Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2023
150 SotishO'zbek tilshonosligida til, lison, nuqt tushunchalari talqini
![chalkashliklarni keltirib chiqarar edi. Chunonchi, insonning nutq so‘zlash qobiliyati
ham, nutqi ham ushbu atama bilan yuritilar edi. Atamalarga esa bir ma’nolilik xos
bo‘lib, ko‘p ma’nolilik ilmiy aniqlikka putur yetkazadi. Shu boisdan nazariyotchi
tilshunoslar UMISning tildagi voqelanishiga nisbatan lison atamasini qabul qildilar.
Natijada til, lison, nutq munosabati quyidagicha tushunildi:
1.2.Til, lison va nutq munosabati.
Yuqorida UMIS va Y А HVOning tildagi tajallisi misolida lison va nutqning o‘zaro
munosabati haqida kirish xarakterida so‘z yuritildi. Endi unga batafsil to‘xtalinadi.
Lison deyilganda ma’lum bir jamiyatning barcha a’zolari uchun avvaldan (oldingi
avlodlar tomonidan) tayyor holga keltirib qo‘yilgan, hamma uchun umumiy va
majburiy, fikrni ifodalash va boshqa maqsadlar uchun xizmat qiladigan birliklar hamda
bu birliklarning o‘zaro birikish qonuniyatlari yig‘indisi tushuniladi.
Demak, lisonda birliklar va birikish qonuniyatlari farqlanadi.
Har qanday lisoniy birlik psixofizik tabiatli bo‘ladi. Shu bilan birga ular ikki
tomonning bir butunligidan iborat:
a) lisoniy birlikning shakliy, tashqi tomoni;
b) lisoniy birlikning ma’lum bir vazifasi, ma’noviy qiymati.
Lisoniy birliklar UMIS sifatida mavjud ekan, u moddiylikdan xoli bo‘lmog‘i
lozim. Bunda «lisoniy birlikning tashqi tomoni» ko‘rinishga, moddiylikka ishora
qilmaydimi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. To‘g‘ri, lisoniy birlik moddiy qiyofadan xoli.
Biroq ular ongda qandaydir tarh, ramz sifatida saqlanadi. Masalan, [a] fonemasining
talaffuz xususiyatlari xaqida umumlashma tasavvur o‘zbek tilida so‘zlashuvchi barcha
jamiyat a’zolari ongida birdir. Bu [a] fonemasining shakli, tashqi tomoni bo‘lsa, uning
ma’no farqlash, chegaralash tomoni ichki jihati sanaladi. [a] fonemasi xususiyatlari va
ma’no farqlashning o‘ziga xos birligi, yaxlitligi sifatida ongda mavjud bo‘ladi. Har bir
fonemaning ma’no farqlash va talaffuz xususiyatlari umumlashmasi o‘ziga xos bo‘lib,
biriniki ikkinchisinikidan farqlanadi va mustaqil fonemaga qo‘yilgan talab ularning
aynan o‘xshash bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi.
7](https://docx.uz/documents/0a82f9db-f32c-424b-9dab-914b0ec9669b/page_5.png?v=1)
![Lison va nutq munosabatiga dialektikaning umumiylik va yakkalik, mohiyat va
hodisa, imkoniyat va voqelik, sabab va oqibat munosabati asosida yondashilsa, masala
yanada ravshanlashadi:
Lison bilan nutqning o‘zaro munosabatini yaxshi anglamoq uchun, avvalo,
lisonning o‘zini, uning qanday qurilma ekanligini aniq tasavvur etmoq lozim bo‘ladi.
Lison bo‘linuvchan birliklarning majmui yoki turg‘un xususiy birliklarning o‘zaro
barqaror, doimiy bog‘lanish munosabati asosida tashkil topgan yangi bir butunlikdir.
Masalan, gap so‘zlar va qo‘shimchalarga, ular esa tovushlarga bo‘linadi. Shu nuqtai
nazardan lisoniy birliklarni avvalo, ikki guruhga ajratish mumkin:
a) tashkil etuvchi eng kichik lisoniy birliklar;
b) hosila lisoniy birliklar.
O‘zbek tilidagi fonemalar ma’lum bir butunlikni, bir sath (fonologik sathni) ni
tashkil etadi. Bu sath esa unlilar va undoshlar tizimlaridan tashkil topadi. Deylik, unlilar
tizimi yana ikkig - lablanmagan unlilar ([i]-[e]-[a]) va lablangan unlilar ([u]-[u]-[o])
tizimchalaridan tashkil topgan. Ko‘rinadiki, tashkil etuvchining o‘zi ham tashkil
etuvchilardan tashkil topadi. Demak, tashkil etuvchilik nisbiy tushunchadir. Bunda
minimal tashkil etuvchigina boshqa bo‘laklarga bo‘linmasligi mumkin. Minimal
tashkil etuvchi nafaqat birliklarni, shu bilan birgalikda, birliklarning o‘zaro
munosabatlarini ham o‘z ichiga oladi. Shuni ta’kidlash lozimki, eng kichik (minimal)
____________________________
Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq» 1998 Karimov I. Mirqosimova M.
