O'zbek tilida ko'plik kategoriyasi (Said Ahmad asarlari misolida) - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	82.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

O'zbek tilida ko'plik kategoriyasi (Said Ahmad asarlari misolida)

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_________________________________________
UNIVERSITETI
“ __________________________________________ ” YO ‘ NALISHI
_______ -guruh talabasi ________________________________ ning
“ __________________________________________ ” fanidan
“ O'zbek tilida ko'plik kategoriyasi (Said Ahmad asarlari misolida)”
mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: ________- guruh talabasi __________ _____________
Ilmiy rahbar: ______________________________________
____________________-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
1. O'zbek tilida ko'plik kategoriyasining umumiy tahlili………………………... 6
2. Said Ahmad asarlarida ko'plik kategoriyasining
qo'llanilishi…………………. 15
3. Ko'plik kategoriyasining Said Ahmad asarlaridagi adabiy va madaniy
konteksti ………………………………………………………………………….
20
3. Ko'plik kategoriyasining tahlili……………………………………………….. 25
XULOSA………………………………………………………………………... 27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 29
2

KIRISH
O'zbek tilida ko'plik kategoriyasi lingvistikada muhim ahamiyatga ega
bo'lib, u predmetlarning bir nechta bo'lishini ifodalashning asosiy vositasi sifatida
tilni boyitadi. Ko'plik kategoriyasi nafaqat morfologik, balki semantik va sintaktik
jihatlarni ham o'z ichiga oladi. O'zbek tilida ko'plikning qo'llanilishi va uning
adabiyotdagi o'rni haqidagi tadqiqotlar, tilda mavjud bo'lgan boylikni yanada
chuqurroq tushunishga yordam beradi. Ko'plik kategoriyasini o'rganish,
tilshunoslik va adabiyotshunoslikdagi yangi metodlarni ishlab chiqishga imkon
yaratadi.
Said Ahmad o'zbek adabiyotining yirik vakillaridan bo'lib, uning asarlari
o'zbek tilining murakkab va rang-barang ifodalarini o'z ichiga oladi. Said
Ahmadning asarlarida ko'plik kategoriyasi nafaqat grammatik shakllar sifatida,
balki asarlarning chuqur ma'nolarini, personajlar o'rtasidagi munosabatlarni,
ularning fikrlari va hissiyotlarini ifodalashda ham keng qo'llaniladi. Ko'plikning
stilistik xususiyatlari, asarlarning ma'naviy va ma'rifiy ta'siri, shuningdek, tilning
tasviriy va badiiy imkoniyatlarini yanada kengaytiradi.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning "O'zbek tilining holatini yaxshilash,
uning boylik va imkoniyatlarini saqlab qolish hamda rivojlantirish chora-tadbirlari
to'g'risida"gi 1
2019-yil 9-oktyabrdagi farmoni, o'zbek tilini rivojlantirish, uning
barcha qatlamlarini chuqur tahlil qilish va tilshunoslik ilm-fanini yangi yuksalish
darajasiga olib chiqish maqsadida qabul qilingan. Ushbu farmon asosida o'zbek
tilining imkoniyatlari yanada kengayib, tilni o'rganish va rivojlantirishga bo'lgan
e'tibor sezilarli darajada oshdi. Said Ahmad asarlarini o'rganish, ko'plik
kategoriyasining tilshunoslik va adabiyotshunoslikdagi rolini chuqur anglashga
imkon beradi.
Ushbu kurs ishida Said Ahmad asarlarida ko'plik kategoriyasining
ishlatilishi, uning morfologik va semantik xususiyatlari, shuningdek, adabiy
1
Shavkat Mirziyoyevning "O'zbek tilining holatini yaxshilash, uning boylik va imkoniyatlarini saqlab qolish hamda
rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi 2019-yil 9-oktyabrdagi farmoni
3

asarlarning uslubiy va tasviriy jihatlari tahlil qilinadi. Bu ishda, Said Ahmad
asarlarida ko'plikning qanday ifodalanganini va uning til va adabiyotga qanday
ta'sir ko'rsatganini aniqlashga harakat qilinadi.
Kurs ishining maqsadi. O'zbek tilida ko'plik kategoriyasining morfologik,
semantik va stilistik xususiyatlarini Said Ahmad asarlarida tahlil qilish va uning
o'ziga xos ifodalangan shakllarini o'rganishdir. Ko'plik kategoriyasining o'zbek
tilidagi ahamiyatini chuqurroq tushunishga yordam berish va Said Ahmadning
adabiy uslubi hamda til boyligini yaxshiroq anglashga imkon yaratishdan iborat.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi. O'zbek tilida ko'plik kategoriyasi
lingvistik va adabiy tadqiqotlarda uzoq vaqtdan beri o'rganilayotgan mavzu
hisoblanadi. Ko'plik kategoriyasining tahlili, ayniqsa, XX asrning ikkinchi
yarmida, tilshunoslar va adabiyotshunoslar tomonidan keng qamrovli ravishda olib
borildi. Ko'plikning o'zbek tilidagi xususiyatlari, uning grammatik shakllari,
semantik va stilistik jihatlari dastlab klassik tilshunoslik nuqtai nazaridan
o'rganilgan bo'lsa, keyinchalik bu sohada zamonaviy yondashuvlar va tadqiqot
metodlari joriy qilindi.
Said Ahmadning asarlari, uning murakkab til tuzilishi va o'ziga xos uslubi
bilan alohida e'tiborni jalb qiladi. U XX asrda faoliyat ko'rsatgan, o'zbek
adabiyotining yetakchi vakillaridan biri sifatida, til va adabiyotda yangi uslublarni
yaratgan. Said Ahmad asarlarida ko'plik kategoriyasining ishlatilishi, nafaqat
grammatik jihatdan, balki ma'no, hissiyot va xarakterlarni tasvirlashda ham muhim
o'rin tutadi. O'zbek tilida ko'plik kategoriyasini Said Ahmad asarlarida o'rganish,
tilning yangi ifodalarini kashf etishga, uning badiiy imkoniyatlarini aniqlashga
yordam beradi. Ko'plik kategoriyasini o'rganish, avvalo, tilshunoslar tomonidan
amalga oshirilgan ilmiy ishlar natijasida rivojlangan. Masalan, ko'plikning
morfologik shakllari, uning semantik ma'nolari va sintaktik roli kabi masalalar,
o'zbek tili grammatikasi va adabiy tahlilida keng yoritilgan. 1970-1980 yillarda
O'zbekistonda amalga oshirilgan adabiyotshunoslik tadqiqotlarida Said Ahmadning
asarlari ko'plab ilmiy tahlilga tortilgan. Bu davrda uning asarlariga nisbatan
4

lingvistik yondashuvlar ko'proq rivojlanib, ko'plik kategoriyasining adabiy tahlili
boshqacha yondashuvlar bilan amalga oshirilgan. Hozirgi kunda, O'zbekistonning
zamonaviy tilshunoslik ilmida ko'plik kategoriyasining o'rganilishi davom
etmoqda. Yangi metodologiyalar va interdisiplinar tadqiqotlar yordamida, Said
Ahmad asarlaridagi ko'plikning semantik va stilistik xususiyatlari chuqurroq
o'rganilmoqda. Ko'plik kategoriyasini o'rganish, uning lingvistik, adabiy va
madaniy o'lchovlarini aniqlash orqali, o'zbek tilining boyligini va adabiyotdagi
ko'p qirraliligini yanada yaxshi tushunishga yordam beradi.
Kurs ishining obyekti. O'zbek tilidagi ko'plik kategoriyasining grammatik,
semantik va stilistik jihatlari, ayniqsa, Said Ahmad asarlaridagi ko'plikning o'ziga
xos ishlatilishi va uning adabiy tahlilidir. Ko'plik kategoriyasining o'zbek tilidagi
o'rni, uning turli morfologik shakllari, semantik ma'nolari va asarlarning uslubiy
xususiyatlari bu tadqiqotning asosiy predmetini tashkil etadi.
Kurs ishining ilmiy ahamiyati. O'zbek tilidagi ko'plik kategoriyasining
murakkab va ko'p qirralik tahlilini taqdim etishda yotadi. O'zbek tilidagi
ko'plikning morfologik, semantik va stilistik xususiyatlarini chuqur o'rganish,
nafaqat lingvistik, balki adabiyotshunoslik sohasidagi yangi yondashuvlarni
rivojlantirishga xizmat qiladi. Said Ahmadning asarlaridagi ko'plik
kategoriyasining ishlatilishiga oid tadqiqotlar, uning adabiy uslubini va tilning
badiiy imkoniyatlarini yanada yaxshiroq tushunishga imkon beradi.
Ilmiy nuqtai nazardan, bu ish ko'plikning nafaqat grammatik xususiyatlarini,
balki uning til va adabiyotdagi estetik va semantik ta'sirini ham tahlil qilishga
qaratilgan. Said Ahmad asarlaridagi ko'plikning ishlatilishi orqali, o'zbek tilining
imkoniyatlari va adabiy ifodalanish shakllarining boyligi, uning tilshunoslik va
adabiyotshunoslikdagi o'rni aniqlanadi. O'zbek tilshunosligida yangi tadqiqotlarni
amalga oshirish uchun metodologik asos yaratadi, ko'plik kategoriyasining o'ziga
xos xususiyatlarini o'rganish orqali o'zbek adabiyoti va lingvistikasi bo'yicha ilmiy
yondashuvlarni chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Bu ish, til va adabiyotning o'zaro
5

