O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	63.9KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	18 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

74 Sotish

O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari

Sotib olish

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………..2-5
I. BOB. O’zbek davlatchiligi shakillanishining ilk bosqichlari.
1.1 Boshqaruv asoslarining shakllanishi va davlatlarning tashkil topishi..6-12
1.2 Qadimgi davlatlarning rivojlanish bosqichlari………………………13-21
II BOB. O’zbek davlatchiligining ilk o’rta asrlarda rivojlanishi.
2.1 Eftalitlar davlatining shakilanishi va uning rivojlanish tarixi………..22-29
2.2 Ilk o’rta asrlarda Turk xoqonligining vujudga kelishi va boshqaruvi..30-35
Xulosa ……………………………………………………………………36-37
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………38
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Bugungi kunda Turkiy Xalqlar qanday paydo
bolganligi, ularning o lka hududiga qanday kirib kelganligi, asosiy tarixi haqidaʻ
juda ham ko p fikr yuritilib izlanishlar olib borilmoqda. Chunki bu bugungi kunda
ʻ
juda ham dolzarb, sababi esa bugungi kundagi turkiy davlatlarning kuchayib dunyo
jamiyatida va siyosatida o z o rnini qanchalik topayotganligini keltirish mumkin.
ʻ ʻ
Turkiy davlatlar Markaziy Osiyo Yevropa va Osiyo qit alarida juda katta
ʼ
iqtisodiyot va siyosat namunasini ko rsatmoqda. O’tgan yillar mobaynida
ʻ
davlatimiz rahbarining ko’rsatmalari asosida Vatan tarixini mustaqillik ruhi bilan
sug’orilgan holda xalqqa etkazish bo’yicha ko’plab ishlar amalga oshirildi.
Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev tarixni rivojlantirish
bo’yicha quyidagi nutqi alohida tahsinga sazovor “Milliy ma’naviyatimizni
rivojlantirish, uni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-
gumanitar fanlarning ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda
qolmoqda. Xususan, biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix fani ham bundan
mustasno emas. Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik
usulda olib borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar
mohiyati, ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan
qolmoqda. Bir haqiqatni barchamiz chuqur anglab olishimiz zarur: milliy tarixni
milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz
yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix
ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur” 1
.
O‘z kasbini yaxshi egallagan chuqur bilimli, mutaxassis kadrlar tayyorlash
va ularning zamonaviy bilimlar asosida ta’lim olishi mustaqil davlatimiz oldida
turgan dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Chunki mamlakatning iqtisodiy
taraqqiyot omillari, ijtimoiy-siyosiy va huquqiy sohalardagi islohotlarning
jadallashuvi umuman bozor munosabatlarini yanada rivojlantirish ko‘p jihatdan
yuksak malakali, ma’naviy-axloqiy pok kadrlarga bog‘liq. Ular yaratgan adabiyot
1
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2021-yil 20 – yanvardagi yeg’ilishida gumanitar fanlarni rivojlantirish
to’g’risida so’zlagan nutqidan.
2

durdonalari va ularda yoritilgan ma’naviyat masalalari mavzusi ta’lim tizimida
muhim o’rin tutadi, chunki bu fazilatlarlar xalqimizning asrlar davomida sayqal
topib kelayotgan milliy ma’naviy qadriyatlaridir.
Mavzuning о ‘rganilganlik darajasi. Mavzuga oid
adabiyotlarni davriga qarab shartli ravishda ikki guruhga b о ‘lish mumkin:
1. Sovet davri tadqiqotlari;
2. Mustaqillik yillarida О ‘zbekistonda amalga oshirilgan ishlar.
Birinchi guruhga oid asarlar sovet tuzumi davrida Chag‘oniyon davlati tarixiga oid
yaratilgan risola, t о ‘plam, monografiya va ilmiy tadqiqot ishlarini о ‘z ichiga oladi.
Jumladan, G.A.Pugachenkova, E.V.Rtveladze, A.Sagdullayev va boshqa
olimlarning asarlarida O’zbekistonning qadimgi davlatchilik tarixi, moddiy
madaniyati, arxeologik va me’moriy yodgorliklari haqida keng ma’lumotlar berib
о ‘tilgan 2
. Shuningdek, Qadimgi davlatlarning shakillanishi va qadimgi davr
tarixiga doir bir qator ilmiy tadqiqotlar yaratildiki, ularga arxeologik qazish ishlari
natijasida topilgan manbalar asos b о ‘ldi. Sovet davrida nashr etilgan adabiyotlarga
xos xususiyatlardan biri shuki, ushbu tadqiqotlar sovet mafkurasining mohiyatidan
kelib chiqqan holda о ‘zbek davlatchiligi bilan bog‘liq jarayonlarga tadqiqot
obyekti sifatida yondoshmagan. Ushbu izlanishlarning k о ‘p qismini arxeologiya va
san’atshunoslikka aloqador tadqiqotlar tashkil etadi. Shu sababdan ham mazkur
masalani yangicha tarixiy dunyoqarash asosida о ‘zbek davlatchiligi tarixi bilan
bog‘liq jihatlarini о ‘rganish maqsadga muvofiq.
Ikkinchi guruh asarlariga mustaqillik yillarida yaratilgan tadqiqotlar kiradi.
О ‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida ilk davlatchilik, ilk shaharlar, shuningdek, о ‘rta
asrlarda paydo b о ‘lgan davlatlar, ularning moddiy va ma’naviy taraqqiyotida
tutgan о ‘rni haqidagi asarlar yaratildi. O’zbek davlatchilik tarixini o’rgangan
olimlardan Azamat Ziyo, T. Shaydullayev, B. Eshov, A. Sagdullayev, B.
Ahmedov, A. Xo’jayev, K. Shoniyozov, N. Abdurahmonova, M. Suleymanova, E.
Rtvladze, D. Alimovalarning olib borgan tadqiqot ishlaridan ushbu davrni
2
Пугаченкова Г.А. Халчаян. К проблеме художественной культуры Северной Бактрии. – Ташкент: Фан,
1968; Ртвеладзе Э., Сагдуллаев А. Памятники минувших веков. – Ташкент: Узбекистан, 1986; Аршавская
З.А., Ртвеладзе Э.В., Хакимов З.А. Средневековые памятники Сурхандарьи. – Тошкент, 1982.
3

o’rganamiz 3
. Bundan tashqari, о ‘zbek davlatchiligi va boshqaruv tarixini
yoritishda B.Eshovning ilmiy izlanishlari muhim ahamiyatga ega b о ‘ldi.
Tadqiqotning maqsadi O‘zbek davlatchiligining
shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlarini o’rganish asosiy maqsad etib
bergilandi. Tadqiqotning vazifalari quyidagicha etib
bergilandi - O’zbek davlatchiligi shakillanishining ilk
bosqichlarini o’rganish; - Boshqaruv asoslarining shakllanishi va
davlatlarning tashkil topishini yoritib berish;
- Qadimgi davlatlarning rivojlanish
bosqichlarini tahlil qilish; - Eftalitlar davlatining
shakilanishi va uning rivojlanish tarixini yoritib berish; - Ilk o’rta asrlarda Turk
xoqonligining vujudga kelishi va boshqaruvimi o’rganishdan iborat.
Tadqiqot obyekti O‘zbek
davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlarini tarixini
о ‘rganish belgilangan. Tadqiqot predmetini O‘zbek
davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlarini tashkil etadi.
Tadqiqotning usullari. Tadqiqotni
yoritishda tarixiylik, ilmiylik, xronologik, hududiy yondoshuv kabi usullardan
foydalanilgan. Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikkita
bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyottlardan iborat.
I. BOB. O’zbek davlatchiligi shakillanishining ilk bosqichlari.
1.1 Boshqaruv asoslarining shakllanishi va davlatlarning tashkil topishi
3
Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000; Аннаев Т., Шайдуллаев Ш. Сурхондарё
тарихидан лавҳалар. – Тошкент: Мерос, 1997; Термиз – Буюк йўллар чорраҳасидаги кўҳна ва янги шаҳар. –
Тошкент: Шарқ, 2001. Эшов. Б – “Ўрта осиёнинг қадимги шaҳарлар тарихи”. 2008. Сагдуллаев. А –
“Қадимги ўрта осиё тарихи”. Т:. 2004. Абдуллаев. Ў – “Ўрта осиёда қадимги бошқарув ва илк давлатчилик
тарихшунослиги. Т :. 2009. Ahmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. - Toshkent. O‘qituvchi, 2001. Шониёзов К .
Узбек халкининг шаклланиш жарасни . Тошкент, 2001. Ртвладзе. Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги
тарихи очерклари”. Т. Шарқ. 2001.
4

O’zbek davlatchiligi yo`zaga kelishining tabiiyligi rivojlanishining o’ziga
xosligi va an’anaviyligi ayrim davrlarda o’zga davlatlarning bu hududda hukmron
bo’lganligiga qaramasdan uning yangi asosda tiklanishini belgilovchi omillaridan
biri bo’ldi. Mazkur muammo ilmiy tadqiq etishning muhimligi va yangiligini
ta’kidlar ekanmiz, biz oldingi yillarda mamlkatimizdagi va chet eldagi olimlarning
qator avlodlari amalga oshirgan muhim tarixiy tadqiqotlarni inkor etmaydi. Biroq
ular o’zgacha sharoitlarda boshqa mafkura va metodologiya asosida yozilgan va
o’zgacha mazmun va mohiyatga egadir. Jumladan, o’zga davlatlarga qaram
millatlarni tarixini adaolatli yoritib bo’lmas edi. Chunki, SSSR hududida
davlatchilik yagona bo’lib, “mayda” millatlarning o’tmishi, hozirgi davri haqidagi
tarixini keng yoritishga yo’l qo’ymagan.
Biroq o’zbek davlarchiligi tarixi muommosini aniq bir maqsadga
yo’naltirilgan holda ta’qiq etish faqat 1999 yildan O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyuldagi “O’z.RFA tarix instituti faoliyatini
takomillashtirish” qaroridan so’ng boshlandi. Bundan oldin (1998 yil 27 iyun)
O’zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti I.A. Karimovning bir gurux
tarixchi olimlar va ommaviy axborat vositalari vakillari bilan uchrashuvida tarix
fani borasida bildirilgan istak va takliflari ilmiy yondashuvga asoslangan o’zbek
xalqi va davlatchiligi tarixi konsensiyasining g’oyaviy asosini tashkil etadi 4
.
2000 yildan boshlab tarixchi va shu sohaga oid muammolari
hamkorligida “O’zbek davlatchiligi tarixi” deb atalgan so’ngi bronza (mil. 3-2
ming yilliklar) davridan hozirgi davrgacha bo’lgan o’ch ming yillik davrini qamrab
oluvchi fundamental tadqiqotlarni yaratishga kirishilgan. O’zbek davlatchigili
tarixini yozishda nazariy me’morchilik asoslarini bilish katta ahamiyatga ega.
Ilmiylik, holislik, tarixiylik metodlari o’zbek davlatchiligi tarixini yoritishning
kaliti hisoblanadi. Birinchidan, O’zbek davlatchiligi tarixini yaxlit konsepsiyasini
amalga oshirish uchun bir butun tarixiy jarayonni, nisbatan mustaqil bo’lgan
bo’laklarga, ya’ni davrlarga bo’lish va ularni chuqur tahlil qilish lozim.
Mustaqillik yillarida to’plangan tarixiy hujjatlarni ilmiy asosda
4
Эшов . Б – Ўрта осиёнинг қадимги ш а ҳарлар тарихи . – Тошкент . 2008. – Б.17.
5

