dasturning maqsad, vazifasi bugungi Davlat va
jamiyat boshqaruvining erkinlashuvi sharoitida, fuqarolik jamiyatining bo’lg’usi
shaxslarini barkamol qilib kamolga yetkazishga bo’lgan talab va ehtiyojini
qondirish, amaldagi “Uchinchi mingyillikning bolasi” tayanch dasturining
samarali mazmun-mohiyatini saqlab qolgan holda, maktabgacha yoshdagi
bolalarni yangi Davlat talablari asosida tarbiyalashga qaratilgan.
Dastur mazmuni bolalarda ilk bora milliy o’zlikni anglash tuyg’usini
shakllantirish, milliy urf-odatlar, milliy va umummilliy qadriyatlarga hurmat-
ehtiromni kuchaytirish maqsadini ko’zda tutadi.
Ushbu dastur O’zbekiston Xalq ta’limi vazirligi YuNISEF xalqaro
tashkiloti bilan hamkorlikda o’tkazgan uch bosqichlik tajriba- validasiya
sinovlaridan samarali o’tgan.
Bugungi kunda maktabgacha ta’lim sohasining barcha yo’nalishlari ushbu
me’yoriy hujjatlar bilan ta’minlanganligi va ular XTVning elektron saytlarida
yoritilganligi bois, yangi tayyorlangan takomillashtirilgan nashrga ushbu hujjatlar
kiritilmadi.
Amaldagi dastur me’yoriy hujjatlar bilan birgalikda bosma taboq hajmda
nashr etilgan. Yangi tayanch dastur yaxlit holatda, to’ldirish va qo’shimchalar bilan
26

aynan bosma taboqni tashkil etadi. Dasturda ta’lim-tarbiya mazmuni 3
yo’nalish 6 bosqichda amaliyotga tavsiya etilgan:
Bolalarni jismoniy rivojlantirish;
Nutq va tafakkurni rivojlantirish;
Ma’naviy-madaniy yetuklik.
Yangi taomillashtirilgan tayanch dasturi maktabgacha yoshdagi bolalarga 4
yo’nalish 3 bosqichda ta’lim-tarbiya berish maqsadini ko’zda tutgan:
1.Jismoniy rivojlantirish, o’z-o’ziga xizmat va gigiyena;
2. Ijtimoiy-hissiy rivojlantirish;
3. Nutq, o’qish, savodga tayyorgarlik;
4. Bilish jarayoni, atrof-olam to’g’risidagi bilimlarga ega bo’lish va uni anglash
Zamonaviy pedagogik-psixologik tadqiqotlar uch yoshgacha bo’lgan davr,
uch yoshdan besh yoshgacha va besh yoshdan yetti yoshgacha bo’lgan bolalar psixik
va yosh xususiyatiga ko’ra bir-biriga yaqinligini ilmiyasoslagan. Tahlillarga tayanib,
yangi dasturda tug’ilgandan 24 oygacha bo’lgan rivojlanish davrlari (ilk yosh) oylar
kesimida, I kichik (2-3 yosh), II kichik (3-4 yosh), o’rta (4-5 yosh), katta (5-6 yosh),
maktabga tayyorlov (6- yosh) qilib belgilandi.
Shunga e’tiboran bolalarni aqliy tarbiyalashda asosiy vosita bu
mashg’ulotlar jarayonidir. Biz tadqiqotimizda nutq o’stirish, bilish jarayoni, atrof
olam to’g’risidagi bilimlarga ega bo’lish va uni anglash to’g’risida tao’xtalamiz.
Dastur to’g’risida g’uyoidagi xulosalarni bildiramiz:
Yangi takomillashtirilgan dastur tuzilishi jihatidan tarbiyachiga kundalik
ta’lim-tarbiya ishlarini rejalashtirishda bir qator afzalliklar yaratadi (Matn lo’nda, aniq,
alohida yo’nalishlar bo’yicha berilgan);
Zamonaviy pedagogik-psixologik terminlardan foydalanilgan (M-n,
“Ekspressiv” so’zi - lotincha “ifodalanganlik” ma’nosini anglatib, o’z his- tuyg’ularini
nutq orqali ifodalash malakalariga ega bo’lish, “Impressiv” – o’zgalar nutqini
eshitish va eshitilgan nutqni tushunish malakalariga ega bo’lishni bildiradi.)
27

Barcha vazifalar bola shaxsini bevosita tarbiyalashga qaratilgan;
Milliy ruh va ma’naviyatga alohida urg’u berilgan;
Dastur ta’limiy o’yinlar majmui bilan boyitilgan;
Bolaning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan tasviriy faoliyat va
musiqa bo’limlari keng yoritilgan;
Dasturda umumiy o’rta ta’lim maktablarining boshlang’ich sinflari uchun joriy
etilgan Davlat ta’lim standartlari o’rtasida uzviylik tamoyillariga alohida ahamiyat
berilgan.
Aqliy tarbiyaning vazifalari. Bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy
tarbiyalashning rolli kattadir. Bolalarning bilimlarni egallab olishlari, ularning
aqliy faolligini rivojlantirish, mustaqillik, aqliy malaka va ko’nikmalarni egallab
olishlari ularning maktabda muvaffaqiyatli o’qishi va bo’lajak mehnat faoliyatiga
tayyorlanishida manba bo’lib xizmat qiladi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy
vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Bolalarda tabiat va jamiyat to’g’risidagi bilimlar sistemasini,
ilmiy
dunyoqarashni shakllantirish.
2. Bilishga doir ruhiy jarayonlarni rivojlantirish; sezgi, idrok, xotira,
xayol,
tafakkur, nutq.
3. Bilishga qiziqish va aqliy qobiliyatlarni, aqliy mehnat
madaniyatini
rivojlantirish.
Aqliy malaka va ko’nikmalarni rivojlantirish.
Ta’lim-tarbiya ishlarining takomillashib borishida SHarq va G‘arbning qomusiy
olim va pedagoglarining o‘rni kattadir. Markaziy Osiyolik mashhur allomalar:
Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino,
28

Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Alisher Navoiy, Ahmad Donish, Furqat, Abdulla
Avloniy kabi jahon tan olgan mutafakkirlar o‘zlarining qator asarlarida ta’lim-
tarbiyaga kata e’tibor bilan qaraganlar. Faylasuf olim Forobiy o‘zining «Fozil shahar
kishilarining qarashlari» asarida tarbiya orqali' insonga beriladigan 12 fazilatni
sharhlab beradi. Abdulla Avloniy esa tarbiya haqida g‘oyat ibratli fikrlarni bildiradi.
«Pedagogika — Abdulla Avloniyning yozishicha, — bola tarbiyasining fani, demakdir
». «Dars ila tarbiya ikkisi jon ila tan kabidir», «Dars oluvchi—biluvchi, tarbiya
oluvchi—amal qiluvchidir». Bu erda pedagogika faniga qisqa va lo‘nda ta’rif berib,
ta’lim bilan tarbiyani esa jon bilan tanga o‘xshatib, ularni bir-biridan ajratib tushunish
mumkin emasligini yorqin ifodalab bergan. Avloniyning ta’kidlashicha, tarbiyani
yoshlikdan berish nihoyatda zarur. Bolaga avvalo, kichik yoshdan boshlab, ota-ona
tarbiya beradi, keyin tarbiya bilan butun jamoatchilik shug‘ullanadi, chunki bunda
inson taqdiri hal etiladi deydi. Bu sohada Sharq va G‘arb xalqlari yaratgan og‘zaki
ijodiyot, buyuk mutafakkir, pedagog va olimlarning ta’lim-tarbiyaga doyr ilg‘or
fikrlarini o‘rganib, tahlil qilib, barkamol insonni tarbiyalash jarayonini o‘rganish biz
uchun juda qimmatlidir: — ta’lim-tarbiya to‘g‘risidagi qonun-qoida tamoyil, metod va
usullarni bolalar bog‘chalari amaliy hayoti bilan bog‘lab, bo‘lajak tarbiyachi —
o‘qituvchilarga o‘rgatish hamda xalq ta’limini boshqarish va rahbarlik masalalarini
chuqur o‘rganib, bo‘lajak tarbiyachilarni qanday tayyorlash muammolarini hal qilish;
— maktabgacha tarbiya muassasalarida oila bilan uzviy hamkorlikda bolalarni har
tomonlama rivojlantirish ishini amalga oshirish. Bunday vazifalarda tadqiq etish: —
birinchidan, bolalar sog‘lig‘ini saqlaydi va mustahkamlaydi, jismoniy rivojlanishini
ta’minlaydi; — ikkinchidan, ilmga qiziqish va qobiliyatlarini rivojl antiradi; —
uchinchidan, Vatanga, tabiatga, jonajon o‘lkaga muhabbat, kattalarga hurmatni,
o‘rtoqlik va jamoatchilik, xayrixohlik, xulq madaniyati, mustaqillik, uyushqoqlik va
intizom, mehnatsevarlik kabi ijobiy fazilatlarni tarbiyalaydi; — to‘rtinchidan, estetik
tarbiyani amalga oshiradi. Demak, bilish jarayonida esa bolaning ongi, his-tuyg‘ulari
shakllanadi. Eng muhimi ijtimoiy hayot uchun zarur bo‘lgan va ijtimoiy
munosabatlarga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi
bolalarning, yosh va individual xususiyatlarini e’tiborga olgan holda ularning har
tomonlama rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Maktabgacha tarbiya
muassasalari ham bolalarni har tomonlama tarbiyalaydi. Bola hayotidagi ilk yosh eng
29

muhim davr bo‘lib, xuddi mana shu davrda bolaning jismoniy, axloqiy, mehnat,
estetik rivojlanishiga poydevor bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni barkamol
shaxs qilib tarbiyalashga qaratilgan, ta’lim-tarbiya borasida yaratilgan tajribalarga,
nazariy va metodik manbalarga, O‘rta Osiyo va jahon tan olgan buyuk mutafakkir
olimlarning asarlari va ta’lim-tarbiyaning umumiy qonuniyatlariga asoslanadi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolalarning fikrlash
faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan kattalarning ma’lum maqsad asosidagi ta’sir
etishdir. U bolalarga tevarak-atrofdagi olam haqida bilimlar berishni, ularni
tizimlashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg‘otish, aqliy malaka va ko‘nikmalarni
tarkib toptirishni, bilim qobiliyatlarini rivojlantirishni o‘z ichiga oladi. Maktabgacha
tarbiya yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tarbiyaning roli, ayniqsa,
kattadir. Chunki aql his-tuyg‘ular va idrok etishdan tortib, fikrlash va tasavvur
etishgacha bo‘lgan jarayonlar yig‘indisidir. Aqliy rivojlanish fikrning kengligida
voqealarni har xil bog‘lanishlarda, munosabatlarda ko‘ra bilish, umumiylashtirish
qobiliyatida namoyon buladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy
rivojlanishi faoliyat jarayonida, dastlab muomalada bo‘lish, narsalar bilan
bajariladigan faoliyat natijasida, keyin esa o‘quv, mehnat, samarali faoliyatlar: rasm
chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, applikatsiya, qurish - yasash jarayonida
amalga oshirib boriladi. Bolaning aqliy rivojlanishga ta’lim va tarbiya samarali ta’sir
ko‘rsatadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishni to‘g‘ri
tashkil etish uchun ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari va imkoniyatlarini bilish
kerak. Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab
belgilanadi. Pedagogika va psixologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali
hal etishda, bir tomondan, bolaning imkoniyatlaridan unumli foydalanish, ikkinchi
tomondan, bola organizmning umumiy charchashiga sabab bo‘lishi mumkin bo‘lgan
ortiqcha toliqtirish bo‘lmasligi yo‘llarini topish uchun maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalarning aqliy rivojlanishi qonuniyatlari va imkoniyatlarini o‘rganish bilan
shug‘ullanadi. Keyingi yillarda olib borilgan psixologik- pedagogik tadqiqotlarning
natijalari maktabgacha tarbiya yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta
imkoniyatlar mavjudligini ko‘rsatdi. Bularning hammasi maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalarga beriladigan bilim malaka va ko‘nikmalar mazmunini yanada
chuqurlashtirish, hajmini kengaytirish maqsadga muvofiq ekanligidan dalolatdir.
30

Maktabgacha tarbiya yoshining oxiriga kelib, bolalar tevarak-atrof to‘g‘risida
kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bo‘ladilar, asosiy fikrlash
jarayonlarini egallab oladilar. Faqat yaxshi tashkil etilgan faoliyat jarayonidagina
to‘laqonli aqliy rivojlanish ro‘y beradi, shuning uchun o‘qituvchi va tarbiyachilarning
asosiy vazifasi — bolaga muayyan maqsadni ko‘zlab tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish uchun
kerakli sharoit yaratishdir. Bola har doim buyumlar hamda hodisalar orasida bo‘ladi.
Bola doimo biror narsa bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab ko‘radi, hidlaydi,
tortib ko‘radi, nimagadir quloq soladi. SHu tariqa asta-sekin dunyoni bilib boradi.
Tevarak-atrofdagi buyumlar, tabiat bolaning sezgi organlari — analizatorlariga ta’sir
etadi va sezgi hosil qiladi. Sezgi bolalarga buyumlarning ayrim xossalarini: sovuq-
issiq, gadir-budur, silliq-yaltiroq, xushbo‘y va h.k. ni bilim olishga yordam beradi.
Sezgi atrofdagi muhitni bilishning dastlabki bosqichi sanaladi. Bola sezgi tufayligina
tevarak-atrofdagi narsalar to‘g‘risida bilim, tajriba to‘plab boradi. Idrok esa ancha
murakkab jarayon bo‘lib, sezgilar asosida hosil bo‘ladi. Bola olmani qo‘lida ushlab
ko‘rib, qarab chiqib va eb ko‘rib, uni yaxlit bir buyum, ayni bir vaqtda dumaloq,
qizargan, xushbo‘y, mazali va h.k. tarzda idrok qiladi. Bola olmani yaxlit bir buyum
tarzida tasavvur qilishi uchun birdaniga bir nechta analizator: ko‘rish, sezish va hid
bilish analizatorlaridan foydalanadi. Analizatorlar bir vaqtning o‘zida birdaniga
ishlashi buyumning xossasi va belgilarini aniqroq hamda to‘laroq bilish imkonini
beradi. SHuning uchun katta yoshdagi kishilar bolani ilk yoshlik chog‘idan boshlaboq
aqliy jihatdan to‘g‘ri tarbiyalash maqsadida buyumlarni ko‘proq analizatorlar
yordamida idrok qilishga imkon tug‘dirishlari, analizatorlarning rivojlanishiga, ya’ni
bolaning sensor madaniyatiga alohida e’tibor berishlari kerak. Bolada nutq paydo
bo‘lishidan ancha oldin (bola bir yoshga to‘la boshlaganda birinchi bor gapira
boshlaydi) u tevarak-atrofdagi odamlar va buyumlar dunyosini kata yoshdagi kishilar
yordamida bilib oladi. Bola 3 yoshga to‘lganda uning so‘z zaxirasi 1200—1500 taga
etadi. Bola katta yoshdagi kishilar unga nima haqida gapirayotganlarini yaxshi
tushunadi. Bu katga yoshdagi kishilar nutqidan har tomonlama tarbiyalashning kuchli
vositasi tarzida foydalanish imkoniyatini beradi. Bolalarning aqliy jihatdan o‘sishida
xotira katga ahamiyatga ega. Bola tug‘ilganda hech narsani bilmaydi va hech narsa
qilolmaydi. U rivojlanishning birmuncha yuqoriroq darajasiga ko‘tarilib biror bir
foydali ish uchun ko‘pgina bilim va malakalarini eslab qolishi kerak. Maktabgacha
31

tarbiya yoshidagi bolalarning xotirasi ko‘pincha beixtiyor tarzda bo‘ladi. SHuningdek,
maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishida xayol muhim rol
o‘ynaydi. Xayol bolaning hayoti jarayonida, uning faoliyatida ta’lim va tarbiya
ta’sirida tarkib topadi. Bolaning xayoli u syujetli o‘yinlar o‘ynay boshlaganida,
kattalar qiziqarli ertaklar aytib berganida, o‘sha ertaklarga qiziqish orqali dastlabki
alomatlari paydo bo‘ladi. Ammo boladagi xayol ko‘proq aniq vaziyatga bog‘liq
bo‘ladi (masalan, qo‘g‘irchoq ko‘rinib qolsa, uni uxlatadi, mashina bo‘lsa, biror
narsani tashiydi va h.k.). Katta bog‘cha yoshiga kelganda, bolaning tajribasi ortib,
faoliyati murakkablashadi va buning natijasida bola xayolida sezilarli o‘zgarish yuz
beradi. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalash vazifalarini
jamiyatimizning ijtimoiy talablariga va insonning aqliy rivojlanish mohiyati va
tabiatiga asoslanib ishlab chiqadi. Aqliy tarbiyaning asosiy vazifalari:
1. Bolalarda tabiat va jamiyat to‘g‘risidagi bilimlar tizimini, ilmiy
dunyoqarashni shakllantirish.
2. Aqliy faoliyat, bilish jarayonlari va qobiliyatlarni, aqliy jarayonning xilma-xil
usullarini rivojlantirish.
3. Mustaqil bilish qobiliyatlarini, aqliy mehnat mada niyatini rivojlantirish.
4. Aqliy bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish
Bilimni tasavvurlar va tushunchalar, qoidalar, qonuniyatlar, sistemalar
shaklidagi turli fanlarning mazmuni tashkil etadi. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalarda
voqea va hodisalarni to‘la aks ettiradigan yuksak darajadagi umumlashtirilgan bilimlar
tizimini shakllantirishdan iboratdir. Bilim dunyoqarashning asosini tashkil etadi.
Demak, bola tevarak-atrofdagi narsalar, ularning vazifasi sifati va xossalari (sinadi,
pachoq bo‘ladi, yirtiladi, to‘kiladi) haqida, qaysi materialdan tayyorlanganligi
to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘ladi. U tabiat hodisalari, ularning o‘zaro bog‘liqligi
va qonuniyatlari (yil fasllarining o‘ziga xos belgilari, ular o‘rtasidagi bog‘lanishlar,
hayvonlar, ularning hayoti va yashash tarzining tashkil qilinishiga, xulqiga, yashash
sharoitiga mosligi va h.k.) ni bilib oladilar. Jonsiz tabiat, o‘simliklar, hasharot va
hayvonlarni kuzatishi jarayonida tarbiyachi bolalarda borliq to‘g‘risidagi materialistik
tasavvurlarni shakllantirib boradi. Bilimlarni egallab borish natijasida bolaning shaxsi
32

