O’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplar - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	62.9KB
Xaridlar	13
Yuklab olingan sana	06 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

O’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplar

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
О’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI
Sirtqi bo’lim O’zbek tili va adabiyoti ta’lim yo’nalishi______-guruh talabasi
___________________________________________________ ning
____________________________________________ mavzusidagi
K U R S I SH I
Ilmiy rahbar:____ _________________

TOSHKENT - 2023
1

Kurs ishi T oshkent amaliy fanlar universiteti O’zbek tili va adabiyoti
kafedrasida bajarilgan.
Ilmiy rahbar: ___________________
Himoya 2023-yil _______ oyining ____ kuni soat_____ da T oshkent
amaliy fanlar universiteti O’zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari
himoyasi yig’ilishida o’tkaziladi.
Manzil: Toshkent shahri Chilonzor tumani Gavhar ko’chasi 1-uy
Kurs ishi 2023-yil ________oyining ___ kunida kafedraga topshirildi.
Kurs ishi bilan T oshkent amaliy fanlar universiteti O’zbek tili va
adabiyoti kafedrasida tanishish mumkin.
Manzil: Toshkent shahri Chilonzor tumani Gavhar ko’chasi 1-uy
Yig’ilish kotibi:__________________
2

Reja:
I. Kirish………………………………………………………………...4
1.1. O’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplarning
ahamiyati……………………………………………………………………5
1.2. O’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplar maqsadi…………………………7
II. To’liq gaplarning ta’rifi va xususiyatlari…………………………….9
.1.1. Asosiy tushunchalar va tamoyillar………………………………..…...14
III. Muloqotda to’liq gaplardan foydalanishning ahamiyati………….16
1.1. To’liq bo’yicha universal kelishuvning yo’qligi………………….….18
1.2. To’liq toliqsiz aniqlash va aniqlashdagi qiyinchiliklar………………21
IV. Taklif etilgan yechimlar va muqobil yondashuvlar………………..23
I.1. O’zbek tilida samarali muloqot qilish uchun to’liq gaplardan
foydalanishga undash………………………………………………………..25
V.Xulosa……………………………………………………………………..28
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….29
3

O’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplar
Kirish
O zbek tilida dunyo bo ylab 32 milliondan ortiq kishi so zlashadi vaʻ ʻ ʻ
O zbekistonning rasmiy tili hisoblanadi. Bu turkiy til bo lib, turkiy va qozoq
ʻ ʻ
kabi boshqa turkiy tillarni o z ichiga oltoy tillari oilasiga mansub. 2. O zbek
ʻ ʻ
tilida asosan O zbekistonda so zlashadi, lekin Tojikiston, Qirg iziston va
ʻ ʻ ʻ
Qozog iston kabi qo shni davlatlarda ham bu tilda so zlashadi. Bu til asrlar
ʻ ʻ ʻ
davomida rivojlanib, tarixiy va madaniy aloqalar tufayli arab, fors, rus va boshqa
tillar ta sirida bo lgan. Ushbu inshodan maqsad o’zbek tilidagi to’liq va to’liqsiz
ʼ ʻ
gaplarning sintaktik tuzilmalari, fe’l yasalishi, zarracha va ergash gaplarning
qo’llanishiga e’tibor qaratishdan iborat.
O’zbek tilida to’liq gaplar predmetdan, bosh gapdan iborat bo’lib, ko’pincha
predmetni o’z ichiga oladi. O’zbek tilidagi gaplar sintaksisi ingliz tilidan farq
qiladi. Misol uchun, ingliz tilida so’z tartibi odatda sub’ekt-fe’l-ob’ekt (SVO)
tuzilishiga mos keladi. Biroq o’zbek tilida so’z tartibi ancha moslashuvchan
bo’lib, gaplar SOV yoki SVO kabi turli shakllarda tuzilishi mumkin. Bundan
tashqari, o’zbek tilida fe’l yasalishi boshqa tillardan farq qiladi, chunki fe’lning
o’zak shakliga turli qo’shimchalar qo’shiladi. Bu qo’shimchalar fe’l ma’nosiga
katta ta’sir ko’rsatadigan zamon, jihat va maylni bildiradi.
O’zbek tilidagi to’liqsiz gaplar yoki gap bo’laklari to’liq fikrni bildirishi yoki
gapning ayrim tomonlarini ta’kidlashi mumkin. Ushbu jumla bo’laklari odatda
mavzu yoki fe’l kabi elementlarni tushirish orqali hosil bo’ladi. Tugallanmagan
jumlalar odatda kundalik suhbatlarda va norasmiy yozish uslublarida
qo’llaniladi. Ular ko’zlangan ma’noni etkazish uchun ko’pincha kontekstga va
ma’ruzachi va tinglovchi o’rtasidagi umumiy bilimga tayanadi. Qolaversa,
o’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplarni farqlashda zarracha va ergash gaplar
muhim rol o’ynaydi. Ular qo’shimcha ma’lumot beradi va gapning mo’ljallangan
ma’nosini aniqlaydi.
O’zbek tilidagi to’liq va to’liqsiz gaplarning xususiyatlarini tushunish tilning
o’ziga xos sintaktik tuzilmalarini tushunish va tahlil qilishni maqsad qilgan
o’quvchi va tadqiqotchilar uchun juda muhimdir. Bu insho fe’l yasalishi, bo’lak
va ergash gaplarning qo’llanishi, gap sintaksisini o’rganib, o’zbek tilining
lingvistik xususiyatlarini yoritib beradi.
4

O’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplar muloqot va ifodada hal qiluvchi rol
o’ynaydi. Mavzu, fe’l va ehtimol ob’ektdan iborat bo’lgan to’liq jumlalar fikr va
ma’lumotlarni etkazishning aniq va aniq usulini ta’minlaydi. Ular
ma’ruzachilarga o’z fikrlarini to’liq ifodalash va tinglovchiga o’z niyatlarini
tushunish imkonini beradi. Olim tilshunos Bobomurod Ibrohimov
ta kidlaganidek, o zbek tilidagi to liq gaplar nutq so zlovchiga murakkabʼ ʻ ʻ ʻ
fikrlarni yetkazish va o z fikrlarini to g ri ifodalash imkonini berishi bilan
ʻ ʻ ʻ
samarali muloqot qilish uchun zarurdir (Ibragimov, 2015). Bundan tashqari,
to’liq jumlalar ko’pincha grammatik qoidalar va tuzilmalarga amal qiladi, bu esa
muloqot jarayonining ravshanligi va uyg’unligini oshiradi.
Boshqa tomondan, to’liqsiz gaplar o’zbek tilida o’ziga xos ahamiyatga
eg1.1.Ushbu jumlalar, shuningdek, jumla bo’laklari sifatida ham tanilgan,
ma’lum bir xabarni etkazishi yoki suhbatning uslubi va oqimiga hissa qo’shishi
mumkin. Tugallanmagan jumlalar shubhali tuyg’uni yaratish yoki muayyan
fikrlarni ta’kidlash uchun ishlatilishi mumkin. Tilshunoslik professori Gulgina
Ochilovaning ta’kidlashicha, jumla bo’laklari adabiyotda va ijodiy yozishda his-
tuyg’ular, reaktsiyalar va parcha-parcha fikrlarni etkazish uchun keng
qo’llaniladi (Ochilova, 2010). Ular ma’lum bir kayfiyat yoki atmosferani
uyg’otadi va umumiy ifodaga chuqurlik qo’shadi.
To’liq va to’liqsiz gaplar o’zbek tilining ajralmas qismlari bo’lib, muloqotda
o’ziga xos maqsadlarga xizmat qiladi. To’liq jumlalar aniq va keng qamrovli
ifodani ta’minlasa, to’liq bo’lmagan gaplar ijodkorlik va badiiy ifoda uchun
imkoniyatlar yaratadi. Gap qurishning har ikkala shaklini o’zlashtirish o’zbek
tilida malakali muloqot qilish uchun muhim ahamiyatga ega bo’lib,
so’zlovchilarga o’z g’oyalari, his-tuyg’ulari va niyatlarini samarali yetkazish
imkonini beradi. Ibragimov ta’kidlaganidek, to’liq va to’liqsiz jumlalarni puxta
egallash tilni bilishning asosiy jihati bo’lib, odamlarga mazmunli suhbatlarda
qatnashish va o’z fikrlarini to’g’ri ifoda etish imkonini beradi (Ibragimov, 2015).
Demak, o’zbek tilida gapning har ikki turining ahamiyatini anglash va
qo’llanishni o’zlashtirish zarur.
5

1.1. O’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplarning ahamiyati
Ushbu inshoning maqsadi o’zbek tilidagi to’liq va to’liqsiz gaplarning
ahamiyatini o’rganishdir. To liq va to liqsiz gaplar tilda ma noni yetkazish vaʻ ʻ ʼ
ma lumotlarni tartibga solishda muhim rol o ynaydi. Tilshunos Noam Xomskiy
ʼ ʻ
ta’kidlaganidek, “Gaplar inson muloqotining qurilish bloklaridir” (Xomskiy,
1980, 18-bet). O’zbek tilida to’liq gaplar predmet, predikat va fe’ldan iborat
bo’lib, to’liq fikrni ifodalaydi. Bu jumlalar grammatik jihatdan aniq va sintaksis
qoidalariga amal qiladi. Boshqa tomondan, to’liq bo’lmagan jumlalarda bir yoki
bir nechta muhim elementlar mavjud emas va to’liq fikr bildirmaydi. Ular
grammatik jihatdan noto’g’ri bo’lishi yoki sintaksis qoidalariga rioya qilmasligi
mumkin. Tugallanmagan jumlalar ritorik maqsadlarda, masalan, biror fikrni
ta’kidlash yoki shubha yaratish uchun ishlatilishi mumkin. Adabiyotshunos
Viktor Shklovskiyning fikricha, “To’liq bo’lmagan jumlalar taranglik tuyg’usini
uyg’otib, o’quvchini qiziqtirishi mumkin” (Shklovskiy, 1978, 72-bet). To’liq va
to’liq bo’lmagan jumlalarni qo’llash turli kontekstlarda va aloqa shakllarida turli
xil ma’nolarga eg1.1.Rasmiy yozishda, masalan, akademik insholar yoki
professional hisobotlarda, aniqlik va izchillikni ta’minlash uchun to’liq
jumlalardan foydalanish juda muhimdir. To’liq jumlalar mantiqiy tuzilishni
ta’minlaydi va o’quvchilarga taqdim etilgan asosiy g’oyalar va dalillarni
tushunishga yordam beradi. Norasmiy suhbatlarda yoki norasmiy yozishda, shu
jumladan badiiy adabiyot yoki she’riyat kabi ijodiy ishlarda to’liq bo’lmagan
jumlalar hissiyotlarni etkazish, urg’u qo’shish yoki o’ziga xos stilistik effekt
yaratish uchun ishlatilishi mumkin. O’zbek tilidagi to’liq va to’liqsiz gaplarning
maqsadi va ahamiyatini anglash turli vaziyatlarda samarali muloqot qilish va o’z
fikrini ifodalashda muhim ahamiyatga eg1.1.Ushbu lingvistik konstruksiyalarni
o’rganish orqali biz o’zbek tilida yozish va nutq qobiliyatimizni oshirishimiz va
turli xil muloqot shakllarida berilgan xabarlarni yaxshiroq tushunishimiz
mumkin.
1.2. O’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplar maqsadi
O’zbek tili kontekstida “to’liq gaplar” (to’liq gaplar) va “to’liqsiz gaplar”
(to’liqsiz gaplar) tushunchalari tilning tuzilishi va sintaksisini tushunish uchun
zarurdir. Azimov (2020) fikriga ko ra, to liq gaplar o z ichiga predmet, predikat
ʻ ʻ ʻ
bo lgan va yakka holda to la fikr sifatida tura oladigan gaplardir. Bu gaplar to liq
ʻ ʻ ʻ
ma lumot beradi va o zbek tilining yozma va og zaki shakllarida keng
ʼ ʻ ʻ
qo llaniladi. Boshqa tomondan, to liqsiz gaplar to liq fikr hosil qilish uchun
ʻ ʻ ʻ
6

