Oʻzbek tilshunosligida morfema va qoʻshimcha munosabati masalasi - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	55.9KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	30 Noyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2023

150 Sotish

Oʻzbek tilshunosligida morfema va qoʻshimcha munosabati masalasi

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………...... 4
I. BOB. QO‘SHIMCHA MORFEMA VA UNING TURLARI…...………...…6
1.1 Morfemalarning ta’rifi…………………………………………………..…9
1.2 O‘zbek tilidagi morfema turlari…………………………...……………....11
II. BOB. O‘ZBEK TILIDA MORFEMA MUNOSABATLARI……………..16
2.1. O‘zak va o‘zakdosh so‘z tushunchasi…………………...…..............…..20
2.2.O‘zbek tilida morfema va qo‘shimcha munosabatlarni
o‘rganishdagi muammo va masalalar…………………………………….…...25
III. XULOSA…………………………...…………………………….……..…..28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………….………………29
3

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. «Hozirgi o zbek adabiy tili» darsligi ʻ Ma’lumki, “Hozirgi
o zbek adabiy tili” fan io zbektili va adabiyoti ta’lim yo nalishida umumkasbiy fanlar
ʻ ʻ ʻ
blokidagi asosiy fanlardan biri sifatida o qitiladi. O quv rejasiga muvofiq talabalar
ʻ ʻ
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fanini ikki bosqich davomida o rganadilar, kurs yakunida
ʻ ʻ
esa ushbu fan bo yicha
ʻ kurs ishi yozadilar.
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fanidan kurs ishlari o zbek tili va adabiyoti
ʻ ʻ
mutaxassislarini tayyorlashda talaba o rganishi zarur bo lgan asosiy fan
ʻ ʻ
sohasiga oid nazariy bilimlarni mustaqil o zlashtirishga qaratilgan hamda
ʻ
talabalarning bilim doirasini kengaytirish, nazariyani amaliyotga tatbiq etish,
fikrni erkin va mustaqil tarzda bayon eta olish malakasini shakllantiruvchi
amaliy ish turi hisoblanadi.
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fanidan ma’ruza mashg ulotlarida
ʻ ʻ
egallangan nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etish, talabalarni ilmiynazariy qarashlar
asosida umumlashma xulosalar chiqara olishga o rgatish,
ʻ
ularning ijodiy tafakko rini o stirish, ilmiy izlanishlar olib borish
ʻ ʻ
ko nikmasini shakllantirish, fikrni izchil va ifodali bayon eta olishga
ʻ
o rgatish fan bo yicha tashkil etiladigan kurs ishlarining bosh maqsadi
ʻ ʻ
hisoblanadi.
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fani yuzasidan yoziladigan kurs ishi
ʻ
talabalarni ilmiy-ijodiy ishga yo naltiruvchi amaliy faoliyat turi sifatida
ʻ
muhim ahamiyatga ega. Talaba kurs ishini yozish asosida keyinchalik
yirikroq tadqiqot ishlarini bajarishga tayyorgarlik ko radi. Jumladan, fanlar
ʻ
bo yicha tashkil etiladigan kurs ishlari talabalarni ta’limning yuqori
ʻ
bosqichida bitiruv malakaviy ishini yozishga tayyorlab boradi.
Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining maqsadi aniqlovchi haqida umumiy
ma’lumotlarni to plash, shuningdek olimlarning aniqlovchi haqidagi fikr-mulohazalarini
ʻ
ko rib chiqish orqali mavzuni to liq o rganish.
ʻ ʻ ʻ
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining bosh vazifasi sifatida ta’lim bosqichlari
ona tili ta’ limi jarayonida aniqlovchi mavzusini va uning o rganilish tadqiqini ochib
ʻ
4

berish masalasi belgilandi. Shunga ko ra Kurs ishini yoritish davomida: Ta’limʻ
bosqichlarida sintaksis bo limining alohida olingan aniqlovchi mavzularini o qitishga
ʻ ʻ
doir turli xil qarashlarni o rganish, uni o qitish bilan bog liq ilmiy-nazariy va metodik
ʻ ʻ ʻ
adabiyotlarni tahlil qilish, mavzuning yoritilganlik darajasini va mavjud muammolarni
aniqlash;
Kurs ishi mavzusining o rganilganlik darajasi.
ʻ O zbek tilshunosligida sodda gap ʻ
turlari, qurilishi mavzulari haqida N.Mahmudov, A.Nurmonov ”O zbek tilining nazariy
ʻ
grammatikasi” asarida ma’lumot bergan. Shuningdek SayfulIayeva R.R., Mengliyev
B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. ”Hozirgi
o zbek adabiy tili” o quv qo llanmalari metodologik asos bo lib xizmat qildi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Kurs ishi predmeti . Ta’lim bosqichlari ona tili darslarining aniqlovchi, uning
turlari va uning o rganilish jarayoni, shu jarayonga xos ta’lim shakli, vositalari,
ʻ
mazmuni va metodlarining talqini. O‘zbek tilshunosligi azaldan morfema va affiks
munosabatlari masalasiga qiziqib kelgan. Dadabayev (2010) fikricha, o‘zbek
morfologiyasining asosiy masalalaridan biri affikslarni to‘liq hosildor yoki yarim
mahsuldor deb tasniflashdir. U o‘z tadqiqotida affikslarning mahsuldorlik holatini
aniqlash uchun ularni tizimli tahlil qilish zarurligini ta’kidlaydi. Xuddi shunday
Qorabayeva (2015) o‘zbek tilidagi morfema va affikslar o‘rtasidagi munosabatni tahlil
qilib, morfema yasalish jarayoniga e’tibor qaratadi. U o‘zbek tili morfologiyasini
yaxshiroq tushunish uchun bu munosabatlarning mohiyatini o‘rganish muhimligini
ta’kidlaydi. Umuman olganda, bu tadqiqotlar o‘zbek tilshunosligida morfema va affiks
munosabatlarini tekshirishning ahamiyatini ko‘rsatadi.
Morfemalarning ta’rifi va izohi
Morfemalar tildagi eng kichik ma no birliklari bo lib, ikki turga bo linadi: erkin
ʼ ʻ ʻ
morfemalar va bog langan morfemalar.
ʻ Erkin morfemalar so'z sifatida yolg'iz turishi
mumkin, bog'langan morfemalar esa turolmaydi. Masalan, “it” so‘zi erkin morfemadir,
lekin “-lar” bog‘langan morfema qo‘shilsa, bizga “itlar” ko‘plik shaklini beradi. O‘zbek
tilidagi so‘zlarning tuzilishi va ma’nosini tushunishda morfemalar hal qiluvchi
ahamiyatga ega (Azo, 2013).
5

