O'zbek etnik nomi kelib chiqishi tarixi xususida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	18000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

88 Sotish

O'zbek etnik nomi kelib chiqishi tarixi xususida

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. O'ZBEK XALQINING ETNIK TARIXI ................................................4
1.1 O'zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi ..................................................4
1.2 O’zbek xalqining etnik tarixidagi mavjud muammolar ..............................12
II BOB. O'ZBEK ETNIK NOMI KELIB CHIQISHI TARIXI XUSUSIDA..16
2.1 O’zbek elatining shakllanish jarayoni .........................................................16
2.2 O’zbek elatining X- XIV asrlardagi etnik tarkibi ........................................25
XULOSA ...............................................................................................................36
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................37
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir. Tarixchilikning katta
yutuqlaridan biri arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

tarixi ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish
munosabatlarining turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof
etilgach, tarixni ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun
tartibiga qo`yildi. Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib
o`rganiladi: 1. Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri.
4. Kapitalizm davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir
million yilga yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina
sinfiy jamiyat, ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan
davrlar ibtidoiy jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z
ichiga oladi. O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni
ishlab chiqarish usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman
O`rta Osiyoda ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi
Kurs ishi obyekti: O'zbek etnik nomi kelib chiqishi tarixi xususida
imkoniyatlarini tahlil qilish.
Kurs ishi predmeti: O'zbek etnik nomi kelib chiqishi tarixi xususida tadqiq
qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3

I BOB. O'ZBEK XALQINING ETNIK TARIXI
1.1 O'zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi
O’zbek xalqining alohida etnik jamoa (elat) bo’lib shakllanish (etnogenez)
jarayonini o’rganish tarix fani oldida turgan muxim va dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi. Bu masala anchadan buyon tarixchi olimlarning diqqat markazida
bo’lib kelgan. O’zbek xalqi o’z mustaqilligiga erishgach bu muammoga qiziqish
yana xam kuchaydi. Keyingi yillarda chiqqan ilmiy monografiyalarda, maqolalarda
va risolalarda o’zbek xalqining kelib chiqishi (etnogenezi) xaqida bir qancha teran
fikrlar aytilgan. Lekin, ayrim e’lon qilingan ishlarda ba’zi xatoliklarga,
noaniqliklarga ham yo’l qo’yilgan. Bu xatoliklar ko’pincha mualliflarning etnos
nazariyasiga e’tibor bermasliklari tufayli sodir bo’lgan, albatta. Xalqning
(Etnosning) kelib chiqishini, uning ilk ajdodlarini aniq bir jamoa (elat) bo’lib
shakllanish jarayonini ilmiy asosda o’rganish uchun avvalo «etnogenez» va etnik
tarix iboralarini to’g’ri tushunib, ular xaqida aniq tasavvurga ega bo’lish kerak.
Etnik tarix—ma’lum bir xalqning ilk ajdodlaridan boshlanib, elat shakllanishini,
uni taraqqiy etish bosqichlarini va elatning yemirilish yoki rivojlanib, millat
darajasiga yetishish davrini o’z ichiga oladi.
Etnogenez (etnos-yunon tilida xalq, genez-hosil bo’lish, kelib chiqish) bu
yangidan tashkil topgan etnik jamoaning kelib chiqish jarayoni. Ilgaridan mavjud
bo’lgan bir necha etnik komponentlarni o’zaro yaqinlashuvi, ularning bir-biriga
qushilib, birgalikda taraqqiy etib borishi hamda shakllanib borayotgan etnosga
boshqa yerdan ko’chib kelib qo’shilgan komponentlarning mahalliy aholiga
qo’shilishi, unga aralashib borishi natijasida vujudga keladi. Demak,
shakllanadigan yangi etnosga ma’lum hududda yashagan xalqlar yoki etnik
guruhlardan tashqari, boshqa hududlardan kelgan etnik, antropologik va madaniy
jihatdan bir xilda bo’lmagan etnoslarning yoki etnik guruhlarning aralashib,
qorishib ketishidan ham elat vujudga kelishi mumkin.
4

Yangi etnosning vujudga kelishi bir necha etnik guruhlar yetakchi etnos
atrofiga jipslashishidan boshlanadi. Yetakchi etnos mahalliy xalqlar uyushmasi
yoki boshqa yerdan kelib o’rnashib qolgan etnik guruh xam bo’lishi mumkin.
Yetakchi etnos boshqarayotgan uyushmaga kirgan etnik guruhlar ma’lum vaqt
ichida tili, moddiy madaniyati, turmush tarzi, ma’naviyati bilan bir-birlariga
yaqinlashib borishi ijobiy natija bersa, yangi etnos o’zagi tashkil topadi.Shu davr
ichida birlashishga moyilliklari bo’lgan guruhlar siyosiy, iqtisodiy va boshqa
sabablar tufayli bir-birlariga yaqinlasha olmasalar etnik birlik elat darajasiga
yetmasdan tarqalib ketishi xam mumkin. Dunyoda mavjud bo’lgan xalqlarning
barchasi etnik guruhlarning qo’shilishidan vujudga kelgan. Boshqacha qilib
aytganda dunyoda tarkibiga o’zga etnik guruhlar qo’shimagan bironta xalq
bo’lmasa kerak. Yuqorida tilga olingan etnik nazariyaga asoslanib, biz o’zbek
xalqini elat bo’lib, ma’lum tarixiy davrda, ma’lum hududda, mahalliy etnoslar
asosida, turli davrlarda kelib qo’shilgan etnik komponentlarning aralashib borishi
natijasida shakllangan, deb qaraymiz.
Etnos nazariyasiga rioya qilmagan yoki tushunmagan ayrim mualliflar
o’zbek xalqining etnogenezini qadimlashtirishga intilib, uning kelib kelib
chiqishini milodiy asrning boshlaridan, qadimgi xunlardan yoki VI-VIII asrlardagi
turk etnosi va turkiy qabilalardan boshlaydi. Qalam sohiblarining ichida shunday
fikrdagilari ham borki, ular o’zbek xalqining shakllanishini Nuh payg’ambarning
o’g’li Yofasdan, Yofasning o’g’li Turdan (Turkdan), keyingisining o’g’li Tutaqdan
boshlaydilar. Keyingi fikr tarafdorlari o’zbek xalqining kelib chiqishini
afsonalashtirib yuborgan. Ma’lumki, uzoq o’tmishda Xun va xun tarkibidagi
barcha qabilalar Shimoliy Xitoyda, Sibirda milodiy I-II asrlarda esa Qozog’iston
cho’llarida, Qirg’izistonda, Sharqiy Turkistonda yashaganlar. Bularning ayrim
guruhlari shu asrlarda Movarounnaxr va Xorazm hududlariga ham kelib
joylashganlar. Turk xoqonligi Mug’uliston va Yettisuv hududida ( VI asr
o’rtalarida ) tashkil topgan. VI asr oxiri – VII asr boshlarida Turk xoqonliklari
5

Movarounnaxrda, Xorazmda va G’arbda –Orol-Kaspiy dengizi atroflaridagi
mintaqalarda o’z hukmronliklarini o’rnatgan edilar.
Turk xoqonliklari davrlarida ham ikki azim daryo (Amu va Sirdaryo)
oralig’iga, Xorazm o’lkasiga va ularga tutash mintaqalarga turkiy xalqlar, qabilalar
kelib o’rnashgan edi. Demak, Movarounnaxr va Xorazm uchun xunlar, turk
xoqonliklari davrida kelgan etnoslar bo’lib, bulardan o’zbek xalqi kelib chiqqan,
degan fikr tug’iladi. Shunday bo’lishi mumkin edi, qachonki xunlar yoki turk
xoqonliklari Movarounnaxrni va Xorazmni egallaganda, bu hududlarda, ular
kelmasdan oldin, aholi yashamagan bo’lsa, yoki ularning zarbasidan bu yerlarda
yashab kelgan xalqlar batamom qirib yuborilgan bo’lsa. Tarixda ma’lumki unisi
ham, bunisi ham bo’lmagan. Xun qabilalari kirib kelgan kezlarda Movarounnaxr
va Xorazm hududida xorazmliklar, so’g’diylar, kushonlar, qang’lar va bir qancha
boshqa xalqlar yashaganlar. Bu xududlarni Turk xoqonligi egallaganda (VI asrning
ikkinchi yarmi) xorazmliklar va so’g’diylar qatorida kidaritlar, xionitlar, eftalitlar
va boshqa xalqlar xam bo’lgan.
Turk xoqonligi xukmronliklarini o’rnatganda Movarounnaxr va Xorazm
hududidan, xoqonlikka itoat etmagan etnik guruxlargina chiqib ketgan xolos.
Aholining ko’pchiligi o’z o’rinlarida qolib bu yerlarga yangidan joylashgan turkiy
xalqlar bilan birga bo’lgan. Demak, ikki daryo (Amu va Sirdaryo) oralig’i va
Xorazm o’lkasi qadimdan nufuzli o’lkalar bo’lib, bu hududlar hech vaqt aholisiz
qolmagan.
Ayrim qalamkashlarning aytganlariga rioya qilib, o’zbek xalqining kelib
chiqishini faqat xunlardan yoki VI-VII asrlarda kelib o’rnashgan turkiy xalqlardan
boshlasak, unda o’zbek xalqi tub yerli aholi asosida emas, kelgindi etnik
guruxlardan shakllangan bo’lib chiqadi. Masalaga bu yo’sinda qaralsa
xalqimizning tarixi va madaniyat izlari ancha sayozlashib qoladi. Hozirgi
O’zbekiston hududida qadim-qadimdan yashab kelgan, boy tarix va madaniyat
yaratgan bizning ajdodlarimiz bo’lmay, ular yaratgan moddiy madaniyat va
6

