Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024
96 SotishOʻzbek tilshunosligida ega va uning tadqiqi
![I BOB. O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA EGA AHAMIYATI VA TURLARIʻ
1.1. O zbek tilshunosligida ega ahamiyati
ʻ
Ega gap kesimini shakllantiruvchi [Pm] – kesimlik kategoriyasida
mujassamlashgan shaxs-son (Sh) ma’nosini muayyanlashtiruvchi gap
kengaytiruvchisi: 1. Elchibek asta o rnidan turdi.
ʻ (A.Mux . ) 2. Biri – sensan, biri –
men. ( Oyb.) 3. Shunday o lka
ʻ doim bor bo lsin. ʻ (H.Olim.) 4 . ( Sen ) Aytar so zni ʻ
ayt, ( sen ) aytmas so zdan qayt. (
ʻ Maqol ) Birinchi gapda Elchibek so zi kesimdagi ʻ
uchinchi shaxs birlik (nol) kesimlik qo shimchasining, ikkinchi gapdagi
ʻ biri
so zlari
ʻ sensan kesimining ikkinchi shaxs birlik (- san ) va men so zidagi birinchi ʻ
shaxs birlik ( -man ), uchinchi gapdagi o lka
ʻ so zi ʻ bor bo lsin ʻ kesimidagi uchinchi
shaxs ( -sin ), to rtinchi gapdagi ifodalanmagan (
ʻ sen, sen ) ayt, qayt so zlari bilan ʻ
ifodalangan kesimdagi ikkinchi shaxs birlik ( nol ) kesimlik ma’nosining
muayyanlashtiruvchisi, kengaytiruvchisi. Ega gapdagi fikr o zi haqida borayotgan,
ʻ
belgisi kesim tomonidan ko rsatilayotgan bo lak.
ʻ ʻ К esimdan axborot
(kommunikatsiya) anglashilsa, ega ana shu kommunikatsiya predmetidir 2
.
Ega bevosita kesimlik shakli – [Pm]ga bog‘lanayotganligi tufayli, hol va
kesim bilan birgalikda, gapning konstruktiv bo laklari qatoriga kiradi.
ʻ
Gapning lisoniy qurilishida eganing ifodalangan yoki ifodalanmaganligiga
ko ra ikki ko rinishi bo ladi:
ʻ ʻ ʻ
1) egali gaplar;
2) egasiz gaplar.
Egali va egasiz gap gapning lisoniy sintaktik qolipi bilan emas, balki gap
kesimining lug‘aviy [W] va kesimlik qo shimchalari
ʻ [Pm] qismlarining ba’zi bir
ifodalanish xususiyatlari bilan bog‘liq.
1. Egasiz gaplar. Bunday gaplarda kesim tarkibidagi [Pm] ning shaxs-son
ma’nosi o ta kuchsizlanib, gap tarkibidagi eganing mutlaqo bo lmasligini keltirib
ʻ ʻ
2
Abdurahmonov G’. Ajratilgan ikkinchi darajali bo laklar. -T.: Fan, 1955. -B.6.
ʻ
5](https://docx.uz/documents/3640431f-a433-41fb-bd6c-9876948872aa/page_5.png?v=1)
![chiqaradi. Egasiz gaplarning mavjudligiga olib keluvchi omillar kesimdagi [W] va
[Pm] ga bog‘liq ikki guruhga bo linadiʻ 3
.
1.2. Egali va egasiz gaplar.
[W] ga bog‘liq ravishda egasiz gapning vujudga kelishi. 1.O timsiz
ʻ
fe’llar (masalan, bormoq, yurmoq, yugurmoq, qolmoq, erishmoq ) vositasiz
to ldiruvchiga ega bo lganligi tufayli majhul nisbat shaklini olganda, gap egasiz
ʻ ʻ
qo llanadi:
ʻ 1. Bugun stadionga boriladi . 2. O n minut qadar yo l ʻ ʻ yurildi . (Oyb.) 3.
Institutning o ttiz yili davomida ulkan yutuqlarga
ʻ erishildi . 4. К atta trassaga
chiqish uchun o ng tomonga
ʻ yuriladi . 5. Jizzaxga borish uchun Samarqanddan
o tiladi
ʻ . Bu gaplardan bittasining lisoniy qolipini kuzatamiz (1-jadval):
1-jadval
E H W P
m
– o ttiz yili
ʻ
davomida erishil d
i
Institutni
ng yutuqlarga
ulkan
Ma’lum bo ladiki, gapning maksimal lisoniy qolipidagi eganing o rni bo sh.
ʻ ʻ ʻ
Buning boisi, aytilganidek, o timsiz fe’l (erishmoq) majhul nisbatga o tganda ega
ʻ ʻ
o z-o zidan tushib qoladi. Agar fe’l o timli bo lsa edi, (masalan, o qimoq), uning
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
vositasiz to ldiruvchisi ega mavqeini egallar edi: Nilufar kitobni o qidi – Кitob
ʻ ʻ
Nilufar tomonidan o qildi tarzida. to g‘ri kelmoq qo shma fe’li «O zbek tilining
ʻ ʻ ʻ ʻ
izohli lug‘ati»dagi 8-ma’nosida jo nalish kelishigidagi harakat nomi bilan zich
ʻ
aloqaga kirishib, egasiz gaplar hosil bo lishiga olib keladi: 1. Nargizaga og‘ir
ʻ
bo ldi, ko p qiyinchiliklarni yengishga to g‘ri keladi. 2. Buning uchun Toshkentga
ʻ ʻ ʻ
o z vakillarimizni yuborib, korxonadan zarur yordamni so rashimizga to g‘ri
ʻ ʻ ʻ
keladi. Bu gaplarning lisoniy strukturasi quyidagi ko rinishda bo ladi (2-jadval):
ʻ ʻ
Bu gaplar kesimidagi mumkin, shart, kerak kesimlik so zi [Pm] dagi mayl ma’nosi
ʻ
3
Sayfullayeva R va boshqalar. Hozirgi o zbek tili. –T., 2007. –B.340.