umumlashtirishdan iborat. Ikkinchidan, ilmiylik bilan birga u yoki bu masalalarni
voqeliklarni yoritishda holislik muhim ahamiyatga egadir. Bunda har bir tarixiy
hodisalarni tahlil qilayotganda xolis, haqqoniy ravishda o’rganish. Ya’ni
O’zbekiston davlatchiligi tarixidagi voqea hodisalar qanday sodir bo’lgan bo’lsa,
shundayligicha yoritish ko’zda tutilgan. Xolislik talab etadigan qoidalar shundan
iboratki, ushbu yo’nalishda tarixiymadaniy taraqqiyotni (tarixini turli davrlarida)
o’rganish jarayonida bo’lib o’tgan yoki shu taraqqiyot bilan bog’liq bo’lgan voqea-
hodisalarni hech bir o’zgarishlarsiz, qanday bo’lib o’tgan bo’lsa o’sha holatda
talqin va tahlil etish, tekshirish va xulosalar chiqarib yaxlit holga keltirish o’ta
muhimdir. Bu borada aniq manbaviy asoslarga tayaniish tarixiy jarayonlarning
o’zaro bog’liqligini asoslash lozim.
O’zbek davlatchilik tarixini o’rganishning metodologik asoslaridan yana biri
bu voqea hodisalarni dialektik tarzda o’raganishdir. Dialektika, olamning yaxlit,
unda sodir bo’ladigan xodisalar, voqealar umumiy va o’zaro bog’lanishda
o`zluksiz harakatda, ziddiyatli taraqqiyotda bo’ladi deb ta’lim beradi. Bu metod
davlatchilik tarixini o’rganishda uni to’laligicha, voqea hodisalarni bir-biri bilan
bog’liqlikda, ayrim tarixiy voqealarni bir butunlikda o’rganishni taqozo qiladi.
Voqea va hodisalarning turixini o’rganishda jahon xalqlari tarixini bilan
bog’liqligini nazarda tutadi. Chunki, eng qadimgi davrlardan boshlab yaqin
o’tmishga qadar O’rta OSiyo, Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Eron, Afg’oniston,
Shimoliy Hindiston kabi hududlar o’rtasida yagona iqtisodiy va madaniy makon
mavjud edi 5
. O’zbek davlatsilik tarixini o’rganishda
tarixiylik metodi ham alohida o’rin egallaydi. Bu metod davlatchilik tarixida sodir
bo’lgan voqea hodisalarni o’rganishda ketma-ketlikni talab qiladi. Bir voqea –
hodisa bilan boshqasini sabab oqibatli bog’lanishi ham ko’rsatiladi. Bu metod
voqea hodisalarni qay tarzda sodir bo’lganini jamiyat rivojlanishida ayrim shaxslar
va ularni roli to’g’risida to’g’ri haqqoniy fikr yuritishga o’rgatadi. Xalqni
o’tmishiga, hozirgi zamon va kelajagiga yagona tarixiy jarayon sifatida qarashni
5
Абдуллаев . Ў – “ Ўрта осиёда қадимги бошқарув ва илк давлатчилик тарихшунослиги . – Тошкент . 2009. –
Б.31.
6

talab etadi. Darhaqiqat, xar bir xaql o’zi bosib o’tgan haqiqiy tarixini bilmay turib
o’zlikni anglash mumkin emas. I. Karimov ta’kidlaganlaridek
“O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi”. U yana bir muhim muammoni
o’rtaga tashladi, bu esa Vatan tarixini o’qitish va o’rganishni davlat siyosati
darajasiga ko’tarilishi zarur dedi. Ma’lumki, mehnat qurollarining takomillashishi
natijasida yerga ishlov berish yaxshilanib, ekin maydonlari kengayib, odamlarning
mehnati unumliroq bo’lib qoldi, undan yasalgan mehnat qurollari qishloq xo’jaligi
va hunarmandchiligining tez o’sishiga olib keldi. Daryolarni to’sib to’g’onlar
qurib, kanallar qazib, yerlarga suv chiqarish imkoniyati kengaydi. O’rgatilgan
ishchi hayvonlari qo’shilgan temir tishli omochlar bilan yerni haydashning
o’zlashtirilishi, hosildorlikni oshishini, ko’proq mahsulotlar yetishtirishni
ta’minladi. Bular insonlarni bir muncha yaxshi yashash olib keldi. Urug’chilik
munosabatlar o’zgarib, ikki urug’ a’zolaridan tashkil topgan er-xotin juft oilalar
rivojlandi. Bir necha juft oilalar uyushib, katta patrixal oilalar urug’ jamoasidan
ajralib chiqdi, ularga urug’ jamoalariga qarashli yerlardan chek yerlar ajratib
berildi. Shu tariqa urug’ jamoasining umumiy xo’jaligi oilalar jamoasiga bo’lindi.
Bunday oilalar jamoasi ishlab chiqarish jamoalari deb ham ataldi. “Avesto”da
ta’kidlanishicha, katta patriarxal oila-“nmana”, yana bir necha “nmana”larning
birlashuvi urug’ jamoasi “vis”ni tashkil etgan. Ma’lum hududdagi
qo’shni “vis”larning birikuvidan hududiy qo’shnichilik jamoasi “varzana”, yana
bir necha “varzana”lar jamoasining uyushuvidan qabila“zantu” tashkil topadi. Bir
necha qabilalarning birlashuvi natijasida qabilalar ittifoqi “daxyu” vujudga kelgan.
Arxeolog olim A. Asqarov tomonidan topib o’rganilgan Sherobod cho’lidagi
Sopollitepada bu holatni aynan ko`zatish mumkin. Bu yerda o’troq dehqonchilik
xo’jaligi asosida tashkil topgan 8 ta katta oila jamoasining qishlog’i, ularni
birlashtirgan omil urug’chilik iplari emas, balki birinchi navbatda ishlab chiqarish
bo’lgan. Ana shu 8 ta katta oila tarkibida patriarxal tizimi asosida qurilgan 100 dan
ortiq juft oilalar bo’lgan. Katta oila jamoasini boshqarish ishi ular orasidan
saylangan oqsoqol “nmanapati” qo’lida bo’lgan. Demak, Sopollitepada 8 ta
oqsoqol bo’lib, ularni birlashtiruvchi oqsoqollar kengashi bo’lgan. “Avesto”da
7

aytilganidek, “nmana” katta oila jamoasi, “nmanapati” katta oila boshlig’i. Agar
shu tizmidan kelib chiqqandigan bo’lsak, Sopollitepa qishlog’i aholisi 8 ta
“nmana”dan tashkil topgan. “Vis” – urug’ jamoasi “vispati” esa ana shu
“nmana”larni birlashtirgan oqsoqollar kengashining boshlig’i, urug’ oqsoqoli, katta
qishloqlarning boshlig’i. Demak, ishlab
chiqarish jamoalarini boshqarish mo’’tabar zotlar-oqsoqollar qo’lida bo’lib, ular
jamoa hayoti bilan bog’liq bo’lgan barcha ishlarni oqsoqollar kengashi orqali hal
qilganlar. Oqsoqollar kengashi qo’lida diniy va dunyoviy hokimiyat jamlangan
bo’lib, u jamoaning kundalik faoliyatidagi xo’jalik masalalarini hal qilgan. Katta
oila jamoasining oqsoqoli bir vaqtning o’zida o’zining oila jamoasi uchun diniy va
dunyoviy boshliq, piru ustoz va murabbiy bo’lgan. Urug’-qishloq oqsoqoli esa
oqsoqollar kengashining boshlig’i sifatida butun qishloq ahlini ham boshlig’i
hisoblangan. Mo’tabar shaxslarning topshiriq va buyruqlari jamoa a’zolari uchun
majburiy bo’lgan. Ishlab chiqarish jamoalari tarkibini tashkil etgan har bir oila o’z
xususiy mulkiga ega bo’lgan. Xususiy mulk kelib chiqishi, jamoalarning ishlab
chiqarish qonun qoidalari asosida tashkil topishi o’z navbatida mulkiy
tabaqalanishni keltirib chiqardi. Boylik avvalo jamoa oqsoqollari , harbiy
boshliqlar, mo’’tabar shaxslar qo’lida to’planib boradi. Ular hosildor yerlarni
egallaydilar va ko’plab chorva mollariga ega bo’lib, jamoani boshqarganligi uchun
ham katta ulush olganlar. Oqsoqollar o’z iste’mollaridan ortiq qolgan
mahsulotlarni, mis, oltin, kumush buyumlarga ayribosh qilganlar.
Qabilalar o’rtasida hosildor va yaylovlar uchun, chorva mollari uchun
urushlar kelib chiqqan. Urushda qo’lga tushgan o’ljalarni ko’p qismini yo’lboshilar
va oqsoqollarga berilgan va ular jamiyatda katta mulkka ega bo’lib, ularni
zadogonlar deb atashgan. Ishlab chiqarish jamoalarining paydo bo’lishi asta –sekin
ortiqcha mahsulotlarni ayriboshlashni hamda ijtimoiy mehnat taqsimotini keltirib
chiqardi. Jamoa a’zolaridan ishlab chiqarishning o’zlariga qulay sohalarini talab
oldilar. Shu tariqa dehqonchilikdan chorvachilik, keyinroq hunarmandchilik ajralib
chiqqan. Ular o’rtasida o’zaro ayriboshlash bozorlarni keltirib chiqardi. Datlabki
shaharlar paydo bo’ldi. Arxeologlar (Afrosiyob) Samarqandning sharqiy qismi,
8

Yerqo’rg’on va O`zurqir (Qashqadaryo vodiysi), Ko’zalaqir (Xorazm), Qiziltepa
(Surxondaryo) va boshqa qadimiy shaharlarni o’rganishgan. Qadimiy shaharlar
mudofaa devorlari bilan o’ralgan, ularda saroylar, qal’alar, hunarmandchilik
ustaxonalar, bozorlar bo’lgan. Uni shahar boshliqlari – hokimlar boshqargan. Shu
tariqa jamiyatda sinfiy tabaqalanish avj oldi. Kambag’al va boylarga ajralib ketdi.
O`zoq davom etgan bu jarayon hozirgi O’zbekiston hududida ham davlatlarni
tashkil topishi uchun shart sharoitlarni tayyorladi.
O’rta Osiyo hududidagi ilk davlat to`zulmalari to’g’risidagi qadimiy yozma
tariximizning eng noyob manbasi hisoblangan “Avesto” kitobi qadimshunos
olimlarning o’lkamizning turli hududlariga olib borilgan qidiruv ishlari, ularning
muhim natijalari, muhim manba hisoblanadi. Shuningdek, Qadimimgi Yunon, Rim
va Eron manbalari asosida aniq fikrlarni keltirsa bo’ladi. Ulardan Geradod, Polibiy,
Ktesiy, Strabon, Arrian kabilarni asarlari, forsiy mixxat yozuvlari. Shuningdek,
arxeolog Ya. G’ulomov, S. Tolstov, V. Masson, A. Asqarov, A. Sagdullaev va
boshqalarning ilmiy tadqiqotlari alohida ahamiyatga molikdir. O’zbek xalqi
davlatchiligi yani jamiyat hayotini boshqarish tamoyillariga asoslangan dastlabki
siyosiy to`zulmalar o’troq, sun’iy sug’orish dehqonchilik va chorvachilik zaminida
bronza davridayoq Amudaryo va Sirdaryo havzalarida vujudga kela boshlagan.
Uning tadrijiy davomida mil. av 1 ming yillik boshlarida aniqrog’i VIII-VII
asrlarda Vatanimiz hududlarida “Katta Xorazm”, “Baqtriya”, “So’g’diyona” nomi
bilan mashhur bo’lgan dastlabki davlatlar barpo bo’lgan 6
.
Xorazm davlati egallagan hudud, hozirgi Xorazm yerlari bilan chegaralanib
qolmay, balki undan ancha janubiga (Marv, Turkmaniston, Xirot (Afg’oniston
shimoliy) atroflarigacha yoyilgan. Mil. av so’ngi ming yillikning boshlariga
tegishli Amirobod madaniyati, Quyi Amudaryo havzasida yo`zaga kelgan o’ziga
hos sun’iy sug’orish inshoati hamda dastlabki shaharozlik timsoli bo’lgan shahar,
qal’alar –Qal’alaliqir, Ko’zaliqir va boshqalar bular Xorazm vohasidan davlat
to`zilmalari mavjudligidan dalolat beradi. Negaki, bu singari umumelatlar, qavm-
qabilar manfaatlariga xizmat qiladigan muhim o’zgarishlar davlat boshqaruvi yo’li
6
Ртвладзе. Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари”. – Тошкент. Шарқ. 2001. - Б.24.
9

bilangina amalga oshirishi mumkin bo’ladi. Qadimshunos olim Ya. G’ulomov
tomonidan aniqlangan 200 km o`zunlikdagi eni bir necha o’nlab metrdan iborat
bo’lgan kanal o’zani obod dehqonchilik madaniyati Xorazm davlati qadimdan
insoniyatning yirik madaniy maskanlaridan biri sifatida shuhrat topganligidan
guvohlik beradi.
Geradod ma’lumotiga qadimda Oks (Amudaryo) daryosi bo’ylab 360dan
ziyod sun’iy sug’orish kanallari suv inshoatlari barpo etilib cho’lli, sahro yerlarga
suv chiqarilib dehqonchilik uchun ekin maydonlari kengaytirib borilgan. Geradod
Xorazmga meva sabazvotning, g’allani barcha turlarini yetishtiradigan o’lka deb
qayd etgan. Bu ko’hna hudud bag’rida ming yillar davmomida saqlanib kelayotgan
ko’plab asori-atiqlar saqlanib yotganligini eslatib o’tgan. Afsuski, Xorazm
davlatida hukmronlik qilgan sulolalar to’g’risida ma’lumotlar hozircha aniq emas.
Ba’zi bir tahminlarga qaraganda, Xorazmning siyosiy sulolasi Siyovushonlar
sulolasi bo’lganligini zikr etadilar. O’zbek davlatchiligining yana bir asosi –
Baqtriya podsholigdir. Uning tarkigida Hozirgi Surxondaryo, Tojikiston janubi,
Afg’onistonning shimoliy – sharqiy qismi, So’g’diyona va Marg’iyona yerlari
kirgan. Rim tarixchisi Kurtsiy Rufning fikricha, “Baqtra daryosi nomidan shahar,
viloyatning nomi chiqqan”. Binobarin, “Baqtriyaliklar” juda qadim manbalarda
tilga olinib, bir necha qabilalarni birlashtirgan tushunchani anglatadi. Ktesiy
ma’lumotiga ko’ra, bu o’lka obi-hayotga mo’l-ko’lligi unumdor yerlari ko’p
bo’lganligidan, bu hududda dehqonchilik madaniyati taraqqiyo topgan, aholi
bog’dorchilik, mevachilik mahsulotlari yetishtirishda omilkor bo’lgan.
Qashqadaryo vohasining mil. av VIII-VII asrlariga oid
Sangirtepa, O`zunqir, Yerqo’rg’on, Zarafshon vodiysida Afrosiyob, Ko’ktepa
singari makonlarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, bu joylarda o’troq turmush
kechirgan qavm, elatlar dehqonchilik bilan faol shug’ullanganlar. Yunon tarixchisi
Ktesiy va Geradodlarning bergan ma’lumotlariga Baqtriya xalqi Misr va Bobil
kabi yirik rivojlangan davlatlardan biri bo’lib, bu o’lka bitmastugamas boyliklar
makoni degan edilar. Shunday qilib, yuqoridagi keltirilgan fikrlar shundan dalolat
beradiki, qadimgi o’zbek davlatchiligi tarixiy tajribasining muhim jihatlari,
10