ma’naviyatdan chetlanib qolgan bo’lamiz. Bu esa ayrim munofiqlarga qo’l kelishi
turgan gap.
Biz bu yerda xun yoki boshqa turk etnoslarining kelib chiqishini
o’rganishdan chetlashib o’tish kerak demoqchi emasmiz. Aksincha, ularga
ahamiyat berish kerak, chunki ularning o’zbek va boshqa Markaziy Osiyo
xalqlarning etnik tarixida, umumturkiy dunyosining vujudga kelishida roli
benihoyat katta.
Agar biz o’zbek ajdodlarining alohida xalq ( elat) bo’lib shakllanish sanasini
IX-X deb olsak, unda qadimgi elatlarni ( xun, turk va boshqalar) o’zi emas
ularning eng keyingi avlodlari o’zbek elatining tashkil topishida qatnashgan
komponentlar deb qarash to’g’ri bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, qadimgi
elatlar tarqalib, uning qoldiqlari alohida komponentlar bo’lib, o’zbek xalqining
shakllanish jarayonida qatnashgan. Demak, o’zbek elati kelib qo’shilgan etnik
elementlardan emas, mahalliy etnoslar asosida vujudga keladi.
Tarix guvohlik berishicha, o’zbek ajdodlari Movarounnaxr va unga tutash
bo’lgan viloyatlarda juda qadim davrlardan buyon yashab kelganlar, ular o’zbek
elatining asosini, ramziy ma’noda, o’q ildizini tashkil etgan. Yon ildizlari o’q
ildiziga biriktirib borishi jarayonida o’zbek elati vujudga kelgan. Mazkur elat
mahalliy aholi ajdodlari qoldirgan boy tarixiy merosni, ma’naviyatni avaylab
saqlaydilar, uni to’ldiradilar va barcha an’analari bilan birga keyingi avlodga
meros qoldiradilar. Antik va feodalizm bosqichlarida Markaziy Osiyoda bir qancha
elatlar tashkil topgan: baqtriyaliklar, so’g’diylar, xorazmiylar, qang’lar, xunlar va
boshqa elatlar.
Elat alohida jamoa bo’lib shakllanishida taraqqiy etadi va oxiri tanazzulga
uchrab tarqalib, yo’qolib ketishi xam tabiiy holat 2
. Masalan, yuqorida eslatilgan
baqtriyalik, xorazmiylar, so’g’diylar, qang’lar, xun elati va boshqalar. Bu
elatlarning birontasi rivojlanib millat darajasigacha yetib kelgan emas. Faqat ilk
2
Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996
7

o’rta asrlarda vujudga kelgan ayrim yangi elatlar, jumladan o’zbek elati o’rta
asrlarning keyingi bosqichlarida yuz bergan barcha siyosiy o’zgarishlarni kechib,
millat darajasigacha yetib keldi.
Tarixchi, sharqshunos va tilshunos mutaxassis olimlar (S.P. Tolstov, A.Yu.
Yakubovskiy, K.V. Trever, A.A. Freyman, V.A. Livshid va boshqalar ) tilga olgan
xalqlar sharqiy eron tiliga mansub etnoslar bo’lganligini ta’kidlab o’tgan edilar.
Antik davrlarda, uning birinchi yarimlarida Markaziy Osiyo mintaqalarida
turkiyzabon etnoslar ham bo’lganligi ehtimoldan xoli bo’lmasa kerak. Qadimgi
yunon va eron manbalarida bularni ham eron tilli qabilalar qatoriga qo’shib sak-
massagetlar deb qayd qilingan bo’lishi mumkin.
Movarounnaxr va Xorazm mintaqalarida turkiy qabilalar miloddan oldingi II-I
milodiy I asrlarda kelib o’rnashganligi xaqida aniq ma’lumot Xitoy
voqeanavislarining axborotlarida uchraydi.
Miloddan oldingi I-II milodiy I-II asrlarda Sirdaryoning o’rta oqimida,
Zarafshon voxasida dexqonchilik, xunarmandchilik va savdo-sotiq bilan
shug’ullanib kelgan axoli (so’g’diylar, o’troqlashib qolgan saklar va boshqalar)
madaniyati (Ya’ni tub yerli axoli madaniyati) shu xududlarga kelib o’rnashgan
ko’chmanchi chorvador turkiy etnoslar madaniyati ( ko’chmanchi xalqlar
madaniyati) aralashib boradi. Natijada bir-birlari bilan aralashgan qo’shma
madaniyat xosil bo’ladi. Tub yerli aholi bilan ko’chmanchi qabilalarning
madaniyatining qo’shilishi arxeologik ashyolar bilan xam tasdiqlangan;
arxeologlar bu madaniyatni qang’uylar madaniyati yoki qovunchi madaniyati deb
nomlaganlar.
Milodiy III-V asrlarda O’rta Osiyoning markaziy viloyatlarida janubiy
Sibirdan, Jung’oriyadan, Sharqiy Turkistondan ayrim qabilalar kelib joylashgan.
Xionlar (Xioniylar), kidariylar, va eftaliy ( abdal) etnoslari shular jumlasidandir.Bu
etnik guruhlarning kelib chiqishi haligacha to’liq oydinlashmagan. Kidariylar
ko’pchilik tadqiqotchilarning fikricha eron tilli xalqlar bo’lgan. Ammo bizda
8

mavjud tarixiy manbalar asosida ishonch bilan aytish mumkinki, Xioniylar va
eftaliylar turk tilli xalqlar bo’lganlar.
Ma’lumki, VI asr o’rtalarida Oltoyda, janubiy Sibirda, Yettisuvda, Sharqiy
Turkistonda joylashgan bir necha qabilalar birlashishi natijasida Turk xoqonligi
tashkil topadi. Qisqa vaqt ichida Turk xoqonligi kuchayib Markaziy Osiyoning
katta qismini, jumladan Movarounnaxrni egallaydilar. VI asrning 80-yillarida Eron
Sosoniylari ustidan g’alaba qozonib turk xoqonligi Xuroson viloyatlarining bir
qancha hududlarini zabt etadilar.
Turk xoqonliklari davrida (VI-VII) O’rta Osiyoning markaziy mintaqalariga
(Toshkent vohasi, Zarafshon, Qashqadaryo vohalari, Surxondaryo, Farg’ona
vodiylari ) va Xorazm zaminiga turkiy qabilalar ko’plab kelishadi; ularning aksariy
ko’pchiligi shu xududlarga turg’unlashib qolgandi.
VI-VII asrlarda Movarounnaxr va Xorazm aholisini quyidagicha tassavur
etish mumkin: a) qadimdan dexqonchilik, xunarmandchilik va tijorat bilan
shug’ullanib kelayotgan fors –eron tilli so’g’diylar, Xorazmiylar va boshqalar; b)
dexqonchilik, xunarmmandchilik va tijorat bilan shug’ullanib kelayotgan
turkiyzabon aholi. Bu aholi yuqorida qayd etganimizdek, o’troqlashib qolgan
qang’arlar, xioniylar, eftaliylar va Turk xoqonliklari davrida kelib turg’unlashib
qolgan, bir qancha boshqa qabilalar; v) yarim o’troq va yarim ko’chmanchi bo’lib
yashayotgan turkiy tilli va fors-eron tilli etnik guruxlar. Bu guruxlar asosan voha
atroflarida, tog’ oldi qirlarda yashab dexqonchilik bilan bir vaqtda chorvachilik
bilan xam shug’ullanganlar; g) ko’chmanchi turkiy tilli qabilalar. Bular cho’llarda
va tog’ oldi rayonlarida yashab asosan chorvachilik bilan shug’ullanib kelgan.
Yuqorida keltirilgan Movarounnaxr va Xorazm axolisi tarkibidan ko’rinib
turibdiki, bu xududlarda qadim-qadimdan buyon ikki til turkumidagi fors-eron va
turkiy xalqlar yonma-yon aralashib yashab kelganlar. Bular, asrlar davomida
birgalikda shaharlar barpo etganlar, kanallar qazib suv chiqarganlar, dexqonchilik
qilganlar, boy madaniyat yaratib avlodlarga qoldirganlar.Shuni xam ta’kidlab
9

o’tish joizki, bu ikki til vakillari asrlar davomida birga yashab kelishlari natijasida
fors-eron tilli axolining ayrim guruxlari fors-eron tilini qabul qilib so’g’diylarga,
xorazmiylarga va boshqalarga aralishib ketganlar. Demak, etnoslarning o’zaro
yaqinlashishi, aralashishi va qorishib borish jarayoni xar ikki til vakillari orasida
kechgan.
840y. Qarluq davlati tashkil topadi. Yettisuv, Isfojob ( hozirgi Chimkent)
viloyati, Shosh ( Toshkent viloyati), Sharqiy Turkistonning g’arbiy qismi,
Farg’onaning shimoliy (tog’li) mintaqalari Qarluq davlati doirasida bo’lgan 3
. IX
asrning ikkinchi yarmi – X asr davomida Movarounnaxrda Somoniylar xukmronlik
qilar edilar. Ana shu ikki davlat (Qarluq va Somoniylar davlati) xududida o’zbek
va tojik avlodlari alohida jamoa-elat bo’lib shakllanadilar.
O’zbek elatining shakllanishida Qarluq davlatining roli benixoyat katta. X
asr o’rtalaridan boshlab bu davlat tarixiy manbalarda Qoraxoniylar davlati nomi
bilan tilga olinadi. Qarluq xoqonlarining unvonlarida Qora (ulug’, buyuk
ma’nosida ) atamasi mavjud b°lganidan, sharqshunos olim V.V. Grigor ь yev
qarluqlar tomonidan tashkil etilgan davlatni Qoraxoniylar davlati deb ilmiy
adabiyotlarga kirgizgan. Haqiqatda esa Qoraxoniylar davlati Qarluq davlatining °zi
uning davomi b°lgan.
Qarluqlarning IX-X asrlarda egallab turgan xududda 20 dan oshiq katta
shaxar, juda ko’p qishloqlar bo’lgan.Qarluqlar, «Hudud al-olam» qo’lyozma
asarida (X asrda) qayd etilishicha, ko’p sonli, nufuzli xalq bo’lib bir qismi
chorvachilik, bir qismi ovchilik va yana bir boshqa qismi esa
o’troqlashib,dexqonchilik bilan shug’ullanganlar. Katta xududda qarluqlarning
o’zlarigina yashamay, ular bilan birga bir qancha turkiy qabilalar xam aralash
xolda yashab kelgan. Etnoslarning ichida eng yirigi chigil, xalach va laban bo’lib,
bular VIII asrlarda Teles qabila ittifoqidan ajralib chiqib qarluqlarga qo’shilgan.
Qarluqlar egallab turgan xududda yana turk va turkesh xoqonliklari tanazzulidan
3
Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980
10