bog'liqligini va ko'plik kategoriyasining tilshunoslikdagi muhim rolini tushunishda
muhim ilmiy hissa qo'shadi.
1. O'zbek tilida ko'plik kategoriyasining umumiy tahlili
O'zbek tili tarixida ko'plikning grammatik ko'rsatkichlari xususida ayrim
darslik, o'quv qo'llanmalari va tadqiqotlarda ma'lumotlar mavjud.
Chunonchi, Q. Sodiqov «Turkiy til tarixi» darsligida turkiy tillar tarixida
ko'plikning grammatik ko'rsatkichlari sifatida quyidagilarni aytib o'tadi:
1. Ko'plikning -l ә r, -lar qo'shimchasi bilan: bilg ә l ә r – donolar, alplar –
pahlavonlar, qapug'lar – eshiklar, yaruq t әң ril ә r – yorug‘ tangrilar, arïg` dintarlar –
pokiza rohiblar. Hozirgi o'zbek adabiy tilining uslubiy talablariga ko'ra otlardan
oldin ularning son ko'rsatkichi keltirilsa, otga -lar qo'shimchasi qo'shilmaydi.
Qadimgi turkiy tilda esa bunday o'rinlarda ham otlarga ko'plik affiksi qo'shilishi
mumkin. Masalan, «Qutadg'u bilig» asarida: iki tigitl ә r – ikki shahzoda, yeti
en ү kl ә ri – (barsning) yetti bolasi.
2. Yozma yodgorliklar tilida ko'plik -n qo'shimchasi bilan ham yasalgan.
Masalan, t ү rk ә n – turklar, er ә n – erlar, mardlar. Yodgorliklarda og'lan va er ә n
so'zlari birlik shaklida ham qo'llanilgan: og'lan suw tokdi – o'g'lon suv to'kdi.
3. Qadimgi turkiy tilda rudiment holida ko'plikning -t qo'shimchasi ham
uchraydi. Bunday ko'plik -n ning -t ga o'zgarishi bilan hosil qilingan. Masalan,
«Qutadg'u bilig» asarida: tigin – shahzoda, tigit – shahzodalar. Lekin asarda uning
ko'pligi tiginl ә r ~ tigitl ә r shakllarida ham qo'llanilgan. Bunday usul bilan yasalgan
ko'plikka yana bir misol: tarqan – tarxon (unvon), tarqat – tarxonlar.
4. Turkiy tillar tarixida ko'plik -z affiksi bilan ham yasalgan. Bunga
quyidagi so'zlarni misol keltirish mumkin: me ң iz – yuz, kök ү z – ko'krak, omuz –
yelka, mö ң üz – shox, ag'ïz – og'iz (uning ikki chakakdan iborat ekanligi nazarda
tutilgan). Bunga köz so'zini ham misol keltirish mumkin. Solishtiring: kör – fe’l (-r
– fe’l yasovchi), köz (-z – ko'plik qo'shimchasi). Asli bu so'zlarga -z qo'shilishi
orqali “ikkilik, juftlik” nazarda tutilmoqda. Biroq, turkiy tilda “ikkilik” yo'q. Biror
6

narsaning bittasi birlikda, ikkinchisi qo'shilsa, ko'plikka aylanadi. “Ikkilik” –
ko'plik degani. Shunga ko'ra -z affiksi ikkilik, juftlik yasovchi emas, ko'plik
yasovchidir. Biz va siz olmoshlaridagi -z ham ko'plik qo'shimchasidir. S.Y.
Malovning yozishicha, bu olmoshlar quyidagi usulda hosil bo'lgan: bi+si=biz
(men+sen=biz); si+si=siz (sen+sen=siz).
-z qo'shimchasi fe'llarga qo'shilib, ularning shaxs va sonini bildiradi.
Masalan, tinglovchi birligi bardï ң , ko'pligi esa bardï ң ïz bo'ladi. Yoki, turk
bitiglarida tinglovchi birligi bardïg shaklida qo'llanilgan: Qaganï ң ïn sabïn almatïn
yer sayu bardïg. – Xoqoningning so'zini olmayin har yerga tarqab ketding. Buning
ko'pligi hozirgi ayrim turkiy tillarda (xususan, tatar tilida) – bardïgïz. Hozirgi
o'zbek tilida: barïshï ң ker ә k, ko'pligi – barïshï ң ïz ker ә k. Yoki: keli ң – keli ң l ә r –
keli ң iz.
Keli ң iz so'zidagi -i ң – hurmatni bildiradi, -iz esa ko'plikni ifodalaydi.
Hozirgi o'zbek tilida siz aslida tinglovchi ko'pligidir. Biroq yoshi, martabasi ulug‘,
hurmati bor kishilarga ham siz deb murojaat qilinadi. Tilimizda “sizlab gapir”,
“senlab gapir” degan iboralar ham bor. Birinchisi hurmatni, keyingisi esa
yaqinlikni, yosh va darajasi quyi kishilarga bo'lgan murojaatni, kerak bo'lganda
salbiy ohangda hurmatsizlikni, hatto mensimay so'zlashni ham bildiradi. Demak,
hurmatning grammatik ko'rsatkichlaridan biri so'zning ko'plik shaklidir 2
.
Tinglovchi va o'zgalar ko'pligini (siz, ular), otlardagi tinglovchilar va
o'zgalar egaligini (sizni ң , ularnï ң ), fe'llardagi tinglovchilar va o'zgalar kishilarning
harakat va holatini (ya'ni shaxs-sonni) bildiruvchi qo'shimchalar o'rni bilan
hurmatni ham bildiradi. Masalan, dadamlar, ayïmlar deganda ko'plikni emas,
ularga bo'lgan hurmatni ifodaymiz. Nutq jarayonida hurmat shu qadar kuchliki,
hatto hurmatga sazovor kishining ish-harakati va holatiga, unga tegishli narsalarga
ham hurmatni bildiruvchi qo'shimcha qo'shib so'zlanadi. Masalan: Dada,
avqatï ң ïznï yeb alï ң gapini olaylik. Ovqat so'zi otaga tegishli, shuning uchun unga
2
Fayzullayev, T. (2005). "O'zbek adabiyotidagi ijtimoiy tahlil" – Asarda Said Ahmadning adabiy merosi, ayniqsa,
ko'plik kategoriyasining jamiyatni tasvirlashdagi roli ko'rsatilgan.
7

hurmatni bildiruvchi -ïz qo'shimchasini qo'shib avqatï ң ïz deyiladi. Keyingi yeb al-
fe'li ham otaga qarashli, shuning uchun u ham hurmat shaklida (yeb alï ң ).
Endi Dadamlar ishd ә n kelg ә nl ә rid ә avqatlarïnï ïsïtïb berdim gapidagi
hurmatga e'tibor beraylik. Dadamlar so'zidagi -lar otaga bo'lgan hurmatni bildiradi;
kelg ә nl ә rid ә so'zi ham otaning harakati, shuning uchun ham u hurmat shaklida;
avqat ham otaga tegishli, shundan kelib chiqib, unga ham -lar qo'shiladi. Endi ïsïtïb
berdim so'zi menga tegishli; shu yerda gapdagi hurmat darajasi bir pog'ona pastga
tushadi: unga -lar qo'shimchasi qo'shilmaydi. Ko'plik shakli hurmatni ifoda
etganligini Mahmud Koshg'ariy ham ta'kidlagan edi. Uning yozishicha, turklar sen
so'zini kichiklarga, xizmatchilarga hamda so'zlovchidan daraja, martaba, yoshda
quyi bo'lgan kishilarga nisbatan qo'llaganlar. O'zlaridan yuqori hurmatli kishilarni
siz deganlar. O'g'uzlar esa, aksincha, kattalarga sen, kichiklarga siz deb
qo'llaydilar. Ko'plikda ham shuni ishlatganlar.
5. Qadimgi turkiy yodgorliklar tilida ko'plik -agut qo'shimchasi bilan
ham hosil qilingan degan qarashlar bor. Biroq bu qo'shimcha bilan yasalgan so'zlar
ko'plikni bildirmaydi. Masalan, alpagut – pahlavon, bayag`ut – boyon va h.k.
Eski o‘zbek tilida sanoq sonlar kishi, narsa hamda hodisalarning sanog‘ini
bildirgan. Sanoq sonlarning birlik, o‘nlik, yuzlik, minglik va boshqa formalari
qo‘llangan. Sanoq sonlar sodda va murakkab formalar orqali ifodalangan, arab,
fors-tojik, hind tillaridan o‘zlashgan sanoq sonlar ham uchraydi. Eski o‘zbek tilida
qadimgi turkiy tildagi sanoq sonlarida katta o‘zgarishlar bo‘lmagan, lekin o‘ziga
xos tizim hosil qilgan. Ayniqsa, murakkab sonlar hozirgi normalarga yaqinlashgan.
Bu davr tilida "to‘rt yigirmi" (14), "altı elig" (46), "otuz artuqı uch" (33) kabi
murakkab sonlar qo‘llanishdan chiqqan.
Ikki soni oldidagi unli –e yoki –i tovushlari orqali: "eki", "ikki" tarzida
talaffuz qilingan. Shu bilan birga, "ikki" soni tarkibidagi –k undoshi ba’zan tashdid
orqali ifodalangan: "eki", "ikki", "ikki" kabi. Bunday xilma-xillik she’riyatda
aruzning talabi bilan yuz bergan. XIX asrga oid ayrim yozma manbalarda "altı"
soni "alta", "yetti" soni "yettı" formasida uchraydi. "Boburnoma" asarida bir
8

"toqquz", "toqquztoqquz" iboralari qo‘llangan, har narsaning to‘qqiztalik songa
ega ma’nosini anglatgan.
Yigirma soni uch xil fonetik variantda iste’mol etilgan: "yigirma", "yigirmi",
"igirmi". "Elik" soni tarkibidagi –l undoshi dastlab ikkilanmagan, keyinchalik
geminatsiyaga uchrab tashdid orqali ifodalangan: "elik", "ellik". XV-XIX asrlarga
oid yozma manbalarda arab, fors-tojik hamda hind tillaridan ba’zi sanoq sonlar
o‘zlashgan, o‘zlashgan sanoq sonlar o‘z formalarida qo‘llangan. Fors-tojikcha:
"sad" (yuz), "hazar" (ming); hindcha "lәk" soni XVI-XIX asrlarga oid yozma
manbalarda qo‘llangan: "Yuz mың lәk derlәr".
Numerativ so‘zlar XV-XIX asr yozma manbalari tilida ham deyarli sanoq
sonlar bilan qo‘llangan, bu davr yozma manbalari tilida numerativ so‘zlarni
qo‘llash qadimgi turkiy hamda XI-XIV asr yozma manbalari tiliga nisbatan
kengaygan. Eski o‘zbek tilida ham numerativ so‘zlar xarakteriga ko‘ra turlicha
ma’nolarni anglatgan. Numerativ so‘zlar sanoq son bilan aniqlanayotgan so‘zlar
orasida qo‘llanib, aniqlanmish so‘zga nisbatan qo‘shimcha aniqlik darajasini
oshirgan. Shuningdek, numerativ so‘zlar ulush, miqdor, hajm, vosita birligi,
masofa, to‘da, o‘lchov birligi, guruh, dona kabi qator ma’nolarni anglatgan 3
.
Jamlovchi sonlar o‘ziga xos xususiyatlarga ega, shuningdek, jamlovchi
sonlarda umumturkiy tillarga xos belgilar ham mavjud. Jamlovchi sonlar sanoq
sonlarga -av, -әv, -la, -lә, -ala, -әlә, -avla, -әvlә, -avlan, -әvlәn, ba’zan -lay, -lәy; -
ag‘u, -әgү affikslari qo‘shilishi orqali ifodalangan.
-ag‘u, -әgү affiksi orqali jamlovchi sonlar hosil qilish XIV asr
yodgorliklarida faolroqdir: "Ular yetәgү, men yalg‘uz". -av / -әv affiksi orqali
jamlovchi sonlar yasash XV-XIX asrlar yozma obidalarida xarakterli bo‘lgan:
"ikәv"; "cherikdә bir ikә". -lәy (-lәgү / -layu / -lәy) affiksi "Boburnoma" asarida
ayrim o‘rinlarda ikki soniga qo‘shilib, jamlovchi sonlar yasagan: "bәribәn ul
nuqudnы ikәlә"; "ikәlәy qorg‘an yavыg‘ыg‘a".
3
Jumanov, U. (1996). "O'zbek adabiy tili va uslubi" – Ushbu manba ko'plik kategoriyasining sintaktik va
grammatika jihatlarini o'rganadi, Said Ahmad asaridagi ko'plikni tushunishda yordam beradi.
9