ham shakllanib boradi. Bola san’atning har xil turlari to‘g‘risidagi tasavvur va
tushunchalarni egallab oladi.
Bilim insonning mehnatga munosabatini shakllantiradi. Aqliy faoliyatni
rivojlantirish bilim hajmi va xususiyatiga bog‘liq. Aqliy faoliyatni ivojlantirish esa
psixik jarayonlarni sezgi va idrok etish, taassurot, xotira, fikrlash, tasavvur va nutqni
shakllantirishni ham bildiradi. Bunda ularga aqliy faoliyatning g‘oyat samaradorligini
ta’minlaydigan his-tuyg‘ular nozikligi va aniqligi, idrok etishning sobitqadamligi va
to‘laqonli, esda qolishning mustahkamligi hamda ongligi, tafakkur mantiqi va uning
moslashuvchanligi, ijodiy xususiyat va mustaqillikka xos bo‘lishi kerak. Maktabgacha
tarbiya yoshidagi bolalar o‘zlariga tushunarli bo‘lgan ijtimoiy voqea va hodisalar,
kishilarning mehnati, umumxalq bayramlari, respublikamizda yashaydigan ba’zi
xalqlar hayoti bilan tanishtiriladi. Bu tadbirlar ularda jamiyatimiz ijtimoiy hayotiga
qiziqish uyg‘otish, Vatanga muhabbat tuyg‘usi va baynalmilalchilik asoslarini
shakllantirishga yordam beradi. Aqliy ta’lim — maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalarning bilish qobiliyatini muntazam va rejali ravishda rivojlantirib borish, bolalar
bog‘chasi dasturida belgilangan eng oddiy bilimlar tizimi bilan qurollantirish, malaka
va ko‘nikmalarni shakllantirishdan iborat. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda
aqliy tarbiya berishda ta’lim etakchi rol o‘ynaydi. CHunki ta’lim jarayonida aqliy
tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi. Ta’lim bolalarga izchillik bilan bilim
berishni, bu bilimlarni aniqlash va tizimlashtirish, bilish jarayonlari, tafakkur faolligini
rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va sinchkovlik,
ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Ta’lim jarayonida
bolalarda o‘quv faoliyati asoslari hosil qilinadi, maktabda muvaffaqiyatli o‘qishi
uchun muhim shart-sharoitlar yaratiladi. Hayot ta’limning ikki xil yo‘l bilan amalga
oshirilishini taqozo etmokda. Birinchi yo‘l — bolalarning bilim, malaka
ko‘nikmalarini kattalar bilan o‘zaro munosabatda bo‘lish orqali egallab borishidir. Bu
muomala, mehnat faoliyati va shu kabilar bilan belgilanadi. Ammo bu yo‘l bilan
egallagan bilim va malakalar bolaga hayotning turli sohalarida mustaqil qatnashish
uchun imkoniyat yaratmaydi. Ta’limning ikkinchi yo‘li — maxsus tayyorgarligi bor
kishilarning maxsus o‘quv muassasalarida bolalarni kerakli bilim, malaka va
ko‘nikmalar bilan rejali ravishda qurollantirib borishidir. Bunday yo‘l bilan ta’lim
berishdan maqsad yosh avlodni zamonaviy ishlab chiqarish, jamiyatning ijtimoiy-
33

siyosiy, madaniy hayotida faol qatnashish uchun zarur bo‘lgan fan yutuqlari bilan
tanishtirishdir. Barcha olimu fozillar, shoiru yozuvchilar o‘z davrining nufuzli ta’lim
maskanlarida o‘qish bilan hurmat- e’tibor topganlar. Abu Nasr Forobiy, Mahmud
Qoshg‘ariy, Abu Rayhon Beruniy, Abdurahmon Jomiy, Mirzo Ulug‘bek, Alisher
Navoiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh Rudakiy, Abu Saidrasul Aziziy, Muhammad SHarif
So‘fizoda, Abdulqodir SHokiriy, Abdulla Avloniy va boshqalar mukammal ilm
egallash orqali fanning barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar va yangiliklar
yaratganlar, shu bilan birga boshqalarni ham ilm egallashga chaqirganlar.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berish tizimi pedagogikada ilk bor
chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592—1670) tomonidan yaratilgan. Ya.A.
Komenskiy 6 yoshgacha bo‘lgan bolalarga ta’lim va tarbiya berish mumkinligini
ko‘rsatib berdi. YA.A. Komenskiy 19 bo‘limdan iborat maktabgacha ta’lim dasturini
tuzdi. Masalan, u tabiatshunoslik (fizika) suv, er, havo, olov, yomg‘ir, qor, muz, tosh,
o‘t, qum va boshqalar haqida bilim berish lozimligini, astrnomiya, geografiya, optika
va boshqa sohalarda bolalarga bilim berish kerakligini asoslab berdi. Bolalar
bog‘chasida beriladigan ta’lim bolalarning maktabda oladigan bilimlari bilan uzviy
bog‘liq bo‘lishi kerakligini ta’kidladi. U o‘zining «Onalar maktabi» kitobida kichik
bolalarni tarbiyalash va o‘qitish dasturi hamda metodikasini juda sinchiklab ishlab
chiqqan. Shu bilan Ya.A. Komenskiy maktabgacha tarbiya pedagogikasining mustaqil
fan sifatida shakllanishiga asos soddi. SHveysar pedagogi I.G. Pestalotssi (1746—
1827) maktabgacha tarbiya didaktikasini tuzishda maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalarning rivojlantirish masalasiga katga e’tibor beradi. G. Pestalotssi tomonidan
ishlab chiqilgan ta’limning asosiy mazmuni maktabgacha tarbiya pedagogikasining
rivojlanishda va bolalarga keyinchalik makgabda sistemali ta’lim berishda asosiy
dastur bo‘lib xizmat qildi. Hozirgi zamon maktabgacha ta’lim nazariyasini yaratishda
A.P.Usovaning xizmatlari katta ahamiyat kasb etadi. Demak, kattalar mehnati va
tabiatni kuzatish bolalarda estetik qislarni, shakllantirishga yordamlashadi, ijodiy
faoliyat uchun material beradi. Katta yoshdagi bog‘cha bolalariga har bir bayram va
tantananing ahamiyatini ularning yoshlariga mos holda tushuntirishadi. Bu o‘rinda
tarbiyachining vazifasi — bolalarning hissiyotlarga ta’sir etib, ularda o‘z xalqidan
hamda uning qadriyatlaridan g‘ururlanish hissini shakllantirishdan iboratdir. SHunday
34

qilib, bog‘cha bolalarini tabiat, hozirgi davr voqealari bilan tanishtirish orqali ularning
aqliy qobiliyati, axloqiy va estetik hislari shakllanib boradi.
35

1.2.Aqliy tarbiya va ta’lim tushunchasining mazmuni va ahamiyati
Aql keng ma’noda sezish va idrok etishidan boshlab to tafakkur va hayolni o’z
ichiga oladigan bilish jarayonlari yig’indisidir.
Aqliy faoliyat diqqatning har doim ma’lum maqsadga qaratilgan bo’lishini talab
etadi. Kishining aqli uning asosiy faoliyatida erishgan muvaffaqiyati xususiyati
bilan belgilanadi (masalan, kattalarda mehnat faoliyati, bolalarda o’yin, o’quv
faoliyati).
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolalarning faol
fikrlash faoliyatini rivojlantirishga kattalarning ma’lum maqsad bilan ta’sir
etishidir. U bolalarga tevarak –atrofdagi olam haqida bilimlar berishni, ularni
sistemalashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg’otishni, aqliy malaka va
ko’nimklarni tarkib toptirishni, bilish qobiliyatlarini rivojlantirishni o’z ichiga
oladi.
Bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tarbiyaning roli ayniqsa kattadir.
Bilimlar zahirasini egallash, aqliy faoliyatni va mustaqillikni rivojlantirish, aqliy
malaka va ko’nikmalarni tarkib toptirish maktabda muvaffaqiyatli o’qish va
bo’lg’usi mehnat faoliyatiga tayyorlanishning muhim shartlaridir.
Bolalarning 6 yoshdan boshlab maktabda o’qishga o’tishi munosabati bilan
ularni maktab ta’limiga tayyorlash uchun aqliy rivojlanishi yetarli darajada
bo’lishini ta’minlash tarbiyachilarning javobgarligini yanada oshiradi. Aqliy
kamolot –bu yoshning o’sib, tajribaning boyib borishi munosabati bilan tarbiyaviy
ishlar ta’sirida bolaning aqliy faoliyatida ro’y beradigan miqdor va sifat
o’zgarishlarining majmuasidir. Maktabgacha tarbiya yoshida bilim tez sur’atlar bilan
boyib boradi, nutq shakllanadi, bilish jarayonlari takomillashadi, bola eng oddiy aqliy
faoliyat usullarini egallab oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy
rivojlanishini ta’minlash ularning kelajakdagi butun faoliyati uchun katta
ahamiyatga ega bo’ladi.
Bola ijtimoiy muhit ta’sirida aqliy tomondan rivojlanib boradi. Tevarak
atrofdagi kishilar bilan muomala qilish jarayonida u tilni va u bilan birga tarkib
36

topgan tushunchalar sistmeasini o’zlashtiradi. Natijada maktabgacha tarbiya
yoshidayoq bola tilni shunchalik egallab oladiki, undan muomala vositasi sifatida
erkin foydalana oladigan bo’lib qoladi.
Aqliy rivojlanish fikrning kengligida voqyealarni har xil bog’lanishlarda,
munosabatlarda ko’ra bilish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida, keyin esa
o’quv, mehnat, samarali faoliyatlar (rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash,
applikasiya, qurish yasash) jarayonida amalga oshirib boriladi. Bolaning aqliy
rivojlanishiga ta’lim va tarbiya samaraliroq ta’sir etadi. Hozirgi zamon
pedagogika fani bilimlar sistemasini o’zlashtirib olish, ularni jamg’arish, ijodiy
tafakkurni rivojlantirish hamda yangi bilimlarni hosil qilish uchun zarurbo’lgan bilish
faoliyati usullarini egallab olishni aqliy rivojlanishning asosiy ko’rsatkichlari deb
hisoblaydi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishni to’g’ri tashkil
etish uchun ularning aqliy rifojlanish qonuniyatlarni va imkoniyatlarini bilish
kerak. Aqliy tarbiyaning vazifasi uinng mazmuni, metodi va tashkil etilishiga
qarab belgilanadi. Pedagogika va psixologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini
samarali hal etish (bir tomondan, bolaning imkoniyatlaridan unumli foydalanish,
ikkinchi tomondan, bola organizmning umumiy charchashiga sabab bo’lishi
mumkin bo’lgan ortiqcha nargruzka bo’lmasligi) yo’llarini topish uchun
maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi qonuniyatlari va
imkoniyatlarini o’rganish bilan shug’ullanadi.
Olimlar aqliy rivojlanish va aqliy tarbiyaga oid ko’ngil masalalarni tadqiq
qilmoqdalarki, bu maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar aqliy tarbiyachining asosi
bo’lgan sensor tarbiyaning mazmuni va metodini ishlab chiqish uchun zarurdir,
bolalarning ko’rgazmali –harakatli, ko’rgazmali –obrazli va tushunchali –mantiqiy
tafakkurini shakllantirish tadqiq etilmoqda, ularning bilish qobiliyatlarini
shakllantirishning o’ziga xos tomonlari aniqlanmoqda.
Keyingi yillarda olib borilgan psixologik –pedagogika tadqiqotlarning
natijalari maktabgacha tarbiya yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta
imkoniyatlar mavjudligini ko’rsatadi. Bularning hammasi maktabgachatarbiya
37

yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va ko’nikmalar mazmunini yanada
chuqurlashtirish, hajmini kengaytirish maqsadga muvofiq ekanligini ko’rsatadi.
Maktabgacha tarbiya yoshining oxiriga kelib bolalar tevarak –atrof to’g’risida
kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bo’lib qoladilar, asosiy
fikrlash jarayonlarini egallab oladilar, narsa va buyumlardagi, voqyealardagi
muhim va muhim bo’lmagan tomonlarni ajrata oladigan, ba’zi bir sabab –natijali
bog’lanishlarni bilib oladigan bo’lib qoladilar, ularda o’quv faoliyatining daslabki
kurtaklari shakllanadi. Faqat yaxshi tashkil etilgan faoliyat jarayonidagina
to’laqonli aqliy rivojlanish ro’y beradi, shu sababli pedagoglarning vazifasi –
bolaga muayyan maqsadga ko’zlab tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish uchun kerakli
sharoit yaratishdir.
Maktabgacha tarbiya yoshi davrida bola har kuni o’zi uchun notanish bo’lgan
narsa va hodisalarga duch keladi. L.N.Tolestoy maktabgacha tarbiya yoshi haqida
shunday deb yozadi: “Men hozirda o’zimda bor bo’lgan hamma narsani o’sha yoshlik
chog’imda egallab olganmanki, egallaganda ham sho’unchalik ko’p, shunda
egallab olganmanki, egallaganda ham shunchalik ko’p, shunda egallab olganmanki,
egallagan narsamning yuzdan birini ham egallaganim yo’q. Besh yoshli boladan
mengacha atigi bir qadam. Yangi tug’ilgan chaqaloqdan besh yoshli bolagacha esa
masofa juda uzoq”.
“...Biroq tegishli rahbarlik bo’lmasa, bilim va tasavvurlar tartibsiz bir tarzda
to’planib boradi: ular yuzaki, ko’pchilik holda xato ham bo’lishi mumkin. Bola “bulut
– bu paxta”, “yulduzlar –elektr lampochkalari” deb o’ylaydi. Tevarak – atrofdagi
hayotni kuzatib, u mustaqil xulosa chiqarishga harakat qiladi.
K.N.Chukovchikiyning “Otadvux do pyati” “ikki yoshdan besh yoshgacha”) degan
kitobida bolalar aytgan fikrlaridan misollar keltiriladi, bular bola zehnining
sinchkovligidan dalolat beradi.
“...”pedagogning vazifasi bolalardagi bilimlarni munatazam ravishda oshirib
borish, ularni tartibga solish, aniqlashtirishdir.
“Bola tevarak –atrofdagi narsalar, ularning vazifasi, ba’zi sifatlari (rangi, katta –
kichikligi, shakli) va xossalarni (sinadi, pachoq bo’ladi, yirtiladi, to’kiladi va hokazo)
38

haqida, qaysi materialdan tayyorlanganligi to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lishi
kerak. U tabiat hodisalari, ularning o’zaro bog’liqligi va qonuniyatlari (yil fasllarining
o’ziga xos belgilari, ular o’rtasidagi bog’lanishlar, hayvonlar, ular hayoti va
yashash tarzining tashqi ko’rinishiga, xulqiga, yashash sharoitiga mosligi va h.k.) ni
bilib oladilar. Jonsiz tabiat, o’simliklar, hasharot va hayvonlarni kuzatish
jarayonida tarbiyachi bolalarda borliq to’g’risidagi materialistik tasavvurlarni
shakllantirib boradi.
Bilimlarni egallab borish natijasida bolaning shaxsi ham shakllanib boradi. Bola
san’atning har xil turlari (tasviriy faoliyat, musiqa, adabiyot va h.k.)to’g’risidagi
tasavvur va tushunchalarni egallab oladi.
Mana shu real bilimlarni egallashi natijasida bolada tevarak –atrofni
materillistik tushunishning tarkibiy qismlari shakllanadi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o’zlariga tushunarli bo’lgan ijtimoiy
voqyea va hodisalar, kishilarning mehnati, umumxalq bayramlari bilan,
respublikamizda yashaydigan ba’zi xalqlar hayoti bilan tanishtiriladi. Bu tadbirlar
ularda jamiyatimiz ijtimoiy hayotiga qiziqish uyg’otishga, Vatanga muhabbat
tuyg’ulari va baynalminalchilik asoslarini shakllantirishga yordam beradi.
Aqliy tarbiyaning ruhiy va fiziologik asoslari.
Bola har doim buyumlar va hodisalar orasida bo’ladi, doimo biror bir narsa
bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab ko’radi, hidlaydi, totib ko’radi, nimagadir
quloq soladi. Shu tariqa bola dunyoni bilib boradi. Tevarak –atrofdagi buyumlar,
tabiat bolaning sezgi organlari (ko’z, quloq va hokazolar) analizatorlariga ta’sir etadi
va sezgi hosil qiladi. Sezgi bolalarga buyumlarning ayrim hossalarini: sovuq issiq,
g’adur – budur, silliq –yaltiroq, xushbo’y va hokazolarni bilib olishda yordam beradi.
Sezgi atrofidagi muhitni bilishning daslabki bosqichi hisoblanadi. Bola sezgi
tufayligina tevarak –atrofdagi narsalar to’g’risida bilish tajribasini to’plab borishi
mumkin.Idrok ancha murakkab ruhiy jarayon bo’lib, sezgilar asosida hosil bo’ladi.
Bola olmani qo’lida ushlab ko’rib, qarab chiqib va yeb ko’rib, uni yaxlit bir buyum,
ayni bir vaqtda dumaloq, qizargan, xushbo’y, mazali va hokazo tarzda idrok qiladi.
Bola olmani yaxlit bir buyum tarzida tasavvur qilishi uchun birdaniga bir nechta
39