ʻ
6](https://docx.uz/documents/3640431f-a433-41fb-bd6c-9876948872aa/page_6.png?v=1)
![o ʻ n besh kunda yig ‘ ib olsa bo ʻ ladi . 3. Bu ig ‘ voning sabablarini tahlil qilsa bo ʻ ladi .
Bunda kesimlarning yig ‘ ib ol , tahlil qil qismlari [ W ] ( lug ‘ aviy birlik ) va - sa
bo ʻ ladi qismlari esa [ Pm ] voqelanishi .
К esim ravishdoshning -( i ) b shakli va bo ʻ lmoq fe ’ lining turli ko ʻ rinishlari
bilan ifodalanganda ham egasiz gap vujudga keladi : 1. Bu xatning mazmunini
birovga aytib bo ʻ lmaydi .( A . Qa h . ) 2. Falakka qo ʻ l uzatib , shamsu anvorni olib
bo ʻ lmas . ( Mashr .) Bu kesimlarda aytib bo ʻ l , olib bo ʻ l qismlari [ W ] va - maydi , - mas
qismlari P
m voqelanishi . Sxemasi (4-jadval):
4-jadval
E H W Pm
uzatib olib bo lʻ mas
q o l
ʻ
S h amsi
anvorni
Falakka
O zbek tilidagi atov gap
ʻ
O zbek tilidagi atov gap
ʻ – egasiz gapning o ziga xos turi: ʻ
1. К eng sahro. Quruq cho l. Suv manbalaridan darak yo q.
ʻ ʻ
2. Yoqimli ohang. Zavqli qo shiqlar. Anorxon yo llaridan to xtab tinglaydi.
ʻ ʻ ʻ
(I.R ah. ). Bu gaplar bir qarashda kesimsiz, faqat egadan iborat gaplardek tasavvur
uyg‘otadi . Biroq gaplarni zamonlar bo yicha paradigmaga solsak, quyidagi
ʻ
ko rinish hosil bo ladi[5]:
ʻ ʻ
1. К eng sahro – К eng sahro edi.
2. Tun – Tun edi.
Demak, atov gap – hozirgi zamon ko rinishidagi kesimdan iborat egasiz
ʻ
gap. Qiyoslang:
1. Navbahor, ochildi gullar, sabza bo ldi bog‘lar.
ʻ (Muq . )
9](https://docx.uz/documents/3640431f-a433-41fb-bd6c-9876948872aa/page_9.png?v=1)
![2. Hamon yodimdadir, gul chog‘i erdi. (Uyg‘., I.Sult . )
3. К o rishgan maskanim, gul bog‘i erdi. ʻ (Uyg‘., I.Sult . )
Semantik-funksional shakllangan gap ham egasiz gapning alohida
ko rinishi:
ʻ 1. – Bugun bormoqchimisan? – Ha. 2. – U ham bormoqchimi? – Yo q. ʻ
3. – К itobni olasanmi? – Bo lmasam-chi!
ʻ 4. Nasriddin xaltani uloqtirib yubordi:
Ma! Sen to y! («
ʻ Afandi latifalari»dan ). 5. Salom, – dedi ko rishi bilan hamma ʻ
birdan. Qo llar o tdi biqinlarning orasidan. (
ʻ ʻ G‘.G‘ ulom.).
Egali gap. Egasiz gap tilimizda chegaralangan bo lib, ular egali gapga
ʻ
nisbatan kam. Egali gap esa tilimizning me’yoriy xususiyatidan biri. Chunki gap
markazini tashkil etuvchi kesimning tarkibidagi [Pm] (kesimlik kategoriyasi) ning
qismlaridan biri shaxs-son ma’nosi bo lib, u hamisha o zining to ldirilishini,
ʻ ʻ ʻ
muayyanlashtirilishini talab qiladi. Bu esa gaplarning egali bo lishini taqozo qiladi.
ʻ
Aytilganidek, o zbek tilidagi gaplarning lisoniy strukturasi uch a’zo (ega,
ʻ
hol, kesim) dan iborat, egali gaplarda ega pozitsiyasi bo sh bo lmaydi, to ldirilgan
ʻ ʻ ʻ
bo ladi. U nutqda esa yuzaga chiqqan hol, yuzaga chiqqan kesim bo lishi mumkin.
ʻ ʻ
Quyidagi ikki gapni qiyoslang:
1. Men kitobni o qidim.
ʻ
2. К itobni o qidim.