namunalari sifatida alohida qimmatga egadir. Tarixiy manbalar shuni ko’rsatdiki,
davlatchilik jamiyatining ichida o’z ichki qonuniyatlari ichida asosida paydo
bo’ldi, rivojlanadi ya’ni davlat to`zummasi tashqaridan tayyor holda
ko’chirilmaydi, ma’lum jamiyat bag’rida tug’iladi. O’zbek davlatchilik taraqqiyoti
ham bundan mustasno emas. O’zbekistonda “Voha davlatchiligi”, “Shahar
davlatlar”, Mesopotamiya, Misr, Xitoy, Mezoamerikadagi “noma” davlatchiligi
kabi ilk sivilizatsiya belgilari paydo bo’ldi va rivojlandi. Shular asosida mil. av
VIII-VII asrlarda Baqtriya podsholigi va “Katta Xorazm” davlatlari shakllandi.
1.2 Qadimgi davlatlarning rivojlanish bosqichlari
Hozirgi Afg‘onistonning shimoli-sharqi, O‘zbekistonning janubi va
Tojikistonning janubi-g‘arbida joylashgan hududlar turli yozma manbalarda Bahdi,
Baqtrish, Baqtriyona, Baqtriya, Baxli, Baxlika, Tuxolo kabi nomlar bilan eslatib
o‘tiladi. Zamonaviy adabiyotlarda uni Baqtriya deb atash e’tirof
11

etilgan(“SHohnoma”da Baxtar zamin, qadimgi turkiylarda Bahodirlar yurti).
Arxeologik ma’lumotlarning guvohlik berishicha, milloddan avvalgi II ming yillik
o‘rtalariga kelib Surxon vohasida qadimgi dehqonchilik madaniyatining jadallik
bilan rivojlanishi asosida ilk davlatchilikka o‘tish jarayoni boshlanadi. Bu jarayon
bosqichma-bosqich rivojlanishning o‘ziga xos xususiyat va qonunlariga ega edi.
Agar davlatchilik asosini shahar madaniyati tashkil etilishini hisobga oldigan
bo‘lsak, bu jarayon O‘zbekistonning janubida, Baqtriya hududida milloddan
avvalgi II ming yillik birinchi yarmidayoq shaharmonand qishloq Sopollitepa
misolida boshlangan edi. A.Asqarovning fikricha, agar Sopollitepa o‘zining
qadimgi shaharsozlik madaniyatiga xos barcha alomatlari bilan protoshahar, ya’ni,
Avestoda tilga olingan “vara” inshootini eslatsa, Jarqo‘ton yodgorligi O‘zbekiston
hududida birinchi bor shakllangan tom ma’nodagi shahar edi. Jarqo‘ton qadimgi
SHarq shaharlaridan tarkibiy jihatidan farq qilmaydi. Tadqiqotchilarning fikricha,
Jarqo‘ton ko‘rinishidagi ko‘hna shaharlarni qadimgi SHarqdagi nom-davlatlar
shakllari bilan qiyoslash uchun dalillar etarli. Ammo, Mesopatamiya nom-
davlatlarining asosiy belgilaridan bo‘lgan yozuv Jarqo‘tonda mavjudligi hozircha
bahslarga sabab bo‘lmoqda 7
.
Umuman olganda, milloddan avvalgi II ming yillikning so‘nggi choragiga
kelib qadimgi Baqtriya hududlarida davlatchilikning nom yoki voha tipidagi
siyosiy uyushmalari shakllana boshlaganligiga ilmiy asoslar bor. Milloddan
avvalgi I ming yillikning birinchi yarmi Baqtriya hududlarida ko‘pgina tarixiy-
madaniy o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. Bu o‘zgarishlar quyidagi jarayonlar bilan
bog‘liq edi: 1. Temir buyumlarning paydo bo‘lishi va keng tarqalishi. 2. Qal’alari
bo‘lgan qishloqlarning paydo bo‘lishi va keyin ularning shaharlarga aylanish.
Moddiy madaniyatning sezilarli darajada o‘zgarishi.
Sharqiy Eron qabilalarining migratsiyasi. Arxeologik nuqtai nazardan,
yuqoridagi davr Marg‘iyona tipidagi Yoz I madaniyati mavjud bo‘lgan davrga
to‘g‘ri keladi. Tadqiqotchilar Yoz I madaniyati davrini milloddan avvalgi II-I ming
yillik bo‘sag‘asi – VIII-VII asrlar bilan belgilaydilar. Surxon vohasidan aynan
7
Шониёзов К. Узбек халкининг шаклланиш жарасни. - Тошкент, 2001. – Б.36.
12

mana shu madaniyatga o‘xshash yodgorliklar ko‘plab ochib o‘rganilgan. Bu
davrda Baqtriyaning to‘rttaUlonbuloqsoy, Bo‘stonsoy, Urgul va Halqajar vohalari
o‘zlashtirilgan bo‘lib, arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, Kuchuktepa,
Jarqo‘ton, Bandixon va Qiziltepa ularning marakazlari edi. Yuqoridagi vohalar
o‘troq ziroatkorlar va chorvador-sastarlar harbiy boshliqlarining mulklari,
markazlar esa ularning qarorgohlari bo‘lgan bo‘lishi mumkin.
Milloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmida Qadimgi Baqtriya
davlati tarkibiga Marg‘iyona va Sug‘diyona ham kirganligi taxmin qilinadi. Bu
haqda turli hal ma’lumotlar mavjud bo‘lib, qadimgi fors podshosi Doro I
Marg‘iyonada bo‘lib o‘tgan Frada boshchiligidagi qo‘zg‘olonni (milloddan avvalgi
521 yil) bostirgani haqidagi Behistun yozuvlarini “mana men nimalarni qildim
Baqtriyada” deb, hulosalaydi. Doro III davrida Baqtriya va Sug‘diyona
birlashtirilgan o‘lka bo‘lib, unda Bess nomli satrap hokimlik qilgan davrda
Baqtriya, Marg‘iyona hamda Sug‘diyona aholisining urf-odatlari va madaniyati
bir-biriga ancha o‘xshash bo‘lgan. Tarixning otasi Gerodotning “Tarix” asarida
Baqtriya xalqi Misr va Bobil kabi yirik davlatlar qatorida tilga olnadi. Yunon
tarixchisi Ktesiy Knidskiy Baqtriya haqida qimmatli ma’lumotlar beradi.
Tarixchi davlatdagi ko‘plab shaharlar, mustahkam poytaxt
shahar Baqtra (Balx), Baqtriya podshosi Oksiart, uning bitmas-tuganmas boyliklari
haqida hikoya qiladi. Tadqiqotchilarning fikrlarga qaraganda Qadimgi Baqtriya
podsholigi qudratliligi jihatdan qo‘shni viloyatlardan ancha ustun bo‘lib, ular
orasida alohida mavqega ega bo‘lgan. Baqtriyaning tabiiy boyliklari undan tashqari
hududda ham Old Osiyoga qadar mashhur edi. Ayniqsa, Badaxshon lojuardi
(lazurit) va la’li juda qadrlangan. Avestoning eski qismlarida Axuramazda
yaratgan “eng yaxshi o‘lkalar va mamlakatlar orasida to‘rtinchi bo‘lib go‘zal va
bayroqlari baland ko‘tarilgan Bahdi mamlakati” atamasi uchraydi. Ayrim
olimlarning fikricha bu “baxtar” atamasiga mos kelsa kerak.
Baqtriya haqidagi keyingi qadimgi ma’lumotlar
Axamoniylar podsholarining mixxatlarida va bo‘rtma tasvirlarida uchraydi. Misol
uchun, Axamoniylar podsholarining markazlaridan biri Persepol shahridagi saroy
13

devorlarida bo‘rtma rasmlarda baqtriyaliklar idishlar ko‘targan va ikki urkachli
Baqtriya tuyalari bilan tasvirlanadi. Demak, Baqtriya mustaqil satraplik sifatida
Axamoniylar davlatining iqtisodiy va madaniy hayotida muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan. A.Sagdullaevning tadqiqotlariga ko‘ra, Baqtriya haqidagi turli
ma’lumotlar qadimgi yunon tarixchilari-Gerodot, Ktesiy, Arrian, Strabon, Kursiy
Ruf, Diador,Pliniy kabilarning asarlarida ham mavjud bo‘lib, ular bu
podsholikning qadimiyligi va yuksak madaniyati haqida ma’lumotlar beradi.
Xususan, Ktesiy Knidskiy Ossuriya podshosi Nin Belidning Baqtriyaga qilgan
yurishi, uning baqtriyalik ayol Semiramidaga uylanganligi, Baqtriya podshosi
Oksiart va uning boy xazinasi haqida ma’lumot beradi. Ktesiyning Baqtriya
chegaralari haqidagi ma’lumotlari ham qiziqarlidir. Uning xabar berishicha: g‘arb
tomondan Baqtriya tekisligiga boradigan yo‘lni tog‘lar to‘sib turadilar, ulardan
faqat dovonlar orqali o‘tib borish mumkin. Baqtriya Tanaisdan Hind
daryosiga cho‘zilgan bo‘lib, Tanais uni Evropadan, Hind daryosi esa Hindistondan
ajratib turadi. Gerodot o‘zining “Tarix” asrarida Baqtriya va baqtriyaliklarni 45
marta tilga oladi. “Baqtriya” atamasi Esxilning milloddan avvalgi V asrda sahnaga
qo‘yilgan “Fors”lar tragediyasida ham uchraydi. YAna bir qadimgi tarixchi
Strabon Baqtriyani “oriylar o‘lkasining javohiri” sifatida ta’riflaydi. Baqtriyaning
Ahamoniylar davlati tarkibiga kirganligi haqida yozma va arxeologik ma’lumotlar
nisbatan ko‘pchilikni tashkil etadi. Arxeologiya ma’lumotlariga
ko‘ra, milloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalariga kelib, Amudaryodan kechuv
joyida va daryo yoqalab yo‘llar bo‘yida qal’alar (SHo‘rtepa, Talashqon, Termiz,
Xirmontepa) bunyod etiladi. Bu holatni olimlar Ahamoniylar ma’muriyatining
Baqtiriyadan Sug‘dga o‘tuvchi yo‘llarni qattiq nazoratda tutgan bo‘lishi
mumkinligi bilan izohlaydilar. Bu davrga kelib Baqtriya aholisi joylashuvida ham
sezilarli o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. Bronza davrida o‘troq dehqonchilik
manzilgohlari asosan Baqtriyaning shimoli-g‘arbida markazlashgan bo‘lsa,
keyinroq bu ko‘lam kengayib shimoli-sharqiy qismlarni ham qamrab oladi. Tog‘
oldi hududlaridagi vohalarda aholi turmush tarzi yanada qizg‘inlashib borgan
bo‘lsa, Surxondaryo, Konfirnihon, Vaxsh, Yavansuv atroflarda yangi vohalar
14