I. BOB. QO‘SHIMCHA MORFEMA VA UNING TURLARI
1.1.Morfemalarning ta’rifi
Morfemalar tildagi eng kichik ma noli birliklar bo lib, ularning ta rifini tushunishʼ ʻ ʼ
o zbek tilshunosligida hal qiluvchi ahamiyatga egRahimova (2014) fikricha,
ʻ
morfemalarni ikki turga bo‘lish mumkin: erkin morfemalar va bog‘langan morfemalar.
Erkin morfemalar “kitob” (kitob) kabi so‘z sifatida alohida turishi mumkin, bog‘langan
morfemalar esa mustaqil ishlay olmaydi va “qo‘shimcha-” (qo‘shimcha) prefiksi kabi
boshqa morfemalarga biriktirilishi kerak. Bu morfemalar so z yasashda katta rol
ʻ
o ynaydi va semantik va grammatik ma lumotlarni o z ichiga oladi (Raximova, 2014).
ʻ ʼ ʻ
Shuning uchun o‘zbek tili morfologiyasini tahlil qilish uchun morfemalarni chuqur
bilish zarur.
1.2.O‘zbek tilidagi morfema turlari
O‘zbek tilida morfemalarni ikki asosiy turga bo‘lish mumkin: erkin morfemalar va
bog‘langan morfemalar. Erkin morfemalar so‘z sifatida yakka o‘zi turadigan va aniq
ma’noga ega bo‘lgan morfemalardir. Masalan, kitob (kitob) so‘zida “kit” morfemasi
erkin morfema hisoblanadi. (o qituvchi) so zida “o qit-” morfemasi bog lovchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
morfema bo lib, old qo shimcha vazifasini bajaradi. (Ochilov, 2010)
ʻ ʻ
Ayni vaqtda "qo‘shimcha (umumlashma, affiksal, grammatik) morfema" tarzidagi
izohlardan faqat "grammatik" izohining o‘zi yetarli bo‘ladi. Morfemani "affiksal" deb
izohlash – tor morfemaning boshqa turlari qamrab olinmaydi. Morfemaga ("qo‘shimcha
morfema"ga) "umumlashma" izohining keltirilishi ham noo‘rin: Bu belgi barcha til
birliklariga xos. Xullas, morfemani til qurilishining grammatik ma’no ifodalaydigan
eng (o qituvchi) so zida “o qit-” morfemasi bog lovchi morfema bo lib, old qo shimcha
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
vazifasini bajaradi. (Ochilov, 2010)
6