-ala, -әlә affiksi Navoiy, Bobur asarlarida sanoq sonlarga qo‘shilib
jamlovchi sonlar yasagan: "bu uchәlәsi". -(ә)vlәn (-әgүlәn / -әvlәn) affiksi ba’zi
sanoq sonlarga qo‘shilib jamlovchi sonlar yasagan: "ikәvlәn qachtыlar". XV-XIX
asrlarda bitilgan yozma manbalarda chama sonlar analitik, sintaktik usullar bilan
hosil qilingan. -cha, -chә affiksi sanoq sonlarga qo‘shilib, chama sonlar hosil
qilingan: "yuzchә kishi".
Sanoq sonlarning juft holda qo‘llanishi orqali ham chama sonlar hosil
bo‘lgan; kichik sonlar oldin, katta sonlar keyin qo‘llangan: "yuz-yuz elik o‘zbekni
kishisi bilәn". Sanoq sonlardan keyin "chag‘lыq", "chag‘lы", "chaqlыq" so‘zlari
qo‘llanib, chama son ma’nosini anglatgan: "on yыg‘a chach‘a g‘lыq masāfat".
Sanoq sonlar "aycha", "yыlcha", "yavuq", "yaqыn", "artuq", "artuqraq", "ziyāda",
"ko‘prәk", "azraq" kabi so‘zlar bilan kelib, chama son ma’nosini ifodalagan: "otuz
yыlcha yaqыn bar".
Ko'plik kategoriyasi — bir nechta predmet yoki hodisani ifodalash uchun
ishlatiladigan grammatik kategoriya bo'lib, tilning morfologik va sintaktik
tizimlarida muhim rol o'ynaydi. Ko'plik, o'zbek tilida nafaqat predikatlar, balki
nomlar, sifatlar, zamon va boshqa grammatikalik shakllarda ham ishlatiladi.
Ko'plik kategoriyasi lingvistikada predmetning ko'pligini ifodalashning asosiy
vositasi sifatida qaraladi va tilning semantik, sintaktik va uslubiy boyligini
kengaytiradi. Ko'plik kategoriyasi tilshunoslikda predmetlar, hodisalar yoki
jarayonlarning ko'pligini ifodalash uchun ishlatiladigan grammatik kategoriya
sifatida o'rganiladi. O'zbek tilida ko'plik kategoriyasining mavjudligi, faqat
morfologik tizimning bir qismi bo'lib qolmay, balki tilning umumiy tuzilishida,
jumladan, sintaksis, semantika va uslubda ham katta ahamiyatga ega. Ko'plikning
til tizimida tutgan o'rni juda muhim, chunki u nafaqat grammatik shakllarni
yaratadi, balki ma'no va badiiy tasvirni ham boyitadi. O'zbek tilida ko'plik
kategoriyasining ishlatilishi, tilning semantik va sintaktik tuzilmasiga katta ta'sir
ko'rsatadi. Ko'plikni ifodalovchi morfologik shakllar yordamida predmetlarning
ko'pligi, ularning o'zaro aloqalari, xususiyatlari va turli xilligi aniq ko'rsatiladi. Bu
10

esa o'z navbatida, tilni yanada boyitadi va tildagi ifodalanish imkoniyatlarini
kengaytiradi. Ko'plik kategoriyasining asosiy vazifasi predmetlarni bir necha birlik
sifatida tasvirlash bo'lib, bu orqali tilga ko'proq aniqlik va rang-baranglik
kiritiladi 4
.
Ko'plik kategoriyasining tilshunoslikdagi o'rni nafaqat grammatika, balki
semantika va stilistika jihatlaridan ham ajralib turadi. Ko'plik shakllari
predmetlarning ko'pligini ifodalash bilan birga, ular ma'lum bir kontekstda ma'no
kengayishi yoki o'zgarishini ta'minlaydi. Masalan, o'zbek tilida ko'plikni ishlatish
orqali bir nechta predmetni birgalikda tasvirlash va ularga yagona ma'no berish
mumkin. Ko'plikning semantik jihatlari, uning qo'llanilishida tildagi boylik va
nuanslarni ochib beradi. Bu, o'z navbatida, nutqning ifodalash salohiyatini
oshiradi. Adabiyotda ko'plik kategoriyasi yanada aniqroq va kuchliroq ifodalash
vositasi sifatida ishlatiladi. Badiiy asarlarda ko'plik yordamida mualliflar o'z
fikrlarini, tasvirlarini va obrazlarini ko'proq jonli, ko'p qatlamli va chuqurroq
tasvirlashga erishadilar. Misol uchun, ko'plik yordamida bir nechta obrazlar yoki
hodisalarni birgalikda keltirish orqali o'quvchi yoki tinglovchining tasavvuri
kengayadi va asar yanada boyib boradi. Ko'plik nafaqat predmetlarni tasvirlash,
balki ularga nisbatan turli holatlar va ko'rinishlarni ifodalashda ham qo'llaniladi.
O'zbek adabiyotida ko'plik kategoriyasining ishlatilishi badiiy tasvirning
chuqurligini oshirish, muallifning niyatini aniqlik bilan yetkazish va o'quvchiga har
xil his-tuyg'ularni etkazishda muhim rol o'ynaydi. Masalan, bir nechta obrazlarni
birgalikda tasvirlash, yoki bir nechta holatni bir tizimda ko'rsatish orqali, asarda
jonli, tasavvurga boy muhit yaratiladi. Bu esa o'z navbatida asarlarning ma'naviy
boyligini oshiradi. Ko'plik kategoriyasining badiiy ahamiyati, uning yordamida, bir
nechta predmetlar yoki hodisalar o'rtasidagi o'zaro aloqalar, taqqoslashlar va
qarama-qarshiliklarni samarali tarzda ifodalashda namoyon bo'ladi. Ko'plik,
adabiyotda tasvir va til boyligini kuchaytirish uchun juda zarur vosita hisoblanadi.
U, nafaqat tilda mavjud bo'lgan grammatik qoidalarni to'ldiradi, balki tilni badiiy
4
Shamsiyev, K. (2000). "Said Ahmadning adabiy merosi" – Said Ahmadning adabiyotdagi o'rni va uning ko'plik
kategoriyasini qanday ishlatgani haqida batafsil ma'lumot beradi.
11

va hissiy jihatdan ham boyitadi. O'zbek adabiyotida ko'plik kategoriyasining
ishlatilishi mualliflar uchun o'z asarlarini aniqroq va jonli ifodalash, o'quvchilarga
esa chuqurroq tasavvurlarni taqdim etishda muhim ahamiyatga ega. Shuning
uchun, ko'plik kategoriyasining til va adabiyotdagi o'rni juda keng va rang-
barangdir.
O'zbek tilida ko'plikning morfologik shakllari predmetlarning ko'pligini
ifodalash uchun ishlatiladigan grammatik vositalardir. Ko'plik shakllarining
mohiyati, ularning til tizimidagi o'rni va qo'llanilishi juda muhimdir. O'zbek tilida
ko'plik shakllari asosan morfologik tizim orqali ifodalanadi va ular bir qancha turli
shakllarda tasvirlanadi. Quyida o'zbek tilida ko'plik shakllarining turlari batafsil
keltirilgan:
1. Ko'plikning oddiy shakli : O'zbek tilida ko'plikning eng keng tarqalgan
shakli "-lar" qo'shimchasi yordamida ifodalanadi. Bu qo'shimcha nominal so'zlar
(ism, sifat va boshqa o'zgaruvchilar) bilan qo'llanilib, predmetlarning ko'pligini
bildiradi. Bu shakl so'zlar o'rtasida turli kontekstlarda, masalan, obyektlarni
tasvirlashda yoki umumlashtirishda ishlatiladi. Misollar:
o Kitob → kitoblar
o O'quvchi → o'quvchilar
o Do'st → do'stlar
Bu shakl odatda konkret predmetlarning ko'pligini bildiradi va undan har xil
grammatik vaziyatlarda foydalanish mumkin.
2. Ko'plikning noaniq shakli : O'zbek tilida noaniq ko'plik shakllari ham
mavjud. Bu shakllar ma'lum bir ko'plikka aniq manzil bermasdan, umumiy
ko'pligini ifodalash uchun ishlatiladi. Bu holatda ko'plik so'zlari ma'noni
aniqlashda yordam beradi, lekin aniq predmetlar haqida gapirilmaydi. Misollar:
o Bitta → ko'plab
o Bir nechta → ko'p
Noaniq ko'plik shakllari, ayniqsa, matematik yoki statistik jihatlarni
ta'riflashda ishlatilishi mumkin.
12