Adabiy ta`lim metodikasi. –T. 1993, 36-39 betlar
9](https://docx.uz/documents/0a82f9db-f32c-424b-9dab-914b0ec9669b/page_7.png?v=1)
![II.BOBO. MORFEMA VA QO‘SHIMCHA SO’ZLAR
2.1.Fonema va tovush .
Eng kichik lisoniy birlik fonemalardir. Fonema muayyan til egalarining ma’lum
tovushlar tipi haqidagi umumiy tasavvurlaridir. Har bir fonema so‘zlovchilar ongida o‘z
tipini farqlovchi belgilari majmui asosida vujudga kelgan maxsus «akustik-
artikulyatsion portret» yoki «tovushlar obrazi» sifatida saqlanadi. Muayyan fonemaning
farqlovchi belgilari uning artikulyatsion va akustik xususiyatlari asosida shakllanadi.
Artikulyatsion belgilar muayyan tovushlarni talaffuz qilish uchun nutq a’zolarining bir
xildagi harakatga moslashgan avtomatik, standart holatlari haqidagi tasavvur bo‘lsa,
akustik belgilar sifatida bir turdagi tovushlarga xos talaffuz sifati va miqdori
tushuniladi.
Ma’lumki, inson narsalarni ularning umumlashtiruvchi va farqlovchi belgilari
asosida esda saqlaydi. Esda saqlanishi lozim bo‘lgan narsa miqdor jihatdan ko‘p bo‘lsa,
eslab qolishning asosiy yo‘li tasniflash, ya’ni guruhlarga ajratishdir. Tasnif esa
o‘xshash va noo‘xshash, umumiy va farqlovchi belgilarini aniqlash asosida kechadi. Bu
tamoyil barcha lisoniy birliklar, xususan, fonemalar tasnifida ham to‘la amal qiladi.
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida 30 ta fonema so‘zlovchi ongida, avvalo ikki guruh -
unlilar va undoshlarga bo‘lingan holda mavjud bo‘ladi. Bu guruhlar tovushlar
talaffuzidagi ovoz va shovqinning ishtiroki darajasiga qarab belgilanadi. Bo‘linish shu
tarzda alohida fonemagacha davom etib boradi. Unlilar ham, undoshlar ham qarama-
qarshi belgilari asosida kichik guruhchalarga bo‘linib boraveradi. Masalan, o‘zbek
tilidagi 6 ta unli bir tizim bo‘lib, ular shovqinsizligi bilan undoshlardan ajraladi. Biroq
bu tizimchaning o‘zi ham unsurlarning qarama-qarshi belgilari asosida bo‘linadi.
Unlilarning qarama-qarshi qo‘yilishi quyidagicha: i u - e o’ - a o
Fonemalarning ma’no farqlash xossasi mavjud bo‘lib, bir fonemaning turli
ko‘rinishlari bo‘lgan tovushlarda bu hodisa kuzatilmaydi. Bir fonemaning nutqiy
varianti bo‘lmish tovush boshqa fonemaning varianti bo‘lgan tovush bilan almash-
tirilsa, so‘z ma’nosi yangilanadi, ya’ni boshqa so‘zga aylanadi. Qiyoslang: [qora] va
[qara], [ota] va [ata], [ona] va [ana]. Shu boisdan ham fonemaga tilning ma’no
farqlovchi eng kichik birligi deb ta’rif beriladi.
11](https://docx.uz/documents/0a82f9db-f32c-424b-9dab-914b0ec9669b/page_9.png?v=1)
![2.2.Leksema va so‘z .
Lisonning borliq hodisalarini nomlash, ifodalash, ko‘rsatish uchun xizmat qiluvchi
birligi leksemadir. Lisoniy birlik sifatidagi leksema biri ikkinchisisiz mavjud bo‘la
olmaydigan ikkita psixofizik tomon - akustik struktura (tovush qobig‘i) ya’ni nomema
hamda ma’lum bir tushuncha asosida vujudga kelgan mazmuniy struktura, ya’ni
sememaning birligidan iborat.
Lisoniy birlik sifatidagi leksemalarning tovush strukturasi fonetik birliklar
ko‘rinishlar (variant) larining turlicha kombinatsiyalari asosida vujudga kelgan. O‘zbek
tilida mavjud leksemalarning barchasining shakliy tomoni tilimizda mavjud 30 ta
fonema asosida, xolos. Shu boisdan tashqi fonetik strukturasi asosida leksemalarni
kuchli va kuchsiz ziddiyatlarga qo‘yish mumkin. Kuchli oppozitsiyalar bittadan ( u -
olmosh, e - undosh), ikkitadan ( ot - ish ), uchtadan ( bor - kel ), to‘rttadan ( qunt-band )
fonema variantining zidlanishi asosida hosil bo‘lgan bo‘lsa, kuchsiz ziddiyatlar,
leksemalarning tarkibidagi ayrim fonema variantlari asosida bo‘ladi: besh-bosh, qur-
qo‘r kabi.
Har bir leksema lisoniy birlik sifatida mazmun mundarijasiga ham ega.
Leksemalarning mazmun rejasi denotatlar yoki referentlar deb ataladigan borliqdagi
narsa, harakat, belgi, miqdor kabilarni bildiradigan tushunchalarni ifodalaydi.