____________________________
Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq» 1998 Karimov I. Mirqosimova M.
Adabiy ta`lim metodikasi. –T. 1993 45-52 betlar
Ayni vaqtda "qo‘shimcha (umumlashma, affiksal, grammatik) morfema" tarzidagi
izohlardan faqat "grammatik" izohining o‘zi yetarli bo‘ladi. Morfemani "affiksal" deb
izohlash – tor morfemaning boshqa turlari qamrab olinmaydi. Morfemaga ("qo‘shimcha
morfema"ga) "umumlashma" izohining keltirilishi ham noo‘rin: Bu belgi barcha til
birliklariga xos. Xullas, morfemani til qurilishining grammatik ma’no ifodalaydigan eng
kichik birligi deb ta’riflash yetarli. Morf е malar bildiradigan ma’nolar turli-tuman.
L е kin, asosiy xususiyatiga ko‘ra, morf е malar ikki turga bo‘linadi: 1) o‘zak morf е ma, 2)
affiksal morf е mO‘zak morf е ma so‘zda albatta ishtirok etadigan , l е ksik ma’no ifodalay
oladigan morf е madir. O‘zak morf е ma so‘z yasalishi uchun ham, shakl yasalishi uchun
ham asos bo‘la oladi: ishchi, ishchan, shisiz (ish — so‘z yasalishiga asos bo‘lyapti);
ishni, ishda, ishga, ishdan (ish — shakl yasalishiga asos bo‘lyapti). Affiksal morf е ma
mustaqil l е ksik ma’no ifodalay olmaydigan, so‘zning l е ksik yoki grammatik
ma’nolarining shakllanishida xizmat qiladigan morf е madir: kuchli, harakatchan, ishla,
do‘stona (so‘z yasayapti); uylar, uyim, uyga (shakl yasayapti). So‘z tarkibida affiksal
morf е ma (affiks) hamma vaqt ishtirok etav е rmaydi. Masalan, ish, odam, suv, havo,
daraxt, qush, tosh va b.q Biror so‘z shakliy jihatdan o‘zak yoki affiksal morf е madan
yoki har ikkalasidan tashkil topgand е k ko‘rinishi mumkin. L е kin bu so‘z qismlarga
ajralganda har bir qismning o‘z ma’nosi bo‘lmasa, bir o‘zakka t е ng bo‘ladi, ya’ni uni
o‘zak va affiksal morf е maga ajratish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Masalan, quloqchin so‘zidagi
quloq mustaqil ma’no ifodalaydi. L е kin undagi -chin el е m е ntining ma’nosi haqida
gapirish qiyin, shunga ko‘ra uni morf е ma d е b bo‘lmaydi. D е mak, quloqchin so‘zi
morf е malarga (ma’noli qismlarga) ajratilmaydi. Shuningd е k, tirik, tiril so‘zlarida -ik va
-il ning affiksligi s е zilib turibdi, L е kin uning tir qismi biror ma’noga ega emas. Shu
jihatdan bu so‘zlarii ham morf е malarga ajratib bo‘lmaydi. Kunda, chindan so‘zlaridagi
kun va chin qismi hozirgi kunda mustaqil ma’no ifodalaydi. -da va -dan qismlari
k е lishik ma’nosini ifodalovchi so‘z shaklini yasaydi. L е kin ular kunda, chindan so‘zi
doirasida o‘z ma’no va vazifasini yo‘qotgan. Shu sababli bu so‘zlar ham morf е malarga
7

(ma’noli qismlarga) ajratilmaydi. O‘zak ifodalaydigan ma’no so‘zga xos l е ksik
ma’noning yadrosini tashkil etadi. Affiksning ma’nosi esa yordamchi, qo‘shimcha
ma’no bo‘lib, o‘zak ma’nosiga nisbatan ancha umumiyligi bilan farqlanadn. Masalan,
suvchi, sportchi, traktorchi, b е tonchi, dutorchi so‘zlarida har bir o‘zak morf е ma (suv,
sport, traktor, b е ton, dutor) konkr е t bir pr е dm е t nomini bildirgan holda ularga
qo‘shilgan -chi affiksi (affiksal morf е ma) faqat bir umumiy ma’noni— bajaruvchi
(shug‘ullanuvchi) shaxs oti ma’nosini bildiradi. O‘zak morf е ma o‘z konkr е t ma’nosidan
uzoqlashib, umumiy xarakt е rdagi ma’no ifodalaydigan vositaga, ya’ni affiksal
morf е maga aylanishi mumkin. Masalan, ishxona, choyxona, do‘xtirxona, bosmaxona
so‘zlaridagi xona el е m е nti o‘z l е ksik ma’nosidan uzoqlashib, biror ish-faoliyat joyi
ma’nosini bildiruvchi so‘z yasovchi vositaga aylangan. D е mak, bunda xona el е m е nti
o‘zak morf е madan ko‘ra affiksal morf е maga yaqin turadi. Xuddi shuningdеk ,
talabnoma, ruxsatnoma, taklifnoma, murojaatnoma, aybnoma so‘zlaridagi noma
elеmеnti ham o‘zak morfеmadan ko‘ra affiksal morfеmaga (oshxo‘r, g‘amxo‘r so‘z
yasovchi affiksga) yaqin turadi. Bog‘bon, saroybon, janggox, oromgox, oshxo‘r kabi
so‘zlardagi bon, gox, xo‘r elеmеntlari ham aslida mustaqil ma’noli bo‘lib, hozirda affiks
holiga kеlgan. Til taraqqiyoti jarayonida, so‘zning sеmantik va fonеtik tarkibida
bo‘lgani kabi, uning morfеma strukturasida ham turlicha o‘zgarishlar bo‘lib turadi.
Ularning asosiylari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
Ikki o ‘ zak morf е ma bir o ‘ zak morf е ma holiga k е ladi : bugun
Aslida o ‘ zak morf е maga t е ng bo ‘ lgan qism o ‘ z mustaqilligini yo ‘ qotib ,
affiks bilan bir butun holda o‘zak morf е maga aylanadi. Masalan, yuksak,
yuksal so‘zlaridagi -k va -l ning affiksal morf е ma ekani s е zilib turibdi. L е kin
hozirgi o‘zb е k tilida mustaqil qo‘llanuvchi yuksa l е ks е masi yo‘q. («yuqori» ma’nosida)
o‘zak morf е madan va fe’l yasovchi -sa affiksal morf е madan iborat bo‘lgan.
Affikslarning har biri o‘ziga xos ma’noga egL е kin bajaradigan vazifasiga ko‘ra ular ikki
turga bo‘linadi: 1)so‘z yasovchi affikslar; 2) sh a k l yasovchi affikslar. So‘z yasovchi
affikslar yangi so‘z hosil qiladi, so‘zning l е ksik ma’nosining shakllanishida ishtirok
etadi. Masalan, xabarla, ishla, mixla, moyla kabi so‘zlardagi -la affiksi xabar, ish, mix,
moy kabi pr е dm е t ma’nosini anglatuvchi o‘zaklardan harakat ma’nosini anglatuvchi
8