apalizator –ko’rish, sezish va hid bilish analizatorlaridan foydalanadi.
Analizatorlarining bir vaqtining o’zida birdaniga ishlashi buyumning hossasi va
belgilarini aniqroq hamda to’laroq bilish imkonini beradi.
Shuning uchun katta yoshdagi kishilar bolani ilk yoshlik chog’idan boshlaboq
aqliy jihatdan to’g’ri tarbiyalash maqsadida buyumlarni ko’proq analizatorlar
yordamida irok qilishga imkon tug’dirishlari, analizatorlarning rivojlanishiga, ya’ni
bolaning sensor madaniyatiga aloxida extibor berishlari kerak.
Tushunchalar, ilmiy g’oyalar, tevarak – atrof hayot va uning hamma boyligi,
uning har xil ko’rinishidagi bilimlar, faktlar yosh avlod o’zlashtirib olish lozim
bo’lgan bilimlar jumlasiga kiradi. Bolalarning bilim, malaka va ko’nikmalaridan
o’zlarning har xil faoliyatida, mexnatida yaxshi foydalanish-bilishning haqiqiy
yo’lidir.
Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarda bilishning umumiy qonuniyatlari
uning bilish faoliyatida borliqni bilib olishdan namoyon bo’ladi.
Hozirgi zamon psixologiyasining erishgan natijalari shuni ko’rsatdiki,
bolaning tafakkurini ko’rgazmali-xarakatli, ko’rgazmali-obrazli va so’z-mantiqiy yo’li
bilan shakllantirish kerak. Bu degan so’z, bolalarni avvalo ko’ra oladigan, seza
oladigan buyumlar bilan tanishtirib, keyinchilik tasavvur shakllariga o’tish mumkin
ekan. Metod va usul tanlashda xam yuqoridagilarga rioya qilish zarur. Shuning uchun
xam ilk va bog’cha yoshdagi sensor tarbiya aqliy tarbiyaning muhim bo’limi
xisoblanadi.
Bola nutq paydo bo’lishidan ancha oldin (bolalar bir yoshga to’la boshlaganda
birinchi bor gapira boshlaydi) u tevarak-atrofdagi odamoar va buyumlar dunyosini
katta yoshdagi kishilar yordamida bilib oladi.
Ona bolasiga o’yinchoqni uzatar ekan: (“Mushukchani ol”,-deydi.).bola
qo’lini cho’zib uni oladi. Bolaning ko’rib idrok qilishi (u o’yinchoqni ko’rib
turibdi) eshitish bilan qo’shiladi (bola onasining o’yinchoqni nima deb aytganligini
eshitadi), hissiy idrok bilan so’z o’rtasida o’zaro ta’sir sodir bo’ladi. Agar ona
“mushukchani ber”, “mushukchani olib kel” deb bir necha marta takrorlasa, bola
40

muayyan o’yinchoqning nomini yaxshi eslab qoladi. Pirovardida “mushukcha” degan
so’z bola hayolida ma’lum bir buyumni hosil qiladi.
Bolalarning tushunishi va ularda nutqning paydo bo’lishi ularning aqliy
jihatdan o’sishining ancha yuksak bosqichidir.
Bola buyumni o’zi ko’rib, ushlab turgandagina emas, balki buyum to’g’risida
katta yoshdagi kishilar gapirib berganda ham bilib oladi. Bu bilish jarayonini ancha
tez, chuqur va qiziqarli jarayonga aylantiradi.
Ona tilidagi so’zlarni egallash va so’z ma’nolarini asta-sekin tushunib borish
maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarning aqliy jihatdan rivojlanishida katta rol
o’ynaydi.
Ulug’ rus fiziologi I.M.Sechenov bunday deb yozgan edi: “Bola gapirishning
o’rganib olgandan keyin unda tevarak-atrofdagi narsalarga qiziqish va ularni
bilishga intilish oshib boradi, bu hol bolaning onasiga: nega stol yurmaydi-yu, quyosh
esa oyoqsiz yuradi, kechkurun u qayerga yashirinadi, nima uchun shamol
g’uvullaydi?”- kabi savollar berishga sabab bo’ladi”.
Bola 3 yoshga to’lganda undagi so’z zapasi 1200 -1500 taga yetadi. Bola katta
yoshdagi kishilar unga nima haqida tgapirayotganlarini yaxshi tushunadi. Bu katta
yoshdagi kishining nutqidan har tomonlama tarbiyalashning kuchli vositasi tarzida
foydalanish imkoniyatini beradi. Bola atrofdagilarning nutqini qanchalik yaxshi
tushuncha, tarbiyachining so’zi bolalar bilan olib boriladigan ishlarda shunchalik
ko’p o’rni egallaydi.
Ikkala signal sistemasi, ya’ni hissiy idrok bilan so’zning o’zaro aloqala
bo’lishi aqliy rivojlanishning asosini tashkil etadi.
Kattalar nutqini tushunish bolalar bilim doirasining kengayishiga imkon
beradi, eng oddiy aloqa va munosabatlarini tushunishlariga hamda 6-7 yoshlarga kelib
ba’zi bir mavhum tushunchalarni (balandlik, do’stlik va hokazolarni) egallab
olishlariga yordam beradi.
Aqliy ko’nikma va malakalarni rivojlantirish, ya’ni eng oddiy faoliyat
usullari, predmetlarni tekshirish, ulardagi muhim va muhim bo’lmagan belgilarni
41

ajratib ko’rsatish, boshqa predmetlar bilan taqqoslash va hokazolarni tarkib
toptirish maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish
vazifalaridan biridir. Bu ko’nikma va malakalar bilish faoliyatining tarkibiy
qismlari bo’lib, bolaning bilimlarni muvaffaqiyatli egallab olishiga yordam beradi.
Masalan, o’simliklar yoki hayvonlar bilan tanishtirish bo’yicha sistemali
mashg’ulotlar olib borilgandan keyin bolalar ayrim konkret o’simliklar yoki
hayvonlar to’g’risida ma’lum bir tasavvurga ega bo’ladilar. So’ngra bolalardagi aqliy
ko’nikma va malakalarni rivojlantirish maqsadida tarbiyachi bolalar bilan quyidagi
mashg’ulotlarni o’tkazishni rejalashtirishi mumkin: masalan, “paxta o’simliini
momoqaymaq o’simligi bilan solishtirish”, “Qafasdagi ikki xil qushni bir –biriga
soltishtirish”, “Qo’yni echki bilan solishtirish” yoki “Tasviriga qarab top” didaktik
o’yini va shunga o’xshash tadbirlar o’tkazish. Eng muhimi shundaki, bolalarga bilim
beribgina qolmasdan, ularni olgan bilimlaridan aqliy va amaliy vazifalarni hal etishda
foydalanishga o’rgatishi zarur.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolalarning faol
fikrlash faoliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi.Aqliy tarbiya kattalarning ma’lum
maqsad bilan ta’sir etishidir. U bolalarga tevarak –atrofdagi olam haqida bilimlar
berishni, ularni sistemalashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg’otishni, aqliy
malaka va ko’nimklarni tarkib toptirishni, bilish qobiliyatlarini rivojlantirishni o’z
ichiga oladi.
Yosh avlodni har tomonlama yetuk shaxs qilib tarbiyalash jamiyat
ehtiyojlaridan kelib chikadigan obyektiv zaruratdir. Aqliy tarbiya ijtimoiy tarbiyaning
eng muhim jihatlaridan biri.
Aqliy tarbiya bu aqlni rivojlantirish maqsadida yosh avlodga muntazam va
maqsad asosida pedagogik ta’sir kо‘rsatishdir. Demak, aql keng ma’noda sezish va
idrok etishdan boshlab to tafakkur va xayolni о‘z ichiga oladigan bilish jarayonlari
yig‘indisi bо‘lib, u yosh avlodning insoniyat tо‘plagan bilimlar, kо‘nikma va
malakalar, meyorlar, qoidalar va boshqalarda rо‘y beradi.
Bu holat kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning aqliy
rivojlanishini ta’minlovchi xilma - xil vositalar, metodlarni, kerakli shart - sharoitlarni
yaratishni о‘z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash
42

bolalarning fikrlash faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan kattlarning ma’lum maqsad
asosidagi ta’sir etishdir. U bolalarga tevarak - atrofdagi olam xaqida bilimlar berishni,
ularni sistemalashtirishni, bolalarda bilishga qiziqshni uyg‘otish, aqliy malaka va
kо‘nikmalarni tarkib toptirishni, bilim qobiliyatlarini rivojlantirishni о‘z ichiga oladi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda, aqliy
tarbiyaning roli ayniqsa kattadir. Chunki aql his - tuyg‘ular va idrok etishdan tortib,
fikrlash va tasavvur etishgacha bо‘lgan jarayonlar yig‘indisidir.
Aqliy rivojlanish fikrning kenglgida voqealarni har
xil bog‘lanishlarda, munosabatlarda kо‘ra bilish, umumiylashtirish
qobiliyatida namoyen bо‘ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy
rivojlanishi faoliyat jarayonida, dastlab muomalada bо‘lish, narsalar bilan
bajariladigan faoliyat natijasida, keyin esa о‘quv, mehnat, samarali faoliyatlar: rasm
chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, applikatsiya, qurish - yasash jarayonida
amalga oshirib boriladi. Bolaning aqliy rivojlanishiga ta’lim va tarbiya samarali ta’sir
kо‘rsatadi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishni tо‘g‘ri tashkil
etish uchun ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari va imkoniyatlarini bilish kerak.
Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab
belgilanadi. Pedagogika va psihologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali
hal etishda, bir tomondan, bolaning imkoniyatlaridan unumli foydalanish, ikkinchi
tomondan, bola organizmining umumiy charchashiga sabab bо‘lishi mumkin bо‘lgan
ortiqcha toliqtirish bо‘lmasligi yо‘llarini topish uchun maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalarning aqliy rivojlanishi qonuniyatlari va imkoniyatlarini о‘rganish bilan
shug‘ullanadi.
Keyingi yillarda olib borilgan psihologik-pedogogik tadqiqotlarning natijalari
maktabgacha tarbiya yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta
imkoniyatlar mavjudligini kо‘rsatdi. Bularning hammasi maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va kо‘nikmalar mazmunini yanada
chuqurlashtirish, xajmini kengaytirish maqsadga muvofiq ekanligidan dalolatdir.
43

Maktabgacha tarbiya yoshining oxiriga kelib, bolalar tevarak atrof tо‘g‘risida
kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bо‘ladilar, asosiy fikrlash
jarayonlarini egallab oladilar. Faqat yaxshi tashkil etilgan faoliyat jarayonidagina
tо‘laqonli aqliy rivojlanish rо‘y beradi, shuning uchun о‘qituvchi va tarbiyachilarning
asosiy vazifasi -bolaga muayyan maqsadni kо‘zlab tarbiyaviy ta’sir kо‘rsatish uchun
kerakli sharoit yaratishdir. Bola har doim buyumlar hamda hodisalar orasida bо‘ladi.
Bola doimo biror narsa bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab kо‘radi, hidlaydi,
tortib kо‘radi, nimagadir quloq, soladi. Shu tariqa asta - sekin dunyoni bilib boradi.
Tevarak atrofdagi buyumlar tabiat bolaning sezgi organlari - analizatorlariga ta’sir
etadi va sezgi hosil qiladi. Sezgi bolalarga buyumlarning ayrim xossalarini sovuq -
issiq, g‘adir - budur, silliq - yaltiroq, xushbuy va h.k. ni bilim olishda yordam beradi.
Sezgi atrofdagi muhitni bilishning dastlabki bosqichi sanaladi. Bola sezgi tufayligina
tevarak-atrofdagi narsalar tо‘g‘risida bilim, tajriba tо‘plab boradi.
Idrok esa ancha murakkab jarayon bо‘lib, sezgilar asosida hosil bо‘ladi. Bola
olmani qо‘lida ushlab kо‘rib, qarab chiqib va yeb kо‘rib, uni yaxlit bir buyum,
ayni bir vaqtda dumaloq, qizargan, xushbо‘y, mazali va h.k. tarzda idrok qiladi.
Bola olmani yaxlit bir buyum tarzida tasavvur qilishi uchun birdaniga bir nechta
analizator kо‘rish, sezish va hid bilish a nalizatorlaridan foydalanadi.
Analizatorlar bir vaqtning о‘zida birdaniga ishlashi buyumning xossasi
va belgilarini aniqroq hamda tо‘laroq
bilish imkonini beradi. Shuning uchun katta yoshdagi kishilar
bolani ilk yoshlik chog‘idan boshlaboq aqliy jihatdan tо‘g‘ri
tirbiyalash maqsadida buyumlarni kо‘prok analizatorlar
yordamida idrok qilishga imkon tug‘dirishlari, analizatorlarning rivojlanishiga,
ya’ni bolpning sensor m adaniyatiga alohida e’tibor berishlari kerak.
Bolada nutq paydo bо‘lmshidan ancha oldin (bola bir yoshga tо‘la
boshlaganda birinchi bor gapira boshlaydi) u tevarak atrofdagi odamlar va
buyumlar dunyosini katta yoshdagi kishilar yordamida bilib oladi.
Bola 3 yoshga tо‘lganda uning sо‘z zahirasi 1200-1500 taga yetadi. Bola
katta yoshdagi kishilar unga nima haqida gapirayotganlarini yaxshi tushunadi. Bu
katta yoshdagi kishilar nutqidan har tomonlama tarbiyalashning kuchli vositasi
44

tarzida foydalanish imkoniyatini beradi. Bolalarning aqliy jihatdan о‘sishida
xotira katta ahamiyatga ega.
Bola tug‘ilganda hech narsani bilmaydi va hech narsa
qilolmaydi. U rivojlanishning birmuncha yuqoriroq darajasiga kо‘tarilib biror
bir foydali ish qismi uchun kо‘pgina bilim va malakalarini eslab qolishi kerak.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning xotirasi kо‘pincha
beixtiyor tarzda bо‘ladi. Shuningdek, maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalarning aqliy rivojlanishida xayol muhim rol о‘ynaydi.
Xayol bolaning hayoti jarayonida, uning faoliyatida ta’lim va
tarbiya ta’sirida tarkib topadi. Bolaning hayoli u syujetli
о‘yinlar uynay boshlaganida, kattalar qiziqarli ertaklar aytib
berganida, о‘sha ertaklarga qiziqish orqali dastlabki alomatlari paydo bо‘ladi.
Ammo boladagi xayol kо‘proq konkret vaziyatga bog‘liq bо‘ladi. (Masalan:
qо‘g‘irchok kо‘rinib qolsa, uni uxlatadi, mashina bо‘lsa biror narsani tashiydi va
h.k.}.
Katta bog‘cha yoshiga kelganda, bolaning tajribasi ortib, faoliyati
murakkablashadi va buning natijasida bola xayolida sezilarli о‘zgarish yuz
beradi.
Makt abgacha tar bi ya pedagogi kasi yosh avl odni aqli y
tarbiyalash vazifalarini jamiyatimizning ijtimoiy talablariga va insonning aqliy
rivojlanish mohiyati va tabiatiga asoslanib shilab chiqadi. Aqliy tarbiyaning
a sosiy vazifalari:
1. Bolalarda tabiat va jamiyat tо‘g‘risidagi bilimlar sistemasini, ilmiy
duiyoqarashni shakllantirish.
2. Aqliy faoliyat, bilish jarayonlari va qobiliyatlarni, aqliy jarayonning xilma - xil
usullarini rivojlantirish.
3. Mustaqil bilish qobiliyatlarini, aqliy mehnat madaniyatini
rivojlantirish.
4. Aqliy bilim , kо‘ni k ma va malakalarini rivojlantirish .
45

Bi l i m n i t as av vu r l ar va t u sh un ch al ar , qo i d al ar , qonuniyatlar, sistemalar
shaklidagi turli fanlarning mazmuni tashk il etadi
Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalarda voqea va hodisalarni tо‘la aks
ettiradigan yuksak darajadagi umumlashtirilgan bilimlar sistemasini
shakllantirishdan iboratdir. Bilim dunyoqarashning asosini tashkil etadi. Demak,
b ola tevarak - atrofdagi narsalar, ularning vazifasi sifati, va xossalari (sinadi,
pachoq bо‘ladi, yirtiladi, tо‘kiladi) haqida, kaysi materialdan tayyorlanganligi
tо‘grisida aniq tasavvurga ega bо‘ladi. U tabiat hodisalari, ularning о‘zaro
bog‘liqligi va qonuniyatlari (yil fasllarining о‘ziga xos belgilari, ular о‘rtasidagi
bog‘lanishlar, hayvonlar, ularniig hayoti va yashash tarzining tashkil qilinishiga,
xulqiga, yashash sharoitiga mosligi va x.k.) ni bilib oladilar. Jonsiz tabiat,
о‘simliklar, hashar ot va hayvonl ar ni kuzat ishi jar ayonida t arbiyachi bolalarda
borliq tug‘risidagi materialistik tasavvurlarni shakllantirib boradi.
Bilimlarni egallab borish natijasida bolaning shpxsi x am shakllanib boradi.
Bola san’tning har xil turlari tо‘g‘risidagi tasavvur va tushunchalarni egallab
oladi.
Bilim insonning mehnatga munosabatini shakllantiradi. Aqliy faoliyatni
rivojlantirish bilim hajmi va xususiyatiga bog‘liq. Aqliy faoliyatni rivojlantirish
esa psixik jarayonlarni sezgi va idrok etish, taassurot, xotira, fikrlash, tasavvur
va nutqni shakllantirishni ham bildiradi. Bunda ularga aqliy faoliyatning g‘oyat
samaradorligini ta’minlaydigan his - tuyg‘ular nozikligi va aniqligi, idrok etishning
sobitqadamligi va tulaqonli, esda qolishning mustahkamligi va ongligi, tafakkur
mantiqi va uning moslashuvchanligi, ijodiy xususiyat va mustaqillik xos bо‘lishi kerak.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar о‘zlariga tushunarli bо‘lgan ijtimoiy voqea va
hodisalar, kishilarning mehnati, umumxalq bayramlari, respublikamizda yashaydigan
ba’zi
xalqlar hayoti bilan tanishtiriladi. Bu tadbirlar ularda jamiyatimiz ijtimoiy hayotiga
qiziqish uyg‘otish, Vatanga muhabbat tuygusi va baynalminalchilik asoslarini
sha kllantirishga yordam beradi.
Aqliy ta’lim - maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning bilish qobiliyatini
muntazam va rejali ravishda rivojlantirib borish, bolalar bog‘chasi dasturida
46

belgilangan e ng oddiy bilimlar sistemasi bilan qurollantirish, malaka va kо‘nikmalarni
shakllantirishdan iborat.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda aqliy tarbiya berishda ta’lim yetakchi
rol о‘ynaydi. Chunki talim jarayonida aqliy tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi.
Ta’lim bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu bilimlarni aniqlash va
sistemalashtirish, bilish jarayonlari, tafakkur faolligini rivojlantirishni nazarda tutadi.
Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va sinchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi
sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi.
Ta’lim jarayonida bolalarda о‘quv faoliyati asoslari hosil qilinadi, ularning
maktabda muvaffaqiyatli о‘qishi uchun muhim shart - sharoitlar yaratiladi. Hayot
ta’limning ikki xil yо‘l bilan amalga oshirilishini taqozo etmokda.
Birinchi yо‘l - bolalarning bilim, malaka kо‘nikmalarini kattalar bilan о‘zaro
munosabatda bо‘lish orqali egallab borishidir. Bu muomala, mehnat faoliyati va shu
kabilar bilan belgilanadi. Ammo bu "yо‘l bilan egallagan bilim va malakalar bolaga
hayotning turli sohalarida mustaqil katnashish uchun imkoniyat yaratmaydi.
Ta’limning ikkinchi yо‘li - maxsus tayyorgarligi bor kishilarning maxsus о‘quv
muassasalarida bolalarni kerakli bilim, malaka va kо‘nikmalar bilan rejali ravishda
qurollantirib borishidir. Bunday yо‘l bilan ta’lim berishdan maqsad yosh avlodni
zamonaviy ishlab chiqarish, jamiyatning ijtimoiy - siyosiy, madaniy hayotida faol
qatnashish uchun zarur bо‘lgan fan yutuqlari bilan tanishtirishdir.
Barcha olimu fozillar, shoiru yozuvchilarning о‘z davrining nufuzli ta’lim
maskanlarida о‘qish bilan hurmat - e’tibor topganlar. Abu Nasr Forobiy, Mahmud
Qoshg‘ariy, Abu Rayhon Beruniy, Abdurahmon Jomiy, Mirzo Ulug‘bek, Alisher
Navoiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh Rо‘dakiy, Abu Sayidrasul Aziziy, Muhammad Sharif
Sо‘fizoda, Abdulqodir Shokiriy, Abdulla Avloniy va boshqalar mukammal ilm egallash
orqali fanning barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar va yangiliklar yaratganlar, shu
bilan birga boshqalarni ham ilm egallashga chaqirganlar.
M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berish tizi mi el pedagogikada
ilk bor chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592-1670) tomonidan yaratilgan.
47

