O’zbek tilshunosligida antonimiya hodisasi talqini
![joylashgan’ [10] ma’nolarida o’zaro zid munosabat anglashiladi. UZOQ II-
YAQIN I sxemasida masofa sema asosida antinomiya hosil bo’lgan.
Leksemaning navbatdagi semantik strukturasida ma’no ko’chishi hodisasi
vositasida bir qator sememalar paydo bo’lganini ko’rish mumkin. UZOQ III-
YAQIN II: uzoq fursat-yaqin fursat vaqt semasi, UZOQ IV ‘do’stlik,
qarindoshlik, tanishlik jihatdan bog’lanish u qadar yaqin bo’lmagan, yaqin
emas - YAQIN do’stona munosabatda bo’lgan, qadrdon, mehribon
sememalarida munosabat semasi, UZOQ; bevosita aloqasi, munosabati yo’q -
YAQIN nimasi bilandir o’xshash yoki deyarli bir xil daxldorlik, ‘tegishlilik’
semasi asosida (ilmga yaqin odamlar, ilmdan uzoq odamlar) ham O’zaro zid
munosabatlarni nomlab kelyapti. Uzoq qarindosh, ilmga yaqin odamlar, yaqin
vaqt kabi semantik qurshovlardagi antinomiya hosila ma’nolar hisobiga to’g’ri
keladi. Tilning epistemologik imkoniyati insonda aksiologik qarashlarning
paydo bo’lishiga zamin yaratadi. Aksiosferaning shakllanishida esa til ‘qurol’,
‘aslaha’ vazifasini bajaradi. ‘Lisoniy struktura (qurilma) insonning voqelikni
idrok etish qobiliyati va tajribasining shakllanishini ta’minlab, ijtimoiy ongga
ta’sir o’tkazadi hamda shu yo’sinda insonning dunyoqarashi, voqelikni anglash
qobiliyatini shakllantiradi’. Voqelikni anglash qobiliyati va undan foydalanish
jarayonida inson mental faoliyatining mahsuli - tajriba shakllanadi. Va bu o’z
navbatida, qadriyatlar sistemasining tarkib topishida muhim ahamiyat kasb
etadi. Yaxshilik va yomonlik haqida qadimdan faylasuflar, shoir va
yozuvchilar tomonidan izlanishlar olib borilgan. Dunyo yaxshilik va yomonlik
ostida qurilgan moddiyat sifatida qaralgan. Maqollar ichida ham yaxshilik va
yomonlik mazmunidagilar talaygina. Jumladan, Yaxshi payqab gapirar, Yomon
chayqab gapirar; Yaxshilikni unutma, yomonlikni ko’zda tutma; Yomon
yashar, yaxshi qaqshar kabi maqollarni misol qilishimiz mumkin. Yuqorida
ta’kidlaganimizdek, antinomiya hodisasi abstrakt nomlarda kuchliroqnamoyon
bo’ladi. Insoniyatning qadriyatlar tizimi ham, asosan, antinomiya hodisasini
ifodalagan abstrakt leksemalarda tilda voqelanadi.Yomon-yaxshi antonim
juftligi ‘O’zbek tili antonimlarining izohli lug’ati’ quyidagicha izohlangan:
20](https://docx.uz/documents/e4dc2263-8d57-4f7b-ad37-e63eee1c3c84/page_20.png?v=1)
![Yomon 1 – a’lo, Yomon 1- besh; Yomon 2 (salbiy sifat va xususiyatlarga ega
bo’lgan, salbiy baholanadigan, talabga javob bermaydigan) –Yaxshi1 (ijobiy
sifat va xususiyatlarga ega bo’lgan, ijobiy baholanadigan, talabga javob
beradigan); Yomon 3 (yomon maqsad)- Yaxshi2 (yaxshi maqsad); Yomon
(yomon hulq, yomon fe’l-atvor) Yaxshi3 (yaxshi hulq, yaxshi fe’l-atvor)
Antinomiya tub so’zlarning o’zaro zid ma’no anglatishi asosida yuzaga kelgan.