o‘zlashtiriladi. E.V.Rtveladze
Baqtriyadagi bu davrga oid tadqiqotlarni umumlashtirib, ushbu hududlardagi aholi
joylashuvining quyidagi o‘nta vohasini ajratadi: 1. Ulanbuloqsoy-
Amudaryoning irmog‘i bo‘lgan Ulanbuloqsoy vohasini egallagan bo‘lib, uning
hududlarida Kuchuktepa va Dabilqo‘rg‘on joylashgan. 2. SHerobod-
Amudaryoning irmog‘i bo‘lgan SHeroboddaryoning o‘rta oqimida joylashgan.
Bronza davrida o‘ng qirg‘oq SHeroboddaryoda manzilgohlar paydo bo‘ladi va
keyinchalik chap qirg‘oq hududlari o‘zlashtirilib vohaning chegarasi Angorgacha
cho‘ziladi. 3. Urgul (Bandixon)-
Bandixonsoyning o‘rta oqimida joylashgan. Ilgarigi o‘ng qirg‘oqdagi Bandixon I
va II inqirozga uchrab, chap qirg‘oqda yangi manzilgoh – G‘ozimullatepa I paydo
bo‘ladi. 4. Halqajar-
Surxondaryoning o‘ng irmog‘i Halqajar vohasi hudularini egallaydi. Bronza
davrida bu erdagi irmoqlar havzalari o‘zlashtirilgan bo‘lsa, milloddan avvalgi VII
asrdan boshlab daryoning chap qirg‘og‘ida manzilgohlar paydo bo‘ladi. Bu
vohadagi eng yirik yodgorlik Qiziltepa ko‘hna shahri hisoblanadi. 5. Yuqori
Surhon-Surxondaryoning o‘rta oqimi havzasida joylashgan bo‘lib bu vohada ham
ikkita manzilgoh aniqlangan. Ulardan biri Sherobodsoyning o‘ng qirg‘og‘ida,
ikkinchisi esa Dashnobodsoyning o‘rta oqimida joylashagan 8
. 6. O‘rta
Surxon-Surxondaryoning o‘rta oqimi havzasida joylashgan bo‘lib, bu vohadan
ham ikkita manzilgoh-Hayitobodtepa va Bandixonsoyning Surxondaryoga
quyilishi joyida joylashgan Nomsiztepa aniqlangan.
7. Amudaryo-Termizdan Boldirgacha bo‘lgan Amudaryoning o‘rta oqimi
havzasida joylashagan. Bu vohada Termizning pastki qatlamlari va
Kampirtepadagi 0,5 km. g‘arbda joylashgan Nomsiztepa milloddan avvalgi I ming
yillik o‘rtalariga oiddir.
8. Vaxsh – Yavan – Vaxsh va Yavansuv daryolarining o‘rta oqimida
joylashagan. Bu vohadan uchta manzilgoh – Tomoshatepa, Boldaytepa va Sho‘rchi
yaqinidan Nomsiztepa aniqlangan.
8
Ртвеладзе Э., Сагдуллаев А. Памятники минувших веков. – Ташкент: Узбекистан, 1986. – C .61.
15

9. Quyi Kofirnihon – Kofirnihon daryosining quyi oqimlarini egallaydi. Bu
vohadan uchta – Qalaimir, Munchoqtepa va Xirmontepa manzilgohlari aniqlangan.
10. Boytudasht-Panj vohasining yuqori qismidagi Boytudasht mavzesida
joylashgan. Bu vohadan unchalik katta bo‘lmagan sakkizta manzilgoh aniqlangan.
SHunday qilib, milloddan avvalgi I ming yilikning o‘rtalariga kelib qadimgi
O‘zbekistonning janubida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bilan bog‘liq ko‘plab
o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. Yuqoridagi sanab o‘tilgan vohalarning har biri ma’lum
hududiy-siyosiy birlashmani tashkil etgan bo‘lib, o‘z nomiga, ma’muriy
markazlariga, yirik shaharlariga ega bo‘lgan bo‘lishi mumkin edi. Misol uchun,
Surxondaryodagi Qiziltepa ko‘hna shahri atrofida to‘rtburchak shaklda qurilgan
qadimgi uy-qo‘rg‘onlari (Qizilcha) 3-4 ta qo‘shni uylardan iborat bo‘lib, alohida
joylashgan qishloq jamoasini tashkil etganlar. Har bir katta oila jamoasini ma’lum
uy-joy, chorva va erga egalik qilib, ma’lum darajada iqtisodiy mustaqil bo‘lgan.
Qishloq jamoalarining hududiy, iqtisodiy va ijtimoiy birlashuvi, ibtidoiy davrlarga
oid urug‘-qabilaviy birlashuvdan tubdan farq qilib, ilk davlatchilik shakllari paydo
bo‘lganligidan dalolat beradi.
Milloddan avvalgi VII-VI asrlar Baqtriya jamiyatida hududiy bo‘linish
shakllanib, alohining o‘troqlashuv jarayonlari yanada kuchayadi. Ko‘hna shaharlar
qishloq xo‘jalik atroflariga ega bo‘lib, qal’alar paydo bo‘ladi, muhim savdo
yo‘llari bo‘ylarida tayanch istehkomlar barpo etiladi. Turli binolar bunyod etishda
mudofaa inshootlarining ahamiyati etakchi o‘rin egallaydi. O‘rta Osiyodagi yana
bir yirik davlat uyushmasi-Qadimgi Xorazm davlati hisoblanadi. “Katta Xorazm”
va “Qadimgi Xorazm” masalasi bo‘yicha o‘zbekistonlik va xorijlik ko‘plab olimlar
turli-tuman tadqiqotlar olib borgan bo‘lsalarda bu masalalar hamon
tadqiqotchilarning bahs-munozaralariga sabab bo‘lib kelmoqda. Avesto va yunon-
rim tarixchilari ma’lumotlari bu munozaralarning asosini tashkil etadi. Undan
tashqari, o‘tgan asrning 50-60 - yillaridan boshlab bugunga qadar olib borilgan
arxeolgik tadqiqotlar natijalari ham Xorazm davlatchiligi tarixi bo‘yicha boy
materiallar berdi. Avvalo so‘ngi yillardagi ibtidoiy davr yodgorliklarining qiyosiy
tadqiqotlaridan (X.Matyakubov) xulosa chiqaradigan bo‘lsak, Xorazm mil.avv
16

IVIII m.y. dayoq O‘rta SHarqning qadimgi sivilizatsiyalar olami bilan uzoq
Shimolni bevosita bog‘lovchi xalqa rolini o‘tay boshlagan.
Bronza davri Suvyorgan va Tozabog‘yob madaniyatlari qadimgi
Xorazm erlarini o‘zlashtirib bir-biri bilan qizg‘in aloqada bo‘lgan, SHimol va
Janubdan ta’sir qabul qilib, yangi taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilgan qabilalar
madaniyati edi. Ularning urug‘ jamoalari yarim erto‘la uy -joylarda istiqomat qilib
motiga dehqonchiligi va chorvachilik bilan shug‘ullanib, ibtidoiy ishlab chiqarish
xo‘jaligi sari ilk qadam tashlaganlar. Ammo, ularning moddiy xo‘jalik taraqqiyoti
darajasi O‘rta Osiyoning janubiy mintaqalari (Baqtriya, Marg‘iyona) dagi
qabilalarga nisbatan ancha orqada edi. Amirobod madaniyati (mil.avv IX-VIII
asrlar) davrida Amudaryo quyi havzasida yashovchi aholi hali davlatchilikdan
bexabar bo‘lib,irrigatsiya xususiyati ibtidoiy urug‘-qabilachilik an’analarini saqlab
qolgan aholi jamiyatiga xos edi. O‘rta Osiyoning Janubiy mintaqalariga qaraganda
Xorazm vohasi aholisi uzoq vaqt beqaror suv oqimi sharoitida, noqo‘lay tabiat
injiqliklari girdobida qolib kelgan. Qadimgi yozma manbalar ma’lumotlari va
mavjud arxeologik yodgorliklarning qiyosiy tahliliga ko‘ra, Xorazmda davlatchilik
ildizlarining paydo bo‘lishigan asos bo‘lgan ilk shaharsozlik madaniyati sohiblari-
Xorazmiylar ko‘chib kelgach tarkib topdi va rivojlandi. “Xorazm” atamasining
kelib chiqishi haqida ko‘plab fikrlar mavjud.
Olimlarning katta guruhi “Xorazm” atamasining ikkinchi komponenti –zmi,
- zamni hind-evropa tillariga mansub – zemo – er, o‘lka, mamlakat ma’nosini
beradi degan xulosaga kelganlar. So‘zning birinchi komponentiga kelganda olimlar
fikrlaridagi yakdillik yo‘qoladi va u turlicha – “Ozuqaga boy mamlakat”,
“Unumdor er” (E.Byurnuf, E.Zaxau, U.Geyger, U.Tomashek), “Go‘zal mamlakat”
(F.YUsti), “Unumsiz, yomon er” (F.SHpigel), “Pastlik er” (P.Lerx, N.Veselovskiy,
X.Klipert), “Quyoshli yoki SHarqiy o‘lka” (S.Tolstov, P.Savelev,
F.Sulaymonova), “SHarqiy zamin”, “Kunchiqar mamalakat” (I.Mo‘minov) tarzida
talqin etiladi. YAna bir guruh olimlar “Xorazm” atamasi uch leksima asosida
(Uvarizami, u – “yaxshi”+ vara – “qal’a”,”qo‘rg‘on”+zimi-“er”) paydo bo‘lgan
deb hisoblab, mazkur tarixiy atamaning ma’nosini “yaxshi qo‘rali er”, “Ajoyib
17

qal’ali o‘lka” yoki “Mustahkam qo‘rg‘onli diyor”(Bogolyubov,
A.Muhammadjonov) tarjima qiladilar. So‘ngi tadqiqodlarda “Xorazm”
atamasining o‘zagi qadimgi turkiy asoslarga ega bo‘lishi mumkin degan fikrlar
ilgari surilib (“Xuar” (“Suvar”) – “suv”(“xu”) – suv, “Ar”-er, odam, “m”- birinchi
shaxs qo‘shimchasi) va u “Suv(daryo) odamlari” yoki “suv egalari” (M.Zakiev,
SH.Kamoliddin, O‘.Nosirov) deb tarjima qilingan 9
. Olimlarning
ta’kidlashicha, Avestoda tilga olingan Aryoshayona yoki Aryanam Vaychax shu
manbada eslatilgan Kavi Vishtaspning podsholigi bo‘lib, milloddan avvalgi IX-
VIII asrlarda Drang‘iyona, Satagadiya, Ariya, Marg‘yona va Amudaryoning o‘rta
oqimidagi viloyatlarni birlashtirgan. G‘arb tadqoqtchilari V.Xenning va
I.Gershevichlar Avestodagi Kavi Vishtapsning davlati Marv va Xirot atrofida
joylashgan “Katta Xorazm” deb hisoblaydilar. “Katta Xorazm” muammosi
Gerodot ma’lumotlaridan boshlangan. U “Tarix” asarining uchinchi kitobida
quyidagicha ma’lumot beradi: “Osiyoda bir vodiy bor. Uning barcha tomoni tog‘
bilan o‘ralgan, tog‘ni esa beshta dara kesib turadi. Bir vaqtlar bu vodiy
xorasmiylarga tegishli bo‘lib, xorasmiylar, parfiyaliklar, saranglar va tamaneylarga
chegaradosh erlarda joylashgan. Vodiyni o‘rab turgan tog‘dan Akes nomli yirik
daryo boshlanadi”. Gerodotdan sal oldinroq yashab o‘tgan Gekatey
parfiyaliklarning sharqiy tomonida joylashgan “Xorasmiya”ni, “bir qismi
tekisliklarda, bir qismi tog‘larda yashovchi xorazmliklarni” eslatib o‘tadi.
Tadqiqotchi V.A.Liv щ its ham bu “Katta Xorazm”ni Marv va Hirotning to‘rtta
rayoniga joylashtiradi. Agar “Katta Xorazm” davlati Marv va Hirot atroflarida
joylashgan taxmin rost bo‘lsa, A.S.Sagdullaevning fikricha, bu davlat forslar
podshosi Kir II tamonidan bo‘ysundirilganidan so‘ng xorasmiylar Quyi
Amudaryoning Xorazm hududlariga ko‘chib borganlar deb faraz qilinadi. Ushbu
nazariyaga ko‘ra, miloddan avvalgi VI asr qadimgi forslar xorasmiylarni janubdan
quyi Amudaryo erlariga siqib chiqargan. Qadimgi Xorazm xo‘jalik tartibining
tuzilishi janubiy hududlardagi sug‘orish tizimini eslatsa-da, o‘lchamlari jihatdan
ancha kichik. M.A.Itinaning fikricha, bu davrda
9
Rtvladze. E, Alimova. D – “ О ‘zbekiston davlatchiligi tarixi. – Toshkent. 2021. – B.54.
18