ʻ
Har ikkala gap ham [ E-H-P
m ] qolipi hosilasi bo lib, ularning kesimidagi
ʻ
[Pm] ga xos shaxs-son qo shimchalari ega, uning tabiati (qaysi shaxs, son) haqida
ʻ
to liq axborot berib turibdi. Har ikkala gap uchun ham ega
ʻ – I shaxs birlikdagi
kishilik olmoshi. Biroq, ulardan birinchisida bu lisoniy to liqlik (ega
ʻ
pozitsiyasining bo sh emasligi) nutqda namoyon bo lgan, ikkinchisida esa nutqiy
ʻ ʻ
ehtiyoj bo lmaganligi tufayli yuzaga chiqmagan.
ʻ К o rinadiki, har ikkala gap ham ʻ
lisoniy egali, ega pozitsiyasi to ldirilgan gap qismining hosilasi.
ʻ
Egali gaplarning o zi quyidagi turlarga ajratilishi mumkin:
ʻ
1) egasi ifodalangan (nutqda namoyon bo lgan) gap;
ʻ
2) egasi ifodalanmagan (nutqda namoyon bo lmagan) gap.
ʻ
10](https://docx.uz/documents/3640431f-a433-41fb-bd6c-9876948872aa/page_10.png?v=1)
![Egasi ifodalangan gap. К esimdagi [W], [Pm] xususiyati va ularning
o zaro munosabati tufayli nutqda egani tushirib qoldirish mumkin bo lmaydi.ʻ ʻ
Bunda eganing nutqiy voqelanishini zarur qilib qo yadigan:
ʻ
I. [W] ga bog‘liq omil.
II. [P
m ] ga bog‘liq omil mavjud.
К esimdagi Wga bog‘liq holda ega ifodalanishining zarurligi.
1. К esimning [W] qismi vazifasida frazema (ibora) kelganda, egani tushirib
qoldirishning iloji yo q:
ʻ 1. Bu voqeadan Jamshidning kapalagi uchib ketdi. (Gaz.) .
2. Markazga kelib, bo lib o tgan voqealarning butun tafsilotini eshitgan
ʻ ʻ
Qalandarovning fig‘oni falakka chiqdi. Bunda ega ifodalanishining zarurligi,
ko rinib turibdiki, gapning qolipiga emas, balki iboralarda ega bilan kesim
ʻ
aloqasining o ta zichligi, iboralarning barqaror hodisa ekanligi bilan bog‘liq.
ʻ
2. Ma’lumki, ayrim hollarda o timli fe’lning semantikasi ularning vositasiz
ʻ
to ldiruvchi bilan kompletiv (o ta zich) aloqada bo lishini taqozo qiladi (masalan,
ʻ ʻ ʻ
kuzatmoq, ko rmoq, aytmoq
ʻ ). Bu so zlarning obyekt valentligi (tushum ʻ
kelishigidagi kengaytiruvchisi) zaruriy. Shu boisdan fe’l majhul nisbatga o tgach,
ʻ
ularning vositasiz to ldiruvchisi egaga aylanadi, shuningdek, mazkur kompletiv
ʻ
aloqa ham saqlanib qoladi, avval to ldiruvchi, endi esa eganing ifodalanishi zarur
ʻ
bo lib qoladi: 1.
ʻ Oqibat, hozirgacha ham ayrim fuqoralar, ayniqsa, yoshlar
orasida ikkilanishlar, hatto muxolifat tomoniga og‘ib ketish kabi achinarli hollar
kuzatilmoqda. (Gaz.). 2 . Natijada, ko plab fuqarolar uchun buzg‘unchi
ʻ
muxolifatning asl basharasi, uning maqsad va vazifalari, mohiyati, kirdikorlari
to laqonli bayon etib berilmadi.
ʻ (Gaz.). 3 . Yig‘inda fermer xo jaliklari taraqqiyoti ʻ
uchun mahalliy fermerlar tomonidan qo yilayotgan sun’iy g‘ovlarning sabablari
ʻ
ham aytildi. (Gaz.).
3. Кesimning [W] qismi taqlid so zlardan yasalgan fe’l bilan ifodalanishi
ʻ
ham eganing voqelanishini taqozo etadi: 1. Eshik taq-taq qildi. 2. Yuragim
shuvillab ketdi. 3. Qarg‘a qag‘illaydi.
11](https://docx.uz/documents/3640431f-a433-41fb-bd6c-9876948872aa/page_11.png?v=1)
![4. Tabiat hodisalarini ifodalovchi ayrim fe’llar ham eganing mazmuni bilan
o ta zichlashib ketganligi bois nutqda eganing tushib qolishiga yo l qo ymaydi:ʻ ʻ ʻ
Tong otdi. Кun botdi. Chaqmoq chaqdi. Qorong‘i tushdi.
Yig‘iq va yoyiq gap . O zbek tilidagi yig‘iq gaplar formal yondashuvda
ʻ
asosan rus tili qoliplari asosida ajratilgan. Substansial yondashuvda esa bu
masalada ham gapning eng kichik qurilish qolipiga tayaniladi.
Ma’lumki, o zbek tilida ot, sifat, son yoki boshqa so z turkumi bilan
ʻ ʻ
ifodalangan kesim predikativlikning shaxs-son ko rsatkichini qabul qila oladi yoki
ʻ
predikativ so zlar orqali ifodalaydi, shuning uchun ular egasiz gapda ham kesim
ʻ
vazifasini bajara oladi. Ammo rus tilida esa otlar predikativlik ko rsatkichiga ega
ʻ
bo la olmaydi, shuning uchun predikativ maqomdagi otlar ega bilan kelgandagina
ʻ
kesim vazifasini bajara oladi. Bu holatni quyidagi misollarda ko rishimiz mumkin:
ʻ
1. Sog‘-salomatmisiz? – Здоровы ли вы?
2 . O qituvchiman. – Я учительница.