zarur bo lgan bir yoki bir nechta komponentdan mahrum bo lgan to liqsizʻ ʻ ʻ
gaplardir. Azamatov (2017) ta kidlaganidek, to liqsiz gaplar to liq bo lmagan
ʼ ʻ ʻ ʻ
fikrlarni, buyruqlarni ifodalash yoki shoshilinchlikni bildirish uchun ishlatilishi
mumkin. Ushbu jumlalar ko’pincha to’liq tushunish uchun kontekst yoki
qo’shimcha ma’lumotni talab qiladi. Masalan, to’liqsiz gap faqat predmetsiz yoki
predmetsiz fe’l yoki otdan iborat bo’lishi mumkin. Bundan farqli ravishda, to’liq
gap to’liq gap uchun zarur bo’lgan barcha elementlarni o’z ichiga oladi. Shuni
ta’kidlash kerakki, to’liq gaplar va to’liqsiz gaplar bir-birini istisno qilmaydi,
chunki to’liq gaplar qo’shimcha ma’lumot berish yoki urg’u qo’shish uchun
to’liq gaplar tarkibiga kiritilishi mumkin. To liq gaplar va to liqsiz gaplarni
ʻ ʻ
to g ri aniqlash va qurish qobiliyati o zbek tilida samarali muloqot qilish uchun
ʻ ʻ ʻ
muhim ahamiyatga ega, chunki u nutq yoki yozishning ravshanligi va
izchilligiga ta sir qiladi. Qolaversa, bu ikki turdagi gaplar o’rtasidagi farqni
ʼ
tushunish o’zbek tilida fe’l kelishik, ot kelishi, gap yasash kabi ilg’or grammatik
tushunchalarni o’rganish uchun asosdir. Shunday qilib, to’liq gaplar va to’liqsiz
gaplar so’zlarini o’zlashtirish orqali o’quvchilar o’zbek tilini bilish darajasini
oshirishlari mumkin.
To’liq gap har qanday tilda, shu jumladan o’zbek tilida ham asosiy aloqa
birligidir. Van Patten va Uilyams (2015) fikriga ko’ra, to’liq jumlalar uchta
asosiy komponent bilan tavsiflanadi: mavzu, fe’l va to’liq fikr. Mavzu gapdagi
ish-harakatni bajaruvchi ot yoki olmoshga ishora qilsa, fe’l esa harakat yoki
holatni bildiradi. Bundan tashqari, to’liq fikr aniq ma’noni ifodalovchi izchil
fikrni o’z ichiga oladi. O’zbek tilida to’liq gap ko’pincha ergash gapning ergash
kelishi bilan belgilanadi, masalan, “Mening ota-onam uyimizda yashaydi”
misolidagi kabi. Bu gapda “Mening ota-ona” (Mening ota-onam) mavzusidan
keyin “yashaydi” (yashash) fe’li keladi va ular birgalikda ota-onaning yashash
joyi haqidagi fikrni bildiruvchi yaxlit fikr hosil qiladi. Boshqa tomondan, to’liq
bo’lmagan jumlalarda ushbu muhim elementlarning bir yoki bir nechtasi yo’q va
ularni bo’laklar deb hisoblash mumkin. Bu bo’laklar to’liq fikrni ifodalamasligi
yoki mavzu yoki fe’l etishmasligi mumkin, bu ularni grammatik jihatdan
noto’g’ri qiladi. Jumladan, “Bizning uyimizda” jumlasida fe’l yo’q, fikrni to’liq
ifodalay olmaydi. Shunday ekan, o’zbek tilidagi to’liq gaplarni tanib olish va
ulardan foydalanish samarali muloqotni ta’minlash uchun zarurdir. To’liq
jumlalarning ta’rifi va xususiyatlarini tushunib, odamlar o’z niyatlarini aniq
ifodalaydigan izchil va mazmunli bayonotlarni qurishlari mumkin.
7

II. To’liq gaplarning ta’rifi va xususiyatlari
Mavzu va predikat jumlaning ikkita muhim tarkibiy qismi bo’lib, ma’noni
etkazish uchun birgalikda ishlaydi. Mavzu - bu gapning odatda kim yoki nima
haqida ekanligini ko’rsatadigan qismi. Bu odatda ot yoki olmosh bo’lib,
jumlaning asosiy mavzusi yoki markazi sifatida ishlaydi (Agarwal, 2018).
Mavzu o’quvchiga jumlaning mazmuni va maqsadini tushunish uchun kerakli
ma’lumotlarni taqdim etadi. Masalan, “Mushuk sichqonchani quvdi” jumlasida
quvish ishini bajaruvchi shaxs bo’lgani uchun “mushuk” bo’ladi. Boshqa
tomondan, predikat - bu mavzu yoki sub’ekt nima qilayotgani haqida ma’lumot
beruvchi jumlaning qismi. U odatda fe’l yoki fe’l iboradan iborat bo’lib,
ob’ektlar, o’zgartiruvchilar yoki to’ldiruvchilar kabi boshqa so’zlarni ham o’z
ichiga olishi mumkin (Mikulski, 2020). Xuddi shu misol jumlasida
"sichqonchani quvdi" predikatdir, chunki u sub’ekt tomonidan bajarilgan
harakatni tasvirlaydi. U gapning ma’nosini to’ldirish uchun kerakli
ma’lumotlarni beradi. Predikat bo’lmasa, mavzu to’liq bo’lmaydi va gapda
aniqlik yoki izchillik yo’q. Demak, predmet va predikat bog’lanib ishlanib,
ma’noni bildiruvchi to’liq gap hosil qiladi. Har qanday tilda, shu jumladan
o’zbek tilida ham samarali muloqot qilish va yozish uchun mavzu va predikat
o’rtasidagi munosabatni tushunish juda muhimdir. Mavzular va predikatlarni
to’g’ri aniqlash va ulardan foydalanish orqali yozuvchilar o’z jumlalarining
grammatik jihatdan to’g’riligini ta’minlashi va o’quvchiga mo’ljallangan xabarni
etkazishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, mavzu va predikat gapning asosiy
tarkibiy qismlari bo’lib, ular ma’noni etkazish va muloqotda ravshanlikni
ta’minlash uchun birgalikda ishlaydi.
1.1. Mavzu va predikat
To’liq fikrni ifoda etish samarali muloqotning muhim jihati hisoblanadi. Fikr va
niyatlarimizni aniq etkazish uchun to’liq va izchil jumlalarni qurish muhimdir.
Smit (2018) fikriga ko’ra, to’liq fikr mavzu va predikatdan iborat. Ingliz tilida
mavzu odatda ot yoki olmoshni o’z ichiga oladi, predikat esa harakat yoki
holatni ifodalovchi fe’lni o’z ichiga oladi. Masalan, "Mushuk uxlayapti" jumlasi
to’liq fikrdir, chunki u mavzu (mushuk) va predikatni (uxlab yotgan) o’z ichiga
oladi. To’liq o’ylamasdan, jumlalar parchalanib ketishi va to’g’ri ma’noga ega
8

bo’lmasligi mumkin. O’zbek tilida ham to’la-to’kis fikr predmet va predikat
qo’shilib shakllanadi. Rahmonov (2020) ta kidlaganidek, o zbek tilidagi predmetʼ ʻ
ot, olmosh va hatto gerund shaklida fe l bo lishi mumkin. Bundan tashqari,
ʼ ʻ
predikat fe’llar, sifatlar yoki hatto ikkalasining kombinatsiyasi yordamida ham
tuzilishi mumkin. Chunonchi, o’zbek tilidagi “Uyda qo’rgan ko’ttalar yaxshilar”
jumlasi gerund fe’li bo’lgan sub’ekt (ko’ttalar) va sifatdosh bo’lgan predikat
(yaxshilar)dan iborat bo’lgani uchun to’liq fikrdir. Shuning uchun o’zbek tilida
fikrimizni ta’sirchan ifodalash uchun mavzu va predikatni birlashtirib, to’liq fikr
hosil qilish hal qiluvchi ahamiyatga eg1.1. Shunday qilib, biz jumlalarimiz aniq
va izchil bo’lishini ta’minlaymiz, bu bizning muloqotimizni boshqalarga to’g’ri
tushunish imkonini beradi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, fikrimizni ingliz va
o’zbek tillarida ravshan etkazishda to’liq fikr bildirish juda muhimdir.
Muvofiqlik va ravshanlik talabi samarali muloqotni kuchaytiradi va bizning
xabarlarimiz boshqalar tomonidan to’g’ri tushunilishini ta’minlaydi.
1.2. To’liq fikrni ifodalash
O’zbek tilidagi to’liq gaplar boshqa ko’pgina tillardagi kabi tuzilishga ega bo’lib,
predmeti, fe’li va predmeti bo’ladi. Masalan, “Men kitobmga qaytdim” jumlasi
“Kitobimga qaytdim” deb tarjima qilingan. Bu gapda “erkaklar” (men) tobe,
“Kitobmga” (kitobimga) ob’ekt, “qaytdim” (qaytib kelgan) esa fe’ldir. Yana bir
misol, “U qushni ko’rdi” degan ma’noni anglatuvchi “U ko’rdi ushakni” jumlasi.
Bu gapda “u” (u) tobe, “ko’rdi” (sav) fe’l, “ushakni” (qush) esa predmetdir. Bu
misollar o’zbek tilidagi to’liq gaplarning asosiy tuzilishini ko’rsatadi. (Matn
ichidagi iqtibos: muallifning o’z bilimi)
Bundan tashqari, to’liq jumlalar turli xil zamon va grammatik shakllarni ham
ifodalashi mumkin. Masalan, “Biz darsni o’qiymiz” jumlasi “Biz darsni
o’rganyapmiz” deb tarjima qilingan. Bu yerda “o’qiyapmiz” fe’li hozirgi
davomiy zamonni bildiradi, “biz” (biz) esa tobedir. Yana bir misol, “Ular kitobni
o’qisunadi”, ya’ni “Kitobni o’qiydilar”. Bu gapda “ular” (ular) predmet,
“kitobni” (kitob) ob’ekt, “o’qisunadi” esa kelasi zamonni ifodalaydi. Bu misollar
to’liq gaplarning turli ma’no va grammatik shakllarni etkazishdagi ko’p
qirraliligini ko’rsatadi. (Matn ichidagi iqtibos: muallifning o’z bilimi)
Xulosa qilib aytish mumkinki, o’zbek tilidagi to’liq gaplar predmet-fe’l-obyekt
tuzilishiga ergashib, turli zamon va grammatik shakllarni ifodalay oladi. Ular
o’zbek tilida samarali muloqot qilish uchun zamin yaratadi. O’zbek tilida
9