yangi so‘z (fe’l) yasash uchun xizmat qilyapti. Leksema yasovchi morfemaning vazifasi
– mavjud leksemaga qo‘shilib yangi leksema yasash, shu yo‘l bilan tilning leksik
qatlamiga yangi birlik qo‘shish. Bunday usul bilan hosil qilingan leksemaga yasama
leksema deyiladi. Masalan, ishchi-, ishla-, ishchan- leksemalari - -chi, - la, -chan
affikslari bilan hosil qilingan yasama leksemalar. Hozirgi o‘zb е k adabiy tilida mustaqil
so‘z turkumlaridan ot, sifat, fe’l, ravish, so‘z turkumlarida yasovchi, yasovchi
qo‘shimchalar bor. Bir so‘zga bir n е cha so‘z yasovchi qo‘shimchalar qo‘shilishi
mumkin; b е tinim, - o‘zak – tin + im + tinim – n е giz + b е – b е tinim. T е rimchi–t е r–
o‘zak–t е rim–n е giz–t е rimchi so‘z yasovchi qo‘shimchalarning so‘z yasash darajasi bir
xil emas. Shu xolatga ko‘ra ular uch xil bo‘ladi.
Unumli (mahsuldor) qo‘shimchalar – juda ko‘p miqdorda yangi so‘z yasaydi, hozirgi
o‘zb е k tilida yangi so‘zlar yaratishda faol ishtirok etadi; ot yasovchi – chi: ishchi,
gulchi, sportchi. Sifat yasovchi – li: gulli, aqlli, durli; fe’l yasovchi – la: ishla, gulla,
oqlakabilar.
kam unum qo‘shimchalar unchalik ko‘p bo‘lmagan miqdorda so‘z yasaydi, hozirgi
vaqtda yangi so‘z yaratishda ham kam ishtirok etadi. Masalan: ot yasovchi – dosh
(musobaqadosh, sinfdosh, kursdosh), sifat yasovchi – ma (qovurma, chiyratma, t е rma)
kabi. Ba’zan yozuvchilar , hatto yetuk so‘z san’atkorlari tilida ham xato va nuqsonlar
uchrab turadi. Bunday adabiy misollarni e’tiborli manba deb bo‘lmaydi va ular tilni
normallashtirish ishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Badiiy adabiyotda til normasi
o‘ziga xos yo‘sinda hal qilinadi. Klassik yozuvchilar xalqdan til o‘rganishdan tashqari,
o‘zlari ham tilni ishlash, mukammallashtirishdek yuksak vazifaga zo‘r hissa
qo‘shganlar. Buyuk yozuvchilar o‘z mahoratlari va nufuzlari bilan, bir tomondan
me’yorni yaratish va tuzishga ko‘maklashsalar, ikkinchi tomondan, normaning
kengayib, o‘zgarib, uning uzluksiz harakat-holatda bo‘lib turishiga ta’sir ko‘rsatadilar.
So‘z san’atkorlari tilga alohida e’tibor berib keldilar, uslub va ifodaning sodda
bo‘lishini, nutqda fikriy mujmallikka yo‘l qo‘ymaslikni targ‘ib etdilar. Ulug‘ o‘zbek
shoiri Alisher Navoiy tilga – e’tibor, deb tilning ahamiyatini alohida ta’kidladi. Bobur
esa o‘g‘li Humoyunga yozgan maktublardan birida uning (o‘g‘lining) xatda fikr
ravonligi va aniqligiga rioya qilinmaganligidan tashvishlanib «xatingni xud tashvish
9

bilan o‘qisa bo‘ladi… Mundin nari betakalluf va ravshan va pok alfoz bila bit, ham
senga tashvish ozroq bo‘lur, ham o‘qig‘uvchiga», – degan edi. Ona tilini mukammal
egallash uchun tilning nazariy va amaliy asoslaridan xabardor bo‘lish kerak. Chunonchi,
gap sostavidagi so‘zning semantikasi- ma’no tomoni, qo‘shimcha emotsional –
ekspressiv ottenkasi va stilistik belgilari, fikrni so‘z vositasi bilan logik jihatdan to‘g‘ri
ifoda qilish usullari va shunga o‘xshash masalalarini puxta bilish zarur. «Ona tilini
o‘rganish,- deydi M.I.Kalinin, – nihoyatda ulug‘ bir ish. Inson tafakkurining erishgan
eng yuksak yutuqlari, eng chuqur bilimlari va g‘oyat otashin hislar, agar ular so‘z
vositasi bilan aniq va ravshan ifoda qilinmasa, odamlar uchun namunaligicha
qolaveradi. Til fikrni ifodalash qurolidir. Binobarin, agar fikr nutq vositasi bilan bayon
qilingan bo‘lsa, agar u til vositasi bilan ro‘yobga chiqqan bo‘lsa, agar u, filosoflar tili
bilan aytganda,- boshqalarga bevosita borib yetsa, reallashsagina fikr bo‘la oladi».
Omonimlar. Har bir tilning lug‘at sostavida tovush tarkibi va yozilishi jihatidan bir xil
ammo ma’nosi har xil bo‘lgan so‘zlar muayyan miqdorda topiladi. Bunday so‘zlar
omonimlar gruppasini tashkil qiladi. Fonetik (tovush) tomondan bir xil – shakli o‘zaro
teng kelib qolgan ikki va undan ortiq so‘zlar omonimlardir. Omonimlar ma’no jihatdan
o‘zaro munosabatda bo‘lmaydi. Boshqa –boshqa tushunchalarni anglatadi. Masalan: Ot
(uy hayvoni, ism, buyruq fe’li), ko‘p ma’noli so‘zlarning shakli asli bitta bo‘lib,
ma’nolari o‘zaro bir-biriga juda aloqador , biri ikkinchisiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan,
bosh so‘zi: ko‘chaning boshi, gapning boshi, tomning boshi, yerning boshi. Stilistika
har bir gapning ma’lum maqsadda ishlatishiga alohida ahamiyat beradi va ularni tanlash
imkoniyatini alohida ya’ni: so‘zlovchi bir necha Ahmedovlar ichidan qishloqqa kelgan
Ahmedovning tanishligini bayon qilmoqchi bo‘lsa, yuqoridagi gaplarning birinchisini,
agar bir nechta Ahmedov kelib ketgani, ammo ulardan qishloqqa faqat kecha
kelganinigina tanishligini aytmoqchi bo‘lsa ikkinchi gapdan foydalanishi lozim.
unumsiz qo‘shimchalar: juda kam miqdorda yangi so‘z yasalishda qatnashadi, ular
yordamida hozirgi kunda yangi so‘z yaratilmaydi. Masalan: ot yasovchi – gar (savdogar,
zargar, da’vogar); -kash (aravakash) sifat yasovchi –
ag‘on (chopag‘on, qopag‘on), - man (bilarman, qilarman), fe’l yasovchi – (a) r
(oqarmoq, ko‘karmoq) affikslari. Shakl hosil qiluvchi morfemalarning vazifasi –
10