keyin shu yerlarda qolib yashagan noshubi, dilu, arg’u, tug’si, az, uz, sariq va
boshqa guruhlar xam mavjud bo’lgan.
Etnosni shakllanish jarayoni ma’lum bir davlat hududida o’tishi etnogenetik
shartlardan biri hisoblanadi. Ammo ilk o’rta asrlarda Markaziy Osiyo shaharlari
sharoitida qatishgan etnik elementlar qo’shni davlatlar hududida xam yashab,
ma’lum jarajada etnoginetik jarayonda ishtirok etganlar. Masalan, shakllanayotgan
tojik etnosi nafaqat Somoniylar hukmronlik qilayotgan yerlarda, balki qarluq va
uyg’ur davlatlari xududida xam yashar edilar; bularning ma’lum qismi tojik
xalqining etnoginezida qatnashganlar, ayrim qismlari esa qarluq vag uyg’ur davlati
ichida qolib, bu yerdagi axoliga qushilib ketgan edilar.
IX-X asrlarda mavjud bo’lgan Somoniylar davlati, garchi tojik davlati
hisoblansa hamki, uning hududida turg’un yashovchi turkiy tilli aholi,
Movarounnaxrda qadim davrlardanoq hosil bo’lgan turkiy qatlam mavjud edi.
VIII-X asrlar davomida bu xududda Sirdaryo sohillaridan va uning shimolida
yashovchi qabilalar vaqti- vaqti bilan kelib o’rnashishi, ularning o’rtoqlashishi
hisobiga turg’un aholi son jihatidan yana xam ko’payib borgan. Voha atroflarida,
tog’ oldi qirlarda yarim o’troq va yarim ko’chmanchi turkiy qabilalar xam
joylashgan edi.
Tojiklarning ayrim guruhlari, yuqorida qayd etganimizdek, qarluqlar yerida
ham yashar edilar. X asrda bularning Taroz, Chu havzalaridagi shahar va
qishloqlarga, Sharqiy Turkistonga ko’chib borishlari yana ham jadallashgan edi.
Chunki bu davrda qarluq hududida yashovchi aholining aksariy qismi musulmon
dinini qabul qilib bo’lgan edi. din peshvolariga, Ma’lumotli kishilarga keng yo’l
ochilgan. Talas, Chu va Ili vodiylariga borib o’rnashgan tojiklarning ko’pchiligi
esa hunarmandchilik, savdo-sotiq va ayrim guruhlar dexqonchilik bilan xam
shug’ullanib kelganlar.
11

1.2 O’zbek xalqining etnik tarixidagi mavjud muammolar
Keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib aytish mumkinki, tojik va o’zbek
ajdodlari qadimda, ilk o’rta asrlarda va keyin xam doimo bir hududda birga
aralishib, yonma-yon yashab kelganlar. Bularni bir-birisiz tasavvur qilib
bo’lmagan. Shuning uchun xam Maxmud Qoshg’ariy, «Totsiz turk bo’lmas,
boshsiz bo’rk bo’lmas», Ya’ni tojiksiz turk bo’lmaganidek, bosh qalpoqsiz (bosh
kiyimsiz) bo’lmas degan maqolni keltirgan edi. Tot atamasi bu yerda Mahmud
Qoshg’ariy fors-tojik tilli aholiga nisbatan qo’llagan.
Tojik va o’zbek ajdodlarining ilk o’rta asrlarda elat bo’lib shakllanishi ikki
davlat - Qarluq va Somoniylar hududida o’tganligi tabiiy holat edi albatta. Bu ikki
xalqning bu hududda shakllanishi tufayli ularning etnogenetik tarixining ko’p
qirralarida umumiylik hosil bo’lgan.
Ma’lumki, o’zbek va tojik elatlari qadimgi etnoslardan (sak, massagetlar,
baqtriyaliklar, yuyechji ,toxarlar, so’g’diylar, qang’arlar va boshq. xalqlardan)
tomir olganlar. Shuning uchun xam ularning madaniyat va turmush tarzlarida, urf-
odatlarida o’xshashliklari ko’p bo’lgan. Shu bilan birga, ularning har biriga xos
(bir elatni ikkinchisidan farqini bildiruvchi) xususiyatlari – tili , o’zligini anglashi,
ruhiyati va boshqalar ham mavjud edi 4
. Bu xususiyatlari bilan bir elat ikkinchi
elatdan ajralib turgan.
Xorazm IX asrning ikkinchi yarmi – X asrda Somoniylar davlati tasarrufida
bo’lgan. Lekin Xorazmshoxlar davlatida xorazmliklarning o’zidan chiqqan shohlar
(xorazmshoxlar) hukmronlik qilib kelganlar.
Xorazm yarim mustaqil davlat bo’lsa ham o’sha davrda iqtisodiy va
madaniy jihatdan taraqqiy etgan o’lka hisoblangan. Xorazmning turg’un aholisini
o’z etnik nomiga (Xorazm – nafaqat siyosiy, geografik nom, aholisining nomi ham
edi) va tiliga ega edi. Ularning qadimgi tili Eron til guruhi bo’lsa ham, lekin u
4
Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992
12

tildan katta farq qilgan. Qo’shni eron va turkiyzabon aholidan xorazmliklar moddiy
madaniyatlari (uy-joylari, kiyim boshlari) san’atlari bilan farq qilganlar.
IX-X asrlarda Xorazm o’lkasida turg’un yashovchi turkiyzabon aholi
(qang’li, bijanak, o’g’uz) ham mavjud bo’lgan. Ammo bular son jihatidan tub
yerli, Xorazm aholisidan kam edi. So’zsiz turkiyzabon etnoslarning ta’sirida
Xorazm aholisining talay qismi (shaxsan alanlar) turkiylashib qolgan edi. Lekin
Xorazm hududida yashovchi ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi turkiyzabon
axoli Xorazmning turg’un axolisiga iqtisodiy hamda madaniy jihatdan ta’sir
etishga ojizlik qilar edi 5
. Xorazmliklarning iqtisodiy va madaniy darajasi, ong
sezimi ularga nisbatan yuqori bo’lgan. Bu o’lkani tarixiga oid barcha tomonlarini
hisobga olib, Xorazm aholisi XII asrlar boshlarigacha (mo’g’illar istilosigacha)
alohida elat ( xorazm elati) bo’lgan desak xato bo’lmas.
X asr o’rtalarida Farg’onaning shimolidagi hududlarda, Qoshg’ar yaqinida
yashovchi qarluqlar kuchayib, hokimiyatni o’z qo’llariga oladilar. Bularning
davrida Qoraxoniylar (ulug’ xonlar) va fuqarolar islom dinini qabul qiladilar. Bu
islom dini tez vaqt ichida Yettisuv va Sharqiy Turkistonning g’arbiy mintaqalariga
tarqaladi. Islom dini bu hududlarga kirib borishi Qoraxoniylar boshqarayotgan
hudud bilan Movarounnaxr musulmonlari o’rtasida aloqalar kuchayadi, ilmu fan
Qarluq-Qoraxoniylar davlati hududida ham keng rivojlana boradi.
X asrning oxirida ichki ziddiyatlar kuchayib Somoniylar davlati
kuchsizlanadi. Bundan Qoraxoniylar foydalanadilar; harbiy yurishlar qilib, ular
998-1011 yillar davrmida Movarounnahrni katta qismini egallab o’z
hukmronliklarini o’rnatadilar.
XI asr boshlarida Qoraxoniylar davlati Amudaryodan to Torim
daryosigacha bo’lgan katta hududga egalik qiladilar. Amudaryo Qoraxoniylar bilan
G’aznaviylar o’rtasidagi chegara bo’lib qoladi. Shu vaqtdan, o’zbek ajdodlarining
etnogenetik jarayoni taraqqiyoti ikkinchi bosqichga o’tadi.
5
Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. - L., 1973
13

Qoraxoniylar Movarounnaxrni egallagandan keyin bu hududda Yettisuv,
Sharqiy Turkistonning g’arbiy mintaqalaridan, Sirdaryo bo’ylaridan qabilalar,
ayrim etnik guruxlarning ko’chib kelishi jadallashadi. XI asr boshlaridan to shu
asrning 40-yillarigacha Movarounnaxr hududida qarluq, chigil, halach, arg’u,
tug’si, turkesh va boshqa qabilalarning salmog’li qismi ko’chib o’tadi. Bularning
ma’lum qismi o’z yurtlarida qolib Yettisuvda va Sharqiy Turkistonda mavjud
bo’lgan siyosiy va etnik uyushmalar tarkibida bo’ladilar. Sirdaryo sohillarida
yashovchi qang’li va qipchoq qabilalarining qismlari xam Movarounnaxrga va
Xorazm voxasiga kelib o’rnashadilar. Shunday qilib, XI asrning birinchi
yarmidayoq bu o’lkalarning etnik tarkibi bir muncha o’zgardi: tub yerli turkiy va
fors-tojik, xorazmiy tilida so’zlashadigan aholi tarkibiga turkiyzabon qabilalarining
yangi guruhlari kirib keladi.
XI asrning birinchi yarmilarida Qoraxoniylar davlatida ichki kurashlar
kuchaya boradi. Hokimiyat uchun kurash oxir oqibat davlatni inqirozga olib keladi.
XI asrning ikkinchi yarmida Qoraxoniylar davlati ikki mustaqil davlatga bo’linib
ketadi. Sharqiy qismining markazi Bolasog’un bo’lib qoladi, g’arbiy qismining
markazi Samarqand bo’ladi. Shu sanadan Qoraxoniylar davlati tarixining uchinchi
bosqichi boshlanadi.
G’arbiy Qoraxoniylar davlati XI-XII asrlar davomida iqtisodiy va madaniy
jihatdan taraqqiy etgan, markazlashagan davlat darajasiga ko’tarilgan edi. Bu
davlat XI asr oxirlarida Saljuqlarga; XII asr o’rtalarida esa Qoraxitoylarga qaram
bo’lgan bo’lsalar xamki o’z davlat tuzumining butunligini saqlab qolgan edilar.
G’arbiy Qoraxoniylar davlati ichida o’zbek ajdodlarining etnogenetik
jarayoni davom etadi. Movarounnaxrga kelib o’rnashgan etnik guruhlar asrlar
davomida bu hududda yashovchi qardoshlari bilan birlashib, ular bilan aralashib
boradilar. Tub yerli axoli ta’sirida yarim ko’chmanchi va yarim o’troqlikda yashab
kelgan etnik guruxlar o’troqlashib dexqonchilik, xunarmandchilik va savdo-sotiq
bilan shug’ullanadilar. Ularning faqat oz qismi dexqonchilik bilan bir vaqtda
an’anaviy chorvachiliklarini davom qilib kelganlar.
14