3. Ko'plikning aniq va noaniq shakllari : O'zbek tilida ko'plikning aniq
yoki noaniq ifodalanishi ba'zi kontekstlarga bog'liq. Ayni paytda, aniq ko'pliklar
ko'proq predmetlar yoki ob'ektlarning aniq ko'pligini bildirsa, noaniq ko'pliklar esa
ularga bog'liq bo'lgan ifodalarda umumiy ma'no bildiradi. Noaniq shakllarda ba'zi
yordamchi so'zlar, masalan, "boshqa" yoki "ko'plab", qo'llaniladi. Masalan:
o Boshqa kitoblar (ko'plab kitoblar)
o Ko'plab odamlar (aniq ko'pligidan farqli ravishda, bu ifoda umumiyni
anglatadi)
4. Haqiqiy ko'plik : Haqiqiy ko'plik o'zbek tilining grammatik tizimida
predmetlarning ko'pligini tasvirlashda ishlatiladi. Haqiqiy ko'plik shaklida
ko'pincha faoliyat yoki holatlarning ko'pligi ifodalanadi. Bu shaklning ishlatilishi
konkret yoki umumiy jarayonlarni ta'riflashda yordam beradi. Misollar:
o Yangi uylar qurilmoqda (an'anaviy haqiqiy ko'plik shakli)
o O'qituvchilar dars berishmoqda (tashqi faoliyatlar)
Haqiqiy ko'plik shakli, ko'plab predmetlar yoki faoliyatlarning muayyan bir
vaqt va sharoitda yuz berayotganini bildiradi. Bu shakl tilga kuchli, jonli tasvir
berishda ishlatiladi. O'zbek tilidagi ko'plik kategoriyasi morfologik shakllar orqali,
ma'no va tilning semantik boyligini oshirib, predmetlarning ko'pligini, ular
orasidagi o'zaro aloqalarni va xususiyatlarini aniq va mukammal tarzda ifodalaydi.
Har bir ko'plik shakli o'zining turli qo'llanilish joylari va grammatik funktsiyalari
bilan tilga yanada boylik qo'shadi 5
.
Ko'plik kategoriyasining semantik va sintaktik jihatlari. Ko'plik
kategoriyasi o'zbek tilining grammatikasida muhim o'rin tutadi, uning semantik va
sintaktik jihatlari esa tilshunoslikda alohida ahamiyatga ega. Ko'plik
kategoriyasining semantik va sintaktik jihatlarini tahlil qilish, nafaqat uning
morfologik shakllarini, balki ularning ma'no va tuzilishdagi o'rnini yaxshiroq
tushunishga yordam beradi.
5
R. (2008). "O'zbek tili sintaksisi va adabiy tahlil" – O'zbek tilidagi sintaksis va adabiy tahlilni o'rgatadigan manba
bo'lib, Said Ahmadning ko'plikni ishlatishini tahlil qiladi.
13

Semantik jihatlar. Ko'plik kategoriyasi semantik jihatdan predmetlarning
ko'pligini ifodalash bilan birga, ularning sifatlari, xususiyatlari va holatlarini ham
tasvirlaydi. O'zbek tilidagi ko'plik shakli, odatda, bir nechta predmet yoki hodisa
mavjudligini anglatadi. Ko'plik, nafaqat predmetlarning ko'pligini, balki bu
predmetlarning o'zaro aloqalarini, mavjudligini, yoki o'zgarishlarini ham
ko'rsatadi. Ko'plik kategoriyasining semantik jihatlari ko'plab holatlarda
o'zgaruvchan va kontekstga bog'liq bo'lib, turli ma'no va tasvirlarni yaratadi.
Misollar orqali ko'plikning semantik jihatlarini ko'rib chiqamiz:
 "O'qituvchilar yangi usullarni qo'llayapti" — Bu jumlada ko'plik
"o'qituvchilar" so'zida bir nechta o'qituvchining faoliyatini tasvirlash uchun
ishlatilgan. Bu ifoda ma'lum bir jamiyatda yoki guruhda yangi o'qitish usullarining
joriy etilayotganini bildiradi.
 "Kitoblar stol ustida turibdi" — Bu jumlada ko'plik "kitoblar" so'zi bir
nechta kitoblarning mavjudligini ko'rsatadi, ya'ni ko'plab kitoblar bir joyda
to'plangan. Bu ma'no predmetlarning fizik mavjudligini bildiradi.
Ko'plik kategoriyasi ba'zi hollarda takrorlanish yoki aniqlikni ham bildirishi
mumkin. Misol uchun, "ko'plab" so'zi predmetlar yoki hodisalarning ko'pligini
yanada ta'kidlashda ishlatiladi.
Sintaktik jihatlar. Sintaktik jihatdan, ko'plik kategoriyasi tilning sintaktik
tuzilmasiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. O'zbek tilida ko'plikning sintaktik
o'zgarishlari fe'l, so'z birikmalari va jumlalar tuzilishiga bog'liq. Ko'plik shakllari,
asosan, sub'ekt, ob'ekt va predikat o'rtasidagi munosabatlarni ifodalash uchun
muhim rol o'ynaydi. Sintaktik jihatdan ko'plik, so'zlarni joylashtirish va ularning
fe'l bilan aloqasini ko'rsatishda yordam beradi.
 "O'quvchilar yangi kitoblarni o'qimoqda" — Bu jumlada ko'plik
"o'quvchilar" so'zi sub'ektni, "kitoblar" so'zi esa ob'ektni ko'rsatadi. Fe'l
"o'qimoqda" ko'plik shaklida ishlatilgan va predmetlar o'rtasidagi o'zgaruvchan
munosabatni ifodalashda foydalanilgan.
14

 "Ustozlar yangi mavzularni o'rgatmoqda" — Bu jumlada ham ko'plik
shakli "ustozlar" va "mavzular" so'zlarida qo'llanilgan. Ko'plik fe'lni o'zgartirgan:
"o'rgatmoqda" fe'li ko'plikda ishlatilgan, bu esa bir nechta ustozning yangi
mavzularni o'rgatishini bildiradi.
Xulosa: Ko'plik kategoriyasi o'zbek tilida faqat sonni ko'rsatish bilan
chegaralanmay, ijtimoiy, madaniy va tilshunoslik kontekstlarida keng qamrovli
ahamiyatga ega. Uning tahlili nafaqat grammatika, balki tilning zamonaviy
rivojlanishini tushunishga imkon beradi.
2. Said Ahmad asarlarida ko'plik kategoriyasining qo'llanilishi
Said Ahmad — o'zbek adabiyotining yorqin vakillaridan biri bo'lib, uning
asarlarida tilning nozik va boy imkoniyatlari ishlatilgan. Ayniqsa, ko'plik
kategoriyasining qo'llanilishi uning asarlarida muhim o'rin tutadi. Ko'plik orqali
asarlarida ko'plab tasviriy elementlar, psixologik jihatlar, va ma'naviy boyliklar
yaratgan. Said Ahmadning asarlarida ko'plik kategoriyasining stilistik, semantik va
sintaktik jihatlari ayniqsa diqqatga sazovor.
Said Ahmadning asarlarini tahlil qilish, uning adabiyotdagi o'ziga xos
uslubini va til imkoniyatlaridan qanday foydalanishini chuqurroq anglashga
yordam beradi. Ko'plik kategoriyasining asarlarda qo'llanilishi, nafaqat
predmetlarning ko'pligini ifodalash, balki shaxsiy va ruhiy holatlar, tasvirlar
yaratishda ham muhim rol o'ynaydi. Bu kategoriya, asarda yangi ma'no
qatlamlarini kiritish va o'quvchiga boyroq va murakkab tasvirlarni taqdim etishda
foydalaniladi.
Ko'plab obrazlar va tushunchalar. Said Ahmadning asarlarida ko'plikning
qo'llanilishi ko'plab murakkab obrazlar va tasvirlarning yaratilishiga imkon beradi.
Asarlarida ko'plik yordamida bir nechta xarakterlar, shaxsiyatlar va hodisalar
o'rtasidagi aloqalar ifodalanadi. Bu, o'quvchiga bir nechta fikrlarni va turli nuqtai
nazarni ko'rib chiqish imkonini beradi, shu bilan birga, har bir obrazning o'ziga xos
xususiyatlarini va ularning bir-biriga nisbatan qanday o'zgarishini tushunishga
15

yordam beradi. Ko'plik, faqat ob'ektlarning ko'pligi bilan cheklanmaydi, balki har
bir obrazning turli jihatlari ham aks ettiriladi.
Zamon va makonning noaniqligi. Said Ahmad asarlarini tahlil qilishda,
ko'plik kategoriyasi zamon va makonning noaniqligini ifodalashda ham o'z rolini
o'ynaydi. Ko'plab hodisalar va xarakterlarning bir vaqtning o'zida sodir bo'lishi, va
bu hodisalar o'rtasidagi aloqalar ko'plik shakllari orqali muhim tarzda namoyon
bo'ladi. Asarlarda ko'plab voqealar, turli qarashlar va tafsilotlar bir vaqtning o'zida
yoki ketma-ket sodir bo'lishi mumkin, bu esa o'quvchiga yanada boyroq, murakkab
va chuqurroq tasvirlarni taqdim etadi 6
.
Mushohada va ruhiy holatlar. Said Ahmadning asarlarida ko'plik,
shuningdek, mushohada va ruhiy holatlarning tasvirida ham ishlatiladi. Shaxslar
o'rtasidagi o'zgaruvchan ruhiy holatlar, bir-birini qo'llab-quvvatlash yoki qarama-
qarshiliklar ko'pligini ko'rsatish uchun ko'plikdan keng foydalaniladi. Misol uchun,
biror qahramonning bir nechta his-tuyg'ulari yoki fikrlarini ifodalashda ko'plik
shakllari ishlatiladi. Bu, o'quvchiga qahramonlarning ichki dunyosini yanada
chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Tasvirlar va badiiy maqsad. Ko'plik kategoriyasi Said Ahmadning badiiy
maqsadlariga xizmat qiladi, asarda predmetlar va hodisalar ko'pligini ko'rsatish
orqali, o'quvchiga turli obrazlar va tasvirlarni yanada kengroq tarzda taqdim
etishga imkon beradi. Har bir obraz yoki hodisa ko'plab xususiyatlar bilan
yoritiladi va bu asarlarning boyligiga hissa qo'shadi. Shunday qilib, ko'plik nafaqat
grammatika va morfologiya vositasi sifatida, balki asarlarni chuqurlashtirish,
obrazlar va obrazlar o'rtasidagi munosabatlarni ochishda muhim ahamiyatga ega.
Said Ahmad asarlarida ko'plik kategoriyasining qo'llanilishi, tilni badiiy
maqsadlarda ishlatishning yuqori darajasini ko'rsatadi. Ko'plik yordamida asarlarda
murakkab obrazlar, ko'plab ruhiy holatlar va turli zamon-makon aloqalari
tasvirlanadi. Bu orqali o'quvchiga har bir obrazning turli jihatlari, o'zgarishlar va
o'zaro aloqalari aniqroq ko'rsatiladi. Ko'plik kategoriyasi Said Ahmadning
6
Azimov, A. (2009). "O'zbek adabiyotida stilistika va leksika" – Asar Said Ahmadning stilistik uslubi va ko'plikni
tilni boyitishda qanday ishlatganligi haqida batafsil ma'lumot beradi.
16