ʻ
O zbek va rus tillarida kesim o ziga xos grammatik xususiyatga ham ega.
ʻ ʻ
O zbek tilida kesim sodda va tarkibli turga ega, turli kesimlik ko rsatkichlari bilan
ʻ ʻ
shakllanadi. Кesim vazifasida kelgan so zlarda, odatda, tasdiq-inkor, shaxs-son,
ʻ
modallik va zamon ko rsatkichi bo lishi lozim. O zbek tilida ot-kesimdan iborat
ʻ ʻ ʻ
gap ham mavjud. Bu ot-kesimlarda birlik va ko plik, shaxs qo shimchalari shaxs
ʻ ʻ
ma’nolarini ifodalashi bilan birga, hozirgi zamon ma’nosini ham ko rsatadi.
ʻ
Masalan, Tadbirkorman. Uydaman .
O zbek tili sintaktik qurilishida ot-kesimlar ham, fe’l-kesimlardagi kabi egali
ʻ
yoki egasiz qo llanishi mumkin. Rus tilida esa, tilshunoslar e’tiroficha, otlarga
ʻ
qo shiladigan predikativ shaxs-son qo shimchalari yo qligi tufayli bu tilda otning
ʻ ʻ ʻ
o zi mustaqil holda ma’lum bir morfologik ko rsatkich yordami bilan kesimga
ʻ ʻ
aylana olmaydi. U faqat ega bilan kelib, kesim vazifasini bajarishi mumkin.
Masalan, Tadbirkorman. – Я бизнесмен.
Demak, o zbek tilidagi gaplarning lisoniy sathdagi eng kichik qurilish qolipi
ʻ
asosan [ WP
m ] shaklida bo lsa, Hind-Yevropa tillarida gapning minimal qolipi
ʻ
12](https://docx.uz/documents/3640431f-a433-41fb-bd6c-9876948872aa/page_12.png?v=1)
![asosan [ E-WP] ko rinishida. ʻ Bu esa bu tillar orasidagi asosiy tipologik va milliy
farqlardan hisoblanadi.
O zbek tilida sodda yig‘iq gap
ʻ uch xil ko rinishda namoyon bo ladi: ʻ ʻ
1) egasi ifodalanmagan sodda yig‘iq gap. Bu gapning qolipi [ WP
m ]
ko rinishida berildi.
ʻ
2) egasi ifodalanishi lozim bo lgan sodda yig‘iq gap. Bu gap
ʻ [ E-WP] qolipi
hosilasi: Men – shoir . Ukam – talaba .
3) So z
ʻ - gapdan iborat yig‘iq gap ([ WP]) : Xo p. Rahmat. Balli ʻ kabi.
[WP
m ] qolipli gaplar boshqa har qanday, [ E-WP] qolipli gaplar ikkinchi
darajali bo laklar bilan kengaysa, yoyiq gap hisoblanadi. So z-gap tipidagi yig‘iq
ʻ ʻ
gap kengaymaydi.
.
13](https://docx.uz/documents/3640431f-a433-41fb-bd6c-9876948872aa/page_13.png?v=1)
![II BOB. O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA EGA VA UNING TADQIQIʻ
2.1. O zbek tilshunosligida eganing o rganilishi.
ʻ ʻ
O zbek tilshunosligida eganing o rganilishi O zbek tilida bosh
ʻ ʻ ʻ
bo laklarning spetsifik xususiyatlari mukammal tadqiq etilgan, bu masalaga
ʻ
bag‘ishlangan maxsus tadqiqotlar ham mavjud. Ushbu tadqiqotlarda eganing
tarkibi, tuzilishi xususidagi fikr-mulohazalar bayon qilinadi (Bu haqda qarang:
Shoazizov, 1973:116-136). A.R.Sayfullayev gap bo laklarining semantik-leksik
ʻ
xususiyatlarini tadqiq etar ekan, egani strukturasiga ko ra uch turga bo ladi: sodda,
ʻ ʻ
qo shma, murakkab egalar. Shuningdek, ega leksik-semantik belgilariga binoan
ʻ
olti guruhga ajratiladi: shaxs; predmet; belgi; miqdor; harakat-holat; o rin-joy
ʻ
tushunchasini bildiruvchi egalar (Sayfullayev, 1984b: 37-42). A.Safayev o zbek
ʻ
tilidagi gapning bosh bo laklarini tadqiq etgan bo lsa-da, tilshunos eganing
ʻ ʻ
tuzilishiga ko ra turlarini farqlamagan. Chunki tilshunos gapning bosh bo laklarini
ʻ ʻ
ularning ishtirok etish-emasligi nuqtai nazaridan tadqiq etgan (Safayev, 1958).