Movarounnaxr hududidagi turkiy xalqlarning o’zaro yaqinlashib, qorishib
borishi natijasida hudud axolisi o’rtasida iqtisodiy va madaniy umumiylik
qat’iylashadi. Umumelat tili va adabiy til shakllanadi. Movarounnaxr va unga
tutashgan mintaqalarda yashovchi barcha turkiyzabon aholi bir xalq (elat)
bo’lganligi ong sezimida butkul o’rnashib qoladi. Elat shakllanishidagi barcha
etnik alomatlar o’z maromiga yetib, o’zbek ajdodlarining elat bo’lib shakllanish
jarayoni oxirlashadi. Ammo bu bilan etnogenetik jarayon to’xtab qolmaydi.
Keyingi bosqichlarda u yana xam takomillashib boradi.
Yuqorida aytganlarimizda xulosa qilib aytmoqchimizki, o’zbeklarning ilk
ajdodlari Movarounnaxr va unga tutash mintaqalarda madaniyatlari bir-birlariga
yaqin, ikki tilda so’zlaashuvchi qardosh o’zbek va tojik xalqlari elat bo’lib
shakllangan. Ularning ilk ajdodlari Movarounnaxrda va unga chegaradosh
hududlarda qadim zamonlarda yashagan so’g’diylar, xorazmiylar, baqtriylar,
saklar, toxarlarlar, qang’lar va boshqa xalqlar bo’lgan. Shimoliy Xitoyda, Sibir ь ,
Yettisuv, Sharqiy Turkiston, Sirdaryo soxillarida antik davrlarda va ilk o’rta
asrlarda mavjud bo’lgan turkiy qabilalar (xun, usun, nushibi, dulu, turkash, qarluq,
chigil, xalach, yag’mo va boshq.) xam o’zbek ajdodlarining etnogenetik jarayonida
muxim o’rin egallagan. Tilga olingan xalqlar va qabilalarning ko’pchiligi o’rta
asrlar davomida elat bo’lib shakllangan turkman, qozoq, qirg’iz va qoraqalpoq
xalqlarining xam etnik tarixida juda katta rol ь o’ynagan. Demak, Markaziy
Osiyoda yashovchi barcha xalqlar asrlar davomida etnik jihatdan bir-biri bilan
yaqin aloqada, qavm-qarindosh bo’lib kelganlar.
Shunday qilib, IX-X asrlar davomida shakllangan o’zbek elatining o’zagi
turkiy elatlarning fors-tojik tilli aholi bilan asrlar davomida aralashib, qorishib
ketishidan hosil bo’lgan. XI-XII asrlarda o’zbek elatining tarkibida turkiy
komponentlar ko’payadi va uning rivojlanishi asosan turkiy komponentlar asosida
o’tadi. Shu asrlar davomida barcha etnik ko’rsatkichlar majassamlashadi, o’zbek
ajdodlarining alohida jamoa (elat) bo’lib shakllanishi nihoyasiga yetadi.
Shakllangan o’zbek elatining taraqqiyoti keyingi asrlarda ham davom etadi.
15

II BOB. O'ZBEK ETNIK NOMI KELIB CHIQISHI TARIXI XUSUSIDA
2.1 O’zbek elatining shakllanish jarayoni.
Har bir xalqning tarixi uning etnogenezi va etnik tarixi bilan uzviy bog‘liqdir.
Etnogenez va etnik tarix esa tarix fanining bosh masalasidir. O‘zbek xalqining
etnogenezi va etnik tarixi O‘zbekiston xalqlari tarixining tarkibiy qismini tashkil
etadi. U tarixiy yozma manbalar, etnografiya, arxeologiya, antropologiya,
lingvistika, toponimika, epigrafika, numizmatika kabi fanlar bilan o‘zaro aloqada
va uzviy bog‘liq bo‘lib, ularsiz o‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixini
mukammal ilmiy o‘rganib bo‘lmaydi. Ayniqsa ushbu muammoning etnogenez
qismini o‘rganishda ulardan olingan ma’lu-motlar masala echimiga ko‘p
oydinliklar kiritadi.
Dastlab, sobiq sovet hokimiyati tarkibida milliy respublikalarni tashkil etish
jarayoni ketayotgan kezlarda, o‘zbek xalqining kelib chiqishi masalasi faqat turk
etnosi bilan bog‘liq holda o‘rganilib, fanda “panturkizm” atamasi paydo bo‘ldi. Bu
ta’limot zaminida “O‘rta Osiyo aholisi azaldan turklar bo‘lib, buyuk Turon, so‘ng
Turkiston bo‘lib ketgan”, degan g‘oya yotardi. Ular o‘zbek xalqining turk ildizini
turkiy bo‘lmagan etnoslar bilan aralashish natijasida tashkil topganligini inobatga
olmaydilar. Ular orasida shundaylar ham borki (hozir ham uchrab turadi), ular
o‘zbek xalqining kelib chiqishini Nux payg‘ambarning o‘g‘li YOfasdan,
YOfasning o‘g‘li Tur yoki Turkdan boshlaydilar. Natijada, uning aks sadosi
sifatida “panironizm” ta’limoti paydo bo‘ldi. Bunga ko‘ra, “bu zaminning tubjoy
axolisi eroniy tilli xalq bo‘lib, bu yurtga turklar keyinchalik kelgan” 6
, degan
g‘ayriilmiy konsepsiya paydo bo‘ldi. O‘sha kezlarda, bu murakkab masala
echimiga islom aqidaparastlari ham aralashib, “milliy etnoslar yo‘q, faqat islom
millati bor, xalqlarni tiliga qarab emas, balki diniga qarab millatini belgilamoq
kerak”, degan diniy konsepsiya paydo bo‘ldi. Bu qarash fanda “panislomizm”
nomini oldi. Bunday noilmiy konsepsiyalarning paydo bo‘lishi o‘z davrida shu
6
Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994
16

muammo yo‘nalishiga bog‘liq fanlar rivojlanish darajasining zaifligidan dalolat
berardi.
Darhaqiqat, O‘rta Osiyo xalqlari etnogenezi va etnik tarix masalalariga
daxldor etnologiya, arxeologiya, etnografiya, antropologiya, toponimika, tarixiy
lingvistika kabi fan tarmoqlari o‘sha kezlarda hali rivojlanmagan edi. Binobarin,
O‘rta Osiyo xalqlarining kelib chiqishi borasidagi talqinlar faqat tarixiy va
afsonaviy rivoyatlar asosida yaratilgan so‘nggi o‘rta asrlar davri qo‘lyozma
manbalariga asoslangan.
Ushbu murakkab muammoning echimiga aloqador fan tarmoqlari rivojlanib,
uni kompleks o‘rganishga o‘tilgach, O‘rta Osiyo xalqlarining kelib chiqishi
masalasida birdan-bir to‘g‘ri bo‘lgan milliy avtoxtonizm nazariyasi ishlab chiqildi.
Bunga ko‘ra, har bir xalqning kelib chiqishini o‘rganishda uning etnik tarkibini
aniqlash zarurligi , shundagina, u yoki bu xalq, uning etnogenezi va etnik tarixi,
madaniy merosi, sarhadlari, davlatchilik tarixi haqida to‘g‘ri xulosaga kelish
mumkin bo‘ladi. CHunki etnogenez va etnik tarix masalasi o‘ta murakkab
muammo bo‘lib, u izlanuvchidan zo‘r mas’uliyatni, tarixiy izchilik va ob’ektivlik
tamoyillariga amal qilishni, muammo ilmiy echimi yo‘lida milliy ehtiroslarga
berilmaslikni qatiy talab qiladi.
Ma’lumki, etnologiya fanidagi etnos nazariyasiga oid ilmiy ishlanmaga ko‘ra,
har bir xalqning kelib chiqish tarixi uch bosqichdan iborat. Birinchi bosqich –
etnogenetik jarayon tarixi, ikkinchi bosqich – etnos, ya’ni elat, xalq tarixi, uchinchi
bosqich – millat tarixidan iborat. Xalq tarixining etnogenez qismi uning elat, xalq
bo‘lib shakllanishiga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Xalqning ibtidosi
qabiladan boshlanadi. Etnogenez yakunida elatga xos barcha etnik alomatlar
mujassamlashgan bo‘ladi. Etnik alomatlarni esa hududiy birlik, iqtisodiy-xo‘jalik
birligi, etnomadaniy birlik, antropologik tip birligi, etnik nom, o‘zlikni anglash, til
birligi va nihoyat, siyosiy uyushma birligi tashkil etadi.
17

Xalq biologik hosila emas, balki ijtimoiy uyushma birligidir. U darhol hosil
bo‘lmaydi, balki uzoq davom etadigan etnogenetik jarayon maxsuli va etnik
alomatlar yig‘indisidir. Etnik alomatlarning shakllanishi esa etnogenetik jarayonlar
davomida birin - ketin sodir bo‘lib boradi. Xalq etnogenezi yakunlangach, uning
etnik tarixi boshlanadi, ya’ni shakllangan xalq tarixi boshlanadi. Xalq feodal
jamiyatining ijtimoiy maxsuli bo‘lib, u ba’zi hollarda dastlabki sinfiy jamiyat
sharoitida ham yuz berishi mumkin (masalan yunonlar). Xalq tarixi o‘z iqtisodiy-
xo‘jalik va etnomadaniy rivojining ma’lum nuqtasiga etgach, uning millat bo‘lib
shakllanish jarayoni boshlanadi 7
. Bu nuqtaning ijtimoiy hayotda namoyon bo‘lishi
jamiyatda kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarining boshlanishi bilan yuz
bera boshlaydi. Shuning uchun millat kapitalizmning ijtimoiy maxsuli hisoblanadi.
Xalqlarning kelib chiqishi masalasidagi bunday ilmiy qarash, muammo echimini
kompleks yondashuv asosida o‘rganishga o‘tilgach, etnologiya fanida o‘z o‘rnini
topdi.
Etnogenez, etnik tarix va millat tarixining har birini alohida olganda,
ularning boshlang‘ich va yakuniy nuqtalari bor. Masalan, mana shu ilmiy
konsepsiya asosida o‘zbek xalqi etnogenezining boshlang‘ich nuqtasi sifatida
dastlab turk xoqonligi davri qabul qilindi (akademik A.YU.YAkubovskiy nuqtai
nazari). Keyinroq, o‘zbek etnogenezining boshlang‘ich nuqtasi antik davrgacha
qadimiylashtirildi (akademik S.A.Tolstov nuqtai nazari). Akademik Karim
SHoniyozov ham so‘nggi fundamental tadqiqoti “O‘zbek xalqining shakllanish
jarayoni” asarini mana shu nuqtai nazar asosida yozgan.
Hozirgi kunda bu sana yanada qadimiylashtirilgan, ya’ni so‘nggi bronza davri
bilan belgilanmoqda (akademik AAsqarov nuqtai nazari). Bunday qarashlarning
ilmiy asosida o‘zbeklarning o‘q tomiri, bosh ildizi ikki tilda so‘zlashuvchi etnik
qatlamlar (sug‘diy va turkiy)ning qorishuv natijasi ekanligi va uning dastlabki
sanasi, ularning ilk bor aralasha boshlagan nuqtasi so‘nggi bronza davridan
boshlanganligi hisobga olingan.
7
Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985
18