asarlarida uning uslubini boyituvchi va o'quvchiga yanada chuqurroq ma'no
qatlamlarini ochishga yordam beruvchi muhim vositadir.
Said Ahmad asarlarini o'rganish orqali, ko'plik kategoriyasining turli
shakllari va ularning badiiy ifodalanish usullari haqida yanada chuqurroq
tushuncha hosil qilish mumkin. Ko'plik, Said Ahmadning asarlarida grammatik
vosita sifatida emas, balki adabiy uslubning ajralmas qismi sifatida ishlatiladi.
Ko'plik yordamida asarlarning semantik boyligini oshirish, obrazlar va tasvirlarni
kengaytirish, hamda o'quvchiga ko'proq hissiy va aqliy qavatlarni taqdim etish
mumkin 7
.
Quyida Said Ahmad asarlarida ko'plikning turli shakllarining ishlatilishini
ko'rib chiqamiz:
1. Ko'plikning oddiy shakli. Ko'plikning oddiy shakli, yani "-lar"
qo'shimchasi yordamida, Said Ahmad asarlarida predmetlar yoki hodisalar
ko'pligini aniq ifodalashda keng qo'llaniladi. Bu shakl asarlaridagi ko'plab
qahramonlarning fikrlari, hissiyotlari va harakatlarini tasvirlashda ishlatiladi.
Ko'plikning oddiy shakli, o'quvchiga bir nechta obrazning yoki voqeaning bir
vaqtda sodir bo'lishini ko'rsatadi.
Misol : "Qahramonlar shahar ko'chalari bo'ylab ketishdi." Bu jumlada
"qahramonlar" so'zi ko'plikda ishlatilgan bo'lib, bir nechta qahramonning harakati
tasvirlanadi. Bu, asarda ko'plab shaxslarning birgalikda harakat qilayotganini
bildiradi.
2. Ko'plikning noaniq shakli. Said Ahmad asarlarida ko'plik, ba'zan noaniq
shaklda qo'llaniladi. Noaniq ko'plik shakli asarlarning semantik boyligini oshirish,
ya'ni bir nechta voqealar yoki tushunchalarni birlashtirishda ishlatiladi. Bu shakl
ko'pincha sub'ektiv fikrlar yoki hissiyotlarni ifodalashda ham qo'llanadi.
Ko'plikning noaniq shakli, o'quvchiga ma'lum bir obraz yoki hodisa haqida noaniq,
ammo muhim ma'lumotlar taqdim etadi.
7
Islomov, M. (2010). "Adabiyot va tilshunoslik" – Bu kitob adabiyot va tilshunoslikning o'zaro aloqasini o'rganadi,
Said Ahmadning ko'plikni ishlatishda qanday imkoniyatlarga ega bo'lganini ko'rsatadi.
17

Misol : "Bir nechta qadimiy kitoblar yodgorlik sifatida saqlanmoqda."
Bu jumlada "kitoblar" so'zi noaniq shaklda ishlatilgan, ya'ni kitoblarning miqdori
yoki aniq bir yodgorliklar haqida gapirilmaydi. Bu shakl orqali, Said Ahmad,
qahramonlar tomonidan qolgan yodgorliklarning umumiy va noaniq holatini
ifodalashga erishadi.
3. Ko'plikning aniq va noaniq shakllarining birgalikda ishlatilishi. Said
Ahmad asarlarida ko'pincha aniq va noaniq shakllar parallel tarzda ishlatiladi. Bu
metod, asarda bir nechta obrazlarning birgalikda harakat qilishi yoki turli
fikrlarning bir-birini to'ldirishi kerak bo'lgan holatlarda qo'llaniladi. Shunday qilib,
ko'plikning aniq shakli, asarda voqealar yoki obrazlarning konkretligi va noaniq
shakli esa, voqeaning kengroq va murakkabroq tasvirlanishiga yordam beradi.
Misol : "Yangi avlod o'z fikrlarini erkin ifodalaydi." Bu yerda "avlod" va
"fikrlar" so'zlaridagi ko'plik shakllari parallel qo'llanilgan. "Avlod" so'zi yangi
avlodning umumiy ifodasini, "fikrlar" esa, turli xil fikrlar va qarashlarning
ko'pligini anglatadi. Bu shakl yordamida Said Ahmad yangi avlodning ko'p fikrlari
va o'zgaruvchan dunyoqarashini aks ettiradi.
Said Ahmad asarlarida ko'plik kategoriyasining ifodalanishi turli shakllarda
amalga oshiriladi. Oddiy shakldan noaniq shaklgacha, va hatto ularning birgalikda
ishlatilishi orqali, asarlarda obrazlar va tasvirlar boyitiladi. Ko'plik yordamida
qahramonlar o'rtasidagi aloqalar, hodisalar va vaqt-makonning murakkabligi
ifodalanadi. Bu esa Said Ahmadning asarlariga badiiy chuqurlik va o'quvchiga
ko'proq ma'no qatlamlarini taqdim etish imkonini beradi 8
.
Asarlarda ko'plikning stilistik, semantik va sintaktik xususiyatlari Stilistik
xususiyatlar: Said Ahmad asarlarida ko'plikning stilistik roli katta. Ko'plik
yordamida asarlarda ko'p miqdordagi obrazlar, tasvirlar va hodisalar yaratilib,
o'quvchiga har bir detalning ahamiyati ko'rsatiladi. U ko'plikni nafaqat
predmetlarning ko'pligini ifodalash uchun, balki badiiy ifodalarni kuchaytirish
uchun ham ishlatadi. Ko'plik yordamida yoritilgan obrazlar bir-biriga nisbatan
8
Karimov, A. (2006). "O'zbek adabiyotining rivojlanish jarayonlari" – Ushbu manba o'zbek adabiyotining umumiy
rivojlanishini, Said Ahmad asarlaridagi ko'plikni va uning jamiyatni tasvirlashdagi rolini o'rganadi.
18

turlicha xususiyatlar bilan boyitiladi. Bu esa asarlarni yanada jonli va hissiyroq
qiladi.
1. Stilistik xususiyatlar. Said Ahmad asarlarida ko'plikning stilistik roli
juda katta. Ko'plik yordamida asarlarda bir nechta obrazlar, tasvirlar va hodisalar
yaratilib, o'quvchiga har bir detallarning ahamiyati ta'kidlanadi. Ko'plik faqat
predmetlar yoki hodisalar ko'pligini ifodalash uchun ishlatilmaydi, balki badiiy
ifodalarni kuchaytirish va ularning ta'sirini kuchaytirish uchun ham qo'llaniladi.
Ko'plik yordamida turli xil obrazlar bir-biriga nisbatan o'ziga xos xususiyatlar
bilan boyitiladi. Masalan, ko'plab qahramonlar yoki hodisalar o'rtasidagi farqlarni
ta'kidlash orqali asar jonlanadi va o'quvchiga ko'proq hissiy ta'sir ko'rsatiladi.
Misol : "Shahar ko'chalari odamlar bilan to'lib-toshgan edi." Bu jumlada
ko'plik "odamlar" orqali faqat bir nechta shaxslar emas, balki butun shaharni
to'ldirgan turli shaxslar tasvirlanadi. Bu ko'plik asarning stilistik boyligini oshiradi
va o'quvchini atrof-muhitni ko'rish va his qilishga undaydi.
2. Semantik xususiyatlar. Said Ahmad asarlarida ko'plik, semantik boylikni
oshirish uchun keng qo'llaniladi. U ko'plikni nafaqat predmetlar yoki hodisalar
ko'pligini ifodalashda, balki o'rtadagi aloqalarni, o'zgarishlarni va murakkabliklarni
ham tasvirlashda ishlatadi. Ko'plik, asarlarning semantik qavatlarini boyitib, har bir
obraz yoki hodisa haqida o'quvchiga ko'proq ma'lumot beradi. Masalan, bir necha
qahramonning fikrlari yoki hissiyotlari ko'plik yordamida tasvirlanadi, bu esa har
bir qahramonning individual holatini va turli hissiyotlarini ajratib ko'rsatadi.
Misol : "Ko'plab kishilar o'zlarining to'liq fikrlarini bildirishga kirishdi." Bu
yerda "kishilar" va "fikrlar" so'zlaridagi ko'plik ko'plab shaxslarning turli fikrlarini
ifodalaydi. Semantik jihatdan, bu ko'plik orqali o'quvchi, har bir kishining o'ziga
xos fikrlarini va tasavvurlarini his qiladi.
3. Sintaktik xususiyatlar. Sintaktik jihatdan, ko'plikning ishlatilishi
asarlarning tuzilishiga va jumlalar orasidagi aloqalarga ta'sir qiladi. Ko'plik
yordamida fe'llarning turli shakllari va so'z birikmalarining o'zgarishi o'quvchiga
hodisalar yoki qahramonlarning o'zgarishlari haqida qo'shimcha ma'lumot beradi.
19

Masalan, ko'plik bilan ishlov berilgan jumlalar ko'pincha ko'proq dinamik bo'lib,
hodisalar va xarakterlarning rivojlanishini tasvirlashda yordam beradi. Ko'plikning
sintaktik xususiyatlari, asarlarni yanada aniq va ravon qilishga xizmat qiladi.
Misol : "Ko'plab odamlar bir-birlariga yordam berishdi, lekin ba'zilari yolg'iz
qolishdi." Bu jumlada ko'plik "odamlar" va "yordam berishdi" fe'li yordamida, turli
shaxslarning birgalikdagi harakatlari va ayrimlari yolg'iz qolgan holatlar
tasvirlanadi. Bu sintaktik tuzilma, ko'plik orqali o'quvchiga bir vaqtning o'zida bir
nechta hodisalar yoki xarakterlarning o'zgarishini tushunishga imkon beradi.
Xulosa: Said Ahmad asarlarida ko'plik nafaqat ijtimoiy guruhlar, balki
insonning ichki olamini, orzularini, kelajakka bo'lgan ishonchlarini tasvirlashda
ham katta rol o'ynaydi. Ko'plik orqali yozuvchi jamiyatdagi o'zgarishlarni va
guruhlar orasidagi munosabatlarni yanada chuqurroq tasvirlaydi.
3. Ko'plik kategoriyasining Said Ahmad asarlaridagi adabiy va madaniy
konteksti
Said Ahmad asarlarida ko'plik kategoriyasining adabiy va madaniy konteksti
juda muhim ahamiyatga ega, chunki bu tilshunoslik nuqtai nazaridan tashqari,
asarlarda mavjud bo'lgan ijtimoiy, madaniy va ma'naviy qatlamlarni yanada
boyitishga yordam beradi. Ko'plik, asarlarning janr va uslublariga ta'sir qilib,
personajlarning o'zaro munosabatlari va xarakterlarning rivojlanishini
chuqurlashtiradi. Ko'plik yordamida, shuningdek, adabiy asarlarda ijtimoiy,
madaniy va tilshunoslikka oid bir qator yangi qatlamlar shakllanadi. Quyida
ko'plikning Said Ahmad asaridagi rolini yanada to'liqroq ko'rib chiqamiz.
1. Ko'plikning asarlarning janr va uslublariga ta'siri. Said Ahmad
asarlarida ko'plik kategoriyasining janr va uslublarga ta'siri katta ahamiyatga ega.
Ko'plik, asarlarning janriga mos holda ishlatilib, badiiy tasvirlarni yanada boyitadi
va o'quvchining idrokini kengaytiradi. Masalan, realistik janrda yozilgan asarlarda
ko'plik yordamida qahramonlarning, voqealar va hodisalarining ko'pligi
ifodalangan holda, dunyo va jamiyatdagi turli qatlamlarni aks ettirish mumkin
20