urug‘doshlarning qishloqlari bo‘lishi mumkin bo‘lgan manzilgohlarning
maydonlari kengayganligi ko‘zatiladi. Bu manzilgohlarda katta oilalar yashagan
bo‘lib, ular bir vaqtning o‘zida xo‘jalik vazifalari, jumladan, sug‘orish tarmoqlarini
saqlash va rivojlantirish bilan shug‘ullanganlar. So‘nggi bronza davrida ham
qadimgi Xorazm xo‘jaligining muhim tarmoqlaridan biri chorvachilik xo‘jaligi edi.
Bu davrga oid makonlardan juda ko‘plab turli hayvonlarning suyak qoldiqlari topib
o‘rganilgan. CHorvachilik xo‘jaligida ot asosiy o‘rinda bo‘lib ulardan yuk tashish
va safarga chiqishda foydalanilgan. Ayrim manzilgohlardan ot anjomlarining
topilishi shu jarayondan dalolat beradi. Bu o‘rinda ta’kidlash joizki, olimlar orasida
massaget qabilalari totemlarida ot kulti markaziy o‘rinda turishi haqidagi fikrlar
ham bor. O‘troq dehqonchilik qabilalarining chorvachiligi uy chorvachiligi
xususiyatiga ega edi. Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, mil. avv. I ming yillikning
boshlariga kelib Orol bo‘yidagi xo‘jaligi asosini dehqonchilik va chorvachilik
tashkil etgan qabilalar o‘rtasida farqlar shakllana boshlaydi.
Mil. avv. VII-VI asrlarga kelib esa, ular madaniyati
o‘rtasidagi farqlanish yaqqol ko‘zga tashlanadi. Fikrimizcha, aynan mana shu
davrdan boshlab, SHarqiy Orol bo‘yida yarim ko‘chmanchi chorvador xo‘jalik
madaniy shakli ustunlik qilgan bo‘lsa, Amudaryoning janubiy o‘zanlarida esa
yuqori darajadagi sun’iy sug‘orishga asoslangan o‘troq dehqonchilik
xo‘jaliklarining ahamiyati ortib boradi. Mil. avv. I ming yillikning ikkinchi
choragiga kelib Orol bo‘yida hunarmandchilik ajralib chiqishining dastlabki
belgilari ko‘zatiladi. Ortiqcha mahsulotning ko‘payishi esa mulkiy va ijtimoiy
tabaqalanish uchun imkoniyatlar yaratadi. Mil. avv. I ming yillikning o‘rtalariga
kelib qadimgi Xorazm hududlarida sug‘orma dehqonchilikning taraqqiy etishi va
ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi natijasida ibtidoiy jamoa munosabatlari
o‘rniga davlatchilik tizimi shakllana boshlaydi. Ushbu tizimning shakllanishida
qadimgi shaharlarning ahamiyati nihoyatda katta bo‘ldi.
Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, qadimgi Xorazm
shaharlarining rejaviy uslublari – ichki va tashqi tuzilishi, himoya inshootlari,
tabiiy joylashuvi nuqtai nazaridan ko‘p hollarda bir-biri bilan o‘xshashlik topadi.
19

Tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etilgan Xorazmning eng qadimgi
shaharqal’alaridan biri bo‘lgan Ko‘zaliqirning quyi madaniy qatlamlarini
S.P.Tolstov mil.avv VII-VI asrlar bilan, V. Masson esa mil. avv. V-IV asrlar
boshlari bilan belgilagan edi.So‘ngi tadqiqotlarda esa Ko‘zaliqirda hayot butun
mil.avvVI va V asrning birinchi yarmida mavjud bulgan degan xulosalar ustunlik
qilmoqda. Ko‘zaliqir qadimgi Xorazmdagi dastlabki tuzilishi ancha aniq bo‘lgan,
himoya devorlari bilan o‘rab olinib diniy-topinish xususiyatiga ega bo‘lgan
me’moriy yodgorlikni o‘zida aks ettiradi. Uning atroflaridagi keng maydon, aftidan
keyingi qurilishlarga mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin. Ta’kidlash joizki, mil. avv.
VI-V asrlarga kelib O‘rta Osiyo shaharsozlik madaniyatida ibodatxonalar qurilishi
muhim bo‘lib, asosiy omillardan biri hisoblanadi.
Ko‘zaliqir O‘rta Osiyoning boshqa shaharlari kabi
vohaning mustahkamlangan harbiy-siyosiy va ma’muriy markazi hisoblanib,
rivojlangan sug‘orma dehqonchilik bilan ta’minlangan edi. S.Tolstov
Amudaryoning quyi havzalari “Katta Xorazm” tarkibiga kirganligi haqidagi
konsepsiyani ilgari surib, Xorazmda mil.avv VIII-VII asrlarda dastlab
qabilalarning harbiy konfederatsiyasi paydo bo‘lib, undan davlat uyushmasi o‘sib
chiqdi degan fikrga kelgan bo‘lsa, V.Masson bu fikrga qarshi chiqib, arxeologik
materiallar tahlili Xorazmda Ahamoniylarga qadar markazlashgan davlat tashkil
topganligini tasdiqlamaydi, degan fikrga keldi.
II BOB. O’zbek davlatchiligining ilk o’rta asrlarda rivojlanishi.
2.1 Eftalitlar davlatining shakilanishi va uning rivojlanish tarixi
Markaziy Osiyo hududida turli davrlarda turli xalqlar yashab o’tib, tarixda
o’ziga xos iz qoldirib ketganlar. Markaziy Osiyo jumladan, O’zbekistonning ilk
o’rta asrlar davriga oid bo’lgan davlatchilik tarixiga nazar solsak bu davrda ko’plab
20

mayda va yirik davlatlarning shakllanishi hamda ularning tarix sahnasidan ketishi,
shu bilan birga o’ziga xos iz qoldirib ketganligini guvohi bo’lamiz. O’rta Osiyo,
jumladan O’zbekistonning ilk o’rta asrlar davrida bu hududga turli xalqlarning
kirib kelishi davom etdi. V asrning birinchi choragida Sharqdan Sirdaryo va Orol
bo’ylari orqali ko’chmanchi aholi – kidariylar ( yuechji yoki toharlarning avlodi)
kirib keladi. Kidar ismli hukmdor yo’lboshchilik qilgani uchun ular kidariylar
nomi bilan tilga olinadi. Kidariylar bilan sosoniylar o’rtasida ziddiyatlar kuchayib,
ular o’rtasida bir necha marta qurolli to’qnashuvlar bo’ladi. 456-yilda bo’lgan
navbatdagi jangda kidariylar sosoniylardan qaqshatgich zarbaga uchradilar.
Ayni paytda, shimoldan janubga siljib kelayotgan
eftaliylar bosimiga uchrab, shimoliy Hindiston tomon chekinishga majbur
bo’ladilar va u yerda 75 yilcha hukmronlik qiladilar. Eftaliylarning etnik tarkibi,
davlat tashkil etishlari xususida tarixiy manbalarda turli xil qarashlar mavjud. Ular
eramizning V-VI asrlarida katta hududni qamrab olgan ulkan davlatga asos
soladilar. Eftaliylar davlatining eng yuqori cho’qqiga ko’tarilgan davrida davlat
chegaralari sharqdan g’arbga tomon – Xo’tandan (Sharqiy Turkiston) Eron
chegaralarigacha, shimoldan janubga tomon – hozirgi Qozog’iston cho’llaridan
shimoliy g’arbiy Hindistonga, ya’ni Markaziy Osiyoning katta qismi, Afg’oniston,
Pokiston Hindiston va Xitoygacha bo’lgan yerlargacha bo’lgan hududlarga yetib
borgan. Eftaliylar turli manbalarda turlicha, jumladan arman manbalarida “heptal”,
“hettal”, “tetal”; yunon manbalarida “eftalit”, “abdel”, “eftal”, “oq xunlar”, arab
manbalarida “xaytal”, “ xetal” kabi nomlar bilan tilga olinadilar 10
.
Hind manbalarida “xuna”; arab
manbalarida garchi xaytal nomi bilan tilga olinsalarda, ba’zi hollarda ularni turklar
deb ham tilga olingan. Arman manbalarida esa ular kushonlarning avlodi deb
ta’kidlanadilar. Xitoy manbalarida eftaliylar “e-da”, “e-diyen”, “i-dan”, “e-ta-i-
lito” deb tilga olinadilar. Yuqorida tilga olingan nomlardan eftalit nomi ilmiy
muoma laga qabul qilingan. Markaziy Osiyoning IV-V asrlar
tarixi deyarli chuqur o’rganil magan. Buning asosiy sababi bu davrga oid
10
Гумилeв Л.Н Эфталиты и их соседы в IV веке // Вестник древней истории. 1959.№ 1 . - С.129
21

manbalarning kamligi va ma’lumotlarning to’liq emasligi bilan izohlanadi.
Arxeologik materiallar esa kam va ba’zi hollarda aniq davrni ko’rsatmaydi.
Numizmatik dalillar esa ma’lum miqdorda tarixni yoritib bersada, ular asosan pul
muomalasiga tegishlidir. O’rta asr tarixchilarining asarlari orqali bizgacha
eftaliylar haqida qiziqarli ma’lumotlar yetib kelgan. VI asr Vizantiya tarixchisi
Prokopiy Kesarskiy eftaliylarni xun xalqlari deb yuritsada lekin tashqi ko’rinish
jihatdan katta farq borligini ta’kidlaydi. Boshqa yana bir VI asr Vizantiya tarixchisi
Agafiy Mirinskiy “Eftaliylar – bu xunlardir” deb ta’kidlaydi. Eftaliylar
to’g’risidagi ma’lumotlar boshqa Vizantiya mualliflari, jumladan Prisk Paniyskiy
(V asr), Menandr Protektor (VI asr), Zaxariy Ritor (VI asr), Kozma Indi koplava
(VI asr), Feofilat Simokatta(VII asr) asarlarida uchraydi.
Feofan Vizantiyskiyning ma’lumot berishicha eftaliylarning hukmdori
Vahshunvor Eftalon bo’lib, xalq uning nomi bilan yuritilgan.3 Ammian Martsellin
o’zining “Rim tarixi” asarida eftaliylarning tashqi ko’rinishi, ularning ko’mish
marosimlari, sosonoiylar bilan aloqalari haqida qimmatli ma’lumotlarni keltirib
o’tadi. Xitoy manbalarida esa eftaliylarning kelib chiqishi haqida turli qarashlar
mavjud. Ularning birida eftaliylar gaogyuy-turk qabilalarining bir tarmog’i, boshqa
bir manbada esa yuechjilarning bir avlodi, yana bir manbada esa kangyuylarning
avlodi deb talqin etiladi. VII asr xitoy muarrixi Vey Chiye o’zining “Si-fan-chi”
asarida, – “Eftaliylarning kelib chiqishini aniqlash ular haqidagi ma’lumotlarning
uzoq mamlakatlardan keltirilgani va boshqa tillarda ularning buzib talaffuz etilishi
va qadimiyligi tufayli ancha qiyin va imkoni yo’qligini” ta’kidlaydi.
VII asr boshlarida Li Yanshou tomonidan yozilgan xitoy solnomasi
“Beyshi”da, – “Yeda xonadoni Katta Yuechjilarning bir avlodidan kelib chiqqan”
deb ta’kidlanadi. Ular haqidagi ma’lumotlarni 518-yilda eftaliylar shohi Mihirakul
dargohiga elchi bo’lib kelgan, sayyoh Sun Yun hamda 629-645 yillarda Hindiston
budda ibodathonalari ziyoratiga kelgan budda kohini Syuan Tszyan asarlarida ham
uchratish mumkin. Syuan Szyanning asosiy maqsadi buddaviylik ziyorati bo’lsada
uning Xitoyga qaytgach yozib qoldirgan “Da Tan Siyuy Szi” (Buyuk Tan davri
g’arbiy o’lkalari haqidagi yozishmalar) nomli asarida o’nlab o’sha davr davlatlari
22

haqida ma’lumotlar keltiradi.
Markaziy Osiyo davlatlari haqidagi qiziqarli lekin uzuq yuluq ma’lumotlarni
727-yilda Shimoliy Hindistonga sayohat qilgan Vey Sze hamda Xey Chao
yozishmalarida ham uchratish mumkin. Eftaliylar va ular bilan bog’liq voqealar
ko’plab o’rta asr manbalarida ham uchraydi, lekin ularning aksariyatida eftaliylarni
kushonlar bilan birdek ifodalaydilar. Favstos Buzand o’zining “Armeniya tarixi”
asarida Sosoniylar shohi Shopurning sharqdagi janglari haqida juda qiziq
ma’lumotlarni keltiradi. Egishe Vardapet esa shaxsan o’zi ushbu voqealarning
guvohi sifatida sosoniy podsho Yuazdigird II ning shimoliy-sharqiy elatlar,
jumladan eftaliylar bilan bo’lgan jangini tasvirlaydi. Shunga o’xshash yana boshqa
ma’lumotlar Lazar Parpetsiyning “Armaniston tarixi” asarida uchraydi. Eftaliylar
heptalk shaklida Ananii Shirakatsiyning “Geografiya” hamda Sebeos ning “
Imperator Irakl tarixi” asarida uchraydi. Arman manbalari orqali bizgacha yetib
kelmagan ikkita asar haqida ma’lumotga ega bo’lamiz, ular fors muallifining
“Rastsaxun” (Ishonchli hikoya), hamda yunon tilida yozilgan “Eftaliylar tarixi”
asaridir. Eftaliylarning sosoniylar shohi Peroz bilan jangi haqidagi ma’lumotlarni
suriya manbalarida, jumladan Iyeshu Stilitning “Xronika” asarida uchratish
mumkin. Eftaliylar to’g’risidagi ma’lumotlar hind manbalarida ham uchrab ular
“xun” deb yuritilgan. Eftaliylarga qarshi xarbiy harakatlar haqidagi ma’lumotlar
Bxitar, Kur, Mandasor va Gvaliordagi tosh ustunlarda uchraydi 11
.
Hind eposlari “Maxabhorat” va “Ramayana” hamda VI asr hind astronomi
Varaxamixirning “Brxat Samxit” asarida oq va qora xunlar haqida ma’lumotlar
uchraydi. Eftaliy shohlar haqidagi ma’lumotlar Kalxan tomonidan jamlangan
“Radjatarangin” nomli Kashmir tarixiy solnomasida hamda IV-VI asrlarga oid
Prakritining “Kuvalayamala” va “Puran” asarlarida keltirilgan. Eftaliylarning
sosoniylar bilan, jumladan Peroz bilan bo’lgan jangi haqida arab-fors manbalarida
ham uchraydi. Eftaliylarning tarix sahnasidagi siyosiy hayoti Eron sosoniylari
siyosiy tarixi bilan chambarchas bog’liqdir. Buning asosiy sababi o’sha davrning
11
Илясов Дж. Некоторые замечания к проблеме эфталитов // Transoxiana. История и культура. Сб.статей.
Ташкент.2004. - С.117.
23