Y . A Komenskiy 6 yoshgacha bо‘lgan bolalarga ta’lim va tarbiya berish
mumkinligini kо‘rsatib berdi. Y.A. Komenskiy 19 bо‘limdan iborat maktabgacha ta’lim
dasturini tuzdi. Masalan, u tabiatshunoslik (fizika) suv, yer, havo, olov, yomg‘ir, qor,
muz, tosh, о‘t, qum va boshqalar haqida bilim berish lozimligini, astro nomiya,
geografiya, optika va boshqa sohalarda bolalarga bilim berish kerakligini asoslab berdi.
Volalar bog‘chasida beriladigan ta’lim bolalarning maktabda oladigan bilimlari bilan
uzviy bog‘lik bо‘lishi kerakligini ta’kidlaydi. U о‘zining «Onalar maktabi» kitobida
kichik bolalarni tarbiyalash va о‘qitish dasturi hamda metodikasini juda sinchiklab
ishlab chiqqan shu bilan YA A. Komenskiy maktabgacha tarbiya ped agogikasining
mustaqil fan sifatida shakllanishiga asos soldi.
Shveysar pedagogi I.G. Pestalotssi (1746-1827) maktabgacha tarbiya didaktikasini
tuzishda maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning rivojlanishini e’tiborga olish
masalasiga katta e ’tibor beradi. G. Pestalotssi tomonidan ishlab chiqilgan ta’limning
asosiy mazmuni maktabgacha tarbiya pedagogikasining rivojlanishda va bolalarga
keyinchalik maktabda sitemali ta’lim berishda asosiy dastur bо‘lib xizmat qildi.
Hozirgi zamo n maktabgacha ta’lim nazariyasini yaratishda A.P. Usovaning xizmatlari
katta ahamiyat kasb etadi. Olima rahbarligida 1950 yillarda ilmiy - tadkiqot ishlari olib
borilib bolalar bog‘chasi har bir yoti guruhining ta’lim-tarbiya ishlari mazmuni,
metod va usullari ishlab chiqildi. Bu о‘tkazilgan ishlar ta’limning tarbiyaviy ishdan
farqini aniq belgilab berdi.
Ta’limning nazariy jihatlari ishlanishi «Bolalar bog‘chasi tarbiya dasturi» da
«Mashg‘ulot» bо‘limini ajratish imkonini berdi va dasturning keyingi nashrlarida bu
bо‘lim takomillashtirilib borildi.
48

II.BOB SHARQ VA G’ARB MUTAFAKKIRLARINING QARASHLARIDA
AQLIY TARBIYANING IFODALANISHI
2.1. Markaziy Osiyoda ibtidoiy jamoa davridagi bola tarbiyasi.
Ta’lim –maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning bilish qobiliyatlarini
muntazam va rejali ravishda rivojlantirib borish, bolalar bog’chasi tarbiya
dasturida belgilangan eng oddiy bilimlar sistemasi bilan qurollantirish, malaka va
ko’nikmalarni shakllantirishdan iborat. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy
tarbiya berishda ta’lim yetakchi rol o’ynaydi, chunki ta’lim jarayonida aqliy tarbiyaga
doir hamma masalalar hal etiladi. Ta’lim bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu
bilimlarni aniqlash va sistemalashtirishni, bilish jarayonlarini, tafakkur faolligini
rivojlantirishni nazarda tutadi.
Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va aqlning sinchkovlik, ziyraklik,
tanqidiylik kabi sifatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Ta’lim jismoniy, estetik va
mehnat tarbiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ham zarurdir. Bog’chada
bolalarga madniy –gigiyenik ko’nikmalar, asosiy harakatlar o’rgatiladi, ular madaniy
axloq qoidalarini o’zlashtirib oladilar, ularda axloqiy sifatlar, mehnat, tasviriy,
konstruktiv, musiqa faoliyatiga oid malaka va ko’nikmalar tarkib toptiriladi.
Ta’lim jarayonida bolalarda o’quv faoliyati asoslari hosil qilinadi, ularni
maktabda muvaffaqiyatli o’qish uchun muhim shart –sharoitlar yaratiladi. Hayot
ta’limning ikki xil yo’l bilan amalga oshirilishini taqozo etmoqda. Birinchi yo’l –
bolalarning bilim, malakA, ko’nikmalarni kattalar bilan o’zaro munosabatda bo’lishi
orqali egallab borishidir. Bu muomala, mehnat faolyaiti va shu kabilar bilan
belgilanadi. Ammo bu yo’l bilan egallangan bilim va malakalar bolalarning
hayotining har xil sohalarida mustaqil qatnashga olishi uchun imkoniyat
49

yaratmaydi. Ta’limning ikkinchi yo’li –maxsus tayyorgarligi bor kishilarning
maxsus o’quv muassasalarida bolalarni kerakli bilim, malaka, ko’nikmalardan
rejali ravishda xabardor qilib borishidir. Bunday yo’l bilan ta’lim berishdan maqsad
yoshavlodni zamonaviy ishlab chiqarishda, jamiyatning ijtimoiy –siyosiy,
madaniy hayotida faol qatnashtirish uchun zarur bo’lgan fan yutuqlari bilan
tanishtirishdir.
Olloh taolo oyati karimasida: “Bilgil, Olloh yakkayu yagonadir”, -degan
so’znni “bil” degan so’z bilan boshlagan.
Muhammad payg’ambar o’z hadislarida “ Ilmga ilm olmoq yo’li bilan
jrishilgaydir. Ilmu hunarni Xitoydan bo’lsa, ham o’rganinglar .. Ilm egalllang! –Ilm
sahroda do’st, hayot yo’llarida –tayanch, yolg’iz damlarda –yo’ldosh, baxtiyor
daqiqalarda –rahbar, qayg’uli oilalarda –madadkor, odamlar orasida –zebu ziynat,
dushmanlarga qarshi kurashda –quroldir ”, deganlar.
Qur’on karim oyatlaridan birida: “Yo rabbiy, ilmimni ziyoda qilgaysan, deb
ayt!” –deyiladi.
Insoniyat paydo bo’lgandan beri odamlar ichidan yetishib chiqqan barcha
ulamoyu –fuzalolar, olimu fozillar, shoiru yozuvchilarning barchasi o’z davrining
nufuzli, hurmatli, e’tiborli kishilari darajasiga mkammal ilm egallash orqali
erishganlar. Abu Nasr Farobiy, Mahmud Qoshg’ariy, Abu Rayhon Beruniy,
Abdurahmon Jomiy, Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy, Ibn Sino, Abu Abdullo
Rudakiy, Abu Shukur Balxiy, Is’hoqxon Ibrat, Siddiqiy ajziy, Saidrasul Aziziy,
Muhammad Sharif So’fizoda, Abdulrashidov, Toshmuhammad Qori Niyoziy va
boshqalar mukammal ilm egallash orqali fanning barcha sohalarida buyuk
kashfiyotlar va yangiliklar yaratganlar, shu bilan bir qatorda boshqalarni ham ilm
egallashga chaqirganlar. O’zbek yozuvchisi, shoir, dramaturg Hamza Hakimzoda
Niyoziy barchani ilm egallashga chaqiradi:
Har murodu maqsadingg yetmoq istarsan murod,
Ko’z ochib bedor bo’l, darkor ilm, darkor ilm.
50

Sharq mutafakkirlaridan Aba Abdullo Rudakiy, Abu Shukur balxiylar ham
xalqni ilm olishga chaqirganlar, jumladan Rudakiy ilmning buyuk kuchini shunday
ta’riflagan.
Odamlar aqlining charog’i ilm, Balodan saqlanish yarog’i bilim
Abu Shukur balxiy esa bilim egallashning zarurligini quyidagi she’riy misra
bilan shunday ta’riflaydi:
Hayotdan o’rganib saboq,
O’stod ham, shogird ham hyech bilmas no’choq.
To’qish –yigirish ham bilim birladir,
Dunyoni topish ham bilim birladir.
O’z zamonasining bilimdon kishilaridan bo’lgan Sandrasul Aziziy buun kuch
g’ayratini yoshlarga dunyoviy bilimlar berishga bag’ishladi. U o’zining “Ustozi avval”
(darslik tarzida tuzilgan) asarida yoshlarni ilm egallashga, odob, axloq egasi bo’lishga,
mehnatga chaqiruvchi ko’plab hikoyalar, maqol, matallarni keltirib o’tadi.
Kitobdagi hikoyalar, maqol, matal va she’rlarning ko’pchiligini Aziziy o’zi yaratadi,
ularyoshlarni ilm olishga chaqiradi.
Kitobga kiritilgan “Ko’p bil, oz so’zda”, “Ilmsiz aql, yengsiz kiyim”, “Xat
yozmoq –yarim ilm” kabi maqollar shular jumlasidandir.
O’z davrining yirik ma’rifatchilaridan hisoblangan Abdulla Avloniy ham
yoshlarni ilmli bo’lishga chaqiradi. U aql va ilmni ulug’laydi hamda “Aql
insonlarning piri komili, murshidan yagonasidur. Ruh ishlovchi, aql
boshlovchidir..” deb yozadi.
Muallif o’z fikrini yanada aniqroq va ravshanroq anglatish uchun shunday
muhoyasa keltiradi.
“Hayvonlar o’zlariga bo’laklar tarafidan qiladurg’on zulm va jabrlarni shox,
tish, tumshuq va tirnoqlari ila qaytarurlar. Lekin inosn..aql va idroki soyasida o’ziga
keladurg’on zarar va zulmlardan saqlanur. Yer yuzidagi hayvonlarni bergan
insonlarning aqlidur”, “Hukamolardan biri: “har narsa ko’paysa, arzon bo’lur, aql esa
ilm va tajriba soyasida qancha ko’paysa, shuncha qimmatbaho bo’lur”, - demish.
51

Avloniy ilm insonlarning madori, hayoti, rahbari, najoti, deydi. Shu bilan birga
u ana shu fazilatlarni shunchaki qayd etmaydi, uning aniq hayotiy, amaliy ahamiyati
ustida ham to’xtalib o’tadi. Uning insonni kamolotga yetkaishda bosh
Aba Shukur Balxiy bilimni yoshlikdan egallash zarurligini o’z she’riy
misralarida shunday ifodalaydi.
Yoshlik chog’ida o’rganish bilan
Aql ham idrok topishing oson.
Xohlagan tomonga egib qo’yadi.
Niholligida daraxtni bog’bon.
Qiyshigin hyech kim tug’rilay olmas,
Nihol ulg’ayib bo’lganda yo’g’on.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berish g’oyasi birinchi bo’lib
chet el pedaggikasida chex pedaggi Yan Amos Komenskiy (1592 - 1670)
tomonidan yaratilgan.
Tabiatning oliy mahsuli, siymosi inson o’z aql-zakovati bilan o’zini himoya
qiladigan mustaqil, erkin qilib yaratilgan. Shuning uchun tabiat hodisalari,
jarayonlarini o’rganish ulardan yashash uchun oqilona foydalanish asosida insonlar
sеkin-asta madaniylashuvi, ijtimoiylashuvi asosida ma'naviy qadriyatlar shakllana
boshlagan, rivojlana boshlagan. Ilk davrlarda ta'lim yoshlarga, ota-onalarning yashash
uchun tabiatdan foydalanishi, uy-ro’zqor yuritish, o’zaro va tabiatga munosabat
axloqi, odobi sifatida shakllana boshlagan bo’lsa, bilimlar hajmi kеngaya boshlagach,
maxsus tarbiyachilarga ehtiyoj tug’ila boshlangan. Ma'lum qabila, elat, millat
miqyosidagi ta'lim-tarbiya qoidalari majmuasi konts е ptsiyalarida ko’p hollarda
alohida kishilar tomonidan takomillashtirilgan. Shuning uchun ham ta'lim
konts е ptsiyalarida ma'lum muallifning nomi bilan bog’lanmaydi.
Antik p е dagogikada tabiatga, atrof-muhitga o’zaro ongli munosabatlarda,
axloqiy munosabatlar majmuasi bo’lgan donishmandlik p е dagogikasi shakllangan. Bu
vaqtlarda tarbiyaning bosh maqsadi ham yoshlarda donishmandlik sifatlarini
shakllantirish bo’lgan. Donishmandlik p е dagogikasida yoshlarda mehnats е varlik
52

ma'naviy - axloqiy sifatlar bilan uyg’un rivojlantirilishi maqsadga muvofiq ekanligi
ilgari surilgan. Bu p е dagogik qarashlar mashhur «Av е sto» (er.av. VII asr) asarida va
qadimgi Xitoyning Daos maktabi (er.av. III asr) tajribalarida aks etgan edi. Eramizdan
avvalgi II asrlarga k е lib O’rta Osiyo, qadimgi Hindiston p е dagogikasida saxiylik,
sofdillik, inson qalbi tushunchalari ilgari surilgan.
610 yillarga k е lib yaratilgan Islom dinining muqaddas kitobi «Qur'oni
Karim»da inson mohiyati to’la ochib b е rilib, komil inson tarbiyasi bosh maqsad qilib
qo’yilgan edi. «Qur'oni Karim»dagi ta'lim - tarbiyaga oid ulug’ xazina Al-Buxoriy
hazratlarining Hadislarida b е riladi. Jumladan, (38-hadis) ”Farzandlaringizni izzat-
ikrom qilish bilan birga axloq-odobini ham yaxshilangiz”: (626-hadis) ”Har bir go’dak
Islom tabiatida tug’iladi, so’ng ota-onasi uni yo yahudiy qiladi, yo nasroniy qiladi, yo
majusiy qiladi”: (136-hadis) ”Hech bir ota o’z farzandiga xulqu odobdan buyukroq
meros berolmaydi”.
Ta'lim – tarbiya, insoniy munosabatlarning falsafiy asoslari tasavvuf ilmida
ochib b е riladi. Shu jumladan Islom olamining muqaddas kitobi «Qur'oni Karim»da
ham komillikning b е shta tamoyili komillikka erishish uchun talab etiladi.