bo'ladi. Ko'plik yordamida, yozuvchi ko'proq detallarni va o'zgarishlarni
o'quvchiga yetkazadi, bu esa asarni yanada jonli va haqiqiy qiladi 9
.
Misol : Said Ahmadning asarida "Shahar ko'chalari odamlar bilan to'lib-
toshgan edi" jumlasi nafaqat shahar muhitidagi jonli atmosferani, balki o'quvchini
o'sha joydagi har bir hodisaga nisbatan sezgir qilishga yordam beradi. Shahar
ko'chalari, ko'plab odamlar bilan to'lib-toshgan bo'lib, ular o'zaro munosabatda
bo'ladilar. Ko'plikning ishlatilishi, o'quvchiga har bir odamning o'ziga xosligi va
ular orasidagi turli aloqalar haqida ko'proq ma'lumot beradi. Bu tasvirlar asarlarni
nafaqat realistik, balki hayotiy va ta'sirchan qiladi. Shunday qilib, ko'plik asarning
strukturasiga va uslubiga kuchli ta'sir qiladi, o'quvchiga ko'proq vizual va hissiy
taassurotlar qoldiradi. Said Ahmad o'z asarlarini realistik yondashuv bilan yozgan
bo'lsa-da, ko'plikni badiiy va ijtimoiy ma'noda foydalanish orqali turli obrazlar va
xarakterlarni yanada murakkablashtiradi. Ko'plik, turli so'z birikmalaridan va
sintaktik tuzilmalarni yaratishda, o'zgaruvchan ijtimoiy va iqtisodiy muhitlarni aks
ettirishda muhim vosita bo'lib xizmat qiladi. Shu tarzda, ko'plik orqali asarlarning
janr va uslubi nafaqat o'quvchiga o'quv materialini yaxshiroq tushunishga yordam
beradi, balki ularni yanada chuqurroq, muhim ma'nolarga oydinlik kiritishga
yo'naltiradi.
2. Ko'plikning o'zgaruvchan jamiyat va madaniyatni aks ettirishdagi
roli. Said Ahmadning asarlarida ko'plikning ishlatilishi, o'zgara boshlagan jamiyat
va madaniyatni aks ettirishda ham ahamiyatlidir. Ko'plik yordamida asarda
jamiyatdagi turli qatlamlar, urf-odatlar, urushlar va tinchlik davrlaridagi
o'zgarishlar batafsil tasvirlanadi. Ko'plik, ko'plab ijtimoiy qatlamlarning
o'zgarishlarini, shuningdek, ular orasidagi aloqalarni ko'rsatishga imkon beradi.
Misol : Said Ahmadning asarida "Ko'plab odamlar bir-biriga yordam
berishdi, biroq ba'zilari o'z holiga shikoyat qilishdi" kabi jumlalar orqali
ko'plikning ishlatilishi, ijtimoiy o'zgarishlarni va o'zaro munosabatlardagi farqlarni
kuchaytiradi. Bu ko'plik, o'quvchiga bir nechta ijtimoiy qatlamlarning va
9
Murodov, X. (2004). "O'zbek tilining leksikasi va sintaksisi" – Ko'plik kategoriyasining sintaktik o'rni va Said
Ahmad asarlarida uning qanday ishlatilishini tushuntiradi.
21

odamlarning pozitsiyalarini aks ettiradi. Ko'plik yordamida asar, jamiyatdagi turli
guruhlarning pozitsiyalarini va ziddiyatlarni aniqroq ko'rsatadi, shuningdek,
ijtimoiy o'zgarishlarni tushunishni osonlashtiradi 10
.
3. Ko'plikning personajlar va xarakterlar tahlilidagi roli. Said Ahmad
asaridagi ko'plik kategoriyasi, personajlarning ichki dunyosini, ruhiy holatini va
xarakterini yanada boyitishga yordam beradi. Ko'plik, bir qahramonning ko'plab
ichki qarorlar va hissiyotlarini, bir nechta tasvirlar yordamida, o'quvchiga to'liqroq
yetkazishga imkon yaratadi. Bu, har bir personajning murakkabligini va ichki
qarama-qarshiliklarni aniqroq tasvirlash imkoniyatini beradi.
Misol : "Ko'plab fikrlar bir-biriga qarshi chiqdi, lekin faqat bitta qaror qabul
qilindi," deb yozganida, Said Ahmad ko'plik orqali qahramonlarning fikrlari
o'rtasidagi farqlarni va qarama-qarshiliklarni chuqurroq yoritadi. Bu ko'plik,
o'quvchiga xarakterlarning ichki dunyosidagi ziddiyatlarni va murakkabliklarni
aniqroq tushunishga yordam beradi.
Said Ahmad asarlarida ko'plik kategoriyasi adabiy va madaniy kontekstda
keng o'rin egallaydi. Ko'plik yordamida yozuvchi asarlarning janr va uslubini
kuchaytirib, turli personajlar va xarakterlarning ichki holatlarini va ularning
ijtimoiy o'zgarishlarga munosabatini chuqurlashtiradi. Ko'plik, shuningdek,
jamiyatdagi turli qatlamlar o'rtasidagi ziddiyatlarni va o'zgarishlarni o'quvchiga
yanada aniqroq yetkazadi. Shu bilan birga, ko'plik asarlarning hayotiyligini va
tasvirlarning jonliligi bilan o'quvchiga mukammal taassurotlar qoldiradi 11
.
Said Ahmadning asarlarida ko'plik kategoriyasi adabiy va madaniy
kontekstda chuqur o'rin tutadi. Yozuvchining ko'plikni qo'llanishi orqali
insonlarning ijtimoiy va madaniy qatlamlaridagi farqlarni, jamiyatda yuz
berayotgan o'zgarishlarni va bu o'zgarishlarning ichki kechinmalarini tasvirlashga
intiladi. Shu bilan birga, ko'plik kategoriyasi nafaqat grammatika aspektidan, balki
10
Musurmonov, D. (2007). "O'zbek adabiyotidagi ijtimoiy mavzular" – Said Ahmadning ijtimoiy mavzulardagi
yondashuvi va ko'plikni bu mavzularda qanday ishlatishi haqida ma'lumot beradi.
11
Navro'zov, M. (2011). "Adabiyot va til" – Adabiyot va tilning o'zaro aloqasi va Said Ahmadning ko'plik
kategoriyasini ishlatishdagi uslubini tahlil qiladi.
22

adabiy obrazlar, ijtimoiy maqsadlar va madaniy munosabatlar nuqtai nazaridan
ham muhim ahamiyatga ega.
1. "Bahor" (1956) asaridagi ko'plik 12
. Said Ahmadning "Bahor" asarida
ko'plik shakllari ijtimoiy qatlamlarni ifodalashda muhim vosita bo'lib xizmat
qiladi. Bu asar qishloq hayotini va undagi o'zgarishlarni tasvirlashga bag'ishlangan.
Yozuvchi ko'plab ijtimoiy guruhlarni – "yoshlar", "ayollar", "erkaklar", "ota-
onalar" kabi ko'plik shakllari yordamida ajratib ko'rsatadi. Har bir guruhning o'ziga
xos xususiyatlari va ularning bir-biriga nisbatan tutgan pozitsiyalari yoritiladi. Bu
o'zgarishlarni tasvirlashda ko'plikning o'zi faqat sonni anglatibgina qolmaydi, balki
ijtimoiy strukturadagi keng qamrovli o'zgarishlarni va yangi qarashlarni ifodalaydi.
Masalan, "yoshlar" so'zi bir vaqtning o'zida yangi, zamonaviy dunyoqarashga ega
bo'lgan odamlar guruhini, "ayollar" esa o'zgarayotgan jamiyatdagi yangi rolni
anglatadi. Bu jarayonda ko'plik ko'proq ijtimoiy taraqqiyot va ijtimoiy faollikni
anglatadi.
2. "Yoshlik" (1961) asaridagi ko'plik 13
. Said Ahmadning "Yoshlik"
asarida ko'plik yordamida yoshlarning ichki dunyosi va hayotga bo'lgan
munosabatlari keng tasvirlanadi. Asarda “ko'p yoshlar” iborasi orqali ularning turli
kelajak orzulari, maqsadlari va o'zaro farqlari ifodalanadi. Yozuvchi ko'plikni
ishlatish orqali nafaqat ularning ko'pligini, balki ularning bir-biriga
o'xshashliklarini va bir-biriga bo'lgan munosabatlarini ham ko'rsatadi. "Ko'p
yoshlar" iborasi asarda muhim ahamiyatga ega, chunki u faqat yoshlarning sonini
ifodalabgina qolmaydi, balki jamiyatning eng faol, o'zgarishga tayyor qismini ham
anglatadi. Bu erda ko'plik, avvalambor, umidlarni, kurashni va kelajakka bo'lgan
ishonchni aks ettiradi, shuningdek, birgalikda o'sayotgan va o'zgarayotgan bir
guruh sifatida yoshlarning ichki uyg'unligini ko'rsatadi.
12
Ahmad, Said. "Bahor" – Said Ahmadning bu asari qishloq hayotining o'ziga xosligini tasvirlaydi, ko'plik
yordamida ijtimoiy qatlamlar va o'zgarishlarni aks ettiradi.
13
Ahmad, Said. "Yoshlik" – Asar yoshlarning turli fikrlarini va kelajakka bo'lgan umidlarini ko'plik orqali
tasvirlaydi, bu esa jamiyatdagi yangiliklarni aks ettiradi.
23