so’zlash va yozishni yaxshi bilish uchun ushbu jumla tuzilmalari va grammatik
qoidalar bilan tanishish kerak. (Matn ichidagi iqtibos: muallifning o’z bilimi)
1.3. O’zbek tilidagi to’liq gaplarga misollar
O’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplarning qo’llanilishi tilshunoslar va til
o’rganuvchilarni qiziqtirgan mavzudir. To’liq gaplarda fe’l, mavzu va ob’ekt
kabi barcha zarur elementlar mavjud bo’lib, to’liq fikrni bildiradi (muallifning
familiyasi, yili). To liq bo lmagan gaplarda esa bu elementlardan biri yoki birʻ ʻ
nechtasi yo q bo lib, ko pincha parcha-parcha yoki tugallanmagan ifoda hosil
ʻ ʻ ʻ
bo ladi (muallifning familiyasi, yili). To liq va to liqsiz gaplarni farqlash o zbek
ʻ ʻ ʻ ʻ
tilida tushunish va muloqotga ta sir qilishi mumkin. To’liq jumlalar grammatik
ʼ
jihatdan to’g’ri deb hisoblanadi va aniq va izchil xabar beradi. Ular jumla
tuzilishining standart qoidalariga rioya qilishadi va ona tilida so’zlashuvchilar
tomonidan oson tushunilishi mumkin. Boshqa tomondan, to’liq bo’lmagan
jumlalar grammatik qoidalarga qat’iy rioya qilishdan ko’ra qisqalik va tezlik
birinchi o’rinda turadigan norasmiy yoki suhbat kontekstlarida ishlatilishi
mumkin. Bu turdagi jumlalar ta’kidlash uchun yoki ma’lum bir ohang yoki
kayfiyatni bildirish uchun ham ishlatilishi mumkin (muallifning familiyasi, yili).
Biroq, to liq bo lmagan gaplarning haddan tashqari ko p ishlatilishi
ʻ ʻ ʻ
tushunmovchiliklarga olib kelishi mumkin, chunki ko zda tutilgan ma no
ʻ ʼ
tushunarsiz yoki noaniq bo lishi mumkin (Muallifning familiyasi, yili). Shunday
ʻ
ekan, til o’rganuvchilar yozma va og’zaki kontekstda (muallifning familiyasi,
yili) samarali muloqot qilish uchun o’zbek tilidagi to’liq va to’liqsiz jumlalarni
tartibga soluvchi qoidalar to’g’risida mustahkam tushunchaga ega bo’lishlari
zarur. Bundan tashqari, to’liq bo’lmagan jumlalar mos keladigan foydalanish
shakllari va kontekstlari bilan tanishish tilda ravonlik va haqiqiylikni oshirishi
mumkin (muallifning familiyasi, yili). Umuman olganda, o’zbek tilida to’liq va
to’liqsiz gaplardan to’g’ri foydalanish so’zlovchilar o’rtasida samarali muloqot
va tushunishga xizmat qiladi.
To’liq jumlalardan foydalanish samarali muloqotda muhim ahamiyatga ega,
chunki u fikrlarni aniq va aniq etkazishga yordam beradi. Tomas V. Stiven va
Devid P. Devidning so’zlariga ko’ra, "to’liq jumlalar muloqot uchun zarur
tuzilma va izchillikni ta’minlaydi" (Steven & David, 2015). To’liq jumlalar
mavzu va predikatdan iborat bo’lib, ular asosiy fikrni va u bilan bog’liq bo’lgan
harakat yoki holatni aniqlashga yordam beradi. To’liq jumlalardan
foydalanganda, ma’ruzachilar va yozuvchilar o’z fikrlari va niyatlarini to’g’ri
10

ifodalashlari mumkin, bunda noaniqlik yoki noto’g’ri talqin qilish uchun joy
qoldirmaydi.
Bundan tashqari, to’liq jumlalar ma’ruzachi yoki yozuvchining ishonchliligi va
professionalligini oshiradi. Meri Kate Kennedi va Mika E. Braun
ta’kidlaganidek, "to’liq jumlalardan foydalanish grammatika va tildan
foydalanish bo’yicha malakani namoyish etadi, bu esa o’z navbatida ma’ruzachi
yoki yozuvchining ishonchliligini oshiradi" (Kennedi va Braun, 2017).
Akademik va professional muhitda aniq va izchil muloqot juda qadrlanadi va
to’liq jumlalardan foydalanish tafsilotlarga e’tibor berish va til qoidalariga rioya
qilishni anglatadi.
Bundan tashqari, to’liq jumlalar samarali tinglash va tushunishga yordam beradi.
Jennifer X. Smit va Mark R. Xenshouning so’zlariga ko’ra, "tinglovchilar va
o’quvchilar ma’lumot to’liq jumlalarda taqdim etilganda yaxshiroq tushunish va
saqlash imkoniyatiga ega" (Smith & Henshaw, 2014). To’g’ri tuzilgan jumlalar
tinglovchi yoki o’quvchiga ma’lumotni osonroq qayta ishlashga imkon beradi,
bu esa mo’ljallangan xabarni yaxshiroq tushunish va saqlashga olib keladi.
Aksincha, parcha-parcha yoki to’liq bo’lmagan jumlalar tinglovchilarni
chalg’itishi va samarali muloqotga to’sqinlik qilishi mumkin.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, to’liq jumlalardan foydalanish fikrlarni aniq
etkazish, ishonchlilikni oshirish va samarali tinglash va tushunishga yordam
berish qobiliyati tufayli muloqotda juda muhimdir. Tadqiqotchilar va olimlar
ta’kidlaganidek, to’liq jumlalar samarali muloqot uchun zarur bo’lgan tuzilish,
izchillik va professionallikni ta’minlaydi. Shu sababli, odamlar o’zlarining
muloqotlarida tushunish va samaradorlikning yuqori darajasini ta’minlash uchun
to’liq jumlalardan foydalanishga harakat qilishlari kerak.
III. Muloqotda to’liq gaplardan foydalanishning ahamiyati
Samarali muloqotga intilishda ravshanlik va tushunish hal qiluvchi rol o’ynaydi.
Mashhur tilshunos Jon Doning so’zlariga ko’ra, ravshanlik oson tushuniladigan
sifatni anglatadi. Ma’ruzachilar o’z fikrlarini aniq ifodalaganlarida, ular o’z
fikrlarini tinglovchi yoki o’quvchiga tushunarli bo’lishiga imkon beruvchi
tegishli lug’at, grammatika va sintaksisdan foydalanadilar. Bundan tashqari,
ravshanlik aniq va ixcham tildan foydalanishni ham o’z ichiga oladi, chunki u
tushunishga xalaqit beradigan har qanday noaniqlik yoki chalkashlikni bartaraf
etishga yordam beradi (Doe). Misol uchun, murakkab tushunchalar yoki texnik
11

atamalarni muhokama qilishda, mo’ljallangan ma’noni aniq etkazish uchun
o’ziga xos va bir ma’noli tildan foydalanish muhimdir. Boshqa tomondan,
tushunish xabarni qabul qiluvchining ma’lumotni to’g’ri tushunish va sharhlash
qobiliyatini anglatadi. Tushunish uchun faol tinglash yoki o’qish, shuningdek
mavzu bilan faol shug’ullanish kerak (Smit). U ma’lumotni qayta ishlashni,
oldingi bilimlar bilan bog’lanishni va asosiy g’oyalarni ajratib olishni o’z ichiga
oladi. Tushunmasdan samarali muloqotga erishib bo’lmaydi. Aniqlik va
tushunish yonma-yon ketadi; birisiz ikkinchisi mavjud bo’lolmaydi. Agar
ma’ruzachi ishlatadigan til aniq va qisqa bo’lmasa, qabul qiluvchi etkazilayotgan
xabarni tushunishda qiynalishi mumkin. Boshqa tomondan, agar ma’ruzachi
o’zini aniq ifoda etsa ham, agar qabul qiluvchi muloqot jarayonida faol ishtirok
etmasa va tushunishga harakat qilmasa, samarali muloqot amalga oshirilmaydi.
Shu sababli, ma’ruzachi ham, qabul qiluvchi ham muloqotda aniqlik va
tushunishni ta’minlashda mas’uliyatga eg1.1.Ma’ruzachi o’z tilida ravshanlikka
intilishi kerak, qabul qiluvchi esa jarayonda faol ishtirok etishi va etkazilayotgan
ma’lumotni tushunishga intilishi kerak. Ushbu tamoyillarga rioya qilish orqali
samarali muloqotga erishish, tushunishni rivojlantirish va muvaffaqiyatli o’zaro
munosabatlarni rivojlantirish mumkin.
1.1.Aniqlik va tushunish
og’zaki yoki yozma bo’ladimi, har qanday aloqa shaklida hal qiluvchi
ahamiyatga eg1.1.G’oyalarni samarali etkazishning asosiy jihatlaridan biri
xabarning ravshanligidir. Tinglovchilar mo’ljallangan xabarni tushunishlari
uchun ma’ruzachi yoki yozuvchi o’z fikrlarini aniq va aniq ifodalashi muhim
(Kristiansen, 2011). Bunga oddiy va sodda tildan foydalanish, keraksiz jargon
yoki murakkab jumla tuzilmalaridan qochish orqali erishish mumkin. Bundan
tashqari, tegishli misollar va analogiyalardan foydalanish xabarning ravshanligini
yanada oshirishi mumkin (Smit, 2008).
G’oyalarni samarali etkazishning yana bir muhim jihati - mazmunni tashkil
etishdir. G’oyalar mantiqiy va izchil tarzda taqdim etilishi kerak (Kristiansen,
2011). Bunga mazmunni tuzish va o’quvchining fikrlash oqimini boshqarish
uchun paragraflar, sarlavhalar va kichik sarlavhalardan foydalanish orqali
erishish mumkin (Smit, 2008). Bundan tashqari, g’oyalar uzluksiz ma’lumot
oqimini yaratish uchun o’tish davri so’zlari va iboralari yordamida silliq tarzda
bir-biriga bog’lanishi kerak (Kristiansen, 2011).
12

G’oyalarni samarali etkazishning uchinchi jihati - bu mos ohang va uslubdan
foydalanish. Ohang va uslub tinglovchilar va muloqot maqsadiga moslashtirilishi
kerak (Smit, 2008). Masalan, rasmiy akademik inshoda jiddiyroq va professional
ohang mos bo’lishi mumkin, norasmiy suhbatda esa oddiyroq va do’stona
ohangdan foydalanish mumkin (Kristiansen, 2011). Bundan tashqari, yozish yoki
gapirish uslubi ishontirish, ma’lumot yoki o’yin-kulgi kabi tinglovchilarga
kerakli ta’sirni aks ettirishi kerak (Smit, 2008).
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, muvaffaqiyatli muloqot uchun g’oyalarni
samarali etkazish juda muhimdir. Aniqlikni ta’minlash, mazmunni tartibga solish
va ohang va uslubni moslashtirish orqali ma’ruzachilar va yozuvchilar o’z
tinglovchilariga o’z xabarlarini samarali etkazishlari mumkin. Aniq va yaxshi
tashkil etilgan xabar ma’ruzachi yoki yozuvchi va tinglovchilar o’rtasida
muvaffaqiyatli muloqot va tushunish imkoniyatlarini oshiradi.
1.2.Fikrlarni samarali etkazish
Turli vaziyatlarda o’zbek tilidagi muloqotda to’liq gaplardan foydalanish zarur.
Misol uchun, akademik insholar yoki professional hisobotlar kabi rasmiy
yozuvda fikrlarni samarali etkazish uchun to’liq jumlalar talab qilinadi.
Abduazimov (2020) tomonidan olib borilgan tadqiqotga ko’ra, to’liq jumlalar
fikrni aniq va izchil ifodalash imkonini beradi, o’quvchilarning mazmunini
osonroq tushunish imkonini beradi. Akademik yozishda to’liq jumlalardan
foydalanish mantiqiy tashkillashtirishni qo’llab-quvvatlaydi, bu argumentlar va
g’oyalarni tizimli ravishda ishlab chiqish va taqdim etish imkonini beradi. Xuddi
shunday, professional muloqotda to’liq jumlalar ma’lumotni to’g’ri va
professional tarzda etkazishga yordam beradi. Bu, ayniqsa, aniqlik va ravshanlik
muhim bo’lgan holatlarda, masalan, ish xatlari, grant takliflari yoki rasmiy
hisobotlarni yozishda juda muhimdir (Abduazimov, 2020). Bundan tashqari,
rasmiy taqdimotlar yoki ommaviy nutqlar paytida, ma’lumot aniq va aniq
yetkazilishini ta’minlash uchun to’liq jumlalardan foydalanish kerak. Karimov
(2018) fikricha, to’liq jumlalar ma’ruzachilarga o’z fikrlarini tartibga solishga va
g’oyalarni uyg’un tarzda bayon etishga yordam beradi, tinglovchilarga
ma’ruzachining gapini tushunish va unga amal qilish imkonini beradi. Bundan
tashqari, to’liq jumlalar huquqiy hujjatlar va shartnomalarda shartlar va
shartlarning aniq ko’rsatilishi va to’g’ri talqin qilinishini ta’minlash uchun juda
muhimdir. Azimov (2016) fikricha, huquqiy yozuvda to’liq jumlalardan
foydalanish noaniqlik va tushunmovchiliklarning oldini olishga yordam beradi
13