Ma’lumki, o zbek tilshunosligi rus tilshunosligi ta’sirida shakllangan bo lib,
ʻ ʻ
eganing talqinida ham rus tilshunoslarining qarashlari o z ifodasini topganı
ʻ
kuzatiladi[10]
O zbek tilida bosh bo laklarning spetsifik xususiyatlari mukammal tadqiq
ʻ ʻ
etilgan, bu masalaga bag‘ishlangan maxsus tadqiqotlar ham mavjud. Ushbu
tadqiqotlarda eganing tarkibi, tuzilishi xususidagi fikr-mulohazalar bayon qilinadi
(Bu haqda qarang: Shoazizov, 1973:116- 136). A.R.Sayfullayev gap bo laklarining
ʻ
semantik-leksik xususiyatlarini tadqiq etar ekan, egani strukturasiga ko ra uch
ʻ
turga bo ladi: sodda, qo shma, murakkab egalar. Shuningdek, ega leksik-semantik
ʻ ʻ
belgilariga binoan olti guruhga ajratiladi: shaxs; predmet; belgi; miqdor; harakat-
holat; o rin-joy tushunchasini bildiruvchi egalar (Sayfullayev, 1984b: 37-42).
ʻ
A.Safayev o zbek tilidagi gapning bosh bo laklarini tadqiq etgan bo lsa-da,
ʻ ʻ ʻ
tilshunos eganing tuzilishiga ko ra turlarini farqlamagan. Chunki tilshunos gapning
ʻ
bosh bo laklarini ularning ishtirok etish-emasligi nuqtai nazaridan tadqiq etgan
ʻ
14](https://docx.uz/documents/3640431f-a433-41fb-bd6c-9876948872aa/page_14.png?v=1)
![(Safayev, 1958). Ma’lumki, o zbek tilshunosligi rus tilshunosligi ta’siridaʻ
shakllangan bo lib, eganing talqinida ham rus tilshunoslarining qarashlari o z
ʻ ʻ
ifodasini topganı kuzatiladi.
2.2. O zbek va Turk tilshunosligida eganing qo llanishini taqqoslash.
ʻ ʻ
Turk tilshunosligida ega kesimdan keyingi ikkinchi bo lak bo lib, kesimdan
ʻ ʻ
anglashilgan harakat-holatning bajaruvchisini bildiruvchi bo lakdir. Ya’ni ega
ʻ
kesimdan anglashilgan ish-harakatning amalga oshiruvchisi, reallashtiruvchisi
hisoblanadi (Dizdaroğlu, 1976:15; Demir, Yılmaz, 2003:209-210) [12] .
Xususan, egasiz gap bo lmaydi, shaklidagi qarash natijasida grammatik ega
ʻ
(sözde özne), mantiqiy ega mavjudligi e’tirof etiladi (Demir, Yılmaz, 2003:209-
210).
Ega tushunchasi uchun M.Ergin «fail» (Ergin, 1993:337), T.Banguo g‘lu
ʻ
«kimse» (Banguoğlu, 1990:526) atamalarini qo llanganlari holda, boshqa
ʻ
tilshunoslar tomonidan asosan «özne» atamasining qo llanilganligi kuzatiladi.
ʻ
M.Ergin ega xususida qisqacha ma’lumot keltiradi hamda ba’zi gaplarda ega
bo lmasligini qayd etadi(Ergin, 1993:337). T.Banguo g‘lu nisbatan ilgari ketadi va
ʻ ʻ
eganing grammatik ega, mantiqiy ega kabi turlarini ko rsatadi(Banguoğlu,
ʻ
1990:526). Biroq turk tilshunoslarining barchasi ham, masalan, L.Karaxan,
E.Yaman kabilar egani guruhlashtirmaydi(Karahan, 2006:43; Yaman, 2000:225).
Ayni paytda E.Yaman ba’zi gaplarning egasi yashirin bo lishini bildiradi (Yaman,
ʻ
2000:225). V.Xatibo g‘lu turk tilidagi eganing quyidagi o n bir turini ko rsatadi:
ʻ ʻ ʻ
haqiqiy ega (gerçek özne), nutqiy ega (sözde özne), yashirin ega (örtülü özne),
noaniq ega (belirsiz özne), umumiy ega (ortak özne), kuchaytirilgan
ega(pekiştirilmiş özne), bog‘lovchili ega (bağlaçlı özne), izohlovchili ega
(açıklayıcıdan özne), undalmali ega (seslenmeli özne), moslashuvchi ega (kayan
özne), -dır affiksli ega (bildirme koşaçlı özne) (Hatiboğlu, 1982:110-120).
H.Dizdaro g‘luning ishida eganing to qqiz shakli tasniflanganligi kuzatiladi.
ʻ ʻ
Bunda V.Xatibo g‘lu tomonidan farqlangan noaniq ega, moslashuvchi ega, -dır -
ʻ
tür affiksli ega, bog‘lovchili ega ayni tasnifdan o rin olmagan, takroriy ega
ʻ
15](https://docx.uz/documents/3640431f-a433-41fb-bd6c-9876948872aa/page_15.png?v=1)
![(yinelenmiş özne), qoliplangan ega (kalıplaşmış özne) tiplari esa
kiritilgan(Dizdaroğlu, 1976) [ 13 ] .
Albatta, eganing takroriy qo llanishi, uyushgan kesim uchun yagona,ʻ
umumiy eganing bo lishi, grammatik, mantiqiy ega singari tushunchalar o zbek
ʻ ʻ
tilshunosligida ham mavjud, biroq faqat eganing tuzilishi, gapda eganing
grammatik shakllangan-shakllanmaganligiga ko ra ega turlarini tafovutlash,
ʻ
nazdimizda, yetarli emasday ko rinadi. Masalan, undalmaning gapda sintaktik
ʻ
vazifani bajarmasligi, biron-bir gap bo lagi bo la olmasligi ayon. Biroq turk tilida
ʻ ʻ
undalmani yoki undov so zli undalmani eganing bir shakl turi – undalmali ega deb
ʻ
ta’riflanganini ko rish mumkin. Shu fikrga ko ra quyidagi gapning egasi
ʻ ʻ ey tatlı
gece –ey totli tun birikmasidir:
Ey tatlı gece yıllarca devam et – Ey totli tun , yillar bo yi davom et.