Masalan, borliqda yuz deb ataluvchi kishi burnining ikki tomonidagi peshonadan
iyakkacha bo‘lgan qismi mavjud. Shu asosda kishilar ongida yuz tushunchasi vujudga
kelgan. Mazkur tushuncha asosida esa semema (leksema ma’nosi) shakllanadi.
Tushuncha bilan ma’no bitta narsa emas, ular farqli xususiyat-larga ega. Masalan,
ingliz, rus, nemis tillarida so‘zlashuvchi kishilarning ongida aka va uka tushunchalari
mavjud. Biroq bu tushunchalar brother (ingliz), brat (rus) va bruder (nemis)
leksemalarida bitta ma’no (semema)da birlashgan. Yoki [yuz], [bet], [bashara],
[chehra], [oraz] leksemalari bitta tushunchani ifodalaydi, lekin ularning ma’nolari
o‘zaro farqlanadi.
Leksemalarning mazmun silsilasi bo‘lgan sememani tashkil etuvchi uzvlar -
semalardir. Nomema tovushlarning turlicha kombinatsiyalari asosida tashkil topganligi
12](https://docx.uz/documents/0a82f9db-f32c-424b-9dab-914b0ec9669b/page_10.png?v=1)
![kabi, ana shu semalarning turlicha birikuvi va ba’zilarining o‘rin almashinuvi asosida
turli mazmundagi semema vujudga keladi. Masalan:
[yuz] - «odamga xos», «boshning old qismi», «burunning ikki tomoni»,
«peshonadan iyakkacha», «burundan quloqqacha», «qo‘llanilishi chegaralanmagan»,
«uslubiy betaraf», «turkiy qatlamga oid», «umumiste’mol».
[jamol] - «odamga xos», «boshning old qismi», «burunning ikki tomoni»,
«peshonadan iyakkacha», «burundan quloqqacha», «qo‘llanilishi chegaralangan»,
«badiiy uslubga xos», «arabiy qatlamga xos»,
Har ikkala leksema ham bir tushunchani ifodalaydi. Ularning mazmun rejasi -
sememalarining semik tarkibi farqlanadi. Leksemalar sememalarining atash semalari
denotatning ongdagi in’ikosi - tushunchani ifodalaydi. Har bir leksema sememasi
o‘xshash va farqlovchi semalarga ega. O‘xshash semalar ularni guruhlarga birlashtirish
farqli semalar esa ajratish uchun xizmat qiladi.
Leksemaning nutqiy qo‘llanilishidagi varianti so‘zlar bo‘lib, ular turlicha matniy
qurshovlar asosida har xil xususiyatlar kasb etadi.
Leksemalar tub yoki yasama bo‘lishi mumkin. Masalan, [kitob], [savdogar],
(nonchi) birliklarini olaylik. Qatordagi [kitob] va [savdogar] birliklari tayyorlik,
umumiylik, ijtimoiylik xossalariga ega. Savdogar leksemasi yasama bo‘lsa-da, tayyorlik
belgisiga ega. Biroq tilimizda (nonchi) degan lisoniy birlik yo‘q. U nutq jarayonidagina
hosil qilinishi mumkin va yuqoridagi birliklar ega bo‘lgan xususiyatlardan xoli.
[nonchi] birligining 1
nutq jarayonigagina xosligi uning tayyorlik belgisiga ega
emasligini ko‘rsatadi.
1
Abdullaev A. O‘zbek tilida ekspressivlikning ifodalanishi. –Toshkent: Fan, 2018 . 62-67 betlar.
13](https://docx.uz/documents/0a82f9db-f32c-424b-9dab-914b0ec9669b/page_11.png?v=1)
![Morfema leksemadan ajralgan xolda o‘z mohiyatini namoyon qila olmaydigan,
shakl va denotativ bo‘lmagan mazmunning birligidan iborat bo‘lgan kichik lisoniy
birlikdir. Qo‘shimcha esa ana shu psixofizik mohiyatning nutqda namoyon bo‘lishidir.
Morfema ham tashqi (moddiy) va ichki (ma’no, vazifa) jihatlar yaxlitligidan iborat.
Atov mustaqilligiga, mustaqil sintaktik mavqega ega bo‘lmagan bu birliklar o‘zida
leksik va gramatik mohiyatlarni uyg‘unlash-tirgan bo‘ladi:
a)yangi so‘zlar hosil qiladi;
b)so‘zlarga qo‘shimcha leksik-semantik qiymat beradi.
Har bir tilga xos birliklar boshqa tillarnikidan o‘zaro farqlanadi. Masalan, aloqasiz
(amorf), yelimlovchi (agglyuti-nativ) va egiluvchan (flektiv) tillardagi leksemalar
mohiyatan o‘ziga xosdir.
2.3.Qolip va hosila .
Lisoniy birliklarning navbatdagi turi qurilma - qoliplardir. Qolip deganda yasama
so‘z, so‘z birikmasi va gaplar hosil qilish sxemalari tushuniladi. Qoliplar ikki xil
bo‘ladi:
a) so‘z yasash qoliplari;
b) sintaktik (so‘z birikmasi va gap) qoliplar.