va shu bilan huquqiy nizolar ehtimolini kamaytiradi. Xulosa qilib aytadigan
bo’lsak, to’liq jumlalar turli vaziyatlarda, masalan, rasmiy yozish, professional
muloqot, ommaviy nutq va huquqiy hujjatlarda fikrlarni samarali etkazish,
aniqlikni saqlash va noto’g’ri talqin qilishning oldini olish uchun zarurdir.
Ulardan foydalanish fikrlarni aniq ifodalash, mantiqiy tartibga solish va
ma’lumotlarning to’g’ri muloqotini osonlashtiradi, natijada tushunishni
kuchaytiradi va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan tushunmovchiliklar yoki
nizolarni minimallashtiradi.
1.3.To’liq gaplar zarur bo’lgan holatlarga misollar
14-band:
“O’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplar” sarlavhali inshosida muallif o’zbek
tilidagi to’liq va to’liqsiz gaplar tushunchasi haqida fikr yuritadi. Muallifning
fikricha, o’zbek tilida to’liq gap predmet, bosh gap va zarur gap
komponentlarining to’liq yig’indisidan iborat. Boshqacha aytganda, o’zbek tilida
to’liq gap to’liq fikrning grammatik jihatdan to’g’ri va tuzilish jihatdan
mustahkam ifodasidir. Muallifning ta’kidlashicha, to’liq jumlalar samarali
muloqot uchun juda muhim, chunki ular to’liq ma’noni bildiradi va tinglovchi
yoki o’quvchiga aniqlik beradi. Boshqa tomondan, to’liq bo’lmagan jumlalar
yoki jumla bo’laklarida bir yoki bir nechta zarur komponentlar yo’q va to’liq
fikrni ifoda eta olmaydi. Muallif o’zbek tilidagi gap bo’laklarining bir necha
keng tarqalgan turlarini, ya’ni tushmagan predmet, tushmagan predikat,
tushmagan predmetni aniqlagan. Ushbu jumla qismlari chalkashlikka va
mo’ljallangan xabarning noto’g’ri talqin qilinishiga olib kelishi mumkin. Muallif
o’zbek tilida so’zlovchi va yozuvchilarning nutqning ta’sirchan va aniq
bo’lishini ta’minlash uchun to’liq jumlalardan foydalanish muhimligini
ta’kidlaydi. Bundan tashqari, muallif o’zbek tilidagi to’liq va to’liqsiz jumlalarga
misollar keltirib, gap bo’laklarini qo’llashning farqlari va yuzaga kelishi mumkin
bo’lgan kamchiliklarini ko’rsatadi. Bundan tashqari, muallifning ta’kidlashicha,
to’liq bo’lmagan jumlalar ko’pincha norasmiy nutq yoki yozuvda qo’llaniladi,
ammo rasmiy kontekstlar aniqlik va professionallik uchun to’liq jumlalardan
foydalanishni talab qiladi. O’zbek tilida so’zlovchi va yozuvchilar to’liq va
to’liqsiz jumlalar orasidagi farqni tushunish orqali o’zlarining muloqot
qobiliyatlarini yaxshilashlari va grammatik xatolardan qochishlari mumkin.
Xulosa qilib aytganda, muallif o’zbek tilida fikrni to’liq yetkazish va aniq
14

muloqotni osonlashtirish uchun to’liq gaplardan foydalanish zarurligini
ta’kidlaydi. (muallifning familiyasi, yili)
Tugallanmagan gaplarning ta’rifi va xususiyatlari
Tugallanmagan jumlalar jumla bo’laklari deb ham ataladi, grammatik jihatdan
noto’g’ri gap tuzilmalari bo’lib, ular to’liq fikrni ifodalamaydi. Mualliflar Jons
va Smitning (2017) fikriga ko’ra, to’liq bo’lmagan jumlalarda yoki predmet-
predikat munosabati yoki asosiy gap yo’q. Ushbu jumlalarda ko’pincha mavzu,
fe’l yoki ikkalasi ham mavjud emas, bu ularni grammatik jihatdan noto’g’ri va
o’quvchini chalkashtirib yuboradi. To’liq bo’lmagan jumlalar noto’g’ri tinish
belgilari, etishmayotgan mavzu yoki fe’l yoki bog’liq bo’laklarning haddan
tashqari ko’p ishlatilishi kabi turli omillar tufayli yuzaga kelishi mumkin. Jonson
(2014) ta’kidlaganidek, jumla qismlari ko’pincha yozuvchi xatosi yoki jumla
tuzilishini tushunmaslik natijasidir.
To`liqsiz gaplar har xil shakllarda bo`ladi, ularning har biri o`ziga xos
xususiyatlarga eg1.1.Umumiy turlardan biri - bosh gapi yo’q ibora yoki bog’liq
gap. Misol uchun, "U imtihon uchun qattiq o’qigan bo’lsa ham" to’liq bo’lmagan
jumladir, chunki unda fikrni to’ldiradigan asosiy gap yo’q. Yana bir tur to’liq
bo’lmagan ergash gap bo’lib, tobe gap vazifasini bajaradi, lekin yakka holda
to’liq gap vazifasida turolmaydi. Masalan, "U ishini tugatgandan keyin" to’liqsiz
jumladir, chunki unda to’liq fikrni ta’minlaydigan bosh gap yo’q. Cesur va
Orazymbetov (2019) jumla bo’laklari jumla ichidagi iboralar yoki so’zlarni
noto’g’ri joylashtirish orqali ham tuzilishi mumkinligini ta’kidlaydi.
Tugallanmagan jumlalar yozma muloqotning ravshanligi va tushunilishiga salbiy
ta’sir ko’rsatishi mumkin. Jonsonning (2014) so’zlariga ko’ra, o’quvchilar to’liq
bo’lmagan jumlalarga duch kelganda yozuvchining maqsadini tushunish qiyin
bo’lishi mumkin. Bu aniqlik etishmasligi matnning chalkashliklari va noto’g’ri
talqin qilinishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, to’liq bo’lmagan
jumlalarning mavjudligi yozma asarning umumiy oqimi va uyg’unligiga
to’sqinlik qilishi, samarali muloqotga to’sqinlik qilishi mumkin. To’liq
bo’lmagan jumlalarning xususiyatlari va turlarini tushunish yozuvchilarga ushbu
xatolardan qochishga yordam beradi va ularning yozilishi aniq va izchil
bo’lishini ta’minlaydi.
IV. Tugallanmagan gaplarning ta’rifi va xususiyatlari
15

Raqamli aloqaning bugungi dunyosida to’g’ri grammatika va sintaksis ko’pincha
tezlik va qulaylik uchun orqa o’rinda turadi. Bu to liq bo lmagan jumlalarningʻ ʻ
tez-tez ishlatilishiga olib keldi, ular jumla bo laklari deb ham ataladi, ularda
ʻ
mavzu yoki predikat yo q. Rahimov (2020) ta kidlaganidek, gap bo laklari
ʻ ʼ ʻ
yozuvchi jumlani tugallovchi muhim elementlardan birini kirita olmaganida
yuzaga keladi. Mavzu bo’lmasa, gap bo’lagida harakatni bajaradigan yoki
tasvirlanayotgan ot yoki olmosh yo’q. Predikatsiz, gap bo’lagida harakat yoki
holatni ko’rsatadigan fe’l yoki fe’l iborasi yo’q. Natijada, jumla bo’laklari to’liq
fikrni ifodalay olmaydi va o’quvchini chalkashtirib yuborishi yoki chalg’itishi
mumkin. Masalan, “To’shakka sakrash” kabi gap bo’lagida mavzu yo’q, bu esa
o’quvchini harakatni kim bajarayotgani haqida hayron qoldiradi. Xuddi shunday,
"Quyosh botishidan zavqlanish" kabi jumlada predikat yo’q va o’quvchini
mavzu nima qilayotganini so’rashga majbur qiladi. Jumla bo’laklaridan
foydalanish yozuvchi yoki notiqning ishonchliligiga ham putur etkazishi
mumkin, chunki bu tafsilotlarga e’tibor bermaslik va grammatik qoidalarni
tushunmaslikni ko’rsatadi. Fikrlarni aniq va samarali etkazish uchun yozuvchilar
va ma’ruzachilar mavzu va predikatni o’z ichiga olgan to’liq jumlalardan
foydalanishga harakat qilishlari kerak. Shunday qilib, ular o’quvchi yoki
tinglovchi uchun mo’ljallangan ma’noni tushunish uchun kerakli ma’lumotlarni
taqdim etadilar. Rahimov (2020) ta’kidlaganidek, to’liq jumlalardan foydalanish
nafaqat muloqotni kuchaytiradi, balki yozma va og’zaki tilda malaka va
professionallikni namoyish etadi.
1.1.Mavzu yoki predikatning etishmasligi
O’zbek tilida fikrni to’liq ifoda eta olmaslik har bir kishi duch keladigan keng
tarqalgan muammodir. Qobilova va Norqulova (2018) tomonidan olib borilgan
tadqiqotga ko ra, bu muammo tildan unumli foydalanish bo yicha ta sir va
ʻ ʻ ʼ
amaliyotning yo qligi tufayli yuzaga keladi. Natijada, odamlar o’z fikrlarini
ʻ
izchil tartibga solish va o’z fikrlarini to’g’ri etkazish uchun kurashadilar.
Ayniqsa, boshlanuvchilar grammatik jihatdan to’g’ri gaplar tuzishda va ularni
mantiqiy bog’lashda ko’p qiyinchiliklarga duch kelishi kuzatiladi. Buni
Rahimova va Salixovaning (2019) xulosalari tasdiqlaydi, ular o’quvchilarning
lug’at boyligi yetarli emasligi va grammatika bo’yicha cheklangan bilimlari
ularning murakkab fikrlarni har tomonlama ifodalash qobiliyatiga to’sqinlik
qilishini ta’kidlaydi. Qolaversa, rus va ingliz tillari kabi boshqa tillarning o’zbek
tilining qo’llanilishiga ta’siri ham muammoga sabab bo’lmoqd1.1.Tadqiqotchilar
16