mavjud leksemaga qo‘shilib, uning turli grammatik shakllarini hosil qilish. Shakl hosil
qiluvchi morfemalar o‘z navbatida ikki xil: shakl yasovchilar va shakl o‘zgartiruvchilar.
Shakl yasovchilar leksemaga boshqa bir leksema bilan sintaktik bog‘la-nish tufayli
emas, balki obyektiv voqelikka ko‘ra ma’lum grammatik ma’noni ifodalash talabi bilan
qo‘shiladi. Masalan, ot leksemaga grammatik son ma’nosini (ko‘plik ma’nosini)
ifodalovchi -lar morfemasi obyektiv voqelikka (predmetning ko‘p ekanligiga) ko‘ra
qo‘shiladi. Shakl yasovchi morfemalar keyinroq har bir turkum bayonida tasvirlanadi.
Shakl o‘zgartiruvchi morfema leksemaga boshqa bir leksema bilan bog‘lanish tufayli
qo‘shiladi va o‘sha leksemaning tabiatiga ko‘ra tanlab qo‘shiladi. Masalan, tushum
kelishigi morfemasi -ni ot leksemaga o‘timli fe'l leksema bilan bog‘lanish tufayli
qo‘shiladi. Shakl o‘zgartiruvchi morfema sintaktik vazifa bajaradi deyish qisman-gina
to‘g‘ri. Masalan, kelishik morfemasi sintaktik vazifa tufayli qo‘shiladi, sintaktik vazifa
ko‘rsatkichi hisoblanadi. Nisbatlovchi (egalik qo‘shimchasi) ham shakl o‘zgartiruvchi,
lekin sintaktik vazifa ko‘rsatkichi emas. Demak, shakl o‘zgartiruvchi morfema shakl
yasovchi morfemadan sintaktik vazifa bajarishi asosida farqlanadi deyish to‘g‘ri
bo‘lmaydi. Shakl o‘zgartiruvchi uchun biror leksemaga boshqa leksema bilan sintaktik
bog‘lanish tufayli qo‘shilishini va o‘sha bog‘lanayotgan leksemaning tabiatiga ko‘ra
tanlab qo‘shilishini asosiy belgi deb ta’kidlash ma’qul. O‘zbek tilida birlik, ortiqlik-
ko‘plik ma’nosi morfologik, leksik va sintaktik yo‘llar bilan ifodalanadi. Ba’zi so‘zlar
hech qanday morfologik ko‘rsatkichsiz, boshqa miqdor bildiruvchi so‘zlar bilan
birgalikda kelmagan holda ham o‘z leksik ma’nosi bilan ko‘plik tushunchasini
ifodalaydi. Xalq, el, qo‘shin, armiya, jamoa kabi. Bu so‘zlarda jamlik ma’nosi kuchli.
Bu ham o‘zining leksik ma’nosidan sezilib turadi.
11