Qoliplar ham boshqa lisoniy birliklar kabi UMIS tabiatli bo‘ladi. Masalan,
nutqimizdagi cheksiz yasama so‘zlar ((nonchi), (sutchi), (uzumchi), (nisholdachi) kabi)
bitta bevosita kuzatishda berilmagan lisoniy birlik (masalan, [narsa/buyum oti+chi=shu
narsa buyum bilan shug‘ullanuvchi kishi] ya’ni co‘z yasash qolipining nutqiy
hosilalaridir. kitobni o‘qimoq nutqiy hosilasi boshqa o‘ziga o‘xshash cheksiz so‘z
birikmalari (qog‘ozni yirtmoq, uyni sotmoq va h.k.) bilan birgalikda [ot t.k
.+ fe’l] =
vositasiz to‘ldiruvchili fe’lli birikma] lisoniy sintaktik qolipidan chiqqan nutqiy
hosilalardir.
Shunday qilib fonema, morfema, leksema va qolip lisoniy birliklar bo‘lib, tovush,
qo‘shimcha, so‘z, so‘z birikmasi va gaplar nutqiy birliklar sanaladi. Ularning o‘zaro
munosabati va o‘ziga xos belgilariga doir fikrlarni jadvalda quyidagicha xulosalash
mumkin:
14](https://docx.uz/documents/0a82f9db-f32c-424b-9dab-914b0ec9669b/page_12.png?v=1)
![Lisoniy birliklar bir-birini eslatib turish xossasiga ega. Shu boisdan ular jamiyat
a’zolari ongida bir tizimga birlashgan holda yashaydi. Masalan, [a] fonemasi
[o]fonemasini, [u] fonemaci [o‘] fonemasini, [i] fonemasi [e] fonemasini eslatadi. Lekin
[a] fonemasi dabdurustdan [q] yoki [h] fonemasini eslatmaydi. Chunki ular ikki tizim -
unli va undoshlar tizimiga kiradi. Unlilar bir-birini unlilar tizimida, undoshlar esa
undoshlar tizimida eslata oladi. Hatto [u] fonemasining [a]ni eslatishi o‘z tizimdoshlari
bilan birgalikda amalga oshiriladi. Masalan, [a], [o] fonemalari kichik, ichki tizim hosil
qilib, ular birgalikda qolgan fonemalar juftliklarini eslatadi. Eslatish ikki tomonlama
bo‘lishi ham mumkin. Masalan, [yuz] leksemasi bir tomondan [bet], [chehra], [jamol],
[oraz] kabi birliklarni, ikkinchi tomondan [burun], [ko‘z], [quloq], [qosh], [lab]
leksemalarini eslatadi va bunda u ikki tizimning a’zosi hisoblanadi.
Bir-birini eslatuvchi birliklar umumiy, o‘xshash belgi-xususiyatlarga ega bo‘ladi.
Ana shu o‘xshashlik va umumiylik ularning birlashtiruvchi, bog‘lab, bir tizimda ushlab
turuvchi belgilari sanaladi. Masalan, unlilar «sof ovozga egalik» umumiy belgisi ostida
birlashadi. Ammo ular farqli belgilarga ham ega bo‘lishi shart. Masalan, [a]
«ablanmaganlik», [o] «lablanganlik» farqlovchi belgilarga ega, «kenglik» belgilari esa
ularni birlashtiradi.
Umumiy belgilari asosida birlashgan va bir-birini taqozo etadigan, ammo har biri
o‘ziga xos belgilari bilan boshqasiga qarama-qarshi turuvchi lisoniy birliklar tizimi
paradigma deyiladi (paradigma grekcha paradeigma - misol, namuna degan ma’noni
bildiradi). Paradigmani tashkil etuvchi birliklar paradigma a’zolari deb yuritiladi.
Paradigma kamida ikkita a’zoli va ular bir lisoniy sathga mansub bo‘lishi shart. Bir
paradigma a’zolari orasidagi o‘zaro munosabat paradigmatik munosabat deyiladi.
15](https://docx.uz/documents/0a82f9db-f32c-424b-9dab-914b0ec9669b/page_13.png?v=1)
![Semantik-grammatik umumiylikka ega bo‘lgan leksik birliklar lug‘aviy
paradigmani tashkil etadi. Sinonimik, partonimik, giponimik, iyerarxionimik,
graduonimik, funktsionimik qatorlarga birlashgan leksemalar tizimi, alohida lug‘aviy
guruhlar, lug‘aviy-mavzuviy to‘da, so‘z turkumlari ham yirik (makro) paradigmalarni
tashkil etadi. Leksik paradigma va ularda amal qiluvchi paradigmatik munosabatlar
haqida «Leksikologiya-semasiologiya» bo‘limida bahs yuritiladi.
Morfologik kategoriyalar (morfologik shakllar tizimi) morfologik paradigmalardir.
Morfologik shakllarning paradigmatik munosabatlari haqida tilshunoslikning
«Morfologiya-morfemika» bo‘limida batafsil to‘xtalinadi.