1. Mehnatim muhabbatim.
2. Ma'rifatim sarmoyam.
3. Dinim aqlim.
4. Ilmim qurolim.
5. Sabru qanoat libosim.
IX-XV asrlar Markaziy Osiyo ma’naviy madaniyati rivojida muhim davr
hisoblanadi. Shu bois faylasuf, tarixchi, pedagog, matematik olimlar bu davr madaniy-
ma’rifiy merosi haqida qator ilmiy tadqiqot ishlari olib borganlar.
Pedagog – olimlarning Sharq mutafakkirlari ijodida ta’lim-tarbiya, shaxs
ma’naviy kamoloti masalalariga bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlarning pedagogika fani
rivojida muhim o’rni bor. Lekin ular allomalar merosida olg’a surilgan ta’lim-tarbiya
masalalarini yoritishda milliylik tamoyilidan kelib chiqqan holda yondashmadilar.
53

2.2.Imom Ismoil al-Buxoriy, Forobiy, B е runiy, Ibn Sino, Yusuf Xos Xojib,
Navoiy va boshqa mutafakkirlarning axloqiy-ma'rifiy m е rosi.
Markaziy Osiyo allomalarining ta’lim-tarbiyaga oid qarashlarida ma’naviy
qadriyatlarga bo’lgan e’tibor asosiy o’rinda turadiki, bu bevosita inson kamolotini
shakllantirishga omil bo’la oladigan hodisadir.
Sharq Renessansi deb nom olgan IX-XV asr Markaziy Osiyo ma’naviy
madaniyatining eng yuksaklikka ko’tarilgan, boy davri bo’lib, bu davrda ilm-fanning
ikki yo’nalishi (birinchisi) inson uchun tabiiy fanlardirki, u aql ko’zi bilan egallanadi,
(ikkinchisi) bu fanlar inson tomonidan (boshqa) kishilardan taqlid qilib o’rganiladi,
ular asosida shariat qonunlari yotadi. Bu fanlarning asosini Qur’onda va Sunnada
bo’lga Alloh va uning elchisining oldindan belgilab bergan yo’l-yo’riqlari tashkil
etadi. 1
Bu davrda Sharq madaniyatini umuminsoniy qadriyat darajasiga ko’tarish
markazi ”Ma’mun akademiyasi” (IX asr, Bag’dod, ”Baytul hikma”) tashkil etildi.
Akademiya ilmiy ijodkorlari faoliyatida Yaqin va O’rta Sharq xalqlari moddiy va
ma’naviy madaniyatining qo’shilishi asnosida hozirgi Markaziy Osiyo madaniyatining
maxsus bir-biridan ajratilmagan ko’p qirrali qorishiq turi vujudga keldi. 2
Bunday ko’p
qirrali ilmiy qadriyatlarning madonga kelishida vatandoshlarimiz Muhammad ibn
Muso al-Xorazmiy (780-850), Ahmad al-Farg’oniy (247-861), Ahmad ibn Abdulloh
al-Marvaziy (IX asr), Abu Nasr Forobiy (870-950), Abu Ali Ibn Sino (980-1037), Abu
Rayhon Beruniy (973-1050) va boshqalarning xizmatlari katta bo’lgan.
Sharq mutafakkirlarining ma’naviy madaniyat sohasiga qo’shgan ulushlari
nihoyatda boy bo’lib, mazmunan qadriyatlarning barcha yo’nalishlarini qamrab
olganligi bilan xarakterlanadi. Ular:
- aqliy madaniyatni shakllantirish bilan bog’langa qadriyatlar;
1
Izbranniye proizvedeniya misliteli stran Blijney I Srednogo Vostoka M.: Sotsgiz, 1961.C.622
2
Tillashev X.X.Obsheye pedagogicheskiye I didakticheskiye idei uchennix ensiklopedistov Blijnogo I Srednogo Vostoka
epoxi srednovekovaya. Tashkent: Fan. 1989.C.10
54

- ma’naviy-ruhiy qadriyatlar;
- ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar;
- badiiy-nafis qadriyatlar;
- diniy qadriyatlar tarzida o’z ifodasini topgan.
Forobiy pedagogik qarashlarini, ta’lim-tarbiya haqidagi ta’limotini o’rganishda
inson xislatlari to’g’risidagi falsafiy fikrlari nihoyat muhim ahamiyat kasb etadi.
Forobiy o’zining falsafiy qarashlarida odamning tuzilishini, ruhiyatini, madaniy va
ma’naviy olamini o’rganishga ahamiyat beradi. Uning ta’limotida, inson barcha
boshqa jismlarda bo’lmagan qobiliyat va kuchga, ruhiy quvvatga, aql va so’zlash
qobiliyatiga egaligi bu kuch uni tabiatdagi boshqa jismlardan ajratib turishi va uning
ustidan hokim bo’lish imkoniyatini berganligi namoyon bo’ladi.
Forobiy bu dunyoqarashida narsa-hodisalarni bilish, inson aqlini bilim bilan
boyitish uni ilmli, ma’rifatli qilish uchun xizmat qiluvchi ruhiy jarayonlarga alohida
e’tibor beradi. U o’zining ”Baxt-saodatga erishuv haqida”, ”Fanlarning tasnifi”,
”Falsafani o’rganishdan oldin nimani bilish kerakligi to’g’risida”, ”Ilmlar va san’atlar
fazilati” kabi koplab risolalarida insonning ma’naviy rivojlanishi ilm-ma’rifatga
bog’liqligini ta’kidlaydi.
Abu Rayhon Beruniy bilim umuminsoniy qadriyatlarni o’rganishning kaliti
ekanligini alohida ta’kidlaydi. Ilm-ma’rifatli odam jamiyat taqdiri, insonlar taqdiri
uchun kurashuvchan, barcha yomonliklardan uzoqdir. ”Ilmning foydasi ochko’zlik
bilan oltin-kumush to’plash uchun bo’lmay, balki u orqali inson uchun zarur
narsalarga ega bo’lishdir” 3
Umuman, Abu Rayhon Beruniy ilm-fanning buyuk homiysi va muxlisi sifatida
mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning gullashida, odamning baxti esa uning bilim
va ma’rifatida deb bildi. Yaratgan asarlarida u ta’lim-tarbiyaga doir she’r va
hikmatlardan misollar keltirib, ular orqali har bir inson o’z qalbining farmoyishiga
ko’ra xayr-ezgulikka intilishi, sun’iy obro’, shuhrat qozonish uchun muruvvat va
sharofat ko’rsatmasligi kerakligini ta’kidlaydi.
Yusuf Xos Hojibning ”Qutadg’u bilig” asarida aqliy, axloqiy, mehnat, jismoniy
va nafosat tarbiyasiga doir fikrlari katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. U insonni
3
Abu Rayhon Beruniy. O’ylar, hikmatlar, naqllar,she’rlar. Toshkent. Yosh gvardiya. 1973.44-bet
55

ulug’laydi. Uning fikricha, insonning ulug’ligi aql-idroki, so’zlash qobiliyati, bilimi,
uquvi, hunarga egaligidadir. Adib o’quv va bilimni farqlaydi: o’quv tug’ma ravishda
inson ruhiyatida mavjuddir, bilim esa o’qish-o’rganish va mehnat tufayli egallanadi.
Agar ularning har ikkisi o’zaro birlashsa, insonning qadri ortadi:
Zakovat qayerda bo’lsa, ulug’lik bo’ladi,
Bilim kimda bo’lsa, buyuklik bo’ladi.
Zakovatli uqadi, bilimli biladi,
Bilimli, zakovatli tilakka yetadi.
Yusuf Xos Hojib ta’lim va tarbiyaning uzviy bog’liq holda bo’lishini tavsiya etadi,
o’g’il bolalarning bir necha san’at turlarini va hunarlarni tugal o’rganmog’i lozimligini
ta’kidlaydi. Bu, ularning kelajak hayotlari, jamiyat rivoji uchun zarurligini aytadi.
P е dagogikaning fan sifatida shakllanishi yosh avlodni hayotga tayyorlash, ular
tarbiyasini samarali amalga oshirish ehtiyojidan k е lib chiqadi. Bu ehtiyoj tarbiya
borasida orttirilgan tajribalar to’plangandan k е yin o’sha tajribalarni umumlashtirish,
yoshlar tarbiyasi haqida qonun-qoidalarni ishlab chiqish zaruratini taqozo etadi.
Avvalo p е dagogikaning nazariy kurtaklari falsafa n е gizida paydo bo’ladi. Ta'lim-
tarbiya masalalari hamisha mutafakkir, yozuvchi, olimlar xayolini band qilib k е lgan.
Ular o’zlarini bola tarbiyasi, ularni barkamol inson qilib tarbiyalash haqidagi yorqin
mulohazalari bilan p е dagogik fikrlar ravnaqiga ulush qo’shganlar. Masalan:
Nizomulmulkning «Siyosatnoma», Nosir Xisravning «Saodatnoma», Ahmad
Yugnakiyning «Hibatul-Haqoyiq», Alish е r Navoiyning «Mahbub - ul qulub», Yusuf
Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarlari b е vosita odob, axloqqa daxldordir.
Bu asarlarda insonparvarlik, halol mehnat, do’stlik, chin muhabbat, sadoqat kabi
yuksak axloqiy fazilatlar o’z aksini topgan. Yosh avlodlarda ilmiy dunyoqarashni
shakllantirish hamma davrlarda millatning ilg’or kishilari diqqat markazida bo’lib
k е lgan.
Kaykovusning «Qobusnoma», IV asrda yashab o’tgan hind faylasufi
B е ydaboning «Kalila va Dimna» asarlari, «Ramayana», «Mahobxorat» dostonlari,
Sa'diyning «Guliston» va «Bo’ston», Jomiyning «Bahoriston», Ahmad Donishning
56

«O’g’illarga nasihat», bundan tashqari Qur'oni Karim, Hadisi Sharif, «Chor darv е sh»,
«Ming bir k е cha» kitoblari ham qimmatbaqo ma'naviy-madaniy m е ros bo’lib, Sharqu
g’arb xalqlari ming yillar mobaynida bulardan bahramand bo’lganlar va komillik
tog’risida uning qirralarini yoritib b е rganlar.
O’rta asrda Yaqin va O’rta Sharqda diniy o’quv muassasalari - madrasalar ta'lim
va fan markazlari bo’lgan. O’zbekistonlik, Rossiyalik va chet el sharqshunos
tadqiqotchilari tomonidan madrasa turidagi o’quv muassasalari aynan Markaziy
Osiyoda yuzaga k е lgani va shu yerdan boshqa mamlakatlarga tarqalgani isbotlangan.
Somoniylar davrida (X asr) faqat Samarqandning o’zida 20 ga yaqin madrasalar
mavjud bo’lgan. Abu Ali ibn Sino (980-1037) o’zining «Donishnoma» («Bilimlar
kitobi») nomli asarida mazkur madrasalarda faqat musulmonchilikka oid bilimlar
berilibgina qolmay, balki dunyoviy ilmlar ham o’rganilganligi, ilmiy tadqiqotlar olib
borilganligi, ularning negizida ilmiy maktablarning yuzaga kеlganligi qayd etib
o’tiladi. O’z davrida madrasalarda o’qitilishi yo’lga qo’yilgan fanlarni Abu Ali Ibn
Sino quyidagi tizimlar bo’yicha ajratadi: odob (xulq etikasi), astronomiya,
tibbiyotshunoslik, til va uning grammatikasi, fikx (musulmon qonunchiligi). Alloma
tomonidan taklif etilgan tarbiya turlar esa quyidagilardan iborat: 1) aqliy tarbiya; 2)
jismoniy sog’lomlashtirish; 3) estеtik tarbiya; 4) ma'naviy tarbiya; 5) hunarga
o’rgatish. Abu Ali Ibn Sino tomonidan taklif etilgan tarbiya turlari Markaziy Osiyoda
Uyg’onish davridagi ta'limning insonparvarlik va shaxsning barkamol rivojlanishi
borasidagi g’oyalariga asoslangan edi, deyishiga imkon beradi.
Sharqdagi Uyg’onish davri Sharq mutafakkirlari - Muhammad Muso al-
Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylar o’zlarining
ta'limiy qarashlarida birinchi o’ringa inson shaxsini qo’yadilar hamda bolalarni har
tomonlama, jismoniy va estеtik kamolotga erishishlari, shuningdek, tillarni bilishlarini
zarur deb hisoblaydilar. Aqliy ta'limni tashkil etuvchi fanlar sirasiga matematika,
astronomiya, mexanika va tabiatshunoslik kabi tabiiy-ilmiy fanlarni kiritadilar.
Allomalar bolaga hurmat bilan munosabatda bo’lish g’oyasini ilgari suradilar,
sxolastik o’qitish va qat'iy intizomga qarshi chiqadilar. Ularning fikricha, o’qish
bolada bilimlarga qizihishni uyg’otishi kerak.
57

Muhammad Tarag’ay Ulug’bekning (1394-1449 yillar) Samarqanddagi faoliyati
14-15 asrlarda madrasalarning fanlar rivojini ta'minlovchi markazlari vazifasini
bajarganligini ko’rsatadi. Muhammad Tarag’ay Ulug’bek Samarqandning hukmdori
bo’lishi bilan birga astronom, matematik va tarixchi sifatida mashhur bo’lgan.
Shuningdek, allomaning mohir pedagog ham bo’lganligini tarixiy dalillar qayd etadi.
Chunonchi, alloma ko’plab iste'dodli yoshlarni tarbiyalagan. U odamlar, ayniqsa
yoshlarning ilmiy bilimlarni o’rganishlariga katta ahamiyat bergan.
Alloma o’z davlatida ta'lim sohasidagi jiddiy islohotlarni tashkil etdi. U madrasalarni
davlat ta'minotiga o’tkazdi, mudarris (o’qituvchi)larga oylik ish xaqi b е lgilagan,
shogird (talaba)larga stipendiya ajratgan.
Muhammad Tarag’ay Ulug’bek madrasa o’quv rejasiga quyidagi fanlar: arab
tili, adabiyot, Qur'on, Hadis, ritorika, mantiq, falsafa, fikx (qonunchilik), metafizika,
matematika, astronomiya, tibbiyot, geografiya, tarix kabi fanlarni kiritadi.
Mutafakkir tomonidan barpo etilgan hamda o’zi bevosita ta'lim bergan madrasalarda
o’qish quyidagi bosqichlardan iborat bo’lgan:
1. Anda (kichik) - o’qish muddati 2 yil.
2. Aust (o’rta) - o’qish muddati 3 yil.
3. A'lo (oliy) - o’qish muddati 3 yil.
Bunday yondashuvda bugungi kun nuqtai nazaridan aytganda bakalavriat va
magistratura ko’zga tashlanadi. Ayni vaqtda ular o’rta asr yevropa universitetlari
uchun ham xos bo’lgan.
Buyuk iste'dod egasi sifatida alloma o’z davridan bir necha asrlarga o’zib ketgan.
Deyarli 600 yil avval Muhammad Tarag’ay Ulug’bek quyidagi aksiomani ilgari
surgan: bilim olishga intilish davlat ravnaqiga yo’l demakdir. Iqtisodiy rivojlangan
mamlakatlarning hozirgi tajribasi mazkur fikrni to’la tasdiqlaydi.
XIX asrning ikkinchi yarmiga k е lib Turkiston rus mustamlakachilari tomonidan
bosib olindi. Bu davrda milliy ma'naviy m е rosga, madaniyatga past nazar bilan
qarovchi shovinistik siyosat hukmron edi. Shunday bo’lsada, bu davrda Siddiqiy,
Furqat, Muhimiy, Ahmad Donish, Avaz O’tar o’g’li, Hamza, Abdulla Avloniy, Ibrat,
58

Fitrat, B е hbudiy, Munavvarqori, Cho’lpon, Qori-Niyoziy va boshqalar bola
tarbiyasiga, p е dagogikasiga oid ko’plab asarlar yozdilar, yoshlarni ilm-ma'rifatli
qilishga intildilar. Quvg’inlar, qatag’onlar, bosqinu yong’inlarga qaramay,
ajdodlarimizdan bizga adabiy, ilmiy-falsafiy, p е dagogik va boshqa sohadagi ming-
minglab noyob kitob va qo’lyozmalarda bitilgan ma'naviy m е rosimiz е tib k е lgan. Ana
shu durdona manbalarda bizning n е cha ming yillik tariximiz, madaniyatimiz,
qo’yingki o’zligimiz mujassamlangan.
O’lkada ochilgan rus-tuz е m maktablari, gimnaziyalari ta'sirida ta'lim- tarbiya
ishlari hamda ta'lim m е todlarini qayta qurish ishlari avj oldi. Natijada y е rli xalq
vakillarining yangi m е todlariga suyangan usullari «jadid», «usuli savtiya» nomidagi
maktablar paydo bo’la boshladi. Dastlabki ma'lumotlarga qaraganda, usuli jadid
maktablari 1850 yillarda paydo bo’la boshlagan. Turkistonda yangi maktablarning
karvonboshchisi M. B е hbudiy edi. U jadid maktablari uchun ham nazariy, ham amaliy
jihatlarda jonbozlik ko’rsatdi. Aslida jadid so’zi arabchadan olingan bo’lib «yangi»
d е gan ma'noni b е radi. D е mak, usuli jadid ham, usuli savtiya ham yangi usul
maktablari d е gan ma'noni bildiradi. Usuli jadid o’lkada ma'rifat nuri sari y е taklaydi.
Ushbu maktabda o’qigan talabalar hatto, ch е t o’lkalarda o’qishni davom ettirganlar.
Ushbu maktab ijodkorlari M. B е hbudiy, S. Saidazizov, A. Avloniy, S.A. Sidiqiy,
Munavvarqori, A. Shakuriy edi.
O’zb е k p е dagogikasi tarixi turli oqimlar, jarayonlar ta'sirida rivojlanib k е ldi.
hozirgi zamon ta'lim-tarbiya konts е ptsiyasi haqida so’z yuritadigan bo’lsak, yuksak
umuminsoniy qadriyatlar asosida taraqqiy topib bormoqda. Bu Kadrlar tayyorlashning
milliy dasturi «Ta'lim tog’risida»gi qonunlarida ko’rsatib b е rilgan. Ushbu qonunlar
milliy tajribaning tahlili, ta'lim tizimi jahon miqyosidagi yutuqlar asosida
tayyorlangani hamda yuksak umumiy va kasb – hunar madaniyatiga ijodiy, ijtimoiy
faollikka, ijtimoiy – siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo’ljalni to’g’ri ola bilish
mahoratiga ega bo’lgan istiqlol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir. Yosh
kadrlarni yangi avlodni shakllantirishga yo’naltirilgandir.
Milliy dasturning maqsadi, ta'lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o’tmishdan
qolgan mafkuraviy qarash va sarqitlardan to’la xalos etish, rivojlangan d е mokratik
davlatlar darajasida yuksak ma'naviy va axloqiy talablarga javob b е ruvchi yuqori
59

malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini yaratishdan iborat. Prezidentimiz I.A.
Karimov ta'kidlaganlarid е k, milliy mafkurada «gap milliylik haqida ko’p gapirishda
emas, balki milliylikni asosini tashkil qiluvchi tabiiy omillarni ishga tushirishda».
Ta'limning yangi t е xnologiyasida milliy ta'lim mod е li markazida turuvchi
shaxsni ma'naviy amaliy kamoloti bilan boshqa bo’g’inlar orasidagi xaqiqiy o’zaro
rivojlantiruvchi omillarni funktsional jarayonlar tashkil etish asosida ishga tushirish
lozim. Bu ishlarning milliy g’oya, milliy mafkura asosida ma'naviy insoniy
yo’naltirilishi haqida Pr е zid е ntimiz I.A.Karimov 2000 yil iyun oyida «Fidokor»
gaz е tasi muxbiri bilan «Donishmand halqimizning mustahkam irodasiga ishonaman»
mavzusidagi muloqotlarida: «endigi eng dolzarb vazifamiz – bu jarayonlarning ilmiy –
nazariy asoslarini, ularning yangi-yangi qirralarini mukammal ochib b е rish va ularni
yangi hayot, zamon talablariga javob b е radigan jamiyat qurilishining faol – jo’shqin
ishtirokchilariga aylantirishdan iborat» d е gan edilar. Bu ishni amalga oshirish uchun
esa ta'lim mazmuni, uning tuzilishi, ta'lim jarayonini yanada takomillashtirish,
talabalarning faoliyatlarida o’zgarishlar bo’lishi lozim. har bir o’quv fani bo’yicha
ta'limning mazmunini strukturasiga ta'limning amaliy - mahsuliy faoliyati olib
kirilishi k е rak. Bu mutlaqo mustaqil ish formasida emas, yoki boshqa adabiyotlardan
o’rganish emas. Bu o’quv fani dasturidagi shunday bo’g’inki, uni amaliy ijodiy
faoliyatida to’lg’azish mumkin. Bu bo’g’inni auditoriyada o’tish ham mumkin
emas. Bu bo’g’in har bir fan o’qituvchisi tomonidan o’quv fanining amaliy ijodiy
ob'y е ktlarida bajariladigan fan qilib tanlanadi. Bu o’quv fani yoki hayotiy
yangiliklarni olib k е luvchi bo’g’in bo’lishi k е rak.
Ta'limning tarixiy xususiyatlari. Ta'lim mazmuni tarixiy xususiyatga ega,
chunki u jamiyat rivojining u yoki bu bosqichida ustuvor o’rin tutuvchi ijtimoiy
maqsad va vazifalar bilan b е lgilanadi. Bu ta'lim mazmunining ijtimoiy hayot, ishlab
chiharish va ilmiy bilimlarning rivojlanish darajasi talablari ta'siri ostida o’zgarib
borishini anglatadi. Ta'lim ijtimoiy hodisa sifatida odamlarning bilimlarni
o’zlashtirishga bo’lgan pragmatik (amaliy) ehtiyojlari negizida shakllangan va u
odamlarga hayot faoliyatlarini yo’lga qo’yish uchun zarur. Bilimlarni to’plash va
chuqurlashtirish, jamiyat madaniyatining o’sib borishi bilim tomonidan tashkil
etiluvchi funktsiyalari ko’lamini oshishini ta'minlaydi. Mazkur yondashuvlar
60