yirik imperiyalaridan biri sanalgan sosoniylar davlatining bir necha bor eftaliylar
davlatiga da’vo qilganligidir.
Buning misoli sifatida Forslar shohi Ardashir Papakanning (222-241 yy.)
qo’shinlari Parfiya shohi Artaban V ning qo’shinlarini 224 yilda mag’lub etib, o’z
bosib olgan hududlarida mustahkam o’rnashib olgach sosoniylar Markaziy Osiyoni
egallashga bir necha bor urinib ko’rganliklarini ta’kidlash mumkin. Ammian
Marcellinning ma’lumotlariga ko’ra sosoniy shohi Shopur II (309-379) xioniy
qabilalariga qarshi jang uchun o’zining katta qo’shini va mablag’ini sarflashga
to’g’ri kelgan. Shopur II 357-358 yillarda xioniylar bilan ittifoqchilik
shartnomasini tuzgach yurtiga qaytib ketadi. Ittifoqchilik shartnomasiga ko’ra
Shopur II va Rim imperatori Konstantin II (337-361 yy) o’rtasidagi Amida (hozirgi
Diyorbakir. Turkiya) shahrini egallashdagi bo’lgan jangda 359-yilda hioniylar
ishtirok etadilar. Ammian Marcellinning yozishicha Grumbat boshchi ligidagi
xioniy qo’shinlari shaharning janubiy darvozasini ishg’ol etadilar. Bu jangda
Grumbatning o’g’li vafot etadi. Bu jangdagi g’alaba tufayli shaharning sharqiy
qismi xioniylarga o’tadi. IV asrning 60-yil oxiri – 70-yil boshlarida Shopur II
poytaxti Balx shahri bo’lgan kushonlar bilan ikki bor jang qiladi. Ushbu janglar
tarixi bizga arman tarixchisi F. Buzand (IV-V asrlar) asarlaridan ma’lum. Ushbu
jang kushonlarning g’alabasi bilan tugaganligini, ikkinchi jang esa ularning
mag’lubiyati bilan tugaganligini arman tarixchilari bayon etadilar.
Sosoniy shohi Shopur II ning Markaziy
Osiyoda hukmronlik qilayotgan qabilalar bilan bolgan jangi manbalardagi turli
chalkashliklar tufayli olimlar o’rtasida ko’plab bahslarga sabab bo’lmoqda. A.
Gubayeva fikricha Shopur II ning xioniylar bilan bo’lgan jangi natijasida xioniylar
Dahistonni egllaydilar. V.G. Lukonin ma’lumotiga ko’ra esa IV asrning 60 - yillari
oxirida Sosoniy shohi Kushonlar shohi bilan to’qnashadi, bu jangda unga xioniylar
ittifoqchi bo’ladilar. E.V. Zeymal fikricha o’sha paytda kushon shohi F. Buzand
keltirgan ma’lumotidagi “Buyuk kushon shohi -Arshakun”, bu so’nggi kushon
podsholaridan biri Vasudeva bo’lgan. Boshqa bir qator olimlar (M.M. Dyakonov,
A.M. Mandelstam, V.M. Masson) Shopur II kidariylar bilan to’qnash
24

kelganliklarini va unda sosoniylarga xioniylar ittifoqdosh bo’lganliklarini
ta’kidlaydilar. L.X. Ter-Mkrtichyanning ta’kidlashicha esa Shopur II ga qarshi
turgan qabila bu faqat xioniylar bo’lib, o’sha davrda ular O’rta Osiyoda mutloq
hukmron edilar. R. Frayning ta’kidlashicha esa
kushonlarning shuhrati shu qadar ulkan bo’lganki, xatto ularning avlodi eftaliylar
va Shohlar sulolasi bo’lgan Qobul hukmdorlari ham o’zlarini to arablar bosqiniga
qadar o’z sulolalari tarixini kushonlarga borib taqaganlar. B.Ya. Staviskiy va B.I.
Vaynberg numizmatik materiallarni tahlil etgan holda Shopur I (383-388) va
Varahran IV (388-399) hukmron ligining so’nggi yillarida sobiq Kushonlar
Baqtriyasida kidariylar va hioniylarning tangalari zarb etila boshlanganligi va
ushbu hudud bu paytda mustaqil bo’lganligini ta’kidlaydilar. Dostonlarda Baxrom
Go’r nomi bilan mashhur bo’lgan forslar shohi Varaxran V (420-438 yy)
hukmronligigacha bo’lgan davrda forslarning O’rta Osiyo chegaralaridagi janglari
haqida axborotlar deyarli ma’lum emas. O’rta asr tarixchilari at-Tabari (839-923),
ad- Dinavoriyning (IX asr) ma’lumotiga ko’ra Bahrom Go’r hukmronligi paytida
Eronga xoqon boshchiligida “turk”larning ulkan qo’shini bostirib kiradi. Ikki
o’rtadagi janglar tafsiloti mualliflar tomonidan qiziqarli bayon etilgan. Unga ko’ra
Bahrom Go’r ayyorona yo’l tutib turklar ustidan g’alaba qozongan.14 Shu o’rinda
o’rta asr arab va fors manbalarida keltirilgan va forslar shohi Varahran V bilan
jang qilgan “turklar” aslida kimlar ekanligini aniqlash muhim. Bu borada hozirda
olimlar o’rtasida yagona fikr mavjud emas. Bir guruh olimlar (I.Markvart, M.E.
Massun, E.E. Nerazik, S.V. Vyazigin, B.G’. G’ofurov, K.B.Trever, A. Gubayev)
eron shohiga qarshi xioniylar jang qilgan desalar, boshqa bir guruh olimlar (A. N.
Bernstam, M.M. Dyakonov, A.M. Mandelstam, S.P. Tolstov, P.G. Bulgakov) ular-
eftaliylar, yana bir guruh olimlar esa (L.N. Gumilev va boshqalar) kidariylar
bo’lgan degan fikrni ilgari suradilar. A. N. Pigulevskaya esa aniq bir xalq nomini
keltirmaydi va Varaxran V xun qabilalari bilan jang qilganligini ta’kidlaydi.
Arman
manbalarining guvohlik berishicha Varaxran V ning o’g’li Yazdigird II (438-457),
o’z oldiga istilochilik maqsadlarini qo’yadi va uning butun hukmronlik davri O’rta
25

Osiyo xalqlariga qarshi janglar bilan bog’liq. Yazdigird II ning xioniy –
eftaliylarga qarshi olib borgan ko’p yillik janglari besamar ketadi. O’rta asr
tarixchisi at-Tabari ma’lumotiga ko’ra eftaliy shohi Axshunvor (Vaxshunvor, ba’zi
manbalarda Xushnavoz) qo’l ostida 457 yilda Gurdjiston, Toxariston, Balx,
Badaxshon hududlari bo’lgan. Shu o’rinda eftaliylar shohi nomining kelib
chiqishiga doir turli bahslar ham mavjudligini ta’kidlash joiz. V.A. Livshits bu ism
so’g’dcha o’qilib sharqiy eron tilidan kelib chiqib “shohlikni himoya qiluvchi”
ma’nosini anglatgan desa; S.Gomech eftaliy shohi Aksungur deb atalganini
ta’kidlaydi, Vizantiya tarixchisi F. Simokatta uni Eftalan, Axshunvor deb tilga
oladi. Maxmud Qoshg’ariy uni Axshundar deb tilga olsa, A.Vamberi esa
Akshunkar (Aksongar), yani turkchada oq shunqor , ma’nosini anglatganini
ta’kidlaydi16. L.N Gumilev esa eftaliy shohining Xushnavoz deb atalgani uni fors
tilida “iste’dodli musiqachi” ma’nosini anglatganini ta’kidlaydi 12
.
B.X. Karmisheva Surxondaryo chegarasidagi Vaxshuvorni
tahlil etib, bu nomning eftaliy shohi nomiga o’xshashligini e’tirof etadi. Eftaliylar
va sosoniylar o’rtaisdagi janglar Pero’z (459-484) davrida avj oladi. Yazdigird II
vafotidan so’ng 457-yilda uning ikki o’g’li Xormizd va ukasi Pero’z ortasida taxt
uchun kurash boshlanadi. Xormuzd taxtni egallagach Pero’z eftaliylar davlatiga
qochib ketadi va ulardan taxtni egallashda yordam berishlariga umid qiladi.
Firdavsiy ma’lumotlariga ko’ra eftaliy shohi Faganish Pero’zga Termiz va
Vashgird (Vaxsh va Kofirnihon oralig’idagi shahar) shahri evaziga 30 ming harbiy
qo’shin beradi. Eftaliylar yordami bilan Pero’z o’z akasini 459-yilda mag’lub etadi
va shohlik taxtini egallaydi. Shu yili Pero’z eftaliy shohi Vaxshunvor bilan
ittifoqchilik shartnomasini tuzadi. Kidariylar ustidan g’alaba qozongan Pero’z
ittifoqchilik shart nomasi tuzilganligiga qaramay eftaliylarga qarshi jangga
tayorlanadi. Ad-Dinavoriy ma’lumotiga ko’ra urushning sababi Tohariston
aholisining eftaliylardan noroziligi va Pero’zdan yordam so’raganligi bo’lgan. Bu
paytda eftaliylar davlati tarkibiga Kaspiy dengizining sharqiy qirg’oqlari,
12
Tревер К.В. Эфталитское государство (V-VI вв.) // История народов Узбекистана. - Ташкент. 1950. Т.1. -
С.126.
26

Turkmaniston cho’llari, Amudaryo oqimi bo’ylab joylashgan hududlar, Murg’ob
va Tajan daryolarining yuqori oqimidagi hududlar (Shimoliy Afg’oniston) kirgan.
Ba’zi ma’lumotlarda Pero’zning
eftaliylar ustiga hujumi 457 yilda, boshqa ma’lumotda esa 482-yilda boshlangan va
Pero’zning mag’lu biyati bilan tugaganligi ta’kidlanadi. Prokopiy Kesarskiy
ma’lumotiga ko’ra Pero’z eftaliylarga ularning ayyorona va aqlan o’ylab topgan
rejalari asosida asirlikka tushib qoladi. Eftaliylar shohi Pero’zga shunday badal
to’lashini aytadiki uni Pero’z xursandlik bilan qabul qiladi. Pero’zni ozod etish
sharti bu – juda katta miqdordagi oltin edi. Talab etilgan to’lov Vizantiya
imperatori Zenon (479-491-yy.) tomonidan beriladi. Chunki sosoniylar
Kavkazning tog’li hududlarida sosoniylar qal’a va gornizonlarni qo’l ostida
ushlashi va u yerdan dushmanni o’tkazib yubormaslik sharti bilan Vizantiya
imperiyasi ularga subsidiya to’lashi lozim bo’lgan. Eftaliylar va Pero’z o’rtasidagi
jang tafsilotlari Ibn al-Fakih tomonidan ham qiziqarli tarzda bayon etilgan.
Manbalarda Pero’zning eftaliylar ustiga uch bora yurish qilgani bayon etiladi.
Birinchi yurishi muvaffaqiyatsiz chiqqach u ikkinchi bor yurish boshlaydi. S.P.
Tolstovning ta’kidlashicha Pero’zning ikkinchi yurishi 479-yilda sodir bo’lgan.
Ikkinchi bor asirlikka tushgan Pero’z eftaliylarga o’z ozodligi uchun katta
miqdorda kumush tanga, shu bilan birga chegara shahar Talakanni eftaliylarga
qaytarib berishi kerak bo’lgan.
Pero’zning uchinchi jangining sababi Prisk Paniyskiy ma’lumotiga
ko’ra Pero’zning kidariylar shohiga xotinlikka o’z singlisini emas kanizakni
yuborganligi ma’lum bo’lib qolgach o’zini xaqoratlangan deb his qilganligi uchun
shoh Kunha Pero’zdan o’ch olmoqchi bo’ladi. Unga noma yuborib Pero’zdan
tajribali xarbiylaridan yuborishini iltimos qiladi. Yolg’oni fosh bo’lganligidan
bexabar Pero’z Kunxaning talabini qondiradi. Pero’zning yolg’oniga javoban
kidariylar shohi u yuborgan xarbiylarni ayanchli ahvolga soladi. Ana shu voqea
ikki o’rtada yana jang boshlanishiga sabab bo’lgan18. Prisk Paniyskiy bu yerda
O’rta Osiyoda yashagan xun qabilalarini “kidariylar” deb atagan va tilga olgan.
Bal’amining ma’lumotuga ko’ra Pero’z bu jangni bosh kohin va xarbiy qo’shinnig
27