Sintaktik qoliplar tizimi sintaktik paradigmani tashkil etadi. Sintaktik paradigma
ikkiga - gap paradigmasi va so‘z birikmasi paradigmasiga bo‘linadi. Gap
paradigmasining o‘zi ikki - sodda gap qoliplari va qo‘shimcha gap qoliplari kabi ichki
(mikro) paradigmalarga bo‘linadi. Bu bilan «Sintaksis» bo‘limida tanishasiz.
2.4.Lisoniy munosabat va uning asosiy turlari.
Munosabat keng qamrovli tushuncha bo‘lib, bir butunlikning tarkibiy qismlari -
birliklari orasidagi o‘zaro aloqa va bog‘lanishlarni anglatadi. Bunday aloqalar turlicha
bo‘lishi mumkin. Quyidagi gapga diqqat qilaylik:
Ularning ismlari - Salim va Halim. Bundagi nutqiy birliklar turlicha munosabatlar
bilan bog‘langan. Ular so‘zi ism so‘zi, -lar qo‘shimchasi bilan ketma-ket, zanjirsimon
bog‘langan. Yoki ism so‘zi uchta tovushning ketma-ketligidan iborat. Bunday
chiziqsimon, liniyaviy ketma-ketlik aloqasi, sintagmatik aloqa deyiladi. Sintagmatik
aloqa lisonda ham, nutqda ham mavjud bo‘ladi. Masalan, [kitob] leksemasi beshta
tovushning birikuvidan iborat nomemaga ega bo‘lib, u lisoniy birlik sanaladi.
Shuningdek, yasama so‘z ((suvchi), (ertapishar)), so‘z birikmasi (kitobni o‘qimoq) da
ham birikuvchi a’zolar sintagmatik aloqada bo‘ladi.
Sintagmatik aloqani sintaktik aloqadan farqlash lozim. Sintagmatik aloqa barcha
til birliklariga xos ketma-ket bog‘lanish bo‘lsa, sintaktik aloqa so‘z va gaplarning
hokim-tobelik munosabatidir. Demak, sintagmatik aloqa va sintaktik aloqani butunlay
boshqa-boshqa hodisalar ham, shuningdek, ularni bir-biriga aynan tenglashtirish, bir-
17](https://docx.uz/documents/0a82f9db-f32c-424b-9dab-914b0ec9669b/page_15.png?v=1)
![birini qoplovchi tushunchalar sifatida qarash ham mumkin emas. Sintagmatik va
sintaktik aloqa butun-bo‘lak munosabatidadir. Boshqacha aytganda, sintaktik aloqa
sintagmatik aloqaning bir ko‘rinishidir.
Ko‘pincha sintagmatik aloqani nutqqagina xos deb tushunish hollari ham
uchraydi. Bu hodisani biryoqlama, tor tushunish oqibatidir. Yuqoridagi gapda ishtirok
etayotgan birliklar orasida pog‘onali munosabat ham mavjuddir. Pog‘onali munosabat
deganda birliklarning boshqasi tomonidan qamrab olinishi tushuniladi. Masalan, Salim
va Karim so‘zlari erkak kishilarning ismi bo‘lib, ayollarning ismi bo‘lgan Halima
so‘ziga qarama qarshi turadi. Lekin ularning barchasini [ism] lekse-masi qamrab oladi.
[ism] leksemasi esa, [nom] leksemasi bilan birgalikda, [ot] leksemasi tomonidan
qamrab olinadi.
Bu pog‘ona yuqoriga va quyiga qarab yana davom ettirilishi mumkin. Demak,
[Salim], [ism], [ot] leksemalari pog‘onali munosabatga kirishgan. Lisoniy birliklarning
pog‘onali munosabatlari ikki xildir. Masalan, [daraxt] va [tana], [ildiz], [barg], [shox]
birliklarining o‘zaro munosabati [daraxt] va [olma], [o‘rik], [nok], [gilos]
leksemalarining o‘zaro munosabatlaridan farq qiladi.
Avvalgi pog‘onali munosabatda [daraxt] butunni va qolganlari qismni ifodalab,
keyingisida [daraxt] turni ifodalasa, mevaning muayyan nomlarini ifodalovchi birliklar
turning ko‘rinishlari - jinslar sifatida namoyon bo‘ladi. Ikkinchi munosabatdagi birliklar
[daraxt] leksemasining xususiy ko‘rinishlari - juziylashishidir. Birinchisida esa bunday
munosabat mavjud emas. Shu boisdan «Gilos daraxtdir» tarzidagi hukmni aytish
mantiqiydir. Biroq «Ildiz daraxtdir» deyish mumkin emas.
Tilshunoslikda lisoniy birliklarning butun-bo‘lak munosabati partonimik (part -
qicm, bo‘lak), tur-jins munosabatlari giponimik (tur-jins) munosabatlar deyiladi.
Partonimik munosabatlarga kirishuvchi qismni ifodalovchi birliklar partonimlar,
giponimik munosabatga kirishuvchi jins nomlari giponimlar deyiladi. Butunlik totonim
va tur nomi giperonim deyiladi.