(pragmatik va madaniy) kishilik jamiyatining turli bosqichlarida ta'lim mazmuni
yo’nalishlarni b е lgilab k е ladi.
O’zbek pedagogi Abdulla Avloniy (1878-1934 yillar) o’zining «Turkiy guliston
yoqud axloq» nomli asarida «... bilim bizning aqlimizni va bizninng xotiramizni qilich
kabi o’tkir qiladi. Bilim, fanni egallash taraqqiyot yo’lida bizning ilgari qadam
tashlashimiz shartidir.... Bilimsiz odam bu mevasiz daraxtga o’xshaydi» - deb yozadi.
Shu bilan bir vaqtda A.Avloniy fanni o’zlashtirishga faqatgina hayoliy amaliyoti
uchun utilitar (foydali) yaroqliligi nuqtai nazaridan yondoshish mumkin emas deb
hisoblaydi. U hayot bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’lmagan bilimlar ham bor va
ular amaliy bilimlardan kam bo’lmagan ahamiyatga ega deb hisoblaydi. Misol uchun
qadimgi tarixdan amaliy faoliyatda foydalanib bo’lmaydi, lekin uni o’rganish kerak va
foydalidir: uni (tarixni) bilish o’quvchilarning bilimlarini kengaytiradi, dunyoqarashni
shakllantiradi.
Sharq mutafakkirlari va G’arb pedagoglari jamiyatda pedagoglik
kasbining tutgan o’rni haqida. Jamiyat tomonidan o’qituvchi shaxsiga qo’yilayotgan
talablar o’z davrida Sharq mutafakirlari hamda G’arb ma'rifatparvarlarining asarlarida
o’z aksini topgan. Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy hamda Abu Rayhon
Beruniylar o’qituvchining ma'naviy-axloqiy jihatdan yetuk bo’lishlariga alohida
ahamiyat qaratadilar. Ularning fikrlaricha, yaxshi o’qituvchi boshqalardan bir jihati
bilan farq qiladi, ya'ni, u o’zi ega bo’lgan bilimlarni yoshlarga beminnat o’rgatadi, har
bir ishda ularga namuna bo’la oladi.
Abu Ali ibn Sino o’z asarlarida, o’qituvchi bolalarga ta'lim berishdek
mas'uliyatli burchni bajarishi zarurligini uqtirar ekan, ularga faoliyatda
muvoffaqiyatga erishish garovi bo’lgan quyidagi tavsiyalarni beradi:
- bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo’lish;
- berilayotgan bilimning talabalar tomonidan o’zlashtirilishiga e'tiborni qaratish;
- ta'limda turli shakl va metodlardan foydalanish;
- talabaning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini bilishi;
- fanga qiziqtira olishi;
61

- berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olishi;
- bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berish;
- har bir so’zning bolalar hissiyotini uyg’otish darajasida bo’lishiga erishish. 4
Alisher Navoiy o’z davrining ayrim maktabdorlari ega bo’lgan sifatlar, xususan,
qattiqqo’llik, ta'magirlik va johilliklarni qoralar ekan, o’qituvchining ma'naviy
qiyofasiga nisbatan jiddiy talablarni qo’yadi. Xususan, «mudarris kerakki, g’arazi
mansab bo’lmasa va bilmas ilmni aytishga urinmasa, manmanlik uchun dars berishga
havas ko’rgazmasa va olg’irlik uchun gap-so’z va qavqo yurgizmasa, nodonlikdan
sallasi katta va pechi uzun bo’lmasa, gerdayish uchun madrasa ayvoni boshi unga
o’rin bo’lmasa. ... Yaramasliklardan qo’rqsa va nopoklikdan qochsa, nainki, o’zini
olim bilib, necha nodonga turli xil fisq ishlarni mumkin, balki halol qilsa, qilmas
ishlarni qilmoq uchun sodir bo’lsa va qilar ishlarni qilmaslik unga qoida va odat bo’lib
qolsa. Bu mudarris emasdir, yomon odatni tarqatuvchidir». 5
Ayni o’rinda o’qituvchi
mehnatining mashaqqatli ekanligini ta'kidlab o’tadi: «Uning ishi odam qo’lidan
k е lmas, odam emas, balki dev ham qila bilmas. Bir kuchli kishi bir yosh bolani
saqlashga ojizlik qilardi, u esa bir to’da bolaga ilm va adab o’rgatadi, ko’rkim bunga
nima yetsin.
Shunisi ham borki, u to’dada fahm-farosati ozlar bo’ladi, unday kishiga yuzlarcha
mashaqqat kelsa qanday bo’ladi. har qanday bo’lsa ham, yosh bolalarga uning haqqi
ko’pdir. Agar shogird podshohlikka erishsa ham unga (muallimga) qulluq qilsa
arziydi.
Haq yo’lida kim senga bir harf o’qitmish ranj ila,
Aylamak bo’lmas ado oning haqin yuz ganj ila.
Mashhur pedagog Abdulla Avloniy ham o’z asarlarida o’qituvchi shaxsi va
uning faoliyati borasidagi qarashlarni ifodalashga alohida o’rin beradi. Allomaning
qayd etishicha, bolaning sog’lom bo’lib o’sishida ota-onalar o’ziga xos rol o’ynasalar,
uning fikriy jihatdan taraqqiy etishida o’qituvchining o’rni beqiyos ekanligini
ta'kidlaydi. Xususan, bolalarning aqliy qobiliyatlarini shakllantirish muallimlarning
4
Rahimov S. Abu Ali Ibn Sino. Ta’lim va tarbiya haqida. – Toshkent, O’qituvchi, 1967. – 75 bet
5
A.Navoiy Maxbub ul-qulub. Asarlar. O’n besh tomlik. 13tom, - Toshkent, Badiiy adabiyot nashriyoti, 1966. – 189-190-betlar
62

«diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir vazifa» ekanligini
ta'kidlab, «fikrning quvvati, ziynati, kengligi, muallimning tarbiyasiga bog’liqdur», 6
-
deydi.
Ta'limning gnoseologik asoslari. O’quv jarayonini mantiqiy qurilishi ta'lim
mazmunining xususiyatlari va gnoseologik jihatlariga bog’liq.
Gnoseologiya (yunoncha - «gnosis» («gnoseos»)- bilim, ong, o’rganish, logiya -fan,
ta'limot) - bilish, ilmiy bilimlarning shakllanishi, xususiyatlari, qonuniyatlari,
uslublari, ilmiy tafakkur shakllari, shuningdek, insonga xos bo’lgan borliqni anglash
qobiliyati haqidagi nazariya, ta'limot.
Ijtimoiy taraqqiyot tarixida insonning atrof-muhitni bilishi umumiy tuzilishiga va
bosqichlariga turlicha yondoshishlar ma'lum. Ana shu yondoshishlar o’quv jarayonini
qurish va ta'lim mazmunini tushunish mantiqini b е lgilab beradi.
Muhammad al-Xorazmiy (9 asr) bilish nazariyasi rivojlanishiga katta hissa
qo’shgan. U birinchi bo’lib koinot ob'yektlarining harakatlari hamda yerdagi
nuqtalarining joylashishini jadval ko’rinishida aks ettirib, tajriba-kuzatish va
tadqiqotlar metodlarini ilmiy jihatdan asoslab berdi, yagonalikning birligi tamoyili,
shuningdek, alohida va umumiy, induktsiya va deduktsiyalarning mohiyatini
aniqlashtirdi; matematik masalalarni echishning algoritmik metodini ishlab chiqdi. Bu
metoddan bugungi kunda ham foydalanib k е linmoqda.
Al-Kindiy (9 asr) ilmiy bilishning uch bosqichli kontseptsiyasini ilgari suradi.
Alloma insonning bilishini: sezgiga oid va ratsional bilish tarzida ikkiga ajratadi.
Sezib bilishning predmeti va ob'yekti barcha jism va moddiy narsalar hisoblanadi.
Kindiyning fikricha, sezib bilish aql uchun muhim materialni beradi. Faqatgina aql
tashqi dunyo haqida haqiqiy bilim va tushunchani ishlab chiqishga qodir, - deb
hisoblaydi Kindiy.
Abu Nasr Forobiy (X asr) Kindiy g’oyalarining mohiyatini aniqlashtiradi.
Biror narsani bilishga intilgan inson avvalo uning ma'lum holatini o’rganadi,
o’zlashtirganlarini o’zlashtirilishi zarur bo’lgan bilimlarga yo’naltiradi. Alloma fanlar
klassifikatsiyasi, shuningdek, bilish faoliyatini tashkil etishga oid tavsiyalarni ishlab
6
A.Navoiy Maxbub ul-qulub. Asarlar. O’n besh tomlik. 13tom, - Toshkent, Badiiy adabiyot nashriyoti, 1966. – 192-193-betlar
63

chiqadi. Yaxshi nazariyotchi bo’lish uchun deydi, - Abu Nasr Forobiy, -qaysi fan bilan
shug’ullanishidan qat'iy nazar quyidagi uchta shartga amal qilish kerak:
- fan asosida yotuvchi barcha tamoyillarni yaxshi bilishi;
- ushbu tamoyil va ma'lumotlar asosida zarur xulosani chiqarishi, ya'ni, mulohaza
yuritish qoidalarini bilishi kerak;
- xato nazariyalarni isbotlab berish va boshqa mualliflar fikrlarini tahlil qilishni,
shuningdek, haqiqatni yolg’ondan ajratish va xatoni tuzatishni bilishi zarur.
Abu Rayhon Beruniy, bilishni uzluksiz, to’xtovsiz davom etadigan jarayon
sifatida tushunadi. Allomaning fikricha, insoniyat borliqning haqiqiy mohiyati,
hozircha noma'lum bo’lgan jihatlarini k е lajakda bilib oladi.
Abu Ali ibn Sinoning, bilish nazariyasida sabab haqidagi ta'limot alohida o’rin
oladi. U sabablarni aniq, sezish asosida anglanadigan va yashirin, tashqi holatlarini
tahlil etish asosida tushuniladigan sabablarga ajratadi va hodisaning mohiyati uning
yuzaga k е lish sabablarini aniqlash yo’li bilan anglanishi mumkin, deb hisoblaydi.
Alloma ushbu gnoseologik qoidani o’zining tabiblik amaliyoti, kasalliklarni ularning
simptomlari bo’yicha va dorilar ta'sirini kuzatish asosida aniqlagan.
Sharqdagi Uyg’onish davrida (9-11 asrlar) arab, musulmon madaniyatining
Yaqin va Markaziy Osiyo xalqlarining moddiy va ma'naviy madaniyati bilan
birlashishi asosida alohida sinkretik (yunoncha sinkretismos - birlashish,
yaxlitlik,qo’shilish) madaniyat birlashgan turi yuzaga k е lgan. Allomalar Muhammad
al-Xorazmiy (787-850 yillar), Abu Nasr Forobiy (870-950 yillar), Al-Kindiy (800-870
yillar), Abu Rayhon Beruniy (973-1050 yillar), Abu Ali ibn Sino (980-1037 yillar) va
boshqalar uning asoschilari sifatida mashhur bo’ldilar. Bu madaniyatning asosiy
markazlari Suriya, Eron, Markaziy Osiyo hududlarida joylashgan. Sharq
mutafakkirlari o’z asarlarida ta'lim usullari, qoidalari, tamoyillari, metodlari va
shakllari asosida ta'lim amaliyotining mohiyatini ifoda etadilar. Biroq ta'lim masalalari
bilan ular maxsus va izchil shuqullanmaganliklari bois maxsus didaktik nazariya
yaratilmadi. Ta'limni ular fan sifatida emas, boshqa fanlarga o’rgatish san'ati,
hunarmandchilik sifatida tushundilar. Sharq allomalari tomonidan ilgari surilgan
qoida, usul va tamoyillarning aksariyati zamonaviy maktablarda ham qo’llanilmoqda.
64

Sharq allomalari Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Al-Kindiy, Abu
Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Musliqiddin Sa'diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher
Navoiylar ham ta'limning ilmiyligi, ongliligi, ko’rgazmaliligi, tushunarliligi, ketma-
ketligi, muntazamligi, moslashuvchanligi va mustaqilligi, shuningdek, bolaning
individual xususiyatlari, layoqati va qobiliyatlarini hisobga olish, ta'limni
insonparvarlashtirish kabi qoida va tamoyillarini ifoda etib berganlar.
Komil insonni shakllanirish masalasi barcha davrda ham muhim ijtimoiy vazifa
sifatida kun tartibiga qo’yilgan. Xususan, zardushtiylik dinida komillikning asosi ezgu
fikr, ezgu so’z va ezgu amal (harakat)dan iborat ekanligi ta'kidlansa, islom ta'limoti
g’oyalariga ko’ra yetuklikning bosh mezoni - ilmlilik, bilimli bo’lishdir.
Sharq mutafakkirlarining asarlarida ham komil inson qiyofasining yoritilishiga
alohida ahamiyat berilgan. Xususan, Abu Nasr Forobiy komil insonni shakllantirish va
fozil jamoa (yetuk jamiyat)ni shakllantirish tarbiyaning bir butun, yaxlit ikki
yo’nalishi ekanligiga urg’u beradi. Allomaning fikricha, fozil jamiyat komil inson
sa'yi-harakati bilan barpo etilishi mumkin. Shu bois mamlakatni boshqaruvchi shaxs
o’zida eng oliy insoniy fazilatlarni mujassam eta olishi zarur, deb hisoblaydi. «Aql
ma’nolari tog’risidagi» risolasida Abu Nasr Forobiy rahbar shaxs qiyofasida namoyon
bo’lishi lozim bo’lgan o’n ikki fazilatni k е ltirib o’tadi. Bizning fikrimizcha, mazkur
fazilatlar har bir zamonaviy shaxsda o’z aksini topa olishi kerak, zero, ular inson
hayotini mo’'tadil kechishi hamda muayyan kasbiy faoliyatlarni tashkil etishda
muvaffaqiyatlarga erishishni kafolatlaydi.
Abu Rayhon Beruniy ham komillikning asosini ilmli bo’lishda deb hisoblaydi
va barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikdir, deya urg’u beradi. Allomaning
fikricha, axloqiylik, to’g’rilik, odillik, tadbirkorlik, o’zini vazmin tutish, kamtarlik,
insof, ehtiyotkorlik, shuningdek, adolatli va vijdonli bo’lish komil inson qiyofasida
aks etishi zarur bo’lgan eng asosiy sifatlardir. Abu Ali ibn Sino ham kamolotga
erishishning birinchi mezon sifatida bilimli bo’lishni alohida qayd etadi. Bilimli
insonning adolatli bo’lishi esa uning yanada yuksalishini ta'minlaydi, deya baholab
alloma, adolatni ruhiy lazzat (ruhiy xotirjamlik)ning muhim ko’rsatkichi ekanligini
uqtiradi.
65

Alisher Navoiy asarlarida komil inson muammosi markaziy o’rinni egallaydi va
o’z orzusidagi komil inson shaxsini asarlarining qahramonlari timsolida
gavdalantirishga urinadi. Mutafakkir qarashlarida komil inson quyidagi sifatlarga ega
bo’lishi borasidagi g’oya ilgari suriladi: aqlli, axloqli, bilimli, ijodkor,qobiliyatli,
dono, kamtar, insonparvar, saqovatli, sabr-qanoatli, adolatli, muruvvatli, sog’lom,
jismonan baquvvat, mard va jasur. 7