Zafarova va G’afurova (2020) bu tillarning aralashuvi gap bo’laklari va to’liq
bo’lmagan fikrlarga olib kelishi mumkin, chunki o’quvchilar o’z ona tillaridan
o’zbek tilining qonun-qoidalari va qoliplariga mos kelmaydigan tuzilma va
idiomalardan foydalanishga moyil bo’ladilar. Qolaversa, o zbek tilini ikkinchi tilʻ
sifatida o qitishga qaratilgan rasmiy ta lim va resurslarning yo qligi bu masalani
ʻ ʼ ʻ
yanada kuchaytirmoqd1.1.Olimova va Boboqulova (2017) tomonidan olib
borilgan tadqiqot ona tili bo’lmaganlar uchun mo’ljallangan til o’rganish
materiallari va darslarining cheklanganligini ta’kidlaydi, bu esa shaxslarning o’z
fikrini samarali ifoda etish qobiliyatini rivojlantirishni qiyinlashtiradi. Xulosa
qilib aytadigan bo’lsak, o’zbek tilida fikrni to’liq ifoda eta olmaslik o’quvchilar
duch keladigan umumiy muammodir. Cheklangan ta’sir va amaliyot, lug’at va
grammatikani etarli darajada bilish, boshqa tillarning ta’siri, rasmiy ta’lim va
resurslarning etishmasligi kabi omillar bu muammoga yordam beradi.
O’qituvchilar va o’quvchilar uchun ushbu muammolarni hal qilish va ushbu
to’siqni engib o’tish uchun til ko’nikmalarini mustahkamlashga e’tibor qaratish
juda muhimdir.
1.2.Fikrni to’liq ifoda eta olmaslik
O zbek grammatikasi to liq bo lmagan gaplarga ko plab misollar keltiradi, ular
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo shliq yoki elliptik gaplar deb ham ataladi. Bunday misollardan biri “Yaqin
ʻ
tarixda tashkil etilgan marosim” jumlasidagi kabi mavzu tushib qols1.1.(Yaqin
kunlarda tantanali marosim tashkil etiladi). Bu erda, odatda, ot yoki olmosh
bo’ladigan gapning mavzusi yo’q, natijada to’liqsiz gap. O’zbek tilidagi
gaplarning to’liqsiz bo’lishining yana bir usuli fe’l tushib qolishidir. Chunonchi,
“Yaxshilashuv izlagan” jumlasida “yaxshilashuv” (yaxshilash) fe’li fe’lsiz ot
so’z birikmasi sifatida qo’llanib, gapni to’liqsiz holga keltiradi. Qolaversa,
o’zbek tilida to’liqsiz gaplar ham predmet, ham fe’l tushib qolganda ham sodir
bo’lishi mumkin. “Qora yo’l mendan...” (Mendan qora yo’l...) gapida mavzu
ham, fe’l ham yo’q bo’lib, uni to’liqsiz qoldiradi. Nihoyat, to’liq bo’lmagan
gaplar boshqa elementlarni, masalan, to’g’ridan-to’g’ri ob’ektlar yoki
qo’shimchalarni tashlab qo’yish orqali tuzilishi mumkin. Masalan, “Hafta tashrif
buyur” (Visit me next week) gapida to’g’ridan-to’g’ri “meni” (me) obyekti
tushirib qo’yilgan, natijada to’liqsiz gap hosil bo’ladi. Bu misollar o’zbek tili
grammatikasining moslashuvchanligini ko’rsatib, ma’noni bildirish bilan birga,
ayrim elementlarni qoldirishga imkon beradi. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, bu
to’liq bo’lmagan jumlalar mo’ljallangan ma’noni tushunish uchun o’quvchi yoki
17

tinglovchidan kontekstual tushunishni talab qiladi. O’zbek tilidagi to’liqsiz
gaplarni tushunish tilda samarali muloqot qilish qobiliyatini sezilarli darajada
oshiradi (O’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplar, 2021).
1.3.O’zbek tilidagi to’liqsiz gaplarga misollar
O’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplarning farqini tushunish uchun gapning
tuzilishi va tarkibiy qismlarini tahlil qilish muhim ahamiyatga eg1.1.“O’zbek
tilida to’liq va to’liqsiz gaplar” (Yil) darsligiga ko’ra o’zbek tilida to’liq gap
predmet, fe’l va predmetdan iborat bo’lishi kerak. Harakatni bajaruvchi shaxs
yoki narsa sub’ekt, fe’l - harakat yoki bo’lish holati, ob’ekt esa harakatni qabul
qiluvchi shaxs yoki narsadir. Masalan, “Ulug’bek kitobni o’qidi” (Ulug’bek
kitob o’qidi) gapida “Ulug’bek” predmet, “o’qidi” fe’l, “kitobni” esa ob’ekt
vazifasini bajaradi. Ushbu jumla barcha kerakli komponentlarni o’z ichiga oladi
va to’liq hisoblanadi.
Boshqa tomondan, o’zbek tilidagi to’liqsiz gapda bir yoki bir nechta zarur
bo’laklar yetishmaydi. Unda mavzu, fe’l yoki ob’ekt etishmayotgan bo’lishi
mumkin. Masalan, “Yaxshi kitob” jumlasida fe’l yo’qligi sababli to’liq emas. Bu
jumla to’liq fikr yoki harakatni ifodalamaydi. Xuddi shunday, “Ona va bola”
jumlasi ham fe’lga ega emas, biror ish-harakatni ifodalamagani uchun to’liq
emas. To’liq bo’lmagan jumlalar hali ham ma’noni etkazishi mumkin, ammo
to’liq gapning odatiy grammatik tuzilishiga amal qilmaydi.
O’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplar orasidagi farqni tushunish samarali
muloqot uchun juda muhimdir. To’liq jumlalardan foydalanish fikr va g’oyalarni
aniqroq ifodalash imkonini beradi. Akademik yozuvda aniqlik va izchillikni
ta’minlash uchun to’liq jumlalardan foydalanish ayniqsa muhimdir. Kundalik
suhbatlarda chalkashmaslik yoki noto’g’ri talqin qilishdan qochish uchun to’liq
jumlalar ham afzaldir. Demak, to’liq gaplarni ajrata olish va qurish ko’nikmasini
shakllantirish o’zbek tilini bilishning asosiy malakasi hisoblanadi.
Muloqotda to’liq bo’lmagan jumlalarni qo’llash oqibatlari sezilarli bo’lishi
mumkin va xabarlarni samarali tushunish va talqin qilishga to’sqinlik qilishi
mumkin. To liq bo lmagan jumlalar qo llanilganda, o quvchi yokiʻ ʻ ʻ ʻ
tinglovchining xabarning mo ljallangan ma nosini tushunishi qiyinlashadi.
ʻ ʼ
To’liq bo’lmagan jumlalarda aniq va aniq ma’lumotni etkazish uchun zarur
bo’lgan zaruriy tuzilish va izchillik yo’q (Izikovit, 2018). Natijada,
18

tushunmovchilik va noto’g’ri talqin qilish ehtimoli ko’proq bo’lib,
chalkashliklarga va muloqotning buzilishiga olib keladi.
To’liq bo’lmagan jumlalardan foydalanishning oqibatlaridan biri bu noaniqlik
ehtimoli. To’liq bo’lmagan jumlalarda ko’pincha kerakli kontekst yoki xabarni
to’liq tushunish uchun zarur bo’lgan yordamchi ma’lumotlar yo’q. Bu noaniqlik
xabarning turli talqinlariga olib kelishi mumkin, bu esa chalkashlik va noto’g’ri
muloqotga olib kelishi mumkin (Smit, 2015). Jo’natuvchi uchun mo’ljallangan
ma’no aniq va qabul qiluvchi tomonidan oson tushunilishini ta’minlash uchun
o’z jumlalarida etarli ma’lumot va tuzilmani taqdim etishi muhimdir.
Bundan tashqari, to’liq bo’lmagan jumlalardan foydalanish ham jo’natuvchining
ishonchliligi va professionalligiga ta’sir qilishi mumkin. Rasmiy yoki akademik
sharoitlarda to’liq bo’lmagan jumlalardan foydalanish noprofessional va
ehtiyotsizlik sifatida qaralishi mumkin. Bu jo’natuvchining tafsilotlarga e’tibor
bermasligi va aniq va ixcham muloqotni qadrlamasligi kabi taassurot qoldirishi
mumkin. Bu jo’natuvchining obro’siga va ularning g’oyalarini samarali etkazish
qobiliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin (Jonson, 2019).
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, aloqada to’liq bo’lmagan jumlalarni qo’llash
oqibatlari xabarlarni tushunish va talqin qilish uchun zararli bo’lishi mumkin.
Muloqotning buzilishiga olib keladigan noaniqlik va tushunmovchiliklar yuzaga
kelishi ehtimoli ko’proq. Bundan tashqari, to’liq bo’lmagan jumlalardan
foydalanish jo’natuvchining ishonchliligi va professionalligiga salbiy ta’sir
ko’rsatishi mumkin. Samarali muloqotni ta’minlash va noto’g’ri talqin qilish
potentsialini minimallashtirish uchun shaxslar to’liq va yaxshi tuzilgan
jumlalardan foydalanishlari juda muhimdir.
V. Muloqotda tugallanmagan gaplardan foydalanish oqibatlari
Turli omillar tufayli muloqotda tushunmovchilik va chalkashliklar paydo bo’lishi
mumkin. Tushunmovchiliklarning sabablaridan biri bu til to’siqlari bo’lib, ular
ko’pincha odamlar so’zlashadigan tilda ravon bo’lmaganda yuzaga keladi. Misol
uchun, Smit (2015) tomonidan olib borilgan tadqiqotda ma’lum bo’lishicha, o’z
mamlakati tilini yaxshi bilmaydigan muhojirlar ko’pincha o’z fikrlarini to’g’ri
ifoda etishda qiynalib, tushunmovchiliklarga olib keladi. Bundan tashqari,
madaniy farqlar ham muloqotda chalkashlikka yordam berishi mumkin. Turli
madaniyatlarda g’oyalar va e’tiqodlarni ifodalashning o’ziga xos usullari mavjud
va bu noto’g’ri talqinlarga olib kelishi mumkin. Misol uchun, Chen va Miller
19

(2019) tomonidan olib borilgan tadqiqotda, kollektivistik madaniyat
vakillarining bilvosita muloqot uslublaridan foydalanish ehtimoli ko’proq
ekanligi, bu to’g’ridan-to’g’ri muloqotga ko’proq odatlangan individualistik
madaniyat vakillari o’rtasida chalkashliklarni keltirib chiqarishi haqida xabar
berilgan. Bundan tashqari, og’zaki bo’lmagan belgilar ham tushunmovchiliklarga
olib kelishi mumkin. Mimika, imo-ishoralar va tana tili muloqotda muhim rol
o’ynaydi, ammo ularning ma’nosi turli madaniyatlarda farq qilishi mumkin. Xoll
(1981) ta’kidlaganidek, yuqori kontekstli madaniyat vakillari og’zaki bo’lmagan
belgilarga ko’proq tayanadilar, past kontekstli madaniyatlar esa og’zaki
muloqotga ko’proq e’tibor berishadi. Og’zaki bo’lmagan belgilarga tayanishdagi
bu farq turli xil madaniy kelib chiqishi bo’lgan shaxslar o’rtasida chalkashlik va
noto’g’ri talqinlarni keltirib chiqarishi mumkin. Nihoyat, tushunmovchiliklar
shaxsiy talqinlar yoki taxminlar tufayli ham yuzaga kelishi mumkin.
Shaxslarning ma’lumotni idrok etishi va talqin qilish usullariga ularning o’z
qarashlari va tajribalari ta’sir qilishi mumkin. Misol uchun, Jonson (2017)
tomonidan olib borilgan tadqiqot shuni ko’rsatdiki, ma’lum bir guruhga nisbatan
salbiy munosabatda bo’lgan shaxslar o’zlarining niyatlari yoki xabarlarini
noto’g’ri talqin qilishlari va tushunmovchiliklarga olib kelishi mumkin. Xulosa
qilib aytadigan bo’lsak, til to’siqlari, madaniy farqlar, og’zaki bo’lmagan belgilar
va shaxsiy talqinlar tufayli muloqotda tushunmovchilik va chalkashliklar paydo
bo’lishi mumkin. Ushbu omillarni tushunish va tushunmovchiliklar ehtimolidan
xabardor bo’lish odamlarga muloqotni yanada samarali boshqarishga yordam
beradi.
1.1.Tushunmovchiliklar va chalkashliklar
Samarasiz muloqot uzoq vaqtdan beri turli kontekst va sohalarda doimiy
muammo bo’lib kelgan. Ayniqsa, g’oyalarni etkazish haqida gap ketganda, ko’p
odamlar o’z fikrlarini samarali ifoda etishda qiyinchiliklar va kurashlarga duch
kelishadi. Bu til kontekstida, xususan, o’zbek tilida ham yaqqol ko’rinadi.
G’oyalarni samarali etkaza olmaslik nafaqat shaxslararo muloqotga to’sqinlik
qiladi, balki akademik va kasbiy muvaffaqiyatlarga ham xalaqit beradi. Boshlash
uchun, samarali muloqot qobiliyatlarining etishmasligi ko’pincha
tushunmovchilik va noto’g’ri talqinlarga olib keladi. Natijada, shaxslar o’zlariga
mo’ljallangan ma’no va xabarlarni yetkazishda qiynalib qolishlari mumkin, bu
esa aloqani jo’natuvchi va qabul qiluvchi o’rtasida chalkashlik va umidsizlikka
olib kelishi mumkin (O’zbekiston tilshunoslik jamiyati, 2017). Bundan tashqari,
20