O‘xshashlik (paradigmatik) munosabatlari o‘zaro teng (pog‘onali munosabatdagi
[daraxt] va [tana], [daraxt] va [gilos] birliklari semantik qamrovi jihatdan teng emas
18](https://docx.uz/documents/0a82f9db-f32c-424b-9dab-914b0ec9669b/page_16.png?v=1)
![edi), bir umumiy belgi asosida birlashib, qator hosil qiluvchi, ammo o‘ziga xos
belgilarga ko‘ra farqlanib turuvchi birliklarning o‘zaro muno-sabatini ifodalaydi.
Yuqorida aytilganidek, paradigma a’zolari o‘zaro teng bo‘lib, nutqda bir xil o‘rinni
egallaydi va bir xil xususiyatlarga ega bo‘ladi. Berilgan misoldagi [Salim], [Karim],
[Halima] so‘zlari o‘zaro teng, bir xil o‘rinda kela oladi, biroq o‘zaro farqlarga ham ega.
O‘zaro o‘xshashlik munosabatlarida bo‘lgan birliklarning bir-biri bilan farqli
xususiyatlari asosida qarama-qarshi qo‘yilishi ziddiyat (oppozitsiya), ziddiyatga
kirishayotgan paradigma a’zolari ziddiyat a’zolari deyiladi. Ziddiyatdagi birliklar o‘zaro
ma’lum bir belgi asosida qarama-qarshi qo‘yiladi. Bu belgi ziddiyat belgisi deb
yuritiladi.
2.5.Lisoniy ziddiyat va uning asosiy turlari .
Lisoniy paradigmaga birlashuvchi birliklar, paradigma a’zolari orasidagi
munosabatlar lisoniy ziddiyat deyiladi. Ziddiyat (ar.qarama-qarshilik: var.oppozitsiya.
lat.oppositio-qarama-qarshi qo‘yish) lisoniy birliklarning ifodalanmi-shidagi farqlarga
muvofiq ifodalovchilarining va, aksincha, ifodalovchilardagi farqlarga muvofiq
ifodalanmishlarining muhim lisoniy farqlanishidir. Masalan, [b] va [t] fonemalari
orasida ziddiyat mavjud bo‘lib, shunga muvofiq, (bosh) va (tosh) birliklari orasida
shakliy-mazmuniy qarama-qarshilik munosabati amal qiladi. Yoki «birlik son»,
«ko‘plik son» orasidagi semantik ziddiyat (kitob) va (kitoblar) birliklarida ham shakliy
(formal), ham mazmuniy (semantik) farqlarni keltirib chiqaradi.
Tabiat, jamiyat va tafakkurdagi mavjudlik va taraqqiyotning asosiy omili qarama-
qarshiliklar birligi va kurashi qonuni bo‘lganligi kabi lisoniy paradigmalarda birliklarni
bir-biriga bog‘lab turuvchi, paradigmalarning yashovchanligini ta’minlovchi omil
lisoniy ziddiyatlardir. Demak, lisoniy ziddiyatlar falsafiy qarama-qarshiliklar birligi va
kurashi qonunning tildagi xususiylashmasi, voqelanishidir.
Lisoniy ziddiyatlarni aniqlash yoki ziddiyatlarga bunday yondashish ziddiyatli va
ziddiyatsiz munosabatlarni farqlashni taqozo qiladi. Chunki turli lisoniy birliklar va bir
birlikning turli variantlari orasidagi munosabatlar turli tabiatli vohidlar, a’zolar
orasidagi munosabatlar sifatida muayyanlashtirilmog‘i lozim. Masalan, shaxs-son shakli
bo‘lmish [-miz] va [-siz] (o‘qiymiz-o‘qiysiz) har xil lisoniy morfologik birliklar bo‘lib,
19](https://docx.uz/documents/0a82f9db-f32c-424b-9dab-914b0ec9669b/page_17.png?v=1)
![bir paradigmaning turli a’zolari sifatida ziddiyatli munosabatda bo‘ladi. Biroq turli
farqli xossalarga ega bo‘lgan til oldi va til orqa (o‘) unlilari bitta (o‘) fonemasining
variantlari sifatida fonetik jihatdan farqlanishsa-da, funktsional jihatdan tafovutga ega
emas. Chunki o‘zbek adabiy tilida bitta (o‘) fonemasi mavjud bo‘lib, uning variantlari
ma’no farqlash tabiatiga ega emas. Ba’zilar [o‘y] so‘zini ayt-ganda, (o‘)ni til oldi,
boshqalar esa til orqa unlisi sifatida talaffuz qilishadi. Baribir, (o‘) tovushlari qanday
bo‘lishidan qat’i nazar, bu so‘z «fikr», «xayol» ma’nolarini beradi. Lisoniy birlikning
variantlari orasidagi bunday munosabat ziddiyatsiz munosabat deyiladi.
Ziddiyatlar paradigmatik munosabatlarning xos ko‘rinishi va xossalari sifatida
sintagmatik munosabatlarga qarama-qarshi qo‘yiladi.
Ma’lum bir lisoniy birliklar mansub ziddiyatlar majmui bu birlikning paradigmatik
sifatini aniqlashda, paradigmatik muayyanlash-tirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Paradigmatik muayyanlashtirish birlikning boshqa birlikdan farqlanuvchi zotiy tabiatini
oydinlashtirish demakdir.