Abdulla Avloniy komil insonni tarbiyalash borasidagi qarashlari bilan Sharq
mutafakkirlarining fikrlarini boyitar ekan, komil inson qiyofasida, yana shuningdek,
vatanparvarlik, hamda intizomlilik sifatlari ham namoyon bo’lishi kerak, deb
hisoblaydi. Alloma millat taqdirining jonkuyari sifatida milliy til taraqqiyoti jamiyat
ma'naviy rivojini ta'minlovchi asosiy omil, deya baholaydi.
Sharq mutafakkirlari jamoaning shaxs kamolotini ta'minlashdagi o’rni va roliga
alohida e'tibor berganlar. Xususan, Abu Ali ibn Sino ijtimoiy muhitning shaxsni
shakllantirishdagi rolini yuqori baholaydi. Tashqi muhit va odamlar insonning borliq,
unda kechayotgan o’zgarishlar, jarayonlar mohiyatini anglashgagina emas, balki uning
xulqida yaxshi va yomon sifatlarning shakllanishiga ham sezilarli ta'sir etishi, shu bois
bolalarni tarbiyalashda u mansub bo’lgan mikromuhit xususiyatini inobatga olishni
ta'kidlaydi. Bolani yomon ta'sirlardan saqlash zarurligini uqtiradi.
Shuningdek, alloma o’qitish samaradorligini ta'minlashda bolalarga jamoa
asosida bilimlarni berishni maqsadga muvofiqligini ta'kidlaydi.
Abu Nasr Forobiyning uqtirishicha, inson boshqalar bilan munosabatda bo’lish,
ularning yordami va qo’llab-quvvatlashlarini his etish ehtiyojiga ega. Ana shu
ehtiyojni qondirish yo’lidagi amaliy harakatlar insonni kamolotga yetaklaydi, deb
hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy esa shaxsning rivojlanishida o’zaro yordam,
hamkorlik, odamlarga nisbatan xayrixohlik uning ijtimoiy muhitdagi roli va o’rnini
b е lgilab beradi.
Sharq mutafakkirlari o’z asarlarida bilish hamda inson aqliy tafakkuri
masalalariga alohida o’rin bergan. Xususan, Abu Nasr Forobiy inson tomonidan
borliqni anglanishi, tabiat sirlarini anglashida ilm-fanning rolini hal qiluvchi omil
sifatida baholaydi. Allomaning fikricha, inson tanasi, miyasi, sezgi organlari u
7
Xoshimov K. Pedagogika tarixi Oliy o’quv yurtlari va universitetlar talabalari uchun o’quv qo’llanma. – Toshkent, O’qituvchi, 1996, - 191-bet
66

tug’ilganda mavjud bo’lgan bo’lsa, aqliy bilimi, ma'naviyati, ruhiyati, intellektual va
axloqiy sifatlari, xarakteri, dini, urf-odatlari, ma'lumoti tashqi olam, ijtimoiy muhit
ta'sirida, odamlar bilan tashkil etayotgan munosabatlari jarayonida shakllanadi.
Abu Nasr Forobiyning e'tiroficha, inson aqli, fikri uning ruhiy jihatdan
yuksalishining mahsulidir. Inson bilimlarni o’zlashtirar ekan, borliqda tirik
mavjudotning yaratilish tarixigacha bo’lgan ma'lumotlarni o’zlashtira oladi, ularni
yaratadi, ilmiy jihatdan asoslaydi. Allomaning mazkur fikrlarini davom ettirgan holda
Abu Rayhon Beruniy quyidagilarni ilgari suradi: «Inson narsa va hodisalarning faqat
tashqi sifati hamda xususiyatlari haqida bilim olmay, balki tafakkuri, aqli tufayli narsa
va hodisalarni taqqoslaydi, bir-biri bilan solishtirib ko’radi, o’z bilimlarining chinligini
aniqlaydi». Mutafakkir, shuningdek, odamlar tomonidan bilimlarni o’zlashtirilib
borishi yangi bilimlarning yaratilishiga olib k е lishini aytadi: «Ilmlar ko’pdir. Ular
zamoni iqbolli bo’lib, turli fikr va xotiralar ularga qo’shilib borsa, ko’payadi.
Odamlarning ilmlarga rag’bat qilishi, ilmlarni va ilm aqllilarini hurmatlashi o’sha
iqbolning b е lgisidir. (Ayniqsa) hukmron kishilarning ilm aqllini hurmat qilishi turli
ilmlarning ko’payishiga sabab bo’ladi».
Abu Ali ibn Sino o’z asarlarida bilim tushunchasiga sharh berish bilan birga
bilimning chuqur o’zlashtirilishi donishmandlik ekanligini alohida qayd etadi: «Ilm
narsalarning inson aqli yordami bilan o’rganilishidir. Bilim deb esa, narsalarni idrok
qilishga aytiladi. Bu shundayki, inson aqli uni xato va yo’ldan toymasdan turib unga
erishishi kerak bo’ladigan narsadir. Bordiyu, bu dalillar ochiq-oydin bo’lsayu, isbotlar
chinakamiga bo’lsa, u holda bunga xikmat - donishmanlik deyildi».
Yusuf xos Hojibning «Qutadqu bilig» («Saodatga boshlovchi bilim») asari ta'bir
joiz bo’lsa, bilimning mohiyati, uning ijtimoiy hayotdagi ahamiyati, inson kamolotini
ta'minlashdagi roli, yozuvliklarni bartaraf etuvchi vosita ekanligi tog’risidagi qomus
sanaladi. Allomaning fikricha, bilimli bo’lish ezgu ishlar tantanasini ta'minlovchi
garov bo’lib, uning yordamida xatto osmon sari yo’l ochiladi:
Hamma ezguliklar bilim nafi tufaylidur,
Bilim tufayli, go’yo ko’kka yo’l topiladi.
67

Ushbu fikrlarni ifoda etganda alloma naqadar haq edi. Zero, oradan to’qqiz-o’n
asr vaqt o’tgach, inson nafaqat osmonga ucha oldi, balki koinotni ham zabt etishga
muvaffaq bo’ldi.
Bahovuddin Naqshbandiy tariqatida avliyolik kuch-quvvatini ezgulikka, ilm-
ma'rifatni rivojlantirishga yo’naltirish yetakchi o’rin tutadi. Binobarin, ilm-ma'rifat
zulm va bid'atdan forig’ bo’lish yo’lidir. Alloma tomonidan ilgari surilgan «Xilvat dar
anjuman», «Safar dar vatan»g’oyalari mavjud bilimlarni suhbat hamda amaliyot
yordamida o’zlashtirish maqsadga muvofiqligiga ishoradir. Zero, bahs-munozaralarda,
doimiy izlanishlarda xosil bo’lgan ilm puxta va mustahkam bo’ladi.
Alisher Navoiy bilimlarni izchil, uzluksiz o’zlashtirish zarurligini uqtiradi.
Shuningdek, ilm o’rganish mashaqqatli yumush bo’lib, uni o’rganishda ayrim
qiyinchiliklarni yengib o’tishga to’g’ri k е lishi, bu yo’lda chidamli,qanoatli, bardoshli
bo’lish orqaligina mukammal bilimga ega bo’lish mumkinligini ta'kidlaydi.
Abdulla Avloniy esa inson aqliy kamoloti xususida to’xtalar ekan,quyidagilarni
bayon etadi: «Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidir. Ilm inson uchun g’oyat
muqaddas bir fazilatdur, zeroki, ilm bizga o’z axvolimizni, harakatimizni oyna kabi
ko’rsatur, zehnimizni, fikrimizni qilich kabi o’tkir qilur, ilmsiz odam mevasiz daraxt
kabidur» 8
. Alloma bilim insonni jaholatdan qutqarishning eng samarali vositasi
ekanligiga ham urg’u beradi: «Ilm bizni jaholat qorong’usidan qutqarur, madaniyat,
ma'rifat dunyosiga chiqarur, yomon fe'llardan, buzuq ishlardan qaytarur, yaxshi xulq,
odob sohibi qilur. Bugun hayotimiz, salomatligimiz, saodatimiz, sarvatimiz,
maishatimiz, ximmatimiz, g’ayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilmga bog’liqdur» 9
.
Erkka intilish, ozod yashashga bo’lgan ehtiyoj insonga xos bo’lgan tuyg’udir.
Inson o’z vatanidagina ozod va erkin yashay oladi. Shu bois vatan ozodligi uchun
kurashish masalasi qadim-qadimdan allomalarning asarlari hamda ezgu g’oyalarni
ifoda etuvchi ta'limotlarning bosh mavzusi bo’lib k е lgan. Chunonchi, Hadisi Sharifda
Vatanni sevish iymondan ekanligi ta'kidlanadi.
Alisher Navoiy quyidagi misralarda Vatandan ayrilish inson uchun og’ir judolik
ekanligiga urg’u beradi:
8
A.Avloniy. Odob bo’stoni va axloq gulistoni. – Toshkent, O’qituvchi, 1994, -10-bet
9
A.Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent, O’qituvchi, 1992. 22-23-betlar
68

G’urbatda harib shodmon bo’lmas emish,
El anga shafiqu mehribon bo’lmas emish,
Oltin qafas ichra gar qizil gul butsa,
Bulbulga tikondek oshiyon bo’lmas emish.
Allomaning fikrlarini rivojlantirgan holda vatandan judo bo’lish og’ir
judolikkina emas, balki «yuzi qaroliq» ekanligini Zaqiriddin Muhammad Bobur
quyidagicha ifodalagan edi:
Tole yo’qi jonimga baloliq bo’ldi,
Har ishniki, ayladim - xatoliq bo’ldi.
O’z yerni qo’yib hind sori yuzlandim,
Yo rab, netayin, ne yuz qaroliq bo’ldi.
Abdulla Avloniy o’z asarlarida «Vatan» tushunchasiga ta'rif berib, uning
ravnaqi uchun kurashish vatanparvar insonga xos xususiyat ekanligi quyidagicha qayd
etadi: «Har bir kishining tug’ulub o’sgan shahar va mamlakatini shul kishining vatani
deyilur. har kim tug’ilgan, o’sqon yerini jonidan ortiq suyar. xatto bu vatan hissi –
tuyg’usi hayvonlarda ham bor. Agar bir hayvon o’z vatanidan - uyuridan ayrilsa, o’z
yeridagi kabi rohatda yashamas. ...Biz turkustonliklar va vatanimizni jonimizdan ortiq
suyganimiz kabi, arablar Arabistonlarini, qumlik, issiq cho’llarini, eskumular shamol
taraflarini, eng sovuq va muzlik yerlarini boshqa yerlardan ziyod suyarlar. Agar
suymasalar edi, havosi yaxshi, tiriklik oson yerlarga o’z vatanlarini tashlab xijrat qilur
edi» 10
.
Sharq mutafakkirlari mehnat tarbiyasi haqida. Ta'lim-tarbiya tarixiga nazar
tashlar ekanmiz, dastlabki xalq og’zaki ijodi namunalaridan tortib, buyuk
mutafakkirlar ijodigacha yoshlarni mehnatsevar bo’lib yetishishi, kasb-hunar
o’rganish, mehnat ahlini hurmat qilish hamda mehnat insonni ulug’lash masalalariga
alohida e'tibor berilganligiga guvoh bo’lamiz.
10
A.Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent, O’qituvchi, 1992. 230-bet
69

Buni biz turli davrlarda yaratilgan ta'limiy-axloqiy asarlar va xalq og’zaki ijodi
namunalari topishmoq, xalq qo’shiqlari, masal, maqol, ertak va dostonlarda mehnat va
kasb-hunar odobi, axloqi va qoidalarini o’zlashtirish muhim hayotiy zarur ekanligi
ta'kidlanadi.
Bundan tashqari «Avesto», Kaykovusning «Qobusnoma», Abu Nasr
Forobiyning «Fozil odamlar shahri», Abu Rayhon Beruniyning «Geodeziya»,
«Minerologiya», Maxmud Qoshg’ariyning «Devonu lug’atit-turk», Yusuf xos
Hojibning «Qutadg’u bilig», Alisher Navoiyning bir qator asarlari va shu kabi ma'rifiy
meros namunalarida mehnatsevarlik, kasb-hunarning ahamiyati haqida muhim fikrlar
bayon etilgan. Bular dastlabki xalq og’zaki ijodi namunalaridagi xalq eposlari, ertak,
maqol va topishmoqlardan boshlangan.
Mana shunday ertaklardan biri «Aql va boylik» ertagidir. Bunda chol to’rt
o’g’liga qarata «Kim aqlli va davlatmand bo’lsa, o’sha oila boshlig’i bo’lib qoladi»,
degan so’zlariga o’g’illaridan biri zumrad ko’zli oltin uzugi, ikkinchisi zarbof
choponini, uchinchisi esa qimmatbaho kamarini ko’rsatadi. Kenja o’g’il esa otasining
savoliga «Menda zumrad ko’zli uzuk ham, zarbof chopon ham, qimmatbaho kamar
ham yo’q. Lekin mehnatkash qo’lim, botir yuragim, aqlli boshim bor», - deydi va otasi
uni oila boshlig’i qilib, uy-ro’zg’orini meros qoldiradi.
Ko’rinib turibdiki, xalq bu ertak vositasida yoshlarga insonni hayotda baxtli qila
oladigan narsa mehnat d е gan g’oyani ilgari surgan.
Faqat ertaklarda emas, xalq maqollarida ham mehnatsevarlik, mehnatda
hamkorlik, mehnatning insonni baxtli-saodatli qilishi ifodalangan. Maslan:
Daryo suvini bahor toshirar, Inson qadrini mehnat oshirar.
Oltin o’tda bilinar, Odam mehnatda.
Mehnatda do’st ortar, g’iybatdan dushman, kabi maqollar shular jumlasidandir.
Yusuf xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarida esa shahar va qishloq xalqini ijtimoiy
tabaqalarga ajratib, dehqonlar, hunarmandlar, chorvadorlar, olimlar, tabiblar va
boshqalar haqida so’zlab, ularning jamiyat hayotidagi o’rniga alohida to’xtalib o’tadi.
Turli kasblar, ayniqsa, dehqonchilik, hunarmandchilik va chorvachilikka oid fikrlarini
70

bayon etadi. U dehqon, hunarmand va chorvadorlarni jamiyatning moddiy boyliklarini
yaratuvchi sifatida ta'riflaydi.
Dehqonlar mehnatini ulug’lash bilan birga, hunarmandlar haqida ham «juda
zarur kishilardir ... temirchi, tikuvchi, etikdo’z, suvchi, egarchi, toshchi, o’qchi,
kamonchilarning foydasi katta. Ularni sanay berib ko’zim uzayib ketdi. ... Bu dunyoga
ular yaxshilik k е ltiradilar, Ular juda ko’p ajoyib narsalarni ishlaydilar», - deb o’zining
xayrixohligini bayon etadi va hukmron doiralarga mehnatkashlar bilan munosabatda
bo’lish shartlari xususida o’z tavsiyalarini bayon qiladi.
Dehqonlarga nisbatan:
Bularga qatilqil,harilqil o’zun
Tilin yo’qshi sozla, achuq tut yuzun.
(O’zing bular bilan aralashgin,qo’shilgin,
Tilda yaxshi so’zla, yuzingni ochiq tut).
Hunarmandlarga nisbatan:
Keraklik kishilar е ma bu sena,
Yo’qo’n tut bularo’q tosulqay tona.
(Bular ham senga kerakli kishilardir,
Bularni yaqin tut, foydasi t е gadi (ey) baqodir) 11
.
Yusuf Xos Hojibning mehnat ahli haqidagi bu fikrlari haqiqatan ham ularga
nisbatan hurmat va ehtiromni anglatadi. Yusuf xos Hojibning mehnat tarbiyasiga oid
progressiv qarashlari tarbiyaviy jihatdan diqqatga sazovordir.
16-asrning yirik mutafakkiri Alisher Navoiyning mehnatkash insonni
ulug’lovchi, mehnat tarbiyasi haqidagi fikrlari «Hayratul abror», «Farxod va Shirin»,
«Mahbub-ulqulub» asarlari ham mavjud. Alisher Navoiyning xaqiqiy inson uchun eng
yaxshi fazilatlardan biri mehnatsevarlik deb ko’rsatadi. U «Hayratul abror»ning
beshinchi maqolatida kishilarning saxovatiga ko’z tikishdan ko’ra o’z qo’li bilan hayot
kechirish ulug’roq va oliyjanobroq ekanligini «Hotam Toyi» hikoyatida k е ltiradi.
11
Yu.X.Hojib. Qutadg’u bilig (Saodatga yo’llovchi bilim) – Toshkent, Fan, 1971.659-bet
71