O‘rta Osiyo xalqlarining kelib chiqishi haqidagi milliy avtoxtonizm
konsepsiyasi ilmiy-metodologik jixatdan asosli bo‘lsada, ammo uning ayrim
tomonlari jiddiy taxlil va qo‘shimcha ilmiy izlanishlarni talab qiladi. Masalan,
o‘zbek xalqi turkiy ildizining O‘rta Osiyoda ilk bor paydo bo‘lishi yoki turkiylarni
faqat ko‘chmanchi xalq sifatida ta’riflash masalasi. Bu erda zamon va makon
masalasi, qadimgi xalqlarning tabiiy-geografik sharoitga, ekologik vaziyatga
moslashib xo‘jalik yuritish an’analari hisobga olinmagan. Natijada, fanda ba’zi bir
anglashilmovchiliklar paydo bo‘ldiki, bunga ko‘ra, O‘rta Osiyoning turkiy tilli
qabilalari “kelgindi”, qadimiy eronizabon xalqga nisbatan esa “tubjoy” aholi deb
qarash tasavvuri paydo bo‘ldi. Aslida shundaymidi? Yo‘q, unday emas.
Birinchidan, milliy avtoxtonizm nazariyasiga ko‘ra, “O‘rta Osiyo xalqlarining
barchasi hozirda yashab turgan hududlari bilan azaldan bog‘liqligi” tasdiqlansada,
ammo o‘zbek xalq etnogenezining boshlang‘ich nuqtasi Turk xoqonligidan
boshlanadi , degan tezis o‘rtaga tashlanib, o‘zbek xalqining turkiy ildizini dastlab
ilk o‘rta asrlar davri bilan, keyinroq esa antik davr bilan chegaralab qo‘yildi,
Natijada, fanda, ushbu zaminning unga qadar tarixi va boy madaniy merosi faqat
eronizabon xalqlarga tegishli, degan xulosa chiqarishga o‘rin qoldiriddi. Bundan
hozirgacha foydalanib kelayotganlar oramizda yo‘q emas.
To‘g‘ri, nazariy qarashlarda turkiy tilli o‘zbeklarning asosiy ildizlaridan biri,
o‘q tomiri eronzabon sug‘diylar, boxtariylar, xorazmiylar va sak qabilalari ekanligi
inkor etilmaydi. Ammo o‘zbek xalqi tarixi, madaniy merosi, uning kelib chiqishi
haqida bitilgan ilmiy maqolalar, risolalar, fundamental monografiya va asarlarda
asosiy urg‘u uning turkiy ildizi bilan bog‘liq yozma manbalarga ko‘proq qaratiladi.
Natijada, o‘zbek xalqining sug‘diy negiziga beixtiyor soya tushayotganligini
bilmay qolamiz.
Ikkinchidan, odatda ko‘chmanchi qabila va elatlar hech qachon bir joyda
muqim yashamaydi. Ular doim ko‘chib yuradi. CHunki ularning xo‘jalik asosi va
turmush tarzi shuni taqozo etadi. Moddiy madaniyat va yozma manbalarga ko‘ra,
Dashti-qipchoq o‘z tabiiy-geografik sharoitiga ko‘ra, ko‘chmanchilarning azaliy
19

vatani bo‘lsada, u erlarda yashagan hunnlar, usunlar qarluq va chigil, argun va
tuxsi, kaltatoy va qangli, qirg‘iz va uyg‘ur, Oltoy turklari va ularning ajdodlari xu,
di, rung hamda sak-skif qabilalari hech qachon bir joyda muqim yashamagan. Ular
nafaqat bepayon buyuk turk dashtida, balki O‘rta Osiyoning qadimgi dehqon
jamoalari tomonidan o‘zlashtirilmagan daryo havzalari va cho‘llarida ham o‘z
chorva mollarini yaylov-larda boqib ko‘chib yurgan 8
. Ko‘chmanchilarning
kambag‘al qismini bir bo‘lagi har safar bu zaminda qolib ketib, sekin-asta o‘troq
turmush tarziga o‘ta boshlaydilar. Bu jarayonning bir necha asrlar davomida
muntazam takrorlanishi va uning doimiy tarixiy voqelikka aylanishi O‘rta
Osiyoning Amudaryogacha bo‘lgan xududlarini bronza davridan boshlab
Turonzamin deb atalishiga, uning turkiygo‘y qabilalarini esa Turonzaminning
tubjoy aholiga aylanib ketishi-ga olib kelgan.
O‘rta Osiyo saklari ("Avesto"da turlar, ularning aslzodalari – oriylar) o‘z
navbatida buyuk turk cho‘lining markaziy va sharqiy Qozog‘iston, Tog‘li Oltoy,
O‘ral, Enisey va O‘rxon daryolari havzalarigacha kirib borganlar va u joylarning
hukmron turkiy til muxiti ta’sirida turkiylashganlar. Demak, qadimgi sak-skif
qabilalariga xos ikki tillilik juda keng turk-sug‘diy etnomaydonda yuz bergan
iqtisodiy va siyosiy hamda madaniy jarayonlar maxsuli ekanligi haqiqatga
yaqindir. Demak, O‘zbekiston deb atalmish ona zaminimiz asosiy xalqining har
ikki etaik qatlami ham turk-sug‘diy etnomaydonda juda qadim-qadim zamonlardan
birga yashab, tarkib topgan tubjoy – avtoxton axoli hisoblanadi.
Sobiq sovet davri tarixiy lingvistika tadqiqotlari va uning ta’sirida bo‘lgan
tarix fanida O‘rta Osiyoning qadimgi xalqlari tili masalasida, ularni eroniy tilli
xalq sifatida talqin qilindi. CHunki "Avesto" va Veda kabi eng qadimgi yozma
manbalar tili Ovrupa xalqlarining qadimiy tillari bilan qarindosh ekanligi ayon
bo‘lgach, bu mintaqaning tub aholisini barchasi mazkur yozma manbalar tilidan
kelib chiqqan holda eronzabon deb qabul qilinib, bu zaminda qadim zamonlardan
ular bilan birga qon-qardosh, qo‘shni va quda-anda bo‘lib yashab kelgan
8
Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990
20

turkchilikka hech qanday o‘rin qoldirilmadi. Hatto eronshunos olimlar Hind-
Ovrupa nazariyasidan kelib chiqqan holda, O‘rta Osiyodan to Baykalgacha bo‘lgan
mintaqalarda eroniy til muxiti hukmron edi, degan asossiz qarashni ilmiy
jamoatchilik ongiga singdirgan. Masalaga jiddiyroq yondashilsa, turkiy xalqlar
etnogenezini mutlaqo turkchilikdan yoki turk davlatchiligining ilk makonlaridan
kelib chiqib echib bo‘lmaydi. CHunonchi , Hunn davlati va Turk xoqonligi
shakllangan hududlar O‘rta Osiyodan sharqda bo‘lgan. Ammo negadir, har ikkala
davlat tarixida Turon o‘lkalarini o‘z tasarrufiga qo‘shib olish masalasi bejiz
ko‘tarilmagan. CHunki Turon o‘lkalari Markaziy Osiyoning aholisi jihatidan ham
tarkibiy qismi bo‘lib, bu o‘lkalar mil.avv. I ming yillik o‘rtalaridan boshlab Eron
ahamoniylari tasarrufiga o‘tgan edi. Taniqli avestoshunos olim M.Ishoqov ta’biri
bilan aytganda, “bu o‘lkada (qadimgi Turonda) ahamoniylarning siyosiy
hukmronligi o‘rnatilib, uning tarkibiga kirgan eroniy va turkiy xalqlarning bariga
buyuk Eron davlati fuqarosi sifatida qarash davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi.
Xalqlarning o‘z tillaridan qat’i nazar, umum eroniy til qonuniy til qilib qo‘yildi.
Natijada, davlat maxkamachiligi doirasida Turonning turkiy til mavqei sun’iy
ravishda bekor qilindi”1. SHu sharoitda Ahamoniylar davlatining ta’siridan
tashqarida qolgan turkiy xalqlar dunyosida davlatchilikning yangi to‘lqini vujudga
keldi, ya’ni hunnlar imperiyasi paydo bo‘ldi. Bu davlat ichki siyosatida turkchilik
ruxida ish tutib, tashqi siyosatini birinchi navbatda Turon va turk dunyosini
birlashtirishga qaratdi. CHunki bu o‘lkalarda til, aholining turmush tarzi bir-
birlariga yaqin bo‘lgan hamda siyosiy jihatdan Eron an’anaviy davlatchiligidan
ajralib chiqish kayfiyatidagi turkiy xalqlar yashar edi. Keyinchalik, Turk xoqonligi
va Qoraxoniylar davlati ham aynan shunga tayanib ish ko‘rgan.
Afsuski, hozirgacha murakkab tarixiy jarayonlarning bunday siyosiy jihatlari
taxlil qilinmay, mintaqaning tubjoy aholisi faqat eroniy tilli xalqlar bo‘lgan deb,
ular bilan birga yagona hududiy kenglikda turkiy qavmlar ham yashaganligi
hisobga olinmay, qadimgi Turondagi turkiy etnosni inkor etish darajasigacha olib
kelindi. Bunday qarashni sobiq sovet davri tarix fanining darg‘alari YU.Bregel,
21