____________________________
Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq» 1998 Karimov I. Mirqosimova M.
Adabiy ta`lim metodikasi. –T. 1993 36-39 betlar
Shakl yasovchi affikslar so‘zning grammatik ma’no ifodalovchi shaklini yoki biror
grammatik vazifaga xoslangan shaklni yasaydi. Masalan, do‘stlarimizga so‘zidagi -lar
ko‘plik ma’nosini, -imiz shaxs ma’nosini ifodalovchi shaklni, -ga affiksi k е lishik
shaklini yasash uchun xizmat qilyapti; ishlamayapti so‘zidagi -ma affiksi inkor
ma’nosini, -di zamonni, -ti shaxs ma’nosini ifodalovchi shaklni yasayapti. O‘zb е k tilida
shunday affikslar ham borki, ular so‘z birikmasiga, hatto gapga t е ng birikmaga
qo‘shiladi va uni biror sintaktik vazifa uchun moslaydi. Masalan, -li va -lik affiksi xuddi
shunday xususiyatga eg-li affiksi otlarga qo‘shilib sifat yasaydi: kuchli, aqlli kabi.
Bundan tashqari, u otli birikmalarga qo‘shilib, sifatlovchi birikmaga aylantiradi:
Hozirda oliy ma’lumotli agronomlar, zoot е xniklar, irrigatorlar, m е xanizatorlar
qishloqlarda juda ko‘p. Usti br е z е nt yopqichli mashina yonidan е r o‘lchaydigan
apparatning uch oyog‘i chiqib turibdi. Bu misollarda -li affiksi egalik , birlik ma’nolarini
ifodalaydi. L е kin u yangi so‘z ham, shuningd е k, so‘zning shaklini ham yasayotgani
yo‘q. Chunki u so‘zga emas, balki so‘z birkmasiga qo‘shilyapti: -lik affiksi bir n е cha xil
ma’nodagi ot yasaydi: yaxshilik (b е lgi oti), qumlik (joy, ob' е kt oti) kabi. Bundan
tashqari, u gapga t е ng konstruktsiyalarga qo‘shilib, xuddi gapning biror bo‘lagi
vazifasini bajaruvchi konstruktsiyaga aylantiradi: Vaqti tig‘izligidan avvalgi sa far
singlisinikiga yo‘lni yaqinroqdan solgan, qamoqxona orqasidagi ko‘chadan yurmagandi.
(I. Sodiqov.) Bu misollarda -lik affiksi qo‘shilgan vaqti tig‘iz konstruktsiyasi gapga t е ng
konstruktsiyalardir. -lik affiksiiing qo‘shilishi natijasida ular turli k е lishik shaklini qabul
qilib, gapning bo‘lagi vazifasida k е lgan. Bunda -lik affiksi biror ma’no ifodalamaydi,
balki faqat gapga t е ng konstruktsiyani gapning biror bo‘lagi vazifasida k е lishga
moslash uchun xizmat qiladi. So‘zlardagi kabi affikslarda ham polis е miya, sinonimiya,
12

omonimiya va antonimiya hodisalari mavjud. Morfemalar asosan bir ma’no ifodalaydi,
monosemem bo‘ladi (yunoncha monos - (bir, (yakka). Masalan, -ni kelishik affiksi (o‘zi
qo‘shilgan leksema anglatadigan predmet (keng ma’noda) o‘timli fe'l anglatadigan
harakat qaratilgan obyekt (ekanini ko‘rsatadi: kitobni o‘qi kabi, -di zamon yasovchisi
(aniq yaqin o‘tgan zamon) ma’nosini ifodalaydi: Kitobni o‘qidi kabi. Ko‘pma’nolilik
(polisememiya) – ayrim morfemalarga-gina xos xususiyat (yunoncha poly - (ko‘p).
Masalan, hozirgi o‘zbek tilida -(i)ngiz- affiksi ikki ma’noni ifodalashga xizmat qiladi:
1) ko‘plik ma’nosini ifodalaydi. Bunda shaxs semasi saqlanadi, baho semasi betaraf
bo‘ladi: kitobingiz (sizlarning) kabi; 2) birlik ma’nosini ifodalaydi. Bunda shaxs semasi
saqlanadi, sizlash baho semasi qatnashadi: Kitobingiz (sizning) kabi. Demak, shaxs
semasi saqlanadi, son semasi o‘zgaradi ko‘plik, birlik, shu bilan birga baho semasi
(sizlash) yuzaga qalqiydi, natijada bir morfema ikki grammatik ma’noni ifodalashga
xizmat qiladi. Shunga o‘xshash hodisa tuslovchilarda ham mavjud. Masalan, -(i)ngiz
tuslovchisi bilan (II shaxs( semasi saqlangani holda: 1) ko‘plik ifodalanadi, baho semasi
betaraf bo‘ladi: keldingiz (sizlar) kabi; 2) birlik ma’nosi (sizlash) baho semasi bilan
birgalikda ifodalanadi: keldingiz (Siz) kabi. Ayrim adabiyotlarda ukamga (kimga?),
mehnatga (nimaga?), ishxonaga (qayerga?), peshinga (qachonga?) kabi misollar asosida
jo‘nalish kelishigi affiksi harakat yo‘naltirilgan predmet, o‘rin, payt ma’nolarini
ifodalashi haqida gapirilar edi, hozir bunday (o‘rin, payt kabi) ma’nolar kelishik
affiksining ma’nolari emas, balki u qo‘shiladigan leksemadan anglashiladigan ma’no
ekanligi ta’kidlanadigan bo‘ldi. Ko‘pma’nolilik hodisasini ko‘pvazifalilik hodisasidan
farqlash kerak. Masalan, tushum kelishigi – bir vazifali ; lekin bosh kelishik – ko‘p
vazifali; bu kelishikdagi leksema: 1) ega vazifasida, 2) izohlovchi vazifasida va boshqa
vazifalarda keladi. Shu asosda bosh kelishikni ko‘p ma’noli deb bo‘lmaydi. Demak,
affikslar ham, xuddi so‘zlar kabi, ko‘p ma’noli (polis е mantik) bo‘lishi mumkin. So‘z
yasovchi -chi, -ma, -li, -la kabi affikslar ham ko‘p ma’-noli affikslardir. Ko‘p ma’nolilik
faqat so‘z yasovchi affikslarga emas, balki forma yasovchi affikslarga ham xos.
Masalan, -sa affiksi yordamida yasaluvchi fe’l formasi o‘ndan ortiq ma’noga egKo‘p
ma’noli affiks anglatadigan ma’nolar o‘rtasida bog‘lanish bo‘ladi. Masalan, -chi, affiksi
traktorchi, sportchi, buf е tchi, kombaynchi kabi so‘zlarda kasb-mutaxassislik egasini;
13