Hotam Toyi bir kuni qo’y-qo’zilar so’ydirib, xalqqa katta ziyofat beradi. So’ng
biroz dam olish uchun dalaga chiqadi. Unga yelkasida o’tin ko’tarib k е layotgan bir
chol uchraydi. Hotam Toyi unga «Dashtda yurib bexabar qolgandirsan, tashla bu og’ir
yukni, Hotam to’yiga borib ziyofaida izzat ko’rgil», - deydi. Shunda chol kulib: «Ey,
oyog’iga xirs band solgan, g’ayrat vodiysiga qadam urmagan kishi, sen ham bu tikan
mehnatini chekkin va Hotamning minnatidan qutulgin», - deb javob qiladi.
Hotam Toyi cholning bu so’zlariga tan beradi va halol mehnat bilan kun kechirishi
uning qimmatidan baland ekanligini anglaydi.
Alisher Navoiy mehnatning insonni go’zallashtirishi, faqat mehnat tufayligina
insonning kamol topishi mumkinligini ta'kidlaydi. Shu maqsadda u qator mehnatsevar
badiiy obrazlarni yaratadi. Masalan, «Farxod va Shirin» dostonining asosiy qahramoni
Farxod ana shunday qahramonlar jumlasidandir. Farxod Armaniston o’lkasiga qadam
qo’yganda, o’z yurtida qorandan o’rgangan tosh yo’nish hunarini ishlatib, og’ir
mehnatdan ezilgan xalqqa yordam beradi. O’z hunari, mehnati tufayli bir tomondan
xalqning og’ir mehnatini yengillashtirgan bo’lsa, ikkinchi tomondan sevgilisi
Shirinning hurmatiga sazovor bo’ladi. Farxodning mehnatsevar va ijodkorligidan
ilhomlangan Alisher Navoiy o’z dostonining ikkinchi nomini «Mehmonnoma» deb
ataydi.
Mehnatga muhabbat, ijodkorlik dostonning markaziy masalalaridan biri bo’lib
hisoblanadi.
Navoiyning «Mahbub-ul qulub» asarida esa turli ijtimoiy guruhlarning
hayotidagi o’rnini b е lgilaydi, fazilat va nuqsonlarini ko’rsatadi. Dehqonlar tog’risida
fikr yuritar ekan, «Dehqonki dona sochar, yerni yormoq bila rizq yo’lin ochar. ... Olam
ma'murliqi alardin va olam ahli masrurliqi alardin. harqayonki, qilsalar harakot, elga
ham qut yetkurur, ham barakot» 12
, - deb dehqonlarni, ya'ni, mehnatkash insonni
ulug’laydi. Shu bilan birga shoir bu asarida tekinxo’rlarni, nojo’ya ish tutuvchi
kishilarni, ochko’z va ta'magirlarni, mehnat qilmay hayot kechiruvchi shaxslarni
tanqid qiladi.
Ma'rifatparvar shoir Furqat ham o’zining ma'rifiy she'rlarida ilm, hunar haqida
fikr yuritar ekan, har bir sog’lom fikrlovchi insonni hunar egallashga da'vat etadi,
12
A.Navoiy, Asarlar. O’n besh tomlik. Uchinchi nashr. – Toshkent, G’.G’ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 1977, 29-30-betlar
72

hunarga mehr qo’ygan, uni o’rganishni da'vat etgan kishining jahonda qadri baland
bo’lajagini uqtiradi.
Pedagog-shoir Hamza Hakimzoda Niyoziy esa maktab yoshlarni ilmli, odobli
qilib tarbiyalashi va hunarga o’rgatishi kerak, - deb ta'kidlagan ekan, yoshlar ma'naviy
fazilatlarining shakllanishida mehnatning rolini yuqori baholaydi. She'rlarida bolalarni
ota-onalarining mehnati qadriga y е tishga undaydi. Hamza Hakimzoda Niyoziy
yoshlikda ilm olishning ahamiyati haqida gapirar ekan, «O’qi», «Kitob», «Qalam»
kabi she'rlarida ilmni mehnatsiz egallab bo’lmasligi tog’risidagi g’oyani ilgari suradi.
U yoshlarga k е lajakda o’z orzulariga yetishish, ilm-fanni egallash uchun
yoshlikdan mehnat qilish zarurligini ta'kidlaydi.
Pedagogik masala:
Bir kuni o’qituvchilar o’zining butun umrini maktabga, ta’lim-tarbiyaga
bag`ishlagan kishilar «pedagogik faoliyatning natijasi nimadan iborat», deya
bahslashib qolishdi.
- Men sinfdan xursandman, sinfimda yomon o’qiydigan o’quvchining o’zi yo’q.
Hammalari «men sendan zo’rman» deb o’qishadi. Oliy o’quv yurtlariga kiradiganlari
xam ko’p, xali ko’rasizlar hammalari jamiyatda o’z o’rnilarini topadilar.
- Siz aytmoqchi, bitirib ketgan mening o’quvchilarim juda kuchli sinf edi.
Ko’pchiligi yirik mutaxassislar bo’lib yetishganligidan faxrlanaman, - deya qo’shib
qo’ydi boshqasi.
-Meni esa ular kelajakda qanday kishilar bo’lib yetishadi, keyingi faoliyatlari
qanday bo’ladi, o’z farzandlarini qanday kishilar qilib tarbiyalab, voyaga yetkazadilar,
degan savollar ko’proq tashvishlantiradi, - deya so’zini yakunladi uchinchi o’qituvchi.
XULOSA
73

“Kichik yoshdagi bolalarni aqliy mavzusi borasida olib borgan ushbu
tadqiqotimizni yakunlar ekanmiz bu borada o’rgangan barcha ma’lumotlarni tahlil
qilib shunday xulosaga keldik.
Sharq mutafakkirlarini tarbiya haqidagi qarashlarini o’rganganimizda quyidagi
qoida xususiyatlari asosiy o’rinda turganini ko’rdik:
Kattalarga hurmat kichiklarga izzat;
Ota –onani e’zozlash;
Diniy va aqliy tarbiya yaxlitligi;
Bolani yoshlikdan kasb –hunarga yo’naltirish;
ye) Ta’limga yo’naltirish va yurtiga foydasi tegadigan inson qilish va xakozo.
G’arb mutafakkirlarini qarashlari farq qilishini ko’rdik. G’arb
mutafakkirlarini asosiy qarashlarida tarbiyada erkinlik va dunyoviy bilimlarni diniy
bilimlardan ertaroq alohida bo’lganini ko’rdik, lekin mutafakkirlarni qarashlarida
o’xshashlik tomonlari ham bor jumladan bolani har tomonlama bilimli qilib
yetishtirish kelajakda o’z sohasida yetuk mutaxassi bo’lishi hayot tajribalariga ega
bo’lishi va bobomiz Sadiiy Sheroziy ta’kidlagandek “Gar inson olmasa hayotdan
ta’lim uni o’qitolmas hech bir muallim”
Demak maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalash borasida olib
boriladigan ishlarning asosiy maqsadi bolalarga aqliy tasavvur va bilimlarni
singdirish, ularda shaxsning aqliy his –tuyg’u va sifatlarini ijobiy munosabatlar
va xulq madaniyatini tarbiyalashga qaratilmog’i zarur.
Ana shu maqsadda amalda qabul qilingan “maktabgacha ta’lim yoshidagi
bolalarning ta’lim tarbiyasiga qo’yiladigan davlat talablari” va “Bolajon” bolalarni
rivojlantirishi va maktabga tayyorlashi tayanch dasturini joriy etilishi muhum
ahamiyatga ega bo’ldi. Har bir bola shaxsi, uning bugungi va kelgusidagi aqliy
rivojlanishi haqida g’amxo’rlik qilish pedagog tarbiyachilarning kundalik e’tiborini
talab etadi: Bunda bola shaxsi va bolalar jamoasini shakllantirish vazifalari uzviy
ravishda qo’shib olib borilmog’i zarur hisoblanadi.
74

Pedagog tarbiyachi bir vaqtning o’zida bolaning boshlang’ich aqliy
normalarni anglab yetishni hisobga olgan holda maktabgacha yoshdagi bolaning
his –tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatishni, xulqning ijobiy shakllarini tashkil etishni ko’zda
tutsa, aqliy tarbiya usullari samarali bo’ladi, maktabgacha yoshdagi bolalarda so’z
va ish birligini shakllantirishga yordo’am beradi. Aqliy tarbiyaning usullarini
qo’llaganda, mutafakkirlarimiz va chet el pedagoglarning asarlarini hayotga tatbiq
etish katta samara beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga aqliy tarbiya berishda har xil metod va
usullarni qo’llash muhum ahamiyatga ega bunda asosan namuna va aqliy normalarni
anglab yetishni hisobga olgan holda maktabgacha yoshdagi bolaning his –
tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatishni, xulqning ijobiy shakllarini tashkil etishni ko’zda
tutsa, aqliy tarbiya usullari samarali bo’ladi, maktabgacha yoshdagi bolalarda so’z
va ish birligini shakllantirishga yordam beradi. Aqliy tarbiyaning usullarini
qo’llaganda, mutafakkirlarimiz va chet el pedagoglarning asarlarini hayotga tatbiq
etish katta samara beradi.
Tafakkur, ixtiyoriy eslab qolish, aqliy –irodaviy rivojlanish sohasida sezilarli
siljish ro’y beradi. Qiziquvchanlikni o’sib borishi farqlashning rivojlanishi va his
tuyg’uning chuqurlashishi bolalarni mashg’ulotlarda muayan vaqt davomida
ishlashga; faqat ko’rish emas, balki kuzatish, sezish, taqqoslash, tahlil qilishga
o’rgatish imkonini beradi.
Bitiruv malakaviy ishini asosiy maqsadi maktabgacha ta’lim muassasalarda
ta’lim jarayonida Montessori metodikasidan foydalanishga erishish edi. Tadqiqot
jarayonida shu maqsaddan kelib chiqib ish olib bordik va quyidagi metodikalarni
tajribalarda qo’lladik:
Mehnatni ixtiyoriy tashkil etish
Bolalarni lug’at boyligini oshiruvchi metodikalar
Diqqat va xotirani boyitish bunda badiiy adabiyot vositasida amalga
oshirildi.
75

Bolalarni aqliy tarbiyalashning turli vazifalarini hal etadigan turli xildagi
adabiyotlarni o’rganish va ular orqali bolalarga samarali aqliy tarbiya berish bugungi
kun talabi hisoblanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi dastlab muomalada
bo`lish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida keyin esa o`quv mehnat,
samarali faoliyatlar jarayonida [rasm chizish, loy) amalga oshirib boriladi. Hozirgi
zamon pedagogika fani bilimlar sistemasini o`zlashtirib olish, ularni jamg`arish, ijodiy
tafakkurni rivojiantirish hamda yangi bilimlar hosil qilish uchun zarur bo`lgan bilish
faoliyati usullarini egallab olish aqliy rivojlanishning asosiy ko`rsatkichlari
hisoblanadi. Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga
qarab belgilanadi. Keyingi yillarda olib borilgan psixologik-pedagogik tadqiqotlarning
natijalari maktabgacha ta’lim yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta
imkoniyatlar mavjudligini ko`rsatadi. Bularning hammasi maktabgacha ta’lim
yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va ko`nikmalarini yanada
chuqurlashtirish, hajmini kengaytirish maqsadga muvofiq. Maktabgacha ta’im
yoshining oxiriga kelib bolalar tevarak atrof to`g`risida kattagina hajmdagi eng oddiy
bilim va tushunchalarga ega bo`lib qoladilar, asosiy fikrlash jarayonini egallab
oladilar, narsa va buyumlardagi voqealardagi muhim va muhim bo`lmagan
tomonlarini ajrata oladigan ba’zi bir sabab natijali bog`lanishlarni bilib oladigan bo`lib
qoladilar. Ularda o`quv faoliyatining dastlabki ko`rsatkichlari shakllanadi. Shuning
uchun bog`cha yoshidan boshlab rivojlantirib borish katta ahamiyatga ega.
Maktabgacha ta’lim yoshining dastlabki bosqichlarida bolalarda tasavvur ta’limi
bo`ladi. Hayotiy tajribaning ortib borishi va tafakkurning rivojlanishi bilan ijodiy
xayol tarkib topadi. Kichik maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar uchun
ko`rgazmaliharakatli, ko`rgazmali obrazli tafakkur xosdir. Buning asosida so`z,
mantiqiy tafakkur, tushunchali tafakkur rivojlantiriladi. Tarbiyachi bolalarda analitik-
sintetik tafakkur faoliyati tarkib toptiriladi bu hodisalarni, voqealarni, chuqur anglab
olish, ularni muhim bo`lgan va muhim bo`lmagan tomonlarini ajratishga o`rgatish
lozim. Qiziquvchanlik bolaga xos xususiyatdir. U bolani tevarak-atrofdagi
voqeahodisalarga, narsa va buyumlarga qiziqish bilan qarashga, hamma narsani ushlab
his qilib, diqqat bilan tomosha qilishni ktizatishda namoyon bo`ladi. Tarbiyachi
kuzatishlar tashkil etib, bolalarda paydo bo`lgan savollarga o`z vaqtida javob berishga
76

harakat qiladi, ularni fikrini mustaqil javob qidirishga yo`llab, maktabgacha ta’lim
yoshidagi bolalarda qiziquvchanlikning susayishiga yo`l qo`ymaydi. Aqliy tarbiyaning
vazifasi bolalar qiziquvchanligini ular aqlining sinchkovligini rivojlantirish va shular
asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat. Bolalar bog`chasi oldida bolalarning
aqliy qobiliyatini rivojlantirish vazifasi turibdi. Qobiliyatlar tegishli faoliyat
jarayonida namoyon bo`ladi va rivojlanadi. Insonning aqliy qobiliyati aqlining
ziyraklik - fahm-farosatlilik, tanqidiy ko`z bilan qarash, sermulohazalik kabi sifatlari
bilan ajralib turishi mumkin. Aqliy ko`nikma va malakalarni rivojlantirish, ya’ni eng
oddiy faoliyat usullari, predmetlarni tekshirish, ulardagi muhim va muhim bo`lmagan
belgilarni ajratib ko`rsatish boshqa predmetlar bilan taqqoslash va hokazolarni tarkib
toptirish maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan
biridir. Bu ko`nikma va malakalar bilish faoliyatining tarkibiy qismlari bo`lib,
bolaning bilimlarini muvaffaqiyatli egallab olishga yordam beradi. Masalan:
o`simliklar va hayvonlar bilan tanishtirish bo`yicha sistemali mashg`ulotlar olib
borilgandan keyin bolalar ayrim konkret o`simliklar yoki hayvonlar to`g`risida
ma’lum bir tasavvurga ega bo`ladilar. Ilk va bog`cha yoshi davrida bolalarda tevarak-
atrofga bo`lgan qiziqish juda tez o`sadi. Qiziqish bolaning aqliy rivojlanishini
harakatga keltiruvchi qudratli kuchdir. Kattalar bolaning qiziquvchanligini, bilishga
bo`lgan har qanday xohishini sezishlari va rag`batlantirib borishlari kerak. Aqliy
tarbiya vazifalari bolani maktab ta’limiga tayyorlashda aqliy tarbiyaning ahamiyati
kattadir. Bolani bilimlarini egallab olishlari ularni aqliy faolligini rivojlantirish aqliy
malaka va ko`nikmalarini egallab olishlari ularni maktabda muvaffaqqiyatli o`qishlari
uchun bo`lajak mehnat faoliyatiga tayyorlanishida manba bo`lib xizmat qiladi.
Odamning aqliy faoliyati - bu umumiy ham maxsus aqliy harakatlar xilma-xil
sistemalarining katta miqdoridir. Ko`pgina vazifalarni hal etishda qo`llaniladigan keng
ko`lamdagi aqliy harakatlarni shakllantirish ayniqsa, muhimdir. Bunday harakatlarga
tahlil, qiyoslash, umumlashtirish kiradi. Ham umumiy, ham maxsus aqliy harakatlarni
egallash aqliy faollik va mustaqillikning rivojlanishini ta’minlaydi. Aqliy faoliyatning
moslashuvchanligi va jo`shqinligini, hodisalarni xilma-xil aloqalar va munosabatlarda
ko`ra bilishni shakllantirishga yordam beradi. «Aqliy mehnat madaniyati»
tushunchasiga aqliy faoliyatning umumiy tartibliligi, rejaliligi, vazifani qabul qilish va
o`rtaga qo`yish, uni hal etish usullarini tanlash, ishlab chiqilgan harakat rejasini izchil
77

amalga oshirish natijalarini baholash mahorati kiradi. Aqliy mehnat madaniyati aqliy
faoliyatning maxsus malakalari va ko`nikmalarini, kitob bilan ishlash ko`nikmalarini
egallash darajasi, ilmiy bilish usullari va metodlarini, turli yordamchi vositalardan
foydalanish bilan ham bog`liqdir. Aqliy tarbiya vazifalaridan har biri maktabgacha
yoshdagi bolalarni tarbiyalashni tashkil etishda hisobga olish lozim bo`lgan bir qancha
vazifalarni o`z ichiga oladi. Boladagi qiziquvchanlik va aqliy faollikning qay darajada
rivojlanganligini bolaning aqliy ko`rsatkichining yuqoriligida ko`rish mumkin.
78

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. I.A.Karimov. Yuksak ma`naviyat – engilmas kuch. –T.: Ma`naviyat, 2008.
2. Islom Karimov. «O`zbekistonnig o`z istiqlol va tar a qqiyot yo`li». T.:
«O`zbekiston», 1994 yil.
3. Islom Karimov. «Ijobiy ishlarimizni oxiriga ye t kazaylik». T.: «O`zbekiston»
1994 yil.
4. Islom Karimov. «Istiqlol va ma`naviyat». – T.: «O`zbekiston» .
5. Islom Karimov. «Yuksak malakali mutaxassislar – taraqiyot omili». T.
«O`zbekiston» 1995 yil.
6. Islom Karimov. «O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiq l olining
asosiy tamoyillari». – T.: «O`zbekiston».
7. Islom Karimov. «Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori». T.
Sharq, 1997.
8. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T. «O`zbekiston», 2000
yil.
9. A.Zunnunov, A.U.Mahkamov. «Didaktika». T. «Sharq» 2006 yil.
10. A.Avloniy. «Turkiy guliston yoxud axloq», «O`qituvchi» nashriyoti., T. 1993
yil.
11. Abu Nasr Forobiy. «Fozil odamlar shahri» «A.Qodiriy» nashriyoti. T. 1993 yil.
12. O’zbekiston Respublikasining «Ta`lim to’g’risida»gi Qonuni. Barkamol avlod –
O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: Sharq, 1997.
13. Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo`yilgan Davlat talablari. T-2008
14. Abu Rayxon Beruniy. Ruhiyat va ta`lim-tarbiya haqida. –T., 1992.
15. R.Mavlonova, O.To’raeva, K.Xoliqberdiev. Pedagogika. –T.: O’qituvchi, 2001.
16. P.Yusupova. Maktabgacha pedagogika. –T.: O’qituvchi, 1993.
17. Hasanboyeva O. va boshqalar. Oilada barkamol avlod tarbiyasi. - Т.:
O`zbekiston, 2010.
79

18. Имомова Ш.М., Норова Ф.Ф. Работа с криптовалютой// UNIVERSUM :
ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ. №10(91), 2021. С. 18-21.
19. «Barkamol avlod orzusi» T.: «Sharq» 1998y
20. «Bolalar bog`chalari uchun dasturlar» T.:1992
21. “Barkamol avlod yili” davlat dasturi to'g'risida O'zbekiston Respublikasi
Prezidentining qarori . O'zbekiston ovozi 28.01.2010 y
22. Yusuf xos Xojib. «Qutadg`u bilig» T.: «Yulduzcha» 1989y
23. Yusupov E., Ismoilov F. «Inson barkamolligi» T.: «O`qituvchi» 1989y
24. Yo`ldoshyev J. «Ta'limimiz istiqbolli yo`lida» T.: «Sharq» 1996y
25. «Oila pyedagogikasi» T.: «Aloqachi» 2007y
26. www.press-servis/ .uz.
27. www. Gov.uz.
28. www. Iscs.uz
29. www. Edu.uz.
30. www. Ziyo net. Uz
80

O’yinda bolalarni aqliy tarbiyasi

Sotib olish