S.P.Tolstov, aka-uka Dyakonovlar, V.A.Livshits, turkolog S.G.Klyashtorniy,
B.A.Litvinskiy, YU.YA.Staviskiy, B.G‘.G‘ofurov, V.M.Masson, E.E.Kuzmina va
boshqalar fanga olib kirdilar. Bu qarash butun bir avlod ilmiy jamoatchiligi ongiga
singdirildi 9
. Arxeologiya va paleoantropologiya materiallari tahlili ham shu
qarashga bo‘ysundirildi. Bunday qarashning fanda hukmron bo‘lishida O‘rta
Osiyodan topilgan yozma yodgorliklar tili asos bo‘ldi. YAqingacha O‘rta
Osiyodan topilgan qadimgi yozuvlar faqat xorazmiy, bohtariy, sug‘diy tillarida bi-
tilgan, demak tubjoy aholi eroniy tilli bo‘lgan, deb ta’kidlab kelindi. Hatto turkiy
yozma yodgorliklar ham o‘z nomi bilan atalmay, “noma’lum yozuv” deb e’lon
qilindi.
Etnogenez muammosini faqat yozma yodgorliklar tili bilan echish ilmiy
chalkashlarga olib kelishi hisobga olinmadi. Masalan, eroniy tilli ahamoniylar
davlat mahkamachiligida oromiy tili hukmron bo‘lgani holda, jonli xalq tili Eronda
qadimgi forsiyda edi. Hatto podsholik sulolalari ketma-ket turkiy xalqlardan
chiqqan vaqtlarda ham rasmiy hujjatlar tili forsiyda davom etgan. Turk
xoqonligining ilk davrida sug‘d yozuvi va tili rasmiy hujjatlarda ishlatilgani
ma’lum. CHunki sug‘d tili ilk o‘rta asrlarda juda keng geografik doirada Buyuk
ipak yo‘li bilan bog‘liq holda, jahon savdo tili darajasiga ko‘tarilgan edi.
Movarounnahrda arab xalifaligi istilosidan keyin rasmiy mahkamachilik, ilmiy
ijodiy til arabcha, hayotda esa eroniy va turkiy edi. Demak, yozma yodgorliklar tili
etnogenez muammosini hal etishda asosiy omil bo‘la olmaydi, aksincha ko‘p
hollarda chalkashlarga olib kelishi mumkin.
Biroq bundan yozma yodgorliklar tilining etnogenez muammosi echimida
o‘rni yo‘q, degan ma’no chiqmaydi. Qadimgi siyosiy uyushmalar va davlatlardagi
rasmiyat va maxkamalar tili hech qachon shu uyushmalar hududida yashagan har
xil etnik qatlamlar tilini, ularning etnik tarkibini to‘liq aks ettira olmaydi. O‘rta
Osiyodagi ikki tilli xalqlarning aralashib yashashi, ular orasidagi bir-birlariga
yaqinlashish va integratsiya jarayonlari turli etnik qatlamlar yaratgan mushtarak
9
Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970
22

madaniyat, fan va ma’naviyat hamda siyosiy hoki-miyat oxir-oqibatda, o‘zbek va
tojik qardosh xalqlarining deyarli bir vaqtda shakllanishiga olib kelgan.
YUqorida o‘zbek xalqining shakllanish tarixi uzoq davom etgan etnogenetik
jarayon natijasidir, dedik. Bu jarayon ya’ni o‘zbeklarning etnogenezi XI asrgacha
davom etadi va u g‘arbiy qoraxoniylar davlati doirasida, XI-XII asrlarda o‘zbek
xalqi uzil-kesil shakllandi. SHundan so‘ng o‘zbek xalqining etnik tarixi boshlandi.
O‘zbeklarning etnik tarixi davomida, unga keyinroq qo‘shilgan etnik komponentlar
uzil-kesil shakllangan o‘zbek etnosi tarkibini deyarli o‘zgartirib yubora olmadi,
balki uning bag‘rida etnik guruxlar sifatida uzoq vaqt yashab, ma’lum bir tarixiy
davrdan so‘ng o‘zbek xalqi tarkibiga singib ketdi.
O‘zbek xalqining millat sifatidagi tarixi XIX asr oxiri – XX asr boshlaridan
boshlanadi. Millat shakllanishi ham xalqning tarkib topishi kabi uzok. davom
etadigan tarixiy va etnomadaniy jarayon bo‘lib, millat etnik tarixning eng yuksak
yuqori cho‘qqisi, kamolat bosqichidirki, bu bosqichga ko‘tarilgan xalqning davlati
millat nomi bilan yuritiladi, u suveren davlat sifatida ichki va tashqi siyosatini
mustaqil yuritadi , millat tili davlat tili maqomini oladi, uning davlat chegaralari
qat’iy, daxlsiz bo‘lib, jahon hamjamiyati tomonidan tan olinadi, millatning o‘zlikni
anglash darajasi yuksak, milliy g‘urur, vatanga fidoyilik, ona zamin va xalqiga
sodirushk millat fuqarolari hayotining mazmuniga, kundalik turmush tarziga
aylanadi, millatga xos mentalitet shakllanadi, davlat jamiyat tomonidan
botiqariladi, ya’ni davlat millatning xohish-irodasini bajaruvchi mexanizmga
aylanadi.
Millatni til, territoriya va etnomadaniy jixatdan birlashtiruvchi omil iqtisodiy
negizdir. Millatning iqtisodiy-xo‘jalik birligi asosida til va territoriya hamda
etnomadaniy birliklar paydo bo‘ladi. Millatning iqtisodiy va siyosiy birlashishi
xalq so‘zlashuv tilining (laxjalarining) yaqinlashishi asosida yagona milliy adabiy
tilning paydo bo‘lishiga olib keladi. Uning davlat tili maqomi darajasiga
ko‘tarilishi esa millat nomi bilan atalgan davlatning mustaqillik belgilaridan
nishonadir. Davlat pul birligining paydo bo‘lishi va jaxon bozoridagi mavqei,
23

uning iqtisodiy qudratidan nishonadir. Uning mustaxkam zamini davlat iqtisodiy,
siyosiy va mafkuraviy siyosatining barqarorligiga bog‘liq. Fuqarolarning o‘zlikni
anglash darajasi istiqbolli iqtisodiy siyosat bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib,
shubxasiz, bundan o‘zbek millati va davlati ham istisno emas.
Bundan maqsad, bo‘lajak tarixchi talabalarning etuk mutaxassis bo‘lib
shakllanishlari uchun, ularga o‘zbek xalqining kelib chiqishi va uning xalq, millat
bo‘lib shakllanish jarayon- lari haqida davlat ta’lim dasturi asosida tushuncha
berish, ularni shu masala bilan bog‘liq konsepsiyalar va ularning tub mohiyati
bilan hamda etnogenez va etnik tarixning nazariy hamda ilmiy-metodologik
asoslari bilan tanishtirish, etnogenez va etnik tarix haqidagi tushunchalar: etnik
alomatlar va belgilar, o‘zbek xalqi etnogenetik jarayonining murakkab kechish
sabablari va ular o‘rtasidagi tarixiy va xronologik tafovutlar haqida talabalarga
ob’ektiv ma’lumotlar berishdan iborat. CHunki O‘rta Osiyo xalqlarining kelib
chiqishi masalasida, fanda hozirgacha davom etib kelayotgan turlicha qarashlar va
ba’zan uchrab turadigan g‘ayriilmiy tushunchalar, o‘zbek xalqining tarixi hozirda
egallab turgan hududlar bilan azaldan bog‘liq ekanligiga soya solmoqda. Ayniqsa,
YUriy Bregel, No‘‘mon Negmatov, Rahim Masov, Sergey Polyakov, Alisher
Ilxomovlarning qarashlari fan yutuqlariga mutlaqo ziddir. Ularning qarashlari yosh
avlodni milliy iftixor va tarixiy baynalminallik ruxida tarbiyalashga emas, balki
ko‘p millatli mintaqa axolisi o‘rtasida milliy nizolarni keltirib chiqarishga olib
keladi. SHuning uchun har bir tarixchi talaba, xalqi va vataniga sodiq mutaxassis
ota-bobolarining kelib chiqishini, uzoq o‘tmishda ajdodi kim edi , shu zaminda ikki
til sohiblari (turkiy va sug‘diy) sifatida yonma-yon yashab, uzoq davom etgan
iqtisodiy va etnomadaniy aloqalar natijasida bir-birlari bilan aralashib, qorishib
ketgan, turli tarixiy taraqqiyot bosqichlarini birga bosib o‘tgan, avtoxton o‘troq
xalq madaniy merosining sohiblarimi yoki tarixni buzib ko‘rsatuvchi ba’zi birovlar
aytganidek, ko‘chmanchilar bo‘lganmi? Mana shu muammo echimini topib,
talabalarga to‘g‘ri ilmiy tasavvurlar berish ushbu o‘quv qo‘llanma maqsad va
vazifala-rining mazmun va tub mohiyatini tashkil etadi.
24

2.2 o’zbek elatining XSh- XIV asrlardagi etnik tarkibi
O‘zbek xalqining kelib chiqishi haqida maxsus tadqiqotlar va ular haqida
yozilgan asarlar ko‘p emas. Ammo bu masalada taniqli sharqshunos va arxeolog
olim, professor A.YU.YAkubovskiy, Xorazm tarixining chuqur bilimdoni
professor S.P.Tolstov, akademiklar YA.G‘ulomov va K.SHoniyozovlarning
xgomati katta 10
. 1941 yilda prof. A.YU.YAkubovskiy “O‘zbek xalqining yuzaga
kelishi masalasi haqida” (“K voprosu ob etnogeneze uzbekskogo naroda”) maxsus
risola yozib, uni “FAN” nashriyotida o‘zbek va rus tillarida chop zttirdi. Ushbu
risola ruhiyati asosida 1942 yilda Toshkentda O‘rta Osiyo xalqlarining etnogenezi
masalalari bo‘yicha maxsus sessiya o‘tkazildi. Sessiyada taniqli olimlar:
A.D.Udalsev “Etnogenetik tadqiqotlarning nazariy asoslari”, S.P.Tolstov “O‘rta
Osiyo etnogenezining asosiy muammolari” hamda “Orol etnogenetik jarayonlar
maydoni”, L.V.Oshanin “Antropologiya ma’lumotlari O‘rta Osiyo xalqlari
etnogenezi haqida”, K.V.Trever “Miloddan avvalgi VI-V asrlarda O‘rta Osiyo
aholisining etnik tarkibi”, I.I.Umnyakov “Toharlar muammosi”, A.N.Bernshtam
“O‘rta Osiyo etnogenezida qadimgi turkiy elementlar”, N.A.Kislyakov
“Tojiklarning yuzaga kelishi masalasi haqida”, V.V.Ginzburg “Antropologiya
ma’lumotlari tojiklar etnogenezi haqida”, A.YU.YAkubovskiy “Turkman
xalqining VIII-X asrlardagi etnogenezi tarixidan” mavzularida ma’ruzalar qilishib,
O‘rta Osiyo xalqlari etnogenezi va etnik tarixining asosiy yo‘nalishi va ilmiy-
metodologik asoslari belgilab olindi. Mana shu konseptual yo‘nalishda 1962 yilda
ko‘p jildlik “Jahon xalqlari tarixi”ning O‘rta Osiyo va Qozog‘iston xalqlariga
bag‘ishlangan seriyasi chop etilib, uning “O‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi”
bo‘limida, “tarixning ilk bosqichlaridanoq sug‘orma dehqonchilik bilan qadimdan
shug‘ullanib kelgan eroniy tilli mahalliy aholining ma’lum qismi Zarafshon,
Farg‘ona, CHoch va Movarounnahrning dasht-sahrolari va boshqa vohalariga
hamda qadimgi Xorazmga kirib kelgan turkiy qabilalar bilan bir necha asrlar
10
Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
25