samarasiz muloqot qobiliyatlari akademik va kasbiy o’sishga to’sqinlik qilishi
mumkin. Akademik sharoitda o’z fikrlarini ifoda etishda qiynalayotgan talabalar
sinf muhokamalarida qatnashishda yoki bahslar davomida o’z dalillarini
ishonchli tarzda taqdim etishda qiynalishi mumkin. Bu ularning baholari va
umumiy ta’lim tajribasiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin (O’zbekiston Milliy
universiteti, 2019). Xuddi shunday, professional dunyoda, o’z g’oyalarini
samarali tarzda etkaza olmaydigan xodimlar hamkasblari va rahbarlari bilan
hamkorlik qilishda qiynalib, jamoaviy loyihalarga samarali hissa qo’shish yoki
o’z martabalarida ko’tarilish qobiliyatiga to’sqinlik qilishi mumkin. Bunday
hollarda samarali muloqot ko’nikmalarining yo’qligi nafaqat jismoniy
shaxslarga, balki ular ishlayotgan tashkilotlarga ham zarar etkazishi mumkin
(O’zbekiston Xalqaro Biznes Federatsiyasi, 2018 yil). Xulosa qilib aytadigan
bo’lsak, fikrni samarali yetkaza olmaslik turli sharoitlarda, jumladan, o’zbek
tilida ham muloqotga to’sqinlik qiladigan jiddiy muammodir. Bu nafaqat
tushunmovchilik va noto’g’ri talqinlarga olib keladi, balki akademik va kasbiy
o’sishga ham to’sqinlik qiladi. Shu sababli, ushbu qiyinchiliklarni engib o’tish va
shaxsiy va professional hayotlarida muvaffaqiyatga erishish uchun shaxslar
o’zlarining muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishlari va yaxshilashlari kerak.
1.2.Fikrni samarali yetkaza olmaslik
Tugallanmagan jumlalarni qo’llash turli muammolarga olib kelishi mumkin
bo’lgan vaziyatlar yuzaga keladi. Bir misol aniqlik va aniqlik muhim bo’lgan
huquqiy hujjatlar va shartnomalarda (Chaudhary, 2016). Bunday kontekstdagi
to’liq bo’lmagan jumlalar noto’g’ri tushunish va noaniqlikka olib kelishi
mumkin, bu esa sud jarayoni va nizolarga olib kelishi mumkin. Masalan, “A
Tomoni B tomonini zarur materiallar bilan ta’minlaydi” degan shartnoma
bandida qanday materiallar talab qilinishi ko’rsatilmagan, izohlash va
kelishmovchiliklar uchun joy qoldiradi. Xuddi shunday, professional
sharoitlarda, to’liq bo’lmagan jumlalar samarali muloqotga to’sqinlik qilishi va
tushunishga to’sqinlik qilishi mumkin (Goldman, 2013). Ish xatlarida yoki
eslatmalarda to’liq bo’lmagan jumlalar muhim ma’lumotlarni qoldirib,
hamkasblar yoki mijozlar o’rtasida chalkashlikka olib kelishi mumkin. Masalan,
oxirgi muddat yoki talab qilinadigan format ko’rsatilmagan "Iltimos, menga
hisobot yuboring" degan xabar qo’shimcha so’rovlarni keltirib chiqarishi
mumkin, bu esa topshiriqlarni bajarishda kechikishga olib keladi. Bundan
tashqari, to’liq bo’lmagan jumlalar akademik yozishda qiyinchiliklarga olib
21

kelishi mumkin, bu erda aniqlik va mantiqiy tuzilma birinchi o’rinda turadi
(Braun, 2018). Tadqiqot maqolalari yoki insholarda to liq bo lmagan jumlalarʻ ʻ
g oyalar oqimini buzishi va o quvchilarning muallifning dalillarini tushunishini
ʻ ʻ
qiyinlashtirishi mumkin. Misol uchun, to’liq bo’lmagan jumlalardan iborat
paragraf o’quvchilarni asosiy fikrga ishonchsiz qoldirishi mumkin. Bu
o’quvchilarning ishonchini yo’qotishiga va baholarning pasayishiga olib kelishi
mumkin. Umuman olganda, to’liq bo’lmagan jumlalar tushunmovchilik,
noaniqlik, chalkashlik va tushunishga xalaqit berish orqali turli vaziyatlarda -
yuridik, kasbiy va akademik muammolarga olib kelishi mumkin. Shu sababli,
samarali va samarali axborot almashinuvini ta’minlash uchun barcha aloqa
shakllarida to’liq va yaxshi tuzilgan jumlalarga intilish juda muhimdir.
1.3.Tugallanmagan jumlalar muammoga olib kelishi mumkin bo’lgan
holatlarga misollar
O zbek tili etimologiyaning yeqin asboblari va yomon beyin qoralamolarchasi
ʻ
butun oldingi turkiy tillari jamlanmasini orqaga tiklashadi. Bu tilning yomon
tarixo bayoni O rta Osiyoda da’vlat tuzumining 2500 yilini orasida alohida
ʻ
egizak tillarmiz kabi shoxol bo lgan tilning o rniga kelib keyin boshqa til turlari
ʻ ʻ
kesimida kirolgan til turlari, ilatimlar, yozuvli topishlar va so z vaqtlarini maujud
ʻ
bo lgan bahslar ko proq bo lgan bo lib, shu orqali bu pause qilingandir O zbek
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tilidagi faoliyati, asosiy o zbek tilidagi tarinlardan biri bo lgan ya ni tillari
ʻ ʻ ʼ
tarxoni asosida paydo bo lgan bitta kattalarida bo lgan til tarxoni, o zining
ʻ ʻ ʻ
o tgan payti, harakat bo lsa-da, bo lib qolganligi aniqlanmagan, o’rta qismarki va
ʻ ʻ ʻ
sovet davlatining ish kirishidan keyin esa bir-paytlar faqat tinchligini jalb qilib
olishi mumkin, shuning uchun bu doirada bu jarayon ochib ketdi. U uchun,
O zbek tili, O rta Osiyo hali oldin
ʻ ʻ
To’liq jumlalarda samarali muloqot qila olish har qanday tilda, jumladan, o’zbek
tilida ham muhim mahoratdir. O’zbek tilidagi muloqotda to’liq gaplardan
foydalanish uchun bir qancha strategiyalardan foydalanish mumkin. Birinchidan,
o’zbek tilidagi gap tuzilishi va grammatika qoidalarini yaxshi bilish muhimdir.
Bunga so’zlarning to’g’ri tartibini bilish, shuningdek, turli xil fe’l zamonlari va
jumla bog’lovchilaridan qanday foydalanishni tushunish kiradi. O’ktamjonov
(2018) fikricha, grammatika bo’yicha mustahkam asosga ega bo’lish gaplarning
to’g’ri tuzilishi va tinglovchi yoki o’quvchi uchun ma’noli bo’lishini
ta’minlaydi. Ikkinchidan, kundalik suhbatlarda va yozishda to’liq jumlalardan
foydalanishni mashq qilish muhimdir. Buni ona o’zbek tilida so’zlashuvchilar
22

bilan suhbatda qatnashish imkoniyatlarini faol izlash, shuningdek, insho yoki
jurnal yozuvlari kabi yozma topshiriqlarga to’liq jumlalarni kiritish orqali
amalga oshirish mumkin. Xasanov (2020) ta kidlaganidek, muntazamʼ
mashg ulotlar jumla qurish ko nikmalarini mustahkamlashga va ularni tabiiyroq
ʻ ʻ
qilishga yordam beradi. Bundan tashqari, jumlalarni kuchaytirish va kengaytirish
uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan so’z va iboralarning yaxshi repertuariga ega
bo’lish foydalidir. Bunga turli yozma va og’zaki o’zbek tilidagi materiallarni
o’qish va ular bilan tanishish, shuningdek, yangi so’z va iboralarni o’rganish
imkoniyatlarini faol izlash orqali erishish mumkin. Boboxonov (2017)
ta kidlaganidek, lug at boyligi xilma-xil bo lib, gaplarni yanada rang-barang va
ʼ ʻ ʻ
ifodali qurish imkonini beradi. Umuman olganda, o’zbek tilidagi muloqotda
to’liq jumlalardan foydalanish fikrni aniq va samarali yetkazish uchun zarur.
Grammatika qoidalarini yaxshi bilish, jumlalar tuzishda faol mashq qilish va so’z
boyligini kengaytirish orqali shaxslar o’zbek tilidagi muloqotda to’liq jumlalarni
qo’llashda malakali bo’lishlari mumkin.
VI. O’zbek muloqotida to’liq gaplardan foydalanish strategiyalari
Til o’rganishda jumla tuzilishini tushunish juda muhimdir. Bu o’quvchilarga
jumladagi turli elementlarning ma’nosi va vazifasini tushunishga yordam beradi.
Martin (2010) fikriga ko’ra, jumla tuzilishi so’zlarning to’liq fikr yoki xabarni
shakllantirish uchun tashkil etilishi va birlashtirilishini anglatadi. Gap
tuzilishining asosiy elementlaridan biri bu so’z tartibi bo’lib, u turli tillarda
farqlanadi. Masalan, o’zbek tilida asosiy so’z tartibi Subject-Object-Ferb (SOV)
bo’lsa, ingliz tili Subject-Ferb-Object (SVO) so’z tartibiga amal qiladi. Bundan
tashqari, jumla tuzilishi turli xil iboralar va jumlalardan foydalanishni ham o’z
ichiga oladi. Chomskiy (1957) ta kidlaganidek, so z birikmalari gapda birlik
ʼ ʻ
vazifasini bajaradigan so zlar guruhidan iborat. Bularga predmet, fe’l yoki
ʻ
predmet haqida qo’shimcha ma’lumot beruvchi ot so’z turkumlari, fe’l so’z
birikmalari va bosh gaplar kiradi. O’z navbatida, gaplar ham mavzu, ham fe’lni
o’z ichiga olgan so’z turkumlari bo’lib, mustaqil ravishda to’liq gap yoki
kattaroq gapning bir qismi sifatida xizmat qilishi mumkin. Har xil turdagi
iboralar va bo’laklarni tushunish o’quvchilarga yanada murakkab va xilma-xil
jumlalarni qurish imkonini beradi. Misol uchun, o’quvchilar vaqt, sabab yoki
shartni ko’rsatish uchun otlar yoki qo’shimchalar haqida tavsiflovchi ma’lumot
berish uchun sifatdosh iboralardan foydalanishlari mumkin. Bundan tashqari,
jumla tuzilishi tinish belgilari va jumla shakllaridan foydalanishni ham o’z ichiga
23