qarshiligiga quloq solmay boshlab yuboradi. Urush haqidagi xabar eftaliy shohiga
yetib kelgach ular Pero’zga ogohlantirish nomasi yuboradilar, lekin bunga Pero’z
bepisand qaraydi. Shunda eftaliylar sosoniylarga tuzoq qo’yadilar. Bu safar ham
jang eftaliylarning g’alabasi bilan tugaydi. Pero’z va uning yetti o’g’li vafot etadi.
Pero’zning tirik qolgan Kubod ismli o’gli, ham keyinchalik eftaliy shohiga xotin
bo’lgan qizi asirga tushadi. Lekin arman va vizantiya manbalarida Pero’zning
jasadi o’lganlar orsida topilmaganligi kelatiriladi.
2.2 Ilk o’rta asrlarda Turk xoqonligining vujudga kelishi va boshqaruvi
28

O‘zbekiston davlatchiligi tarixida Turk xoqonligi davlati muhim o’rin
egallaydi. Oltoy, Tuva hamda ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar,
chunonchi, Ashin, Arg’u, O’g’iz, To’qqiz o’g’iz, O’ttuz tatar, Qarluq, Qiton, Tolis,
Turk, Uyg,ur, Quruqan, Duba va boshqalar yashardilar. VI asr boshlarida Oltoy
o’lkasida siyosiy jarayonlar faollashadi. O’sha paytda hozirgi Mo’g’uliston va
qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan xonligi hukmronlik qilardi. VI
asr boshlarida Oltoydagi Turkiy qavmlar orasida Ashin urug’ining mavqei
ko’tariladi. Ashin urug’iga mansub Asan va Tuu 460-545-yillarda boshqa
urug’larni o’zlariga bo’ysundiradilar va Oltoydagi turkiy qabilalar ittifoqiga asos
soldilar. Tuuning o’g’li Bumin Tele qabilasini ham bo’ysundiradi. Bumin Jujan
xonligiga tobelikdan chiqish uchun kurashadi va 551-yilda Jujan xonining
qo’shinlarini yengib, ularni o’zlariga bo’ysundiradi.
Bumin 552-yilda Xoqon deb e’lon qilinadi va yangi davlat – Turk
xoqonligiga asos soladi. Uning poytaxti Oltoydagi O’tukan shaxri edi. Xoqonlik
tez orada kuchayib, uning dovrug’i ortib borgan. U ko’p bor Xitoyga yurishlar
qilib, uning bir qancha hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga
har yili o’lpon tariqasida yuz bo’lakdan iborat ipak mato berib turishga majbur
bo’lgan. Turk xoqonligi xususidagi manbalar yetarli bo’lsada, lekin ularning
ko’pchiligi bir-biriga qarama-qarshi ma’lumotlar beradi. Tarixda turklarning kelib
chiqishi haqida ko’plab afsona va rivoyatlar mavjud. Bir afsonada ko’rsatilishicha,
g’arbiy dengiz qirg’og’ida yashagan turkiylarning ota-bobolari qo’shni qabilalar
tomonidan qirib tashlanadi. Shunda 10 yoshli bola yashirinib tirik qoladi. O’sha
yerdagi urg’ochi bo’ri unga xotin bo’ladi. Bolani bo’ri Turfon tog’lariga olib
chiqib ketadi 13
. O’sha yerda bo’ri 10 ta bola tug’adi. O’g’illardan birining
nomi Ashin bo’lib, u keyinchalik yangi qabilaning rahbari bo’ladi. Afsonaga ko’ra
“Turk” so’zi Oltoy tog’larining eng qadimgi nomidan kelib chiqqan. Xitoy yozma
manbalarida Turklar “xun” nomi ostida eramizning 92 yilida Oltoyning etaklariga
kelib o’rnashgan. Bu urug’ Ashin urug’i nomi bilan atalgan. Xitoylar Ashin
qabilasini “Tuk-yu” deb ham ataganlar. P. Pelyu bu so’zni “Turk-yut” (ya’ni
13
Ртвладзе. Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари”. – Тошкент. Шарқ. 2001. – Б.98.
29

turkiylar) deb izohlaydi. “Turk” atamasi kuchli, baquvvat degan ma’noni anglatadi.
Avval bu urug’ga berilgan turk atamasi keyinchalik ularga yaqin turgan barcha
qabila urug’larga ham umumiy nom sifatida yuritiladi. Bumin yangi davlat- Turk
xoqonligiga (551-744) asos soladi va Ili daryosi bo’yida hukmdor deb e’lon
qilingach, “Ilixon” degan unvonni oladi. Turklar hukmdori o’zini hoqon
(turkcha qag’an) yurita boshlaydi. Bumin o’z ukasi Istamiga (Istemi-turkcha,
Sedimi-xitoycha, Sinjibu arabcha, Stembi-xagan yunoncha), birinchi sarkarda,
davlatning birinchi amaldori darajasiga to’g’ri keluvchi “Yabg’u” unvonini berib u
bilan birgalikda o’z davlatini kengaytirish payiga tushdi. Istami ko’proq g’arbiy
yo’nalishga boshchilik qilib tez orada Sharqiy Turkistondagi nushibi, turkash, uzli
qabilalarini o’ziga bo’ysundiradi. 553-yilda Buminxon vafot etgach, hokimiyatga
uning katta o’g’li Mug’anxon (553-572) o’tiradi. Muganxon 558-yilda jujanlarga
so’nggi bor qaqshatgich zarba berib, o’z davlati hukmronligini Tinch okeaniga cha
bo’lgan hududlarda mustahkamlaydi. Uning amakisi Istami xoqonkik hududini
g’arbga tomon kengaytirib, Yettisuv, Qashqar va boshqa hududlarni egallaydi.
563-567-yillar davomida Istami qo’shinlari eftaliylar davlatiga ketma-ket zarbalar
berib, O’rta Osiy va Kaspiy dengizigacha bo’lgan yerlarni egallashga muvaffaq
bo’ladi. Buning oqibatida eftaliylar davlati qulaydi Muqanxon hukmdorligi davrida
turk xoqonligi yuksak cho’qqiga kotariladi. 554-yil Muqan xoqon Sharqqa yurish
qilib Uzoq Sharq o’lkalarini o’ziga bo’ysundiradi va Tinch okeani qirg’oqlariga
chiqadi. U O’rxun, Tug’la Selenga daryolari bo’ylaridagi qirg’izlarni, Baykal
atroflaridagi uyg’urlarni o’ziga bo’ysundiradi. 558-yili turklar Ural va Volga
bo’ylarini zabt etib Shimoliy Kavkazdagi ko’chmanchi ovarlar bilan to’qnashadi.
Xoqonlikning bevosita g’arbiy qismini boshqarib turgan Istami va bosh xoqon
Muqanxon ham savdo yo’li va uning ahamiyatini tushunib bu masalani tinchlik
bilan hal qilishga harakat qila boshlaydilar. Istami Yabg’u So’g’d ixshidiga bu
masalani hal etish vazifasini topshiradi. Eronga mashhur so’g’d savdogari va
diplomati Moniax boshchiligida elchilar guruhi jo’natiladi. Xusravshoh o’z
atrofidagi amaldorlarning maslahatiga kirib, so’g’diylar olib kelgan ipakliklarni
sotib olib, so’ng uni elchilar ko’z o’ngida yig’ib yoqib tashlaydi. Istami bu
30

voqeadan qattiq ranjisada Xusravshoh huzuriga ikkinchi marotaba o’z elchilarini
yuboradi. Bu elchilar guruhi endilikda faqat turklardan iborat bo’lib, uning
natijasidan yaqin oradagi siyosat namoyon bo’lishi kerak edi. Bu safar turk elchlari
zaharlab o’ldiriladi. Ularning faqatgina bir nechasigina xoqon huzuriga yetib
keladi. O’z ishlarini sosoniylar “Turklar issiq ob-havoni ko’tarisha olmadilar” deb
berkitishadi. Istami Xusrav I Anushirvon
qo’shinlarini tor-mor qilib Eronning shimoliga bostirib kiradi. Eftaliylar o’z
yerlarining Eronga tushib qolgan qismini yana o’z qo’llariga qaytarib oladilar.
Eron tinchlik sulhiga kelishib 40 ming vizantiya tillasi to’lash majburuiyatini oladi.
Undan so’ng Eron bilan Vizantiya o’rtasida urush boshlanib ketib, sosoniylar
davlati juda nochor ahvolga tushib qoladi. 576-yili Muqanxon va Istami
yabg’ularning vafotidan so’ng Turk xoqonligining ta’siri ancha zaiflasha
boshlaydi. Eron sarkardasi Bahrom Chubin Chur Bag’a xoqon qo’mondonligidagi
300000 kishilik turk qo’shinini tor-mor qiladi. Bahrom Chubin Buxoro yaqinidagi
Poykend shahriga bostirib kirib xoqonning o’g’li Barmuda Teginni asirga oladi.
Xoqon xazinasini esa Eron shohi Xormuzdga yuboradi. Turk xoqonligi 568-569-
yillarda o’sha davrning qudratli davlati- Vizantiya bilan iqtisodiy va savdo-sotiq
aloqalarini o’rnatishga intilib, So’g’ savdogari Maniax boshchiligidagi elchilarni u
yerga yuboradi. Elchilar imperator Yustinian qabulida bo’ladi. Shundan so’ng
Zemarx boshliq elchilari xoqonlikka keladi 14
. Turk xoqonlari
O’rta Osiyoda hukmronlik qilgan bo’lsalarda biroq o’zlari bu hududga ko’chib
kelmaganlar. Ular Yettisuv va boshqa hududlardagi bosh qarorgohlarida qolib
bo’ysungan hududlarni mahalliy hukmdorlar orqali boshqarib ulardan olinadigan
soliq-o’lponlar va to’lovlar bilan kifoyalanganlar. Bundan ko’rinadiki Turk
xoqonligi davrida bu hududdagi mavjud mahalliy davlat tuzilmalari, ularning
boshqaruv tizimlari saqlanib, ichki siyosat bobidagi mustaqil faoliyati davom etgan
Xoqonlik istisno hollardagina o’lkaning ijtimoi-siyosiy hayotiga aralashgan Bu
narsa ko’proq tashqi siyosat, xalqaro savdo-sotiq masalalariga daxl etardi. Xitoy
manbalarida ta’kidlanganidek, Zarafshon,Amudaryo va Qashqadaryo vohalarida 9
14
Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б.82.
31