davomida aralashib yashashlari natijasida til jihatidan turkiylashadilar. O‘z
navbatida, turkiy xalqlar ham eroniy tilli xalqlarning madaniy ta’siridan
bahramand bo‘lib, ulardan xo‘jalik yuritish usullarini, dehqonchilik sirlarini
o‘rgandilar. XI-XII asrlar etnik aralashuv va turklashish jarayonining eng
jadallashgan vaqti bo‘lib, aynan shu asrlarda Amudaryo va Sirdaryo oralig‘i hamda
Xorazmda turkiyzabon xalqning asosiy o‘zagi shakllanadi. Keyinchalik bu xalq
(etnos) o‘zbek etnik nomini qabul qilgan”, degan mazmunda O‘rta Osiyo xalqlari
etnogenezining asosiy ilmiy yo‘nalishi belgilab olindi.
O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi bo‘yicha keyingi yillardagi
tadqiqotlar mana shu ilmiy-metodologik yo‘nalishda olib borildi hamda uning
echimiga qator aniqliklar kiritildi. Ana shunday fundamental tadqiqotlardan biri
akademik Karim SHoniyozovning vafotidan so‘ng 2001 yilda “SHarq”
nashriyotida chop etilgan “O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni” nomli
monografiyasidir. Ammo bu mavzuda oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun
hozirgacha maxsus darslik yoki qo‘llanma yaratilmagan. Qo‘lingizdagi asarda
o‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi bo‘yicha turli qarashlar va yondashuvlar
asosida yozilgan ilmiy maqolalar, risola va monografiyalarning qisqacha tahlili va
muallifning nuqtai nazari bayon etilgan. Ushbu asar talabalar va o‘z xalqining
kelib chiqishiga qiziquvchi kitobxonlar uchun qo‘llanma rolini o‘ynashi mumkin.
Ammo K.SHoniyozovning asari uning ko‘p yillik ilmiy ijodining natijasi sifatida
akademik tadqiq uslubida yozilgan. SHuningdek, asarda ba’zi bir munozarali
fikrlar va mavhum iboralar ham mavjud. Muammo ilmiy taxlilida turkiy
komponentga ko‘proq e’tibor qaratilib, o‘zbek etnogenezining asosiy
komponentlaridan, o‘q ildizidan biri bo‘lgan mahalliy asosi soyada qolgan. Unda
muammo echimiga aloqador yangicha qarashlar va yondashuvlar taxlili hisobga
olinmagan.
O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning “Tarixiy
xotirasiz kelajak yo‘q” asarida ham o‘zbek xalqining kelib chiqishi masalasida bir
26

qator konseptual g‘oyalar mavjud. Quyida ushbu asarda ilgari surilgan dolzarb
fikr-mulohazalarni keltirib o‘tsak:
- Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabini, o‘zi tug‘ilib voyaga
etgan qishloq, shahar, xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi.
Vatanimiz nafaqat SHarq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri
bo‘lganini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk
allomalar, fozilu fuzalolar, olimu ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar etishib
chiqqan. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan,
sayqal topgan.
Eng qadimgi toshyozuvlar , bitiklardan tortib, bugun kutubxonalarimiz
xazinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq qo‘lyozma, ularda mujassamlashgan
tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, fizika, kimyo,
astrono(3)miya, me’morchilik, dehqonchilikka oid o‘n minglab asarlar bizning
beqiyos ma’naviy boyligimiz, iftixorimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo‘lgan
xalq dunyoda kam topiladi. SHuning uchun ham bu borada jahonning sanoqli
mamlakatlarigina biz bilan bellasha olishi mumkin.
Bu nodir qo‘lyozmalarni jiddiy o‘rganish davri keldi.
o‘z tariximizni o‘zimiz yozish huquqidan mahrum edik. Birovlar tomonidan
yaratilgan tarix darsliklarini o‘qir edik. "SSSR tarixi" deb atalgan darslikda
O‘zbekistonday mamlakatga bor-yo‘g‘i 3-4 sahifa o‘rin berilib, tarixiy voqealar va
shaxslar haqida noxolis fikrlar aytilardi.
CHumchuq so‘ysa ham qassob so‘ysin, degan gap bor. Men tarixchi
emasman. Lekin tabiiy bir savol tug‘iladi: davlatchilik tariximiz tub burilish
pallasiga kirgan bir paytda o‘zimizning zamon va makondagi o‘rnimizni aniq
belgilab olishimiz, nasl-nasabimiz, kimligimizni bilishimiz kerakmi-yo‘qmi?
27

Nazarimda, o‘zbek xalqining tarixiy o‘tmishi haqida yaxlit konsepsiya
yo‘q. O‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo‘lmagan ushbu
haqiqat davlat siyosati darajasiga ko‘tarilishi zarur.
Faqat bahs, munozara, tahlil mevasi bo‘lgan xulosalargina bizga to‘g‘ri yo‘l
ko‘rsatishi mumkin. Bu-birinchidan.
Ikkinchi masala shundan iboratki, biz komil inson tarbiyasini davlat
siyosatining ustuvor sohasi deb e’lon qilganmiz. Komil inson deganda biz, avvalo,
ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan o‘zgalarga ibrat
bo‘ladigan bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz. Ongli, bilimli odamni oldi-
qochdi gaplar bilan aldab bo‘lmaydi. U har bir narsani aql, mantiq tarozisiga solib
ko‘radi. O‘z fikr-o‘yi, xulosasini mantiq asosida qurgan kishi etuk odam bo‘ladi.
Nega men ma’rifat so‘zini ko‘p takrorlab, unga alohida urg‘u beryapman?
CHunki, jamiyat taraqqiyotining asosi, uni muqarrar halokatdan qutqarib qoladigan
yagona kuch-ma’rifatdir.
Ma’rifatparvarlik biz uchun bugun ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q,
yo‘qotmaydi ham. Aql-zakovatli, yuksak ma’naviyatli kishilarni tarbiyalay
olsakkina, oldimizga qo‘ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va
taraqqiyot qaror topadi. Agar shu muammoni echolmasak, barcha toat-
ibodatlarimiz bir pul: taraqqiyot ham, kelajak ham, farovon hayot ham bo‘lmaydi!
Aynan shuning uchun ham o‘z paytida Respublika Ma’rifat va ma’naviyat
markazini tashkil etdik.
Qolaversa, ma’naviyat, ma’rifatni targ‘ib qilish har bir ziyolining vijdon
ishidir. Ma’rifatchi fidoyi bo‘lmog‘i kerak.
Ma’rifatchi, eng avvalo, fidoyi bo‘lmog‘i, o‘zidan kechmog‘i kerak.
-tarix va ma’naviyat qismida:
28

Endi asosiy masalaga o‘tsak. Xo‘sh, tarixning ma’naviyatimizda tutgan o‘rni
qanday? Tarixni yaxshi bilmasdan turib, yuksak ma’naviyatga erishish mumkinmi?
Albatta, mumkin emas! Ma’naviyatini tiklashi, tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini
boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko‘tarib yurishi uchun insonga , albatta,
tarixiy xotira kerak.
Tarixiy xotirasi bor inson - irodali inson. Takror aytaman, irodali insondir.
jamiyatning har bir a’zosi o‘z o‘tmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yo‘ldan
urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni
hushyorlikka o‘rgatadi, irodasini mustahkamlaydi. 11
O‘zbekistonning, o‘zbek xalqining bugun keng ommaga etkazishga
arziydigan haqqoniy tarixi yaratildimi-yo‘qmi? Sovet davrida yozilgan tarixni men
tarix sanamayman.
Inson uchun tarixidan judo bo‘lish- hayotdan judo bo‘lish demakdir.
Xorazm davlati tarixini biz 2700 yillik tarix deb bilamiz. Eng mo‘‘tabar,
qadimgi qo‘lyozmamiz "Avesto"ning yaratilganiga 3000 yil bo‘lyapti. Bu nodir
kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oralig‘ida, mana shu zaminda
umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma’naviy, tarixiy
merosidir. "Avesto" ayni zamonda bu qadim o‘lkada buyuk davlat, buyuk
ma’naviyat, buyuk madaniyat bo‘lganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki,
uni hech kim inkor etolmaydi.
Biz hamon rus olimlarining tadqiqotlariga tayanamiz, iqtibos ko‘chiramiz.
"Bartold unday degan, Gumilev bunday degan..." va hokazo. ...qachongacha biz
tariximizni birovlarning nuqtai nazari, qarichi bilan baholaymiz? Arxeologiya,
Tarix, SHarqshunoslik va boshqa bir qator institutlarimiz bor. Nima emish,
O‘zbekiston XX asrning 20-yillarida, aniqrog‘i, 1924 yili davlat maqomini olgan
emish.
11
Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988
29