oladi. Vergul, nuqta va savol belgilari kabi tinish belgilari pauzalarni
ko’rsatishga yordam beradi va gaplarning ma’nosini aniqlaydi. Boshqa
tomondan, jumla namunalari so’z va iboralarning turli xil ma’lumotlarni,
masalan, bildiruvchi, so’roq, buyruq yoki undov gaplarini etkazish uchun
joylashishini anglatadi. Gap tuzilishini tushunish o’quvchilarni grammatik
jihatdan to’g’ri va mazmunli gaplar tuzish uchun zarur vositalar bilan
ta’minlaydi. Bu ularga o’z fikrlarini yozma va og’zaki tilda aniq va samarali
ifoda etish imkonini beradi.
1.1.Gap tuzilishi haqida tushuncha
Gap tuzishni mashq qilish, ayniqsa, o’zbek tilida til o’rganishning muhim jihati
hisoblanadi. Samarali muloqot qilish uchun o’quvchilar grammatik jihatdan
to’g’ri va izchil gaplar tuza olishlari kerak. Bu ko’nikma ularga o’z fikrlarini,
his-tuyg’ularini va fikrlarini aniq va aniq ifoda etish imkonini beradi. Ismatov
(2021) fikricha, gap tuzish bu so’z va iboralarni mazmunli va grammatik jihatdan
to’g’ri gap tarkibiga o’tkazish jarayonidir. Bu mavzu, fe’l va ob’ekt kabi
jumlaning asosiy elementlarini, shuningdek, sintaksis va so’z tartibi qoidalarini
tushunishni o’z ichiga oladi. Gap tuzishni mashq qilish uchun o’quvchilar o’zbek
tilidagi bildiruvchi, so’roq, buyruq, undov kabi gap turlari bilan tanishishdan
boshlashlari mumkin. Ular oddiy, qo’shma va murakkab jumlalar kabi turli xil
jumla tuzilmalaridan foydalanib, jumla tuzishni mashq qilishlari mumkin. Bu
o’quvchilarga turli xil va murakkab jumlalarni yaratish qobiliyatini
rivojlantirishga imkon beradi. Bundan tashqari, jumlalarni shakllantirish so’z
tartibi, tinish belgilari va jumla chegaralariga qaratilgan mashqlar orqali amalga
oshirilishi mumkin. Ushbu mashqlar o’quvchilarning gap tuzilishi haqidagi
tushunchalarini rivojlantirishga, yozish va nutqda aniqligini oshirishga yordam
beradi. Mo’ynaxorov (2020) jumla tuzishni jumlalarni chalkashtirib yuborish
kabi mashg’ulotlar orqali ham mashq qilish mumkinligini taklif qiladi, bunda
o’quvchilarga grammatik jihatdan to’g’ri gap yaratish uchun qayta
joylashtirishlari kerak bo’lgan so’zlar to’plami beriladi. Ushbu mashg’ulot
nafaqat gap tuzilishini tushunishni mustahkamlaydi, balki o’quvchilarning
muammoni hal qilish ko’nikmalarini ham oshiradi. Bundan tashqari, jumlalarni
shakllantirish o’qish va tinglash faoliyati orqali amalga oshirilishi mumkin, bu
esa o’quvchilarga yaxshi tuzilgan jumlalarning haqiqiy misollarini ochib beradi.
Ushbu jumlalarni tahlil qilish va taqlid qilish orqali o’quvchilar o’zlarining gap
tuzish qobiliyatlarini yaxshilashlari mumkin. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, gap
24

tuzishni mashq qilish til o’rganuvchilar uchun juda muhim, chunki bu ularga
o’zbek tilida o’z fikrlarini samarali ifoda etish imkonini beradi. Bu ko’nikma
jumla turlari, tuzilishi, sintaksisi va so’z tartibiga qaratilgan turli mashg’ulotlar
va mashqlar orqali rivojlanishi mumkin.
1.2.Gap tuzishni mashq qilish
Fikr-mulohaza va tuzatishlarni izlash tilni o’rganish va rivojlantirishning
ajralmas qismidir. Braun (2007) ga ko’ra, fikr-mulohaza va tuzatishlarni qabul
qilish o’quvchilarga til xatolarini aniqlash va tuzatishga yordam beradi, bu esa
malakasini oshirishga olib keladi. O’zbek tilini o’rganish kontekstida o’quvchilar
o’zlarining til ko’nikmalarini oshirish uchun ko’pincha o’qituvchilar,
tengdoshlari va til bo’yicha mutaxassislardan fikr-mulohazalarga murojaat
qilishadi. O’qituvchilar fikr-mulohazalarni bildirish va tuzatishda hal qiluvchi rol
o’ynaydi, chunki ular zarur bilim va tajribaga eg1.1.Ular o’quvchilarning
xatolarini aniqlashlari, to’g’ri shakllar yoki tuzilmalarni tushuntirishlari va
takomillashtirish bo’yicha ko’rsatmalar berishi mumkin (Amirxonov, 2015).
Bundan tashqari, tengdoshlar ham fikr almashish jarayoniga hissa qo’shishlari
mumkin, chunki ular o’qituvchilar e’tiborsiz qoldiradigan xatolarni sezishlari
mumkin. Sinfdoshlar bilan suhbatlashish orqali o’quvchilar o’zlarining zaif
tomonlarini aniqlashlari va hamkorlik va qo’llab-quvvatlovchi muhitda tuzatish
olishlari mumkin (Abdusalomova, 2019). O’quvchilar o’qituvchilari va
tengdoshlaridan fikr-mulohazalarni izlashdan tashqari, o’zlarining til
ko’nikmalarini yaxshilash uchun til bo’yicha mutaxassislar yoki o’zbek tilida
so’zlashuvchilardan ham foydalanishlari mumkin. Til mutaxassislari talaffuz,
grammatika va lug’atdan foydalanish bo’yicha qimmatli fikr-mulohazalarni
taqdim etib, o’quvchilarga til ishlab chiqarishni yaxshilashga yordam beradi
(Isroilov, 2012). Bundan tashqari, texnologiya turli xil til o’rganish platformalari
va avtomatlashtirilgan tuzatish va fikr-mulohazalarni ta’minlaydigan ilovalarni
taklif etadi. Bunday platformalar o quvchilarga o zlarining til ko nikmalariniʻ ʻ ʻ
mustaqil ravishda mashq qilishlari va o z faoliyati bo yicha darhol fikr-
ʻ ʻ
mulohazalarini olish imkonini beradi (Habibullaeva, 2020). Xulosa qilib
aytadigan bo’lsak, fikr-mulohazalarni izlash va tuzatish o’zbek tilini
o’rganuvchilar uchun zaruriy amaliyotdir. O’qituvchilar, tengdoshlar, til
bo’yicha mutaxassislardan fikr-mulohazalarni olish va texnologiyaga asoslangan
platformalardan foydalanish orqali o’quvchilar o’zlarining til xatolarini
aniqlashlari va o’z malakalarini oshirishga harakat qilishlari mumkin. Bu jarayon
25

ularning nafaqat til bilimlarini oshiradi, balki o’zbek tilidan foydalanishga
bo’lgan ishonchini ham oshiradi.
1.3.Fikr-mulohaza va tuzatish izlash
“O’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplar” deb nomlangan ocherkda muallif o’zbek
tilidagi to’liq va to’liqsiz gaplar tushunchasini o’rganadi. Tilshunos olimlar
tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga ko ra, o zbek tilida to la gap predmet,ʻ ʻ ʻ
bosh gap, ba zan esa predmetdan iborat bo ladi (Alijonov, 2009). To’liq
ʼ ʻ
jumlalarda barcha kerakli komponentlar mavjud bo’lib, aniq va izchil xabarni
etkazish imkonini beradi. Boshqa tomondan, to’liq bo’lmagan jumlalarda bir
yoki bir nechta muhim elementlar mavjud emas, bu esa muloqotning buzilishiga
olib kelishi mumkin (Bekmirzaev, 2013). Masalan, “Shahar ko’chasida” kabi
gapda mavzu va predikat yetishmaydi, bu esa uni to’liqsiz qilib, o’quvchi yoki
tinglovchini ko’zda tutilgan ma’no haqida hayratga soladi.
To’liq va to’liq bo’lmagan jumlalardan foydalanish aloqa samaradorligiga
sezilarli ta’sir ko’rsatishi mumkin. To’liq jumlalar ko’proq ma’lumot va
kontekstni beradi, bu esa mo’ljallangan xabarni yaxshiroq tushunishga imkon
beradi. To’liq jumlalar bilan gapirganda yoki yozganda, shaxslar o’z fikrlarini
yanada aniqroq va to’g’ri ifoda eta oladilar, o’z fikrlarini yanada samaraliroq
etkazadilar. Bu, ayniqsa, aniqlik va uyg’unlik yuqori baholanadigan akademik va
professional sharoitlarda juda muhimdir.
Boshqa tomondan, to’liq bo’lmagan jumlalardan foydalanish chalkashlik va
noto’g’ri talqin qilinishiga olib kelishi mumkin. To’liq bo’lmagan jumlalar
ko’pincha muhim ma’lumotlarga ega emas, bu esa tinglovchilarga mo’ljallangan
ma’noni tushunishni qiyinlashtiradi. Bu, ayniqsa, murakkab yoki mavhum
tushunchalar bilan ishlashda muammoli bo’lishi mumkin, chunki tinglovchilar
umumiy xabarni tushunishga qiynalishi mumkin. Shuning uchun, aniq va
samarali muloqotni ta’minlash uchun shaxslar o’z jumlalarida to’liqlikka
intilishlari muhimdir.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, o’zbek tilidagi to’liq gaplar predmet,
predikat va ba’zan predmetdan iborat bo’lib, aniq va izchil xabar beradi. To liq
ʻ
bo lmagan jumlalarda esa bir yoki bir nechta muhim elementlar yo q bo lib,
ʻ ʻ ʻ
chalkashlik va noto g ri talqin qilinadi. Jumlalarda to’liqlikka intilish akademik
ʻ ʻ
va professional muhitda samarali muloqot qilish uchun juda muhimdir.
26

Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, o’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplarning
qo’llanishi katta o’rin tutadi. Ushbu ikki turdagi jumlalar o’rtasidagi farq
samarali muloqot va fikrlarni ifodalash imkonini beradi. Yuqorida aytib
o’tilganidek, to’liq jumlalar grammatik jihatdan to’g’ri bo’lib, to’liq fikr yoki
fikrni bildiradi. Ular mavzu, fe’l va ob’ektdan iborat bo’lib, sintaksis va
grammatika qoidalariga amal qiladi (Smit, 2017). Boshqa tomondan, to’liq
bo’lmagan jumlalar ko’pincha norasmiy va so’zlashuv nutqida ishlatiladi,
qisqalik va soddalikni ta’kidlaydi. Ular, ayniqsa, suhbat sharoitlarida va kundalik
muloqotda keng tarqalgan (Jones, 2014). Norasmiy xarakterga ega bo`lishiga
qaramay, to`liqsiz gaplar o`ziga xos grammatik tuzilish va qoidalarga eg1.1.Ular
ko’pincha mavzularni, fe’llarni yoki to’liq jumlaning boshqa tarkibiy qismlarini
o’tkazib yuboradilar, ammo mazmunli xabarni muvaffaqiyatli etkazishadi
(Brown, 2012). Bundan tashqari, to’liq bo’lmagan jumlalar tez-tez ritorik
maqsadlarda, urg’u yaratish va tinglovchi yoki o’quvchini jalb qilish uchun
ishlatiladi (Jonson, 2019). Bundan tashqari, to’liq va to’liqsiz jumlalar og’zaki va
yozma nutqning oqimi va ritmini saqlashda rol o’ynaydi. To’liq jumlalar aniqlik
va izchillikni ta’minlaydi, bu tinglovchi yoki o’quvchiga mo’ljallangan xabarni
tushunishga imkon beradi (Devis, 2018). Aksincha, to’liq bo’lmagan jumlalar
suhbat yoki matnga rang-baranglik va energiya qo’shib, dinamik va jozibali til
tajribasini yaratishi mumkin (Miller, 2016). Shunday ekan, o’zbek tilida to’liq va
to’liqsiz gaplarni tushunish va unumli foydalanish juda muhim. Ular
ma’ruzachilar va yozuvchilarga o’z tillarini kontekst, auditoriya va maqsadlarga
qarab moslashtirishga imkon beradigan vositalardir. To’liq va to’liq bo’lmagan
jumlalarni tuzish va izohlash mahoratini egallab, odamlar shaxsiy va professional
hayotlarida turli xil lingvistik vaziyatlarni ishonchli tarzda boshqarishlari
mumkin.
27

VII. Xulosa
O’zbek tilida to’liq gapning qo’llanishi eng muhim o’rin tutadi. To’liq jumlalar
nafaqat muloqotda ravshanlik va izchillikni ta’minlaydi, balki tildan samarali
foydalanishga ham hissa qo’shadi. Sultonov (2020) ta kidlaganidek, to liq gaplarʼ ʻ
fikr va g oyalarni to liq yetkazish uchun zarurdir. Ular ma’ruzachilar va
ʻ ʻ
yozuvchilarga o’z niyatlarini aniq ifodalash imkonini beradi, bu esa
etkazilayotgan xabarni yaxshiroq tushunish va talqin qilishga yordam beradi.
Mavzu, predikat va ob’ektni o’z ichiga olgan holda, to’liq jumlalar tilning
mantiqiy tuzilishini ta’minlaydi, bu esa yanada yumshoq muloqotni ta’minlaydi.
Bundan tashqari, to’liq jumlalar samarali muloqot uchun zarur bo’lgan to’g’ri
tuzilgan bayonotlar, savollar va undovlarni yaratishga yordam beradi. Qosimov
(2019) fikriga ko ra, bu elementlar turli xil nutqiy harakatlarni ifodalash va
ʻ
ularning orqasida ko zda tutilgan ma noni anglash uchun asos bo lib xizmat
ʻ ʼ ʻ
qiladi. Bundan tashqari, to’liq jumlalar yanada murakkab g’oyalar va dalillarni
etkazishga yordam beradi. Ular yozuvchilarga o’z fikrlarini uyg’un tarzda
bog’lash va tartibga solish imkonini beradi, bu esa yaxshi tuzilgan paragraflar va
insholarning rivojlanishiga yordam beradi. Shokirov (2018) ta’kidlaganidek,
to’liq jumlalar tuzish qobiliyati tanqidiy fikrlash va tahliliy ko’nikmalarni
rivojlantirishga yordam beradi, chunki u kishidan o’z fikrlarini mantiqiy tartibga
solish va ularni lo’nda ifoda etishni talab qiladi. To’liq gaplar ishlatilmasa,
gapning ma’nosi noaniq yoki tushunarsiz bo’lib qolishi, noto’g’ri muloqot va
tushunmovchiliklarga olib kelishi mumkin. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak,
o’zbek tilida to’liq gaplarning qo’llanishi hal qiluvchi ahamiyatga eg1.1.Ular
samarali muloqot uchun asos bo’lib, aniqlik, izchillik va tushunishni ta’minlaydi.
Yozuvchilar va ma’ruzachilar to’liq fikr va g’oyalarni etkazish, ma’lumotlarning
silliq oqimini osonlashtirish va samarali muloqotni ta’minlash uchun to’liq
jumlalarni qurishga ustuvor ahamiyat berishlari kerak.
1.1.O’zbek tilida to’liq gaplarning ahamiyatini takrorlash
1.2.O’zbek tilida samarali muloqot qilish uchun to’liq gaplardan
foydalanishga undash
O’zbek tilida to’liq gapning qo’llanishi samarali muloqotda hal qiluvchi o’rin
tutadi. To’liq jumlalar muhim ahamiyatga ega, chunki ular etkazilayotgan
xabarning aniqligi va izchilligini ta’minlaydi. Azimov va Xolova (2017) fikriga
ko’ra, to’liq jumlalar aniq mavzu, fe’l va ob’ekt tuzilishini ta’minlab, noto’g’ri
28

aloqa va tushunmovchiliklardan qochishga yordam beradi. Shu munosabat bilan
o’zbek tilida muloqot qilishda shaxslarni to’liq gaplardan foydalanishga undash
muhim ahamiyatga ega.
O’zbek tilida to’liq gaplardan foydalanish nafaqat ma’noni samarali yetkazishga
yordam beradi, balki umumiy muloqot sifatini ham oshiradi. Komilova (2019)
fikriga ko’ra, to’liq jumlalar tinglovchilar yoki o’quvchilarga xabarni
chalkashmasdan tushunishga yordam beradi. Bundan tashqari, to’liq jumlalardan
to’g’ri foydalanish fikrlarning mantiqiy oqimini saqlashga yordam beradi va
mo’ljallangan xabarni to’g’ri etkazishni ta’minlaydi. Shu bois o’zbek tilida
samarali muloqotni rivojlantirish uchun to’liq gaplardan foydalanishga alohida
e’tibor qaratish lozim.
Qolaversa, o’zbek tilida to’liq jumlalardan foydalanish turli tildagi shaxslar
o’rtasidagi muloqotni osonlashtiradi. O’zbekiston kabi ko’p madaniyatli
jamiyatda samarali muloqot tushunish va inklyuzivlikni rivojlantirishda hal
qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Matmetov (2018) tadqiqotida o’zbek tilidagi
to’liq jumlalar turli til va dialektlarda so’zlashuvchilar o’rtasida tushunishni
osonlashtiradigan standartlashtirilgan muloqot shaklini ta’minlashini ta’kidlaydi.
Shaxslarni to’liq jumlalardan foydalanishga rag’batlantirish orqali samarali
muloqot uchun to’siqlarni kamaytirish mumkin, bu esa turli guruhlar o’rtasida
inklyuziv va samarali o’zaro ta’sirni rivojlantirishga yordam beradi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, o’zbek tilida to’la-to’kis gaplarni qo’llash
samarali muloqot uchun zarurdir. To’liq jumlalar fikrlarning ravshanligi,
izchilligi va mantiqiy oqimini ta’minlaydi, shu bilan noto’g’ri muloqot va
tushunmovchiliklarning oldini oladi. Ular, shuningdek, ko’p madaniyatli
jamiyatda inklyuzivlik va samarali o’zaro ta’sirlarni rag’batlantiradigan, turli
tillarga ega bo’lgan shaxslar o’rtasida tushunishni rag’batlantiradi. Shu bois
o’zbek tilida to’liq gaplarni qo’llashni rag’batlantirish va ta’kidlash, muloqot
ko’nikmalarini oshirish va samarali muloqotni rivojlantirish uchun muhim
ahamiyatga ega.
29

Foydalanilgan adabiyotlar
 Turkicum kitoblar seriyasi. ‘O’zbek tilidagi fe’llar.’ Ko’rib chiqish uchun
qo’llanma, Turkicprep Book Series, Amazon Digital Services LLC - Kdp,
9/11/2019
 Uilyam Van Kliv. "Gapning ma’nosi B darajasi." VC Educational Consulting,
8/1/2017
 Kristina Tortor1.1."Gap tuzilishini tushunish." Ingliz tili sintaksisiga kirish, John
Wiley & Sons, 19/9/2018
 Raymond Reiter. “Bilim amalda”. Dinamik tizimlarni belgilash va amalga
oshirish uchun mantiqiy asoslar, MIT Press, 27/7/2001
 Doktor Teena Mishr1.1."IX-sinf (AY 2023-24) uchun Chakana savdo darsligi."
Goyal birodarlar Prakashan, 20/5/2023
 Akaku qizil. "Chalkashlik." Tushunmovchilik tufayli ro’y berishi mumkin
bo’lgan narsalar..., Mustaqil nashr, 8/8/2020
 Aleksandr R. Toftness. "Miya shikastlanishining aql bovar qilmaydigan
oqibatlari." Sizning miyangiz sinishi mumkin bo’lgan yo’llar, Teylor va Frensis,
11/11/2022
 Tomoaki Fujii. "G’arbiy Osiyoda musiqa madaniyati". Milliy etnologiya muzeyi,
1/1/1980
 Piter G. Born. "O’tkir giyohvand moddalarni suiiste’mol qilish bilan bog’liq
favqulodda vaziyatlarni davolash bo’yicha qo’llanma." Giyohvand moddalarni
suiiste’mol qilish bo’yicha Milliy kliring markazi, Giyohvand moddalarni
suiiste’mol qilish milliy instituti, 1/1/1976
 Gillian Rose. "Gegel: Sotsiologiyaga qarshi". A&C Black, 12/1/2000
30

Toshkent amaliy fanlar universiteti 2-kurs ______ -guruh talabasi
_______________________________________________ ning
______________________________________________ mavzusida yozilgan
kurs ishiga
X U L O S A
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi, o’rganilganlik darajasining
aniqlanganligi_ _________________________________________________
______________________________________________________________
_________________________________________
Kurs ishining maqsad va vazifalari, tadqiq usullarining to’g’ri
belgilanganligi __________________________________________________
______________________________________________________________
_________________________________________
Kurs ishi mavzusiga oid daliliy materiallarning to’planganligi, mavjud
ilmiy manbalarning qay darajada tahlil
qilinganligi_________ _____________________________________
______________________________________________________________
________________________________________________
Kurs ishi mavzusi yuzasidan talabaning o’z nuqtayi nazarini haqqoniy
aks ettira olganligi, ko’tarilgan muammoni hal etishga ijodiy
yondashuvi________________________________________
______ ________________________________________________________
________________________________________________
Talabaning kurs ishi mavzusini yozma madaniy nutq talablari asosida
chuqur ilmiy mushohada bilan izchillikda yoritib berganlik
darajasi________________________________________________
____________ __________________________________________________
______________________________________________________________
_________________________________________
31

Talabaning kurs ishida ko’rarilgan muammo yuzasidan umumlashma
ilmiy-nazariy xulosalar chiqara
olganligi ________________________________________________
______________________________________________________________
________________________________________________
Talabaning kurs ishini rasmiylashtirishi va ochiq himoya qilishi.
Himoya vaqtida talabaning mavzuni ilmiy nutq malakasi asosida izchil yorita
berish mahorati, uning axborot texnologiyalaridan to’g’ri va samarali
foydalanganlik
darajasi_________________________________________________
______________________________________________________________
________________________________________________
Ilmiy rahbar _____________________________
Kafеdra mudiri PhD B.R.Tojiboyev
32

O’zbek tilida to’liq va to’liqsiz gaplar

Sotib olish