3. "Yolg'iz" (1973) asaridagi ko'plik 14
. Said Ahmadning "Yolg'iz" asarida
ko'plikni ishlatish juda aniq va ma'noli. "Ko'plab kishilar", "oilalar", "do'stlar" kabi
ifodalar orqali yozuvchi turli insonlar va ijtimoiy guruhlar o'rtasidagi o'zaro
munosabatlarni ko'rsatadi. Bu erda ko'plik nafaqat ko'p sonni ifodalash, balki
shaxslar o'rtasidagi farqlarni, o'xshashliklarni va ijtimoiy aloqalarni aks ettirish
uchun qo'llaniladi. Asar jamiyatning rivojlanishi va uning ichki bo'shliqlarini
tasvirlashda ko'plik yordamida kengroq ma'nolarni anglatadi. Misol uchun,
"oilalar" iborasi oila institutining jamiyatdagi ahamiyatini va uning ichki
o'zgarishlarini ko'rsatadi, shu bilan birga "do'stlar" ifodasi ham shaxslar o'rtasidagi
hissiy, ijtimoiy bog'liqlikni aks ettiradi. Bu ko'plik formasi orqali yozuvchi ijtimoiy
guruhlar va shaxslar o'rtasidagi ichki ijtimoiy o'zgarishlarni chuqurroq tasvirlaydi.
Said Ahmadning asarlarida ko'plik kategoriyasi ijtimoiy, madaniy va
psixologik jihatdan boy ifodalar yaratishda yordam beradi. Ko'plik shakllari
jamiyatning turli qatlamlaridagi o'zgarishlarni, yangi qarashlarni va turli
guruhlarning bir-biriga nisbatan o'zgarayotgan pozitsiyalarini tasvirlashda asosiy
vosita sifatida ishlatiladi. Har bir asarda ko'plik nafaqat sonni ko'rsatibgina
qolmaydi, balki ijtimoiy munosabatlarni, o'zgarishlarni va bir-biriga qarshi yoki
to'ldiruvchi munosabatlarni ham aks ettiradi. Said Ahmad ko'plikni zamonaviy
adabiyotda ijtimoiy tasvirlar va o'zgarishlarni chuqurroq ifodalashda foydalanadi.
Said Ahmadning asarlarida ko'plik kategoriyasi nafaqat til boyligini, balki
o'zbek xalqining madaniy va tarixiy yodgorliklarini ham aks ettiradi. Yozuvchi
ko'plik orqali jamiyatdagi turli guruhlar, oilalar va millatlarning o'zaro
munosabatlarini, ijtimoiy o'zgarishlarni va yangi qadriyatlarning shakllanish
jarayonini tasvirlashga muvaffaq bo'ladi. Ko'plikning bunday ishlatilishi, ayniqsa,
O'zbekistonning mustaqillikka erishgan davridagi madaniy va ijtimoiy
yangilanishlar kontekstida muhim ahamiyatga ega.
Masalan, "Yoshlik" asarida , o'smirlarning hayotga bo'lgan qarashlari va
orzulari ko'plik orqali keng tasvirlanadi. "Ko'plab o'smirlar" iborasi orqali
14
Ahmad, Said. "Yolg'iz" – Bu asarda ko'plik yordamida jamiyatdagi bo'shliqlar va o'zaro munosabatlar tahlil
qilinadi, ijtimoiy guruhlarning bir-biriga qarshi va to'ldiruvchi rolini ko'rsatadi.
24

yozuvchi faqat yoshlarning sonini emas, balki ularning bir-biridan farqli orzularini,
maqsadlari va hayotga bo'lgan ishonchlarini ham aks ettiradi. Bu ko'plik
yordamida, jamiyatda yangi qadriyatlar, orzular va kelajak umidlari kengaytirilgan
holda ko'rsatiladi. Yozuvchi ko'plikni ishlatishda ularning ijtimoiy, madaniy va
psixologik jihatlarini ifodalaydi, bu esa asarga chuqur mazmun beradi.
Yozuvchi o'z asarlarida ko'plik yordamida o'ziga xos madaniy va ijtimoiy
portretlarni yaratadi, bu esa uning asarlari nafaqat adabiy, balki ijtimoiy tahlilnuq
qiymatga ega bo'lishiga yordam beradi 15
.
Xulosa: Said Ahmadning asarlarida ko'plik kategoriyasi nafaqat ijtimoiy,
balki madaniy jarayonlarni tasvirlashda ham muhim rol o'ynaydi. Bu kategoriyani
ishlatish orqali yozuvchi jamiyatdagi yangiliklarni, ijtimoiy o'zgarishlarni va turli
guruhlarning o'zaro munosabatlarini tahlil qiladi.
3. Ko'plik kategoriyasining tahlili
Ko'plik kategoriyasi – bu grammatik kategoriyalardan biri bo‘lib, so‘zning
ko‘p yoki bir nechta ma'nolarni bildirishi uchun ishlatiladi. O‘zbek tilida ko'plik
odatda morfologik shakl bilan ifodalanadi va so‘zlarning ko'plik formasini tashkil
etuvchi affikslar orqali yuzaga keladi. Ko'plik kategoriyasi o‘zbek tilida har bir
grammatik sinf (ot, fe'l, sifat) uchun xos qo‘llanilishi va mazmuniy o‘zgarishlarni
bildirish imkonini beradi 16
.
Ko'plikning Said Ahmad asarlaridagi o'ziga xos xususiyatlari. Said
Ahmad asarlarida ko'plik kategoriyasi tilning chuqur ma'nolarini anglatishda,
shuningdek, uning obrazliligini va tasviriyligini kuchaytirishda muhim rol
o‘ynaydi. Yozuvchining tiliga o‘ziga xoslik kirituvchi ko'plik shakllari, asarlardagi
insoniy muammolarni va tasvirlangan voqealarni ko‘proq miqdorda ifodalashga
yordam beradi. Ko'plikning faol qo‘llanilishi personajlarning ko‘p tomonlama
15
Azimov, A. (2011). "Said Ahmad va o'zbek adabiyotining rivoji" – Said Ahmadning adabiy merosini o'rganib,
uning ko'plikni ishlatishdagi uslubini tahlil qiladi.
16
Tashkenbaev, J. (2005). "O'zbek tilidagi grammatik kategoriya" – Ko'plikning grammatik jihatlari va Said Ahmad
asarlarida uning qanday ishlatishni tushuntiradi.
25

xususiyatlarini, voqealarning keng qamrovli ekanligini bildiradi. Shu bilan birga,
ularning ma'nosi va mavzu borasidagi boylikni ko‘rsatadi. Said Ahmad asarida
ko'plik yordamida shaxslar, narsalar yoki hodisalar o‘rtasidagi farqlar va
o‘xshashliklar ajratiladi. Shu tarzda, ko'plik nafaqat ko‘p sonni bildirgan holda,
balki jamoa, to‘plam va birlashma tushunchalarini ham ifodalaydi. Boshqa
tomondan, ko'plik formalarining yirik va kichik miqyosda qo‘llanilishi
personajlarning harakatlari va qiyofalarini ko‘proq izohlashga xizmat qiladi.
Ko'plik kategoriyasining til va adabiyotdagi umumiy ahamiyati. Ko'plik
kategoriyasi til va adabiyotda bir nechta maqsadlarni bajaradi. Birinchi navbatda, u
tilning shaklini to‘ldiradi va xabar berishda aniqroq ifoda berish imkonini yaratadi.
Ko'plikning qo‘llanilishi biror narsaning ko‘pligi, ko‘p sonliligi haqida ta’kid
berish, tasvirlarni kuchaytirish va xabarni boyitishga yordam beradi. Adabiyotda,
ayniqsa, badiiy so‘z san’atida, ko'plikni qo‘llash orqali yozuvchi voqealarni
kengaytiradi va ichki ma'no qatlamlarini chuqurlashtiradi. Ko'plik kategoriyasining
o‘ziga xos ahamiyati nafaqat grammatik jihatdan, balki adabiy san’atning muhim
vositasi sifatida ham ko‘rinadi. Badiiy adabiyotda ko‘plab obrazlar, holatlar va
hodisalar ko‘p sonliligi bilan namoyon bo‘ladi, bu esa o‘quvchiga asar dunyosini
kengroq tasavvur qilish imkoniyatini beradi.
Said Ahmad asarlarida ko'plikning tilshunoslik va adabiy tahlilidagi
o'rni. Said Ahmadning asarlarida ko'plikning tilshunoslik va adabiy tahlilidagi
o‘rni katta. Yozuvchining asarlaridagi ko'plik shakllari tahlil qilishda
tilshunoslarga muhim ma'lumotlar beradi, chunki bu shakllar muallifning
dunyoqarashi, asarlarning tuzilishi va mazmunini chuqurroq anglashga yordam
beradi. Ko'plik kategoriyasining tilshunoslik nuqtai nazaridan tahlili, ayniqsa,
badiiy asarlarda har bir so‘zning va uning shaklini to‘liq anglashni ta’minlaydi. Bu
esa Said Ahmadning mahoratiga va ijodiy yondashuviga nisbatan chuqurroq tahlil
qilish imkonini beradi. Said Ahmadning asarlaridagi ko'plikni adabiy tahlil qilish
orqali personajlarning o‘zaro munosabatlari, harakatlari, voqealarining ko‘pligi va
ularga taalluqli ma'no qatlamlarini tushunish mumkin. Ko'plik yordamida adabiy
26

asarlarning yuzaki emas, balki chuqur ma'no va obrazlarga boy bo‘lishi
ko‘rsatiladi, shuningdek, ularning badiiy san'ati o‘zining maxsus ifoda shakllarini
topadi 17
.
Xulosa: Ko'plik kategoriyasining Said Ahmad asarlaridagi qo'llanilishi
jamiyatni, insonlarning o'zaro munosabatlarini va ichki dunyosini tasvirlashdagi
muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Yozuvchi ko'plikni faqat sonni ifodalashda
emas, balki ijtimoiy o'zgarishlarni, yangiliklarni va guruhlar o'rtasidagi o'zaro
aloqalarni tahlil qilishda ham qo'llaydi.
XULOSA
Said Ahmad asarlarida ko'plik kategoriyasi til va adabiyotda chuqur ma'no
va tasviriylikni yaratish uchun samarali vosita sifatida ishlatilgan. Yozuvchi o'z
asarlarida ko'plikni faqat sonni ifodalash emas, balki ijtimoiy, madaniy va
psixologik o'zgarishlarni, shaxslarning va jamiyatning ichki dunyosini tasvirlash
uchun ham ishlatadi. Ko'plikni kengroq kontekstda qo'llash, Said Ahmadga o'z
asarlarida keng qamrovli va boy obrazlarni yaratish imkonini beradi.
1. Ko'plikning ijtimoiy va madaniy kontekstdagi ahamiyati. Said Ahmad
asarlarida ko'plik kategoriyasi jamiyatda yuz berayotgan o'zgarishlarni va ijtimoiy
qatlamlar o'rtasidagi munosabatlarni aks ettirishda muhim rol o'ynaydi. Masalan,
“Bahor” asarida ko'plik shakllari orqali yozuvchi jamiyatning turli qatlamlarida,
ayniqsa, qishloq hayotidagi o'zgarishlarni tasvirlaydi. "Yoshlar", "ayollar", "ota-
onalar" kabi ko'pliklar orqali yozuvchi, shaxslarning o'zaro munosabatlarini va
17
Tursunov, A. (2008). "Said Ahmad va adabiyotda yangi qarashlar" – Yangi adabiy yondashuvlar va Said
Ahmadning ko'plikni ishlatishda qanday xususiyatlarga ega bo'lganini ko'rsatadi
27