ta mustaqil hokimlik mavjud bo’lgan: Samarqand, Ishtixon, Maymurg’, Kesh,
Naqshab, Kushon, Buxoro, Amul va Andxoy shular jumlasidandir. Samarqand,
buxoro, Xorazm, Choch, hokimliklari o’zlariga ancha mustaqil bo’lganlar.
Buxorxudotlar zarb etgan tanga
pullar keng muomalada bo’lgan. Shu bilan birga, bu nisbatan mustaqil hokimliklar
o’rtasida o’zaro kurash va ichki ziddiyatlar bo’lib turgan. Bu esa mahalliy aholi
turmushini nochor axvolga olib kelgan. 585-586- yillardagi Buxoroda zodagon
dehqon va boy savdogarlarga qarshi Abro’y boshchiligidagi qo’zg’olonga sabab
bo’ladi. Xoqon Qoracho’rin qo’shinlari qo’zg’olonni bostirib, qo’zg’olonchilarni
qattiq jazolaydi. Bo’ysundirilgan hududlarni mahalliy hokimlar orqali boshqarish
tartibi xoqonlikni zaiflashtira bordi. Muqon xoqon vafotidan so’ng taxtga uning
ukasi Arslon To’ba o’tirdi. Arslon to’ba buddiylikka berilgan bo’lsada,
mamlakatni mustahkamlash uchun Si saltanati bilan shartnoma tuzadi. Bundan
tashqari u mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlantirish choralarini ham
ko’rdi. Ammo 581-yilda Arslon To’ba vafot etgach Turk xoqonlari o’rtasida o’zaro
kurashlar avj olib ketadi. Natijada xoqonlik ikki qismga bo’linib ketdi. Ular
G’arbiy turk xoqonligi (uning tarkibiga O’rta Osiyo, Sharqiy Turkiston hudulari
kirgan) hamda Sharqiy turk xoqonligi (uning tarkibiga Mo’g’uliston hududlari
kirgan). Sharqiy xoqonlikni Arslon To’baning kichik o’g’li Ishbara boshqara
boshlaydi.G’arbiy xoqonlikka Istami yabg’uning o’g’li Qora Churin boshchilik
qilgan. Qora churin Istamining vafotidan so’ng bu taxtga o’tirgan bo’lib, boshqa
xoqon va xonlar ichida eng qobiliyatlisi va tadbirkori edi. Qora Churin
qarib qolgan vaqtida taxminan 600 yillarga kelib o’zini xoqon deb e’lon qiladi. U
Bug’u xoqon (qaxramon xoqon) degan nomni oldi G’arbiy turk xoqonligida
shaharlar rivojlanishi, Eron va Xitoy bilan qizg’in savdo-sotiq va diplomatik
aloqalar kuzatilgan. Xitoyda Tan sulolasi davrida (618-907-yil) G’arbiy turk
xoqonligi bilan Xitoy o’rtasida aloqalar keng yo’lga qo’yiladi. Masalan 627-644-
yillarda O’rta Osiyodan Xitoyga 9 marta savdo karvonlari yuborilgan. VII asrning
30-yillarida xoqonlik hududlarini kezgan xitoylik sayyoh Syuan Tsin Issiqko’l,
Chu vodiysi, Choch, Samarqand, Buxoro kabi joylarning ancha gavjum va obod
32

bo’lganligini qayd etadi. Yarim asrlik hukmronlik jarayonida turklarning bir qismi
o’troqlashadi, qolganlari yerli chorvadorlar bilan aralashib ketadi. O’troq
hayotning an’anaviy-ma’muriy udumlari ta’sirida boshqaruv tarkiblari asta-sekin
o’zgarib, turklarning ijtimoiy va siyosiy mustahkamlanib boradi.
Turklar siyosiy hayotda faol qatnashib, O’rta Osiyo siyosatining barcha
jabhalarida teng qatnasha boshladilar. Xoqon Shego’y vafotidan so’ng
hokimiyatga kelgan To’n yabg’u davrida xoqonlar yanada kuchayadi. Uning
davrida boshqaruv tartiblari isloh etildi. Turk xoqonligida butun saltanat ustidan
oily hukmronlikni Xoqon olib brogan. Bu lavozim merosiy bo’lgan Xitoy
manbalariga ko’ra ota doimo o’z o’g’liga taxtni qoldiravermay, balki undan
kattaroq turgan qarindoshlariga qoldirishi lozim bo’lgan. Bundan tashqari shunday
hollar ham bo’lganki, taxt sohibini “ulus oqsoqollari” tayinlagan. Xitoy
manbalariga ko’ra, turkiylar xonni taxtga o’tqazishda maxsus marosim
o’tkazganlar: amaldorlar bo’lajak xonni kigizga o’tkizib, quyosh yurishi bilan 9
marotaba aylantirganlar, ishtirokchilar uni qutlab turganlar. Keyin xonni otga
o’tqazib, bo’yniga ipak mato bo’g’laganlar. Keyin undan so’raganlar: “Siz necha
yil xon bo’lmoqchisiz?”. U necha yil xon bo’lishini aytgan va shu muddat
tugaganidan keyin taxtdan ketgan. Xoqondan keyinga shaxs “yabg’u” davlatdagi
birinchi amaldor vazifasida bo’lgan. Ammo yabg’u taxtga merosxo’rlik qila olmas
edi. Taxt merosxo’ri “tegin” (shaxzoda) deb yuritilgan. “Tudun” unvoni
hukmdorning joylardagi noibiga berilgan. Ular mahalliy hokimlar siyosatini, boj
soliq ishlarini nazorat qilganlar.Ko’chmanchilarning asosiy qismi chorvadorlardan
iborat edi. Bunday xalq ommasini turklar “budun” yoki “qora budun” deb
atashgan. Tan sulolasi
659-yilda Sharqiy Turk xoqonligini o’ziga bo’ysundiradi. VII asr ikkinshi yarmida
anca kuchaygan Xitoy O’rta Osiyo hududlarini ham o’z qo’l ostiga kiritish payiga
tushadi. Biroq 670- yilda tibetliklar bosh ko’tarib, shjarqiy turk xoqonligini
yangidan tiklaganlaridan so’ng, bu davlat Xitoy uchun kutilmagan xavf-xatarni
keltirib chiqargach, Xitoy O’rta Osiyoga bo’lgan o’z da’vosidan voz kechadi.
Xitoyning e’tibori endi Tibetga qaratiladi. Bu davrda O’rta Osiyo hududlarida
33

G’arbiy turk xoqonligi ta’siri tobora zaiflashib boradi. Bunga mahalliy hokimliklar
o’rtasidagi ichki ziddiyatlar, yer –mulk uchun o’zaro kurashlar ham sabab bo’ladi.
Turk
xoqonligining sharqiy yerlaridan farqli o’laroq g’arbiy hududda aholining ijtimoiy-
iqtisodiy hayot tarzi, madaniy darajasi nisbatan yuqori bo’lgan. Sharqiy
hududlarda yashagan ko’pchilik ko’chmanchi elatlarda urug’-qabilachilik
munosabatlari hamon kuchli saqlangan. Aholining quyi tabaqasi budun yoki qora
budunlar deb atalgan. Urug’-qabilaning nomdor vakillari “bek”lar deb yuritilgan.
Jamoani xoqon va zodagonlar kengashi – “Qurultoy” boshqargan. O’rta Osiyo
yerlarida esa bu davrda dehqonchilik, bog’dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak
darajada rivojlangan. O’lkaning Farg’ona, Xorazm va Zarafshon vohalarida
ko’plab suv ayirg’ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod etilgan.
Xulosa
34

О ‘rta Osiyo xalqlarining tarixiy taqdiri qadimgi davrlardan boshlab bir–
biriga uzviy bog‘langan b о ‘lib, О ‘zbekiston tarixi mintaqa va jahon tarixining
ajralmas qismidir. S о ‘nggi yillarda О ‘rta Osiyoning turli hududlarida arxeologiya,
antropologiya, tarixiy etnografiya, epigrafika va numizmatikaga oid kashfiyotlar
tufayli tarixni xolisona yoritishga xizmat qiladigan muhim ma’lumotlar t о ‘plandi.
Ular о ‘lka tarixining qadimgi bosqichlaridagi iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy–
siyosiy jarayonlari haqida yanada t о ‘laroq tasavvurlar hosil qilish imkonini beradi.
Yangi ilmiy ma’lumotlar eng qadimgi x о ‘jaliklar va mehnat qurollari, x о ‘jalikning
ishlab chiqaruvchi shakllariga о ‘tilishi, ishlab chiqarishda metallning ishlatila
boshlanishi, ayirboshlash va savdo–sotiq, ilk shaharlar va davlatlarning tashkil
topishi va boshqa tarixiy–madaniy jarayonlar bilan bog‘lanadi.
Davrlashtirish – insoniyat tarixini о ‘z xususiyatlarga ega, turli
belgilarga k о ‘ra, bir–biridan ajralib turgan katta davrlarga b о ‘lishdir. O’rta Osiyo
hududidagi ilk davlat to`zulmalari to’g’risidagi qadimiy yozma tariximizning eng
noyob manbasi hisoblangan “Avesto” kitobi qadimshunos olimlarning
o’lkamizning turli hududlariga olib borilgan qidiruv ishlari, ularning muhim
natijalari, muhim manba hisoblanadi. Shuningdek, Qadimimgi Yunon, Rim va
Eron manbalari asosida aniq fikrlarni keltirsa bo’ladi. Ulardan Geradod, Polibiy,
Ktesiy, Strabon, Arrian kabilarni asarlari, forsiy mixxat yozuvlari. Shuningdek,
arxeolog Y. G’ulomov, S. Tolstov, V. Masson, A. Asqarov, A. Sagdullaev va
boshqalarning ilmiy tadqiqotlari alohida ahamiyatga molikdir.
O’zbek xalqi davlatchiligi yani jamiyat hayotini
boshqarish tamoyillariga asoslangan dastlabki siyosiy to`zulmalar o’troq, sun’iy
sug’orish dehqonchilik va chorvachilik zaminida bronza davridayoq Amudaryo va
Sirdaryo havzalarida vujudga kela boshlagan. Markaziy Osiyo hududida turli
davrlarda turli xalqlar yashab o’tib, tarixda o’ziga xos iz qoldirib ketganlar.
Markaziy Osiyo jumladan, O’zbekistonning ilk o’rta asrlar davriga oid bo’lgan
davlatchilik tarixiga nazar solsak bu davrda ko’plab mayda va yirik davlatlarning
shakllanishi hamda ularning tarix sahnasidan ketishi, shu bilan birga o’ziga xos iz
qoldirib ketganligini guvohi bo’lamiz. O’rta Osiyo, jumladan O’zbekistonning ilk
35

o’rta asrlar davrida bu hududga turli xalqlarning kirib kelishi davom etdi. V
asrning birinchi choragida Sharqdan Sirdaryo va Orol boylari orqali ko’chmanchi
aholi – kidariylar ( yuechji yoki toharlarning avlodi) kirib keladi. Qadimgi turkiy
afsonalarda berilishicha, turklarning tasavvuriga ko‘ra, davlatchilikning markazi,
davlatni o‘z qo‘lida birlashtiruvchi shaxs xoqon hisoblangan. Boshqaruvda
xoqonlarning hukmron sulolasi asosiy bo‘lib u uchta kuch - osmon (tangri), yer-
suvning kuch va irodasi hamda turk xalqining yaratuvchanlik faoliyati tufayli
yuzaga keltiriladi.
Xoqondan keyingi shaxs, birinchi amaldor “Yabg‘u” (Bahodir) bo‘lib, u
bosh sarkarda hisoblangan. Ammo, yabg‘u taxtga merosxo‘rlik qila olmas edi.
Turk xoqonligi taxtiga vorislik tartibi turk davlatchiligi tuzilishi uchun xos bo‘lgan
uluslarga bo‘linish tizimiga asoslanib belgilanar edi. Ushbu tizimga ko‘ra taxt
aksariyat hollarda otadan o‘g‘ilga emas, akadan ukaga, amakidan jiyanga meros
qolar edi. Taxt merosxo‘ri tegin (shahzoda) deb yuritilgan. Shahzodalar to taxtga
o‘tirgunlariga qadar o‘zlariga berilgan uluslarni boshqarib turganlar. O‘rta
Osiyodagi mahalliy hokimlarning faoliyatini nazorat qiluvchi amaldor, xoqonning
nazoratchisi -“tudun” deb atalgan. Turk hoqonligi konfederativ davlat bo‘lgan.
Turkiylar o‘z yurti va davlatini “el” deb atashgan. Birinchi turk xoqoni Buminxon
elxon unvoniga ega bo‘lganligi bejiz emas.
Foydalanilgan adabiyotlar
36

I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2021-yil 20 – yanvardagi
yeg’ilishida gumanitar fanlarni rivojlantirish to’g’risida so’zlagan nutqidan.
2. Mirziyoyev. Sh. M – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt tarqqiyoti va xalq faravonligining garovi. – Toshkent. 2016.
3. Karimov. I. A - Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – Toshkent. Sharq. 1998
II. Asosiy adabiyotlar.
4. Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000;
5. Аннаев Т., Шайдуллаев Ш. Сурхондарё тарихидан лавҳалар. –
Тошкент: Мерос, 1997.
6. Абдуллаев. Ў – “Ўрта осиёда қадимги бошқарув ва илк давлатчилик
тарихшунослиги. – Тошкент. 2009.
7. Ahmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. - Toshkent. O‘qituvchi, 2001.
8. Эшов . Б – “ Ўрта осиёнинг қадимги ш a ҳарлар тарихи ”. – Тошкент . 2008.
9. Сагдуллаев. А – “Қадимги ўрта осиё тарихи”. – Тошкент. 2004.
10. Шониёзов К. Узбек халкининг шаклланиш жарасни. - Тошкент, 2001.
11. Ртвладзе. Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи
очерклари”. – Тошкент. Шарқ. 2001.
12. Ртвладзе. Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи. –
Тошкент. 2021.
13. Илясов Дж. Некоторые замечания к проблеме эфталитов // Transoxiana.
История и культура. Сб.статей. Ташкент.2004.
14. Tревер К.В. Эфталитское государство (V-VI вв.) // История народов
Узбекистана. - Ташкент. 1950. Т.1.
37

O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari

Sotib olish