Butun xalq bilishni istaydi: o‘zbek davlatchiligi qaysi asrda paydo bo‘ldi?
Tarix olamida mehnat qilayotganlarni vatanparvar, elparvar safdoshlarim, deb
bilganim uchun ularga shu talabni qo‘ymoqdaman: qachon lo‘nda, asosli qilib
haqqoniy tariximizni farzandlarimizga etkazasizlar?
O‘zbek tarixchilarining bugungi kundagi asosiy vazifasi mana shu da’voning
puch ekanligini isbotlash, davlatchiligimizning ilmiy nuqtai nazardan asoslangan
tarixini yaratishdir.
Biz o‘zimizni millat deb bilar ekanmiz, o‘zbekchiligimiz haqida aniq
tushunchaga ega bo‘lishimiz kerak. Turkiytilli xalq bor, turk xalqi bor. Farqini har
bir fuqaromiz, avvalo, farzandlarimiz bilib olsinlar.
Biz o‘zbeklarni ulug‘, bunyodkor xalq deb dunyoga tarannum etyapmiz va
aslida ham shunday.
Janob Jak SHirakka davlatchiligimiz asoslarini yaratib ketgan Temur bobomiz
g‘ayrat-shijoati, yuksak aql-zakovati, tadbirkorligi, elparvarligi bilan bizga
hamisha ibrat namunasi bo‘lib qolg‘usidir. Biz u zoti oliydan hamisha ruhiy madad
olamiz.
Inson bir paytning o‘zida ham bunyodkor, ham yovuz bo‘lishi mumkin emas.
Qur’oni karimni yod bilgan inson yovuz bo‘lmaydi. Qonxo‘r odam "Kuch -
adolatda" deyishi mumkinmi?!
O‘zbek tom ma’noda bunyodkordir. Unga birovning eri kerak emas. Mabodo
qo‘liga qurol olguday bo‘lsa, faqat o‘zini himoya qilish uchungina oladi.
"Tafakkur" jurnaliga bergan intervyumda Amir Temur bobomizning "Kuch-
adolatda" degan fikrini rivojlantirib, "Kuch-bilim va tafakkurda", degan g‘oyani
o‘rtaga qo‘ydim. Tafakkur, ma’rifat, ma’naviyat qaerdayu, Atilla qaerda?
30

Ming yillar davomida yurtimizga kelib-ketganlar ozmi? Erondan Axmoniylar,
YUnonistondan Aleksandr keldi, Arabistondan Qutayba, Mo‘g‘ulistondan
CHingizxon keldi, rus istilochilari keldi.
O‘zbek nomi qachon paydo bo‘lgan? Biz xalqni nomi bilan emas, balki
madaniyati , ma’naviyati orqali bilamiz, tarixining tag-tomirigacha nazar
tashlaymiz.
Shu narsa ayon bo‘ladiki, Aleksandr ham(uni SHarqda ko‘proq Iskandar
Zulqarnayn degan nom bilan bilishadi), Qutayba ham, CHingizxon ham, general
CHernyaev ham, umuman, kim bo‘lmasin, kelgan, ishg‘ol qilgan va bu erdagi
siyosiy hokimiyatni qo‘lga olgan. ...ular mamlakatimizning iqtisodiy, savdo, ilmiy,
madaniy imkoniyatlaridan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanishga zo‘r berganlar.
Biroq shu erda asrlar davomida yashab kelayotgan mahalliy aholini, uning ko‘p
ming yillik madaniyatini yo‘q qilolmaganlar, qilolmasdilar ham.
Xalqimizdagi "iligi to‘q, baquvvat" degan tushuncha, men, hatto, qonuniyat
degan bo‘lardim, bejiz paydo bo‘lmagan. O‘zbek xalqining iligi to‘q, baquvvat
demoqchiman. YAna tilimizda "tagli-tugli", "palagi toza" degan iboralar ham bor.
Milliy borlig‘imiz, madaniyatimiz ildizi, tomiri o‘troq bo‘lgan.
Har qanday sivilizatsiya ko‘pdan-ko‘p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining
va samarali ta’sirining mahsulidir. Bir so‘z bilan aytganda, ko‘chmanchilar,
bosqinchilar kelib ketaveradi, lekin xalq boqiy qoladi, uning madaniyati abadiy
yashaydi.
Saklar, massagetlar, so‘g‘dlar, baqtriyaliklar degan turli iboralarning
orqasidan quvib yurish o‘rniga, tarixchilarimiz millatga uning haqqoniy tarixini
ko‘rsatib, isbotlab berishlari kerak. Zotan, tarix - xalq ma’naviyatining asosidir.
Dunyoda do‘st bor ekan, g‘animlar ham bo‘ladi. Birgina misol. Biz 1996 yili
Sohibqiron Amir Temur bobomizning 660 yillik to‘yini o‘tkazdik. SHuni ham
turlicha talqin qiluvchilar bo‘ldi.
31

Avvalambor, biz biror ajdodimizning to‘yini o‘tkazsak, bunga uning
millatimiz ravnaqi uchun qilgan ishlari, tariximizda tutgan o‘rni sabab bo‘ladi.
Davlat, saltanat, jamiyat boshqaruviga oid mumtoz asar - "Temur tuzuklari"ni
yozgan kim? Umuman, kishilik tarixida ana shunday yo‘nalishda asar bitib
qoldirgan boshqa hukmdor bormi o‘zi?
YUrtimizda tarixiy shaxslar, shaharlar, madaniy yodgorliklarning yubiley va
bayramlarini o‘tkazish yaxshi an’anaga aylanib qoldi. Bu erda gap
tantanalardagina emas, muhimi, biz ularning o‘z davrida kelajak avlodlar uchun
qoldirgan salmoqli merosi, ijobiy ishlari, kerak bo‘lsa, umumjahon
sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissalarini qadrlaymiz. Albatta, har bir millat o‘z
ajdodlarini eslash, ularning hurmatini joyiga qo‘yishga intiladi 12
. Faqat bu kabi
xayrli ishlar o‘z mohiyati jihatidan xalqlarni yaqinlashtirishga, ularni hamjihat
etishga xizmat qilsin.
Xoja Ahror Vali "SHayxlar shayxi" deb nom olgan bu ulug‘ zotning gapini
biror hukmdor, hokim, shahzoda ikki qilmagan.
CHor Rossiyasining Skobelev degan generali o‘z imperatoriga murojaat qilib,
shunday deb yozgan edi: "Millatni yo‘q qilish uchun uni qirish shart emas , uning
madaniyatini, san’atini, tilini yo‘q qilsang bas, tez orada o‘zi tanazzulga uchraydi".
Modomiki, o‘z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni engib
bo‘lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana
shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur.
Umuman, men fanni ilg‘or, taraqqiyot, progress degan so‘zlar bilan yonma-
yon qabul qilaman. Fanning vazifasi kelajagimizning shakli-shamoyilini yaratib
berish, ertangi kunimizning yo‘nalishlarini, tabiiy qonuniyatlarini, uning qanday
bo‘lishini ko‘rsatib berishdan iborat, deb tushunaman. Odamlarga mustaqillikning
afzalligini, mustaqil bo‘lmagan millatning kelajagi yo‘qligini, bu tabiiy bir
12
Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997
32

qonuniyat ekanini isbotlab, tushuntirib berish kerak. Fan jamiyat taraqqiyotini
olg‘a siljituvchi kuch, vosita bo‘lmog‘i lozim.
Fan davlatga, xalqqa, jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilishi lozimligini
unutishga aslo haqqimiz yo‘q.
Biz fan rivoji uchun, uning ta’minoti uchun hech narsani ayamaymiz. Abu
Rayhon Beruniy bobomiz: "Ilm-fan kishilarning hayotiy ehtiyojlarini qondirish
zaruratidan paydo bo‘ladi" deb yozgan.
Tarix fani, uning bugungi ahvoli, istiqboli haqida gapirar ekanmiz, men yana
bir masalaga e’tibor qaratishni istardim. Agar biz tarixchilarni taroziga solsak,
bugungi kun nuqtai(26) nazaridan baholasak, talabga javob beradiganlari juda
kamchilikni tashkil etadi. SHuning uchun tarixchi mutaxassislar tayyorlashni
universitetlardan, ya’ni boshlang‘ich nuqtasidan yaxshilash lozim, deb o‘ylayman.
Yana shu davrda tojik tilida yozilgan ikkinchi manba Buxoro saroy
tarixchisi Muxammad Mir Olimning “Tarixi amir Nasrullo” nomli asaridir. Bu asar
Buxoro amiri Nasrulloning topshirigi bilan yozilgan. Asar XVIII-asrning ikkinchi
yarmida Buxoro amirligida yuz bergan siyosiy kurashlarni, ichki va tashki
vokeliklarni tasvirlash bilan boglanib, amir Nasrulloning xokimiyatga kelishi uni
dastlabki yillardagi davlatni boshkarish-da tutgan siyosat bilan tugaydi.
Mulla Ibodulla va Mulla Shariflar tomonidan tojik tilida yaratilgan
“Tarixi amir Xaydar” nomli kul yozmadir. Asarda ashtarxoniylar bilan mangitlar
sulolasi tarixi, Amir Xaydar-ning otasi shox Murodning tugilishidan boshlab to
Amir Xaydarning ulimi (1826) gacha Buxoro amirligida bulib utgan siyosiy-
sotsial-iktisodiy xarakatlarga xam tuxtalib utilgan. Shu bilan asarda 1820 yilda
A.F.Negri boshlik Rossiyadan Buxoroga yuborilgan diplomatik missiya xakida
xam ma`lumotlar berilgan.
33

Muxammad Sharifning xuddi usha davrni aks ettiruvchi “Toji tavorix”
(Tarixlar toji) nomli asari maydonga keladi. Asarda mangitlar, Chingizxon uning
avlodlari, shayboniylar, ash-tarxoniylar sulolasining tarixi beriladi.
XIX asrning 40 yillarida yaratilgan asarlardan biri Muxammad
Xotimxon “Muntaxabad tavorix” nomli asaridir. Asarda XVIII asrning 70
yillaridan to Kukon xoni Umarxonning vafoti (1822) undandan sung taxtga utirgan
Madalixongacha bulgan davrdagi Kukon xonligi tarixiga doir siyosiy vokealar
tasvirlan-gan.
Kukon xonligiga tarixiga oid manbalardan yana bir mulla Avaz
Muxammadning tojik tilida yozilgan “Tarix jaxonnoma” asari bulib, u uz kuzi
bilan kurganlarining bayoni xaUzRMDA tarixiy manbalar asosida yozilgan ikki
kitob va geografik kushimchadan iborat.
Kukon xonligi tarixchiligida Mulla Niyoz Muxammadning “Tarixi
Shoxruxi” degan asari xam dikkatga sazovordir. Muallif-ning bu asari Kukon
xonligining XVIII va XIX asrning 70 yillarigacha bulgan tarixiga oid muhim
ma`lumotlarga ega bulib va shu davrni urganuvchi tadkikotchilar uchun juda
kimmatlidir.
34

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
36

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2. Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver,
1992.
4. Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya
antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
37

O'zbek etnik nomi kelib chiqishi tarixi xususida

Sotib olish