Yomon leksemasining semantik strukturasi:
1. Sifasiz, sifati past: yomon chit (mato).
2. Biror ishni eplay olmaydigan, uquvsiz, tajribasiz: yomon xodim.
3. Ahloqsiz, fe’l atvori yaramas; buzuq niyatli: yomon kishi ekansiz-ku!
4. Og’ir, xatarli: cholning ahvoli yomon.
5. Ayb, gunoh: ostonada turish yomon bo’ladi, qizim.
6. Notinch, behalovat: Bugun Ahmad juda yomon uxladi.
7. Noxush, yoqimsiz; sovuq: Yomon habarning qanoti yengil bo’ladi.
8. Xavfli, xatarli; falokat keltiruvchi: Oraga fitna solish yomon narsa.
9. Salbiy, yoqimsiz, behosiyat; xunuk: Doimiy asabbuzarliklar sog’likka
yomon ta’sir qiladi.
10. Nosog’lom, kasal; lanj: Qiz bechora o’zimni yomon his qilyapti.
11. Ayyor, makkor, quv; ishbilarmon, epchil: Opa yomon, bir narsaga kirishsa
qo’ymaydi.
12. O’quv ishlarida past ko’rsatkich: Maktabda yomon bahoga o’qisang ham
vijdoningni sotma.
13. Qattiq, kuchli: Yomon urushgani uchun bola uydan qochib ketdi [12].
Shuningdek, yomon gap so’kish yoki odob doirasiga sig’maydigan gap,
21](https://docx.uz/documents/e4dc2263-8d57-4f7b-ad37-e63eee1c3c84/page_21.png?v=1)
![yomon kun ‘iztirobli, og’ir kun’ sememalari ham mavjud.
Yaxshi leksemasining semantik strukturasi:
1. Ijobiy sifatga ega bo’lgan, biror talabga to’la javob beradigan, kishiga
yoqadigan, ma’qul bo’ladigan: yaxshi kishi; yaxshi g’oya; o’zini yaxshi
tutmoq;
yaxshi g’oya.
2. Rozilik, ma’qullash ma’nosini bildiradi: Yaxshi, hozir yetib boraman [12].
Shuningdek, quyidagi misollar yaxshi leksemasining semantik strukturasi yana
bir qator ma’nolarni qamrab olishini ko’rsatadi: Yaxshi matolar ko’p (sifatli
normativ baho); Bizga yaxshi xodim kerak! (tajribali, uquvli - intelektual
baho);
Yaxshi otga og’irlik ko’p, Yaxshi xotinga – zo’rlik (sodda, yuvosh - etik baho);
Yaxshi xislat – go’zal fazilat (yoqimli- estetik baho); Yaxshi kunlarni maza
qilib
eslayman! (baxtli kunlar – gedonistik (huzur-halovatga intilish) baho); Gapning
ozi yaxshi, Qizning - nozi (foydali - pragmatik baho); Go’sht-yog’ berma,
yaxshi til ber (xushmuomala – etik baho); Tabassum sog’likka yaxshi ta’sir
qiladi (ijobiy - pragmatik baho); Bugundan o’zimni yaxshi his qilyapman
(sog’lom, tetik – normative baho); Ostonadan ayvon yaxshi, Vijdonsizdan
hayvon yaxshi (afzal – pragmatic baho); Yaxshi oshini yer, Yomon - boshini
(axloqli, yaxshi niyatli – etik baho). Bu misollardan anglashiladiki, metafora,
metoniya kabi ma’no ko’chishlari inson uchun zarur hodisa-hodisalarning
subyektiv idroki natijasida paydo bo’ladi. Polisemantik jarayonlarda xalqning
dunyoni ko’rishdagi, uni nomlashdagi ijodkorligi namoyon bo’ladi. Demak,
Yomon I (sifatsiz) –Yaxshi I (sifatli); Yomon II (biror ishni eplay olmaydigan)
- Yaxshi II (biror ishni eplay oladigan); Yomon III (axloqsiz, buzuq niyatli) -
22](https://docx.uz/documents/e4dc2263-8d57-4f7b-ad37-e63eee1c3c84/page_22.png?v=1)
O’zbek tilshunosligida antonimiya hodisasi talqini