Tilshunoslar lisoniy ziddiyatlarni bir necha tomondan tasniflaydilar:
1.Ziddiyatlar tizimida tutgan o‘rniga ko‘ra.
2.Ziddiyat a’zolarining o‘zaro munosabatiga ko‘ra.
3.Turli vaziyatlarda ziddiyatlarning amal qilishiga ko‘ra.
Lisoniy ziddiyat ziddiyatlar tizimiga munosabatiga ko‘ra o‘lchami va
uchrovchanlik belgilari bilan farqlanadi.
Lisoniy ziddiyatlar o‘lchoviga ko‘ra, bir o‘lchamli va ko‘p o‘lchamli turlarga
bo‘linadi.
Agar belgilar majmui tizimda zidlanuvchi ikki a’zo uchungina amal qilib, boshqa
a’zolarga tegishli bo‘lmasa, bir o‘lchamli ziddiyat deyiladi. Masalan, o‘zbek tilidagi [l]
va [h] fonemalari hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra «yon» va «bo‘g‘iz» belgilari asosida
zidlanib, bu belgi undoshlar tizimining boshqa a’zolarida uchramaydi. Chunki bu
undoshlar o‘zbek tili fonologik tizimida yagona yon va yagona bo‘g‘iz undoshlaridir.
Ko‘p o‘lchamli ziddiyatda zidlanuvchi birlikdagi belgi boshqa a’zoda ham
uchraydi. Masalan, til oldi undoshlari bo‘lgan [m] - [d] zidlanar ekan, [m]dagi «til
20](https://docx.uz/documents/0a82f9db-f32c-424b-9dab-914b0ec9669b/page_18.png?v=1)
![oldi»lik belgisi [d] fonemasida ham mavjud. Bunda a’zolar boshqa belgi asosida
zidlanadi.
«Uchrovchanlik» belgisiga ko‘ra ziddiyatlar «ajralgan» va muntazam ziddiyatlarga
bo‘linadi. Ajralgan ziddiyatda shunday belgi asos qilib olinadiki, bu belgi boshqa
ziddiyatlarga asos bo‘la olmaydi. Masalan, unlilarning lablangan-lablanmaganlik belgisi
faqat teng qiymatli ziddiyat uchun asos bo‘ladi. Bunday ziddiyat «ajralgan» ziddiyat
deyiladi. Lekin tilning ko‘tarilish darajasiga ko‘ra belgisi teng qiymatli ziddiyatga ham
asos bo‘lib xizmat qiladi.
Bir belgi turli a’zolarni juftlab zidlash uchun xizmat qilsa, muntazam ziddiyat
deyiladi. Masalan, erlik, ayollik jinsi asosidagi ziddiyat [ota]-[ona], [o‘g‘il]-[qiz], [aka]-
[singil], [chol]-[kampir] ziddiyatlarida uchrayveradi.
A’zolari orasidagi munosabatlarga ko‘ra ziddiyatlar:
A) noto‘liq (privativ);
B) darajali (gradual);
V) teng qiymatli (ekvipolent)
kabi turlarga bo‘linadi.
Noto ‘ liq ziddiyatda qarshilanuvchi a ’ zolardan biri ziddiyat belgisiga ijobiy ,
boshqasi esa betaraf munosabatda bo ‘ ladi . Masalan, [bola] va [o‘g‘il] leksemalarini
olaylik. Ular «erkak jinsli» deb atalgan ziddiyat belgisiga ikki xil munosabat bildiradi.
Bu belgi [o‘g‘il] leksemasi semantik tarkibida aniq berilgan, shu boisdan uning
munosabati ijobiy yoki belgilangan deyiladi va shartli ravishda [+] belgisi bilan beriladi.
[bola] leksemasida esa jins belgisi aniq emas. Chunki uning semantik tarkibida «er»
yoki «ayol» (ya’ni jins) semasi yo‘q. Boshqacha aytganda, bola o‘g‘il ham qiz ham
bo‘lishi mumkin. Shuning uchun bu leksemaning ziddiyat ko‘rsatkichiga ishorasi
belgilanmagan (noma’lum, majhul) deyiladi va shartli ravishda +/- yoki O (nol) belgisi
bilan beriladi. Buni chizmada quyidagicha beramiz.
21](https://docx.uz/documents/0a82f9db-f32c-424b-9dab-914b0ec9669b/page_19.png?v=1)
![Noto‘liq ziddiyat tilning barcha sathlarida amal qiluvchi muhim qonuniyatdir.
Masalan, morfologiyada leksemalarni umumiy grammatik ma’nolariga ko‘ra, mustaqil
va nomustaqil leksemalarga bo‘lish privativlik asosida amalga oshiriladi. Bunda
«lug‘aviy ma’no ifodalay olmaslik» noto‘liq ziddiyatning belgisi bo‘lib, ziddiyatda
mustaqil leksemalar belgilanmagan, kuchsiz a’zo bo‘lsa, nomustaqil leksemalar belgili,
kuchli a’zo sifatida namoyon bo‘ladi:
Chunki mustaqil leksemalar lug‘aviy ma’no ifodalashi ham, nomustaqil leksemalar
vazifasida kelishi ham mumkin. Masalan, ko‘makchilar, fe’l ko‘makchilar, ko‘makchi
fe’llar va h.lar nomustaqil leksemalar kabi lug‘aviy ma’noga ega bo‘la olmaydi.