ʻ
Bu gapning egasi sen olmoshi bo lib, u yashiringan, ya’ni egani kesimga
ʻ
savol berish orqali topish mumkin. Demak, keltirilgan gap aslida bir bosh bo lakli
ʻ
gapdir. Ega tarzida ko rsatilgan birikma gapning undalmasidir. Demak,
ʻ
V.Xatibo g‘lu va H.Dizdaro g‘lu taklif etgan ega tasnifi til hodisalarini nisbatan
ʻ ʻ
boshqacha me’yorlar asosida tadqiq etish, ayrim sintaktik hodisalarni o zgacha
ʻ
baholash natijasi sifatida yuzaga kelgan. Xususan, ularning tadqiqotlarida ayrim
leksik-semantik, morfologik, sintaktik, stilistik me’yorlarning aralashib ketgan
ko rinadi.
ʻ
O sman Bo lulu egani mavjud bo lgan tasniflardan birmuncha boshqacha
ʻ ʻ ʻ
tartibda guruhlarga ajratadi. Bunda eganing o n turi qayd etiladi: 1) bajaruvchi
ʻ
ega(yapıcı özne) tub fe’l bilan ifodalangan kesimning bajaruvchisini bildiradi; 2)
ta’sirlovchi ega (etkileyici özne)ning kesimi o timli fe’llar bilan ifodalanadi; 3)
ʻ
ta’sir o tkazmaydigan ega (etkisiz özne) kesimi o timsiz tub fe’llar bilan
ʻ ʻ
ifodalangan gaplarning egasidir; 4) egasiz gaplar(öznesizlik – egasizlik)ning
kesimi -(y)ıl, -(ı)n affikslari bilan yasalgan fe’llar bilan ifodalanadi. Bu o rinda
ʻ
majhul nisbatdagi fe’l bilan ifodalangan kesimli gaplar e’tiborda tutiladi; 5)
ta’sirlangan ega(etkilenen özne) kesimi o zlik nisbat shaklidagi gapning egasi; 6)
ʻ
birgalik egali(imeceli özne) gap kesimi vazifasida birgalik nisbatdagi fe’llar
16](https://docx.uz/documents/3640431f-a433-41fb-bd6c-9876948872aa/page_16.png?v=1)
![qo llaniladi; 7) bajartiruvchi ega(yaptırıcı özne) o timlidan o timsizga aylanganʻ ʻ ʻ
fe’l bilan ifodalangan kesimning egasidir. Masalan, « Anne çocuğu bahçede
gezdirdi – Ona bolasini bog‘da kezdirdi » gapida harakat bajaruvchi ona emas,
boladir; 8) bavosita ega(aracılı özne); 9) tazyiq o tkazuvchi ega(baskıcı özne); 10)
ʻ
majburlovchi ega(zorlayıcı özne) (Bolulu, 1992:24-29, 46-52). O .Bo lulu
ʻ ʻ
tarafidan tilga olingan ega turlaridan so nggi uchtasi orttirma nisbat shaklidagi
ʻ
fe’llarga taalluqli. Tazyiq o tkazuvchi hamda majburlovchi ega turlari birdan ortiq
ʻ
orttirma nisbat ko rsatkichini olgan fe’lning kesim vazifasida ishlatilishi natijasida
ʻ
farqlangan. O .N.Tunaning fikricha,
ʻ darıl – xafa bo l, eksil – kamay ʻ kabi fe’llar
ta’sirlangan egali gapni hosil qiladi (Tuna, 1986:420). Bu holatning sababini
quyidagicha izohlash mumkin: turk tilshunosligida fe’lning nisbat shakllari
grammatik kategoriya mavqeiga ega emas. Orttirma, birgalik, majhul, o zlik
ʻ
nisbati ko rsatkichlari fe’l yasovchi qo shimchalar sifatida qabul qilinadi. Natijada
ʻ ʻ
bu nisbatlar ko rinishidagi fe’llar yasama fe’llar hisoblanadi. Nisbat shakllari
ʻ
orqali yuklanadigan ma’nolar esa valentliklar yoki eganing turlari sifatida talqin
etiladi. Shunday bo lsa-da, ayrim hollarda
ʻ -ır, -ar, -gır kabi orttirma nisbat
qo shimchalari o zining so z yasash faolligini yo qotganligi qayd etiladi (Erdal,
ʻ ʻ ʻ ʻ
1991) [ 14 ] .
O .Demirjan turk tilida fe’lning tuslanish tizimini tadqiq etar ekan, fe’lning
ʻ
nisbat shakllariga teng keluvchi grammatik ko rsatkichlar vositasida yuklanuvchi
ʻ
valentliklar masalasini tahlil qiladi. O .Demirjan U.Bo lulu singari fe’l
ʻ ʻ
nisbatlarining ko rsatkichlari vositasida gapdan anglashilgan voqea-hodisa
ʻ
ishtirokchilarini ifodalaydigan gap bo laklarini tadqiq etadi. Xususan, fe’lning
ʻ
nisbatlari asosida bajaruvchi, bajartiruvchi, yuzaki bajartiruvchi, vositachi-
bajartiruvchi, majburlovchi ega turlarini farqlaydi (Demircan, 2003:11-17).