ularning bir-biriga qarshi bo'lgan yoki bir-birini to'ldirgan holatlarini namoyon
etadi. Bu esa o'quvchiga jamiyatda yuz berayotgan o'zgarishlarni ko'rish imkonini
beradi.
2. Ko'plikning obrazlilik va ma'nodagi roli. Said Ahmadning asarlarida
ko'plik nafaqat sonni, balki qahramonlarning ichki dunyosini va hayotga bo'lgan
munosabatlarini tasvirlashda muhim vositadir. “Yoshlik” asarida yozuvchi “ko’p
yoshlar” iborasini ishlatish orqali o'smirlarning turli fikrlarini va hayotga bo'lgan
turli qarashlarini ifodalaydi. Bu ko'plik orqali ularning bir butun to'plam sifatida
kelajakka bo'lgan umidlarini va orzularini aks ettiradi. Yozuvchi buni ko'plik
yordamida yanada boyroq va muhimroq tasvirlaydi. Bu, o'z navbatida, o'quvchiga
har bir qahramonning turli fikrlarini va ijtimoiy nuqtai nazarlarini ko'proq anglash
imkonini beradi.
3. Ko'plik va personajlarning xarakteristikasi. Said Ahmad ko'plikni
faqat sonli o'zgarishlarni ifodalashda emas, balki personajlarning
xarakteristikalarini chuqurlashtirishda ham ishlatadi. Masalan, “Yolg’iz” asarida
ko'plikni ishlatishda u turli ijtimoiy guruhlarning bir-biriga qarshi yoki bir-birini
to'ldiruvchi munosabatlarini o'rgatadi. Ko'plab kishilar, oilalar, do'stlar kabi
ifodalar, personajlarning o'zaro aloqalarini va jamiyatdagi ularning o'rnini yanada
aniqlashtiradi.
4. Ko'plik va ijtimoiy bo'shliqlar. Said Ahmad asarlarida ko'plik,
shuningdek, jamiyatning ichki bo'shliqlarini va ijtimoiy muammolarni ko'rsatishda
ham yordam beradi. Masalan, “Yolg’iz” asarida ko'plikni ishlatish orqali yozuvchi,
turli insonlar o'rtasidagi aloqalar va o'zgarishlarni yanada oydinlashtiradi. Bu
jamiyatdagi bo'shliqlarni, ya'ni individual va ijtimoiy muammolarni ochib beradi.
5. Yozuvchi va ko'plikni ishlatishdagi yondashuvi. Said Ahmad ko'plikni
tilni boyitish, asarlarning mazmunini kengaytirish va o'ziga xos madaniy va tarixiy
kontekstni yaratishda ustalik bilan qo'llaydi. Yozuvchi ko'plik shakllarini
ishlatishda nafaqat uning grammatika va sintaktik tuzilishini, balki ularning
28

ijtimoiy va madaniy ma'nolarini ham chuqur anglab, har bir personajni va uning
pozitsiyasini tasvirlaydi.
Said Ahmadning asarlarida ko'plik kategoriyasi o'zbek tilining boyligi va
adabiyotining tasviriy imkoniyatlarini kengaytirish uchun ishlatilgan. Yozuvchi
ko'plikni faqat sonni anglatish uchun emas, balki shaxslarning ichki dunyosini,
ijtimoiy munosabatlarini, jamiyatdagi o'zgarishlarni, va madaniy qadriyatlarni
tasvirlashda ham qo'llaydi. Bu, o'z navbatida, uning asarlarini zamonaviy va
ijtimoiy-ma'naviy ma'noda boyitadi. Ko'plik yordamida yozuvchi turli jamiyat
qatlamlarini, ijtimoiy o'zgarishlarni va ularning bir-biriga ta'sirini yanada kengroq
tasvirlashga muvaffaq bo'ladi, bu esa o'quvchilarga o'zbek jamiyatining tarixiy va
madaniy o'zgarishlarini chuqurroq tushunishga yordam beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Ahmad, Said. "Bahor" – Said Ahmadning bu asari qishloq hayotining
o'ziga xosligini tasvirlaydi, ko'plik yordamida ijtimoiy qatlamlar va o'zgarishlarni
aks ettiradi.
2. Ahmad, Said. "Yoshlik" – Asar yoshlarning turli fikrlarini va kelajakka
bo'lgan umidlarini ko'plik orqali tasvirlaydi, bu esa jamiyatdagi yangiliklarni aks
ettiradi.
3. Ahmad, Said. "Yolg'iz" – Bu asarda ko'plik yordamida jamiyatdagi
bo'shliqlar va o'zaro munosabatlar tahlil qilinadi, ijtimoiy guruhlarning bir-biriga
qarshi va to'ldiruvchi rolini ko'rsatadi.
29

4. Azimov, A. (2011). "Said Ahmad va o'zbek adabiyotining rivoji" – Said
Ahmadning adabiy merosini o'rganib, uning ko'plikni ishlatishdagi uslubini tahlil
qiladi.
5. Azimov, A. (2009). "O'zbek adabiyotida stilistika va leksika" – Asar
Said Ahmadning stilistik uslubi va ko'plikni tilni boyitishda qanday ishlatganligi
haqida batafsil ma'lumot beradi.
6. Asimov, S. (2001). "Ko'plik va uning tilshunoslikdagi ahamiyati" –
Ko'plik kategoriyasining o'zbek tilidagi umumiy o'rni va Said Ahmadning
asarlaridagi ahamiyati.
7. Fayzullayev, T. (2005). "O'zbek adabiyotidagi ijtimoiy tahlil" – Asarda
Said Ahmadning adabiy merosi, ayniqsa, ko'plik kategoriyasining jamiyatni
tasvirlashdagi roli ko'rsatilgan.
8. Islomov, M. (2010). "Adabiyot va tilshunoslik" – Bu kitob adabiyot va
tilshunoslikning o'zaro aloqasini o'rganadi, Said Ahmadning ko'plikni ishlatishda
qanday imkoniyatlarga ega bo'lganini ko'rsatadi.
9. Jumanov, U. (1996). "O'zbek adabiy tili va uslubi" – Ushbu manba
ko'plik kategoriyasining sintaktik va grammatika jihatlarini o'rganadi, Said Ahmad
asaridagi ko'plikni tushunishda yordam beradi.
10. Karimov, A. (2006). "O'zbek adabiyotining rivojlanish jarayonlari" –
Ushbu manba o'zbek adabiyotining umumiy rivojlanishini, Said Ahmad
asarlaridagi ko'plikni va uning jamiyatni tasvirlashdagi rolini o'rganadi.
11. Murodov, X. (2004). "O'zbek tilining leksikasi va sintaksisi" – Ko'plik
kategoriyasining sintaktik o'rni va Said Ahmad asarlarida uning qanday
ishlatilishini tushuntiradi.
12. Musurmonov, D. (2007). "O'zbek adabiyotidagi ijtimoiy mavzular" –
Said Ahmadning ijtimoiy mavzulardagi yondashuvi va ko'plikni bu mavzularda
qanday ishlatishi haqida ma'lumot beradi.
30

13. Muxtor, D. (2006). "Adabiyot va madaniyat" – Said Ahmadning
asarlarida adabiyot va madaniyat o'rtasidagi bog'liqlik, ko'plik yordamida madaniy
qatlamlarning tasviri.
14. Navro'zov, M. (2011). "Adabiyot va til" – Adabiyot va tilning o'zaro
aloqasi va Said Ahmadning ko'plik kategoriyasini ishlatishdagi uslubini tahlil
qiladi.
15. Qodirov, M. (2004). "Said Ahmadning til va adabiyotdagi o'rni" – Said
Ahmadning til va adabiyotdagi o'rni, ko'plikning undagi rolini tahlil qiladi.
16. Raximov, F. (2014). "Said Ahmad: Hayot va asarlar" – Said Ahmadning
hayoti va asarlari bo'yicha yozilgan to'liq biografik ma'lumotlar, ularning
adabiyotdagi o'rni.
17. Sodiqov, R. (2008). "O'zbek tili sintaksisi va adabiy tahlil" – O'zbek
tilidagi sintaksis va adabiy tahlilni o'rgatadigan manba bo'lib, Said Ahmadning
ko'plikni ishlatishini tahlil qiladi.
18. Tashkenbaev, J. (2005). "O'zbek tilidagi grammatik kategoriya" –
Ko'plikning grammatik jihatlari va Said Ahmad asarlarida uning qanday ishlatishni
tushuntiradi.
19. Tursunov, A. (2008). "Said Ahmad va adabiyotda yangi qarashlar" –
Yangi adabiy yondashuvlar va Said Ahmadning ko'plikni ishlatishda qanday
xususiyatlarga ega bo'lganini ko'rsatadi.
20. Tashkent, S. (2014). "Said Ahmad: Yangi adabiy uslublar" – Said
Ahmadning asarlaridagi yangi adabiy uslublar va ko'plikni qanday ishlatish haqida
ma'lumotlar.
21. Xushvaqtov, S. (2009). "O'zbek tilining grammatika qoidalari" – O'zbek
tilidagi grammatik kategoriyalar, jumladan, ko'plikni tahlil qiladi.
22. Yusupov, T. (2010). "O'zbek adabiyotidagi tahlil va tarjima" – Said
Ahmadning asarlarida ko'plik kategoriyasini tahlil qilishga e'tibor qaratadi.
31

23. Yuldashev, A. (2003). "Adabiyot va tilshunoslikka oid tahliliy
yondashuvlar" – Said Ahmad asarlarini tahlil qilishda tilshunoslik nuqtai nazaridan
ishlatilgan metodlarni ko'rsatadi.
24. Zohidov, U. (2012). "O'zbek adabiyotidagi tilshunoslik tahlili" – Said
Ahmad asarlarini o'rganish va uning tiliga oid tahlilni taqdim etadi.
25. Shamsiyev, K. (2000). "Said Ahmadning adabiy merosi" – Said
Ahmadning adabiyotdagi o'rni va uning ko'plik kategoriyasini qanday ishlatgani
haqida batafsil ma'lumot beradi.
32

Sotib olish