Noto‘liq ziddiyatda belgi tanlash ixtiyoriy emas. Masalan, bir qarashda yuqoridagi
ziddiyatda belgini «lug‘aviy ma’no ifodalash» deb ham, «lug‘aviy ma’no ifodalay
olmaslik» deb ham qo‘yish mumkindek tuyuladi. Keling, ziddiyat belgisini yuqorida
qo‘yilganidek emas, balki «lug‘aviy ma’no ifodalay olish» deb o‘zgartirib ko‘raylik:
Bu to‘g‘rimi? Birinchidan, noto‘liq ziddiyatda qaysidir bir a’zo O (nol) belgisini
olishi kerak. Oldingi ziddiyatda mustaqil leksemalar ushbu belgiga ega edi. Bunda endi
nomustaqil leksemalar olishi kerakka o‘xshaydi. Yo‘q, mutlaqo bunday emas. Chunki
nomustaqil leksemalar goh lug‘aviy ma’no ifodalash, goh ifodalamaslik xossasiga ega
emas. Ziddiyatning ikkinchi a’zosi [+] belgisiga egami? Yo‘q, u, yuqorida aytilganidek,
[-] belgisiga ham, qisqasi [O] belgiga ega. Demak, keyingi «ziddiyat» ziddiyat emas.
Ziddiyat lisoniy birliklarining mohiyatini, zotiy tabiatini o‘zida aks ettirmog‘i lozim.
Aks holda «sun’iy» ziddiyatlar kelib chiqadi. Boshqa ziddiyatlar kabi noto‘liq ziddiyat
ham ob’ektiv va bizning xohish-irodamizga bog‘liq emas.
__________________________
Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq» 1998 Karimov I. Mirqosimova M.
Adabiy ta`lim metodikasi. –T. 1993
22](https://docx.uz/documents/0a82f9db-f32c-424b-9dab-914b0ec9669b/page_20.png?v=1)
![Masalan, leksikada ninni-chaqaloq-go‘dak-bola..., turq-bashara-bet-yuz-
chehra..., morfologiyada harakat nomi-sifatdosh-ravishdosh («fe’lni o‘zgalash
darajasiga ko‘ra» belgisi asosida) kabi.
Ekvipolent (teng qiymatli) ziddiyatda ikki a’zo qarshilantirilib, har biri o‘ziga xos,
ikkinchisiga xos bo‘lmagan belgiga ega bo‘ladi. Masalan, ovoz va shovqinga ko‘ra
jarangli va jarangsiz undoshlar teng qiymatli (o‘ziga xos belgiga ega bo‘lgan a’zoli)
ziddiyatni hosil qiladi.
Muntazam (proportsional) ziddiyatda bir ziddiyat belgisi turli juftlangan birliklar
uchun oppozitiv ko‘rsatkich bo‘lib xizmat qiladi. «jins» belgisi ota-ona, aka-opa,
singil-uka, tog‘a-xola lug‘aviy zidlanishlari uchun umumiydir.
Ziddiyatlar a’zolari miqdoriga ko‘ra ikki a’zoli (binar) va uch (ko‘p) a’zoli (ternar)
ziddiyatlarga bo‘linadi. Noto‘liq, teng qiymatli ziddiyatlar binar va darajali ziddiyat
ternar ziddiyat deyiladi.
Uchinchi belgisiga ko‘ra ziddiyatlar doimiy va mo‘’tadillashgan ziddiyatlarga
bo‘linadi.
Mo‘’tadillashish jarayonida munosabatga kirishayotgan birliklar o‘rtasidagi
ziddiyat kuchsizlanadi. Masalan, yot-yod zidlanishda so‘z oxiridagi [t], [d] tovushlari
jarangli-jarangsizlik bilan farqlanmaydi. [d] fonemasining nutqdagi vaziyatidan kelib
chiqqan holda unda jarangsizlik belgisi kuchsizlanadi. Ammo bu sof nutqiy hodisadir.
Mo‘‘tadillashish lisoniy birliklarning nutqiy voqelanishlarida yuz beradi. Leksemalar va
morfemalar ham nutqiy voqelanganda, ularning lisonda boshqa birliklar bilan ziddiyatli
munosabatlarini belgilaydigan xossalari, belgilari kuchsizlanishi mumkin.
Yuqorida keltirilgan [t] va [d] undoshlarining jarangli-jarangsizlilik belgisiga ko‘ra
zidlanishini yorqin namoyon qiladigan vaziyat [d] fonemasining so‘z boshi va so‘z
o‘rtasida voqelanishidir. Ziddiyatni voqelantiradigan pozitsiya kuchli va uni
so‘ndiradigan nutqiy xolat kuchsiz pozitsiya deyiladi.
23](https://docx.uz/documents/0a82f9db-f32c-424b-9dab-914b0ec9669b/page_21.png?v=1)
Oʻzbek tilshonosligida til ,lison , nuqt tushunchalari talqini