R.Anderxill ham nisbat ko rsatkichlari yangi ega turini yaratadi, deya e’tirof etadi
ʻ
(Underhill, 1976).
Qiyoslang:
Herkes oturdu (Hamma o tirdi)> Hasan herkesi masaya oturttu (Hasan
ʻ
hammani stolga o tqazdi).
ʻ
17](https://docx.uz/documents/3640431f-a433-41fb-bd6c-9876948872aa/page_17.png?v=1)
![Ushbu gaplarda nisbat ko rsatkichlarining qo llanilishi natijasida harakatʻ ʻ
bajaruvchi – ega o zgargan.
ʻ
M.Bilgin turk tilidagi eganing to rt qo llanish shaklini ajratadi: umumiy
ʻ ʻ
ega, kuchaytirilgan ega, izohli ega, murojaatli ega (Bilgin, 2006:459-461).
Umumiy ega, boshqa tilshunoslar qayd etganidek, uyushgan kesimlarning umumiy
egasidir. O zlik olmoshi yoki
ʻ ki yuklamasi ishtirokidagi, xususan, takroriy shaklda
qo llangan ega kuchaytirilgan ega turini yuzaga keltiradi. Izohli ega o zbek tilidagi
ʻ ʻ
ajratilgan egaga, murojaatli ega o zbek tilidagi undalmaga teng keluvchi sintaktik
ʻ
birlikdir [ 15 ] .
Demak, turk tilidagi eganing tasniflanishida ikki yo nalish ko zga
ʻ ʻ
tashlanadi: birinchidan, ayrim sintaktik hodisalarni farqlamaslik, stilistik
hodisalarni sintaksis doirasiga kiritish asosida amalga oshirilgan ega tasniflari
(V.Xatibo g‘lu, H.Dizdaro g‘lu, M.Bilgin); ikkinchidan, fe’lning nisbat shakllari
ʻ ʻ
asosida taqdim etilgan ega tasniflari (U.Bo lulu, O .Demirjan). Eganing ikkinchi
ʻ ʻ
tipdagi tasniflari transformatsion grammatikaning ta’siri natijasida yuzaga kelgan.
Umuman olganda, turk tilshunosligida g‘arb tilshunosligining ta’siri, ayniqsa,
fransuz ve nemis tilshunoslarining qarashlari izlari kuzatiladi.
Yuqorida bayon etilgan fikr-mulohazalar asosida quyidagi xulosaga kelish
mumkin: O zbek va turk tillarida sodda gapning bosh bo laklaridan biri bo lgan
ʻ ʻ ʻ
ega har ikki tilda deyarli bir xil ta’riflansa-da, ammo ular turlarining ajratilishi(turk
tilida), ifoda materiallarining sharhlanishiga ko ra tafovutlanadi. Turk tilshunoslari
ʻ
tomonidan taqdim etilgan ega tasniflarida morfologik tasnif va tahlillardagi farqli
qarashlarning sintaksisga ham bevosita ta’sir ko rsatganligi, ba’zi stilistik hodisalar
ʻ
sintaktik hodisa sifatida baholanganligi, tamomila boshqa sintaktik hodisa ega turi
deb ajratilganligi, xususan, ayrim adabiyotlarda transformatsion grammatika
me’yorlari asosida yangi ega turlari tasniflanganligi ayon bo ladi. Birinchi holatda,
ʻ
avval ta’kidlanganidek, ega turlari ba’zi sintaktik, stilistik hodisalarning
aralashtirib yuborilishi natijasida tasniflangan bo lsa, ikkinchi holatda fe’l bilan
ʻ
ifodalangan kesimning nisbat shakllari eganing yangi turlari farqlanishiga sabab
bo lgan. Zero, mantiqiy sub’ekt har ikki tilda umumiy bo lishi mumkin, ammo
ʻ ʻ
18](https://docx.uz/documents/3640431f-a433-41fb-bd6c-9876948872aa/page_18.png?v=1)
![ularni ifodalovchi vositalar o rtasida tafovutlar kuzatiladi. Shu bois, o zbek va turkʻ ʻ
tillaridagi eganing universal va relevant belgilarini aniqlash uchun gap
bo laklarining tuzilishiga ko ra tasnifiga asoslanish qulay
ʻ ʻ [ 16 ] .
Eganing tuzilishiga ko ra turlari va ularning ifoda materiallari
ʻ
Solishtirilayotgan tillardagi eganing bevosita qiyosiy tadqiqini olib borish uchun
bu gap bo laklarining tuzilishiga ko ra uch tipi asosida ish ko rish maqsadga
ʻ ʻ ʻ
muvofiq: sodda ega, qo shma, murakkab ega. Sodda ega faqat bosh kelishik
ʻ
formasida shakllanib, ega funksiyasida qo llaniladigan, belgisi kesim tomonidan
ʻ
aniqlanadigan predmet (substantiv) yoki predmetlashgan – predmet tasavvuridagi
(substantivlashgan) bo lakdir (Omonturdiyev, 1988: 74). Taqqoslanayotgan
ʻ
tillardagi sodda egalar quyidagicha ifodalanadi:
* ot bilan. Bunda otning barcha ma’no turlari – atoqli, turdosh, mavhum,
aniq va sh.k. otlar gapning egasi vazifasini bajarib keladi. Masalan, quyidagi
gaplarning harakat bajaruvchilari mavhum ot ( hayot ) va atoqli ot ( Cavidan ) bilan
ifodalangan:
Hayot meni doim boshi berk ko chaga tiqadi
ʻ (O.M.).
Yaşam beni hep çıkmaz sokağa sokar.
Cavidan misafirimi civarda gezmeğe götürüyor (R.N.G.).
Javidan mehmonimni sayr qilishga olib ketyapti.
* olmosh bilan. Har ikki tildagi ot xarakteridagi yoki otlashgan olmoshlar
gapning egasi bo lib keladi. Masalan, keyingi gaplarda harakat bajaruvchi kishilik
ʻ
olmoshi ( men ) va otlashgan ko rsatish olmoshi (
ʻ bunlar - bular ) vositasida
anglashilgan:
Men baxtni sandig‘i bilan sizga keltirib berar edim (O.Yo.).
Ben mutluluğu sandığı ile size getirecektim .
Fakat bunlar benim ihtiyar kafamın alacağı şeyler değil (R.N.G.).
Bular menday keksa odamning aqli yetadigan narsalar emas.
* harakat nomi bilan: O zbek tilida
ʻ -(i)sh, -moq, -maslik shaklli harakat
nomlari bilan ifodalangan egalar faol qo llaniladi.
ʻ
Masalan:
19](https://docx.uz/documents/3640431f-a433-41fb-bd6c-9876948872aa/page_19.png?v=1)
![Omuzlarında ve kollarında başlayan bir titreme bütün vücudunu sarsmaya
başlamıştı (Y.K.K.) .
Yelkalaridan va qo llaridan boshlangan titroq butun vujudini larzagaʻ
solmoqda edi.
Turk tilidagi -(y)ış, -(y)iş, -(y)uş, -(y)üş affikslari semantik jihatdan -ma, -
me qo shimchalariga o xshashdir. Bu ko rsatkichlar fe’lning bosh ma’nosini –
ʻ ʻ ʻ
harakat-holat semasini o zgartirmay, uni otlashtiruvchi, unga nom beruvchi
ʻ
ko rsatkichlardir. Agar
ʻ -ma, - me’ li fe’l ko pincha harakatni nomlasa, ʻ -(y)ış, -(y)iş,
-(y)uş, -(y)üş’ li leksema ish-harakatni amalga oshirish tarzini ifodalash imkoniga
ega. Shu sababli, -(y)ış, -(y)iş, -(y)uş, -(y)üş ko rsatkichli harakat nomi boshqa
ʻ
tipdagi harakat nomlariga qaraganda ega vazifasida kam ishlatiladi. Shuningdek,
o zbek tilidan farqli ravishda turk tilidagi harakat nomlarining barcha
ʻ
ko rsatkichlari bo lishsizlik elementini olib ega vazifasida keladi. Bunda harakat
ʻ ʻ
nomi affikslari quyidagi ko rinishga ega bo ladi
ʻ ʻ [ 17 ] : -mayış, -meyiş; -mamak, -
memek; -mama, -meme.
Masalan:
Beğenmemek mümkün mü? (R.N.G.)
Yoqtirmaslik mumkinmi?
Demak, solishtirilayotgan tillardagi ega vazifasidagi harakat nomlari
yasovchilari fonetik jihatdan muqobil bo lsa-da
ʻ (-(i)sh -- -(y)ış, -(y)iş, -(y)uş, -
(y)üş; -moq -- -mak, -mek ), ushbu ko rsatkichlar semantik-funksional jihatdan
ʻ
to la muqobillikni saqlay olmaydi. Qiyoslanayotgan tillarda fonetik muqobillari
ʻ
mavjud bo lmagan, o zbek tilidagi
ʻ ʻ -(u)v va turk tilidagi -ma, -me harakat nomi
yasovchilari semantik xususiyatlariga ko ra ekvivalent bo lishiga qaramay, birinchi
ʻ ʻ
ko rsatkichli leksemaning ega vazifasida qo llanilishi deyarli uchramaydi. Harakat
ʻ ʻ
nomi yasovchilaridan -(i)sh va -mak, -mek affikslari bilan yasalgan so zlar ega
ʻ
vazifasini bajarganida, semantik, funksional jihatdan to la muqobil keladi.
ʻ
* otlashgan sifat bilan: Har ikki tildagi asliy sifatlar ham, nisbiy sifatlar
ham otlashib, ega vazifasini bajarib kelishi mumkin:
21](https://docx.uz/documents/3640431f-a433-41fb-bd6c-9876948872aa/page_21.png?v=1)
MUNDARIJA:
I BOB. OʻZBEK TILSHUNOSLIGIDA EGA AHAMIYATI VA TURLARI 5
1.1. Oʻzbek tilshunosligida ega ahamiyati 5
1.2. Egali va egasiz gaplar. 6
II BOB. OʻZBEK TILSHUNOSLIGIDA EGA VA UNING TADQIQI 13
2.1. Oʻzbek tilshunosligida eganing oʻrganilishi. 13
2.2. Oʻzbek va Turk tilshunosligida eganing qoʻllanishini taqqoslash. 14
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI 33