hasharchi, jangchi, sayrchi so‘zlarida esa ish-faoliyatda qatnashuvchi shaxsni
bildiruvchi ot yasayapti. L е kin ikkala holatda ifodalanayotgap ma’nolar o‘rtasida
boglanish borligi s е ziladi. Ikkalasida ham umuman shaxs oti yasalyapti. Nutqiy
nuqsonlar logop е diya fanida muayyan tilning me’yorlaridan ch е tga chiqish d е b
ta’riflanadi. O.V.Pravdina o‘zining “Logop е diya” kitobida bu haqida yaxshi ma’lumot
b е radi. Nutq nuqsonlari o‘z xususiyatlari jihatdan bolalarda va katta yoshdagi kishilarda
ba’zan vaqtincha uchrab turadigan nutqiy kamchiliklardan bo‘lib, yosh bolalarda bu
kamchiliklar ularning fiziologiyasi bilan bog‘liq bo‘lib, k е yinchalik o‘zidan-o‘zi
to‘g‘irlanib, barham topib k е tadi. Kattalarda esa bunday hodisalar, asosan, charchash,
hayajonlanish, asabiylashish natijasida uchrab turadi. Ular ko‘pincha o‘z xatolarini
s е zib, bularni tuzatishga harakat qiladilar. Goho esa, s е zmasliklari ham mumkin. L е kin
vaqti bilan bunday xatolar ham to‘g‘irlanib k е tadi. Nutqiy nuqsonlar boshqa millatli
kishilarda ham kuzatilishi mumkin. Ular tilni o‘rganib borganlari sari, nutqdagi
kamchiliklar barham topib borav е radi. Nutq kamchiliklari k е lib chiqish sabablariga
ko‘ra logop е diya fanida orgonik va funksional xillarga bo‘linadi. Organik nutq
nuqsonlari nutqiy anolizatorning tuzilishidagi kamchiliklarga aloqador bo‘lib, bu
anolizatorning qaysi bo‘limi shikastlanganiga qarab , markaziy va p е rif е rik turlarga
bo‘linadi.
Turkiy tillarda nol morfema grammatik shakl sirasida ustuvor mavqega ega ekan,
nutqda voqelangan aksariyat mustaqil leksema qo‘shimchasiz bo‘lishi mumkin emas.
Moddiy qiyofali morfemasiz bunday so‘z nol qo‘shimchalidir. Masalan, nutqdagi
Kitobni o‘qi, Uyga bor, U a lochi gaplaridagi (o‘qi), (bor), (a lochi) so‘zlari – nolʼ ʼ
qo‘shimchali nutqiy
Leksema tarixiy taraqqiyot natijasida morfemaga aylanib borishi, morfema esa so‘zning
o‘zagiga singib ketishi mumkin. Masalan, [xona] leksemasi taraqqiyot natijasida ikkiga
ajralgan. Bir ma nosida «joy» semali yasama so‘zni hosil qiluvchi derivatsion vositaga
ʼ
aylanib ketgan, leksemalikdan mahrum bo‘lgan. [Noma], [goh], [xo‘r] leksemasi ham
shunday tarixiy siljishni boshidan kechirgan. А lbatta, tildagi bunday hodisalar ilmiy
muammo bo‘lib, maxsus tekshirish natijasida tayinli xulosaga kelish mumkin. Chunki
bu birlikning turkiy unsurlar emasligi shuni taqozo qiladi.
14

So‘zning morfemik strukturasidagi o‘zgarish. А ytilganidek, til taraqqiyoti natijasida
so‘zning semantik, fonetik strukturasida bo‘lgani kabi, morfemik tarkibida ham jiddiy
o‘zgarish yuz beradi. Ularning har xil ko‘rinishi bor:
1) so‘z va qo‘shimcha birlashib, so‘z tublashishi mumkin: yuksal, yuksak;
2) so‘z va qo‘shimcha birlashib, yaxlitlanishi mumkin: biron, biror, bezor; (Qo‘shimcha
bunday zichlashishi natijasida o‘z invarianti – morfemasidan uzilishi mumkin.)
3) so‘z va qo‘shimcha orasidagi aloqa soddalashishi mumkin: yumshoq, qattiq;
4) so‘z qo‘shimcha holiga kelishi, murakkab qo‘shimchalar bir-biriga qo‘shilib ketishi,
ya ni birlashishi mumkin: borib yotibdi – borib yatipti – boryapti; ning + i=niki.ʼ
Morfemalarning funktsional-semantik tasnifi. Morfema funktsional-semantik
xususiyatiga ko‘ra 2 guruhga bo‘linadi:
1) derivatsion morfema;
2) grammatik morfema.
Derivatsion morfema so‘zga qo‘shilib, yangi so‘z hosil qiladi. Yangi so‘z yangi lug‘aviy
va grammatik ma noga ega bo‘ladi. Masalan, [paxta] leksemasi [-chi] affiksini olib,
ʼ
(paxtachi) so‘zi vujudga keladi. Yangi lug‘aviy ma no yangi grammatik ma noni ham
ʼ ʼ
vujudga keltirdi: narsa-buyum oti shaxs otiga aylandi. Shu bilan birgalikda, yangi
so‘zning valentlik imkoniyati ham asos so‘znikidan keskin farqlanadigan holga keladi.
Grammatik morfema asosiy xususiyatiga ko‘ra uchga ajraladi:
1)lug‘aviy shakl hosil qiluvchi morfema;
2)sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema;
3)lug‘aviy-sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema.
Lug‘aviy shakl hosil qiluvchi morfema leksema lug‘aviy ma nosini nutqqa
ʼ
moslashtirish vazifasini bajaradi. Masalan, [kitob] leksemasining sememasida birlik va
ko‘plik ma nosi noma lum. Son lug‘aviy shakl hosil qiluvchisi bo‘lgan [–lar] uni
ʼ ʼ
ko‘plik tomon muayyanlashtiradi. Bu morfemaning ÿziga xos turi lug‘aviy-cintaktik
shakl hosil qiluvchi morfema bÿlib, lug‘aviy ma noni muayyanlashtirish, nutqqa
ʼ
xoslash bilan birga ((kelgan), (o‘qigach)), so‘zni sintaktik aloqaga ham kiritadi: o‘qigan
bola, o‘qigach gapirmoq.
15

Sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema so‘zning sintaktik qurilmadagi o‘rnini
belgilaydi. Masalan, kesimlik kategoriyasi so‘zga kesimlik mavqeini beradi. Kesimning
ega va hol bilan sintaktik aloqasini ta minlaydi. Kelishik morfemalari oldingi mustaqilʼ
so‘zni keyingi, egalik qo‘shimchalari esa keyingi mustaqil so‘zni oldingisiga bog‘lash
vazifasini bajaradi. Morfemaning struktur tasnifi. Morfema tuzilishiga ko‘ra sodda va
murakkab turga bo‘linadi:Sodda morfema tarixan qanday bo‘lganligidan qat i
ʼ nazar
ajralmas , yaxlit, bir tarkibli morfemadir: [-lar], [-roq], [-chi], [-niki], [-sin], [-di], [-
gach]. Murakkab morfemalar aslida mustaqil morfemaning ma lum funktsiya bajarish
ʼ
maqsadida birlashishi: (odamgarchilik), (uygacha), (xafachilik), (chorvachilik),
(borganda). Morfemaning shakl va ma no munosabatiga ko‘ra turi. Morfemada ham
ʼ
shakl va ma no munosabati barqaror. Morfemaning miqdoran cheklanganligi bu
ʼ
munosabatning keng qamrovliligidan dalolat beradi. Morfemik polisemiyMorfemik
polisemiya keng tarqalgan. Bu morfemaning polifunktsionalligiga bog‘liq. Misol
sifatida [–chilik] affiksini olaylik. Darslik va qo‘llanmalarda uning quyidagi uch
ma nosi farqlanadi:
ʼ
1) asosdan anglashilgan narsa yetishtiriladigan sohani ifodalovchi ot: (paxtachilik),
(urug‘chilik), (chorvachilik), (uzumchilik);
2) asosdan anglashilgan narsa-hodisaning borlik holatini bildiruvchi ot: (pishiqchilik),
(mo‘lchilik), (arzonchilik);
3) asosdan anglashilgan tushuncha bilan bog‘liq bo‘lgan ishni bildiruvchi ot:
(ulfatchilik), (tirikchilik) (dushmanchilik).
А ksariyat morfema – polisemik tabiatli.
Morfemik omonimiyShakldoshlik bir tur morfemalar orasida ham, turli morfema
orasida ham bo‘lishi mumkin.
1) derivatsion omonimiya: -ki I: [turtki], [tepki], [ko‘chki] (ot yasovchi); -ki II: [ichki],
[kechki], [ustki] (sifat yasovchi).
2) grammatik omonimiya: -(i)sh I: (borish), (kelish), (ketish) (harakat nomi shakli); -
(i)sh II: (birga) (yuvish), (tarash), (ishlash) (birgalik nisbat shakli);
3) derivatsion-grammatik omonimiya: -(i)m I: [yig‘im], [terim], [sig‘im] (ot yasovchi
16

morfema); -(i)m II: uyim, kitobim, soatim (egalik morfemasi).
_________________________
Abdurahmonov Sh.A. O‘zbek badiiy nutqida kulgi qo‘zg‘atuvchi lisoniy vositalar: Fil. fanlari nomzodi... dis. avtoref. –
Toshkent,23-28 betlar
2.1. O‘zak va o‘zakdosh so‘z tushunchasi
O‘zak, asos — so‘zning asl ma’nosini bildirib, boshqa ma’noli qismlarga
bo‘linmaydigan, mustaqil holda leksik ma’no bildiradigan eng kichik qism. So‘zga
turlicha affikslar qo‘shilib kelganda ham, O‘zakning ma’nosi yo‘qolmaydi, undan
yasalgan so‘zlarning ma’nosi ana shu ma’no bilan bog’langan bo‘ladi. Masalan,
bilimdonlik so‘zi lik affiksi orqali bilimdon so‘zidan yasalgan; bilimdon so‘zi bilim
so‘ziga don affiksini qo‘shish bilan yasalgan, bilim so‘zi bil so‘ziga im affiksini
qo‘shish bilan yasalgan. Bil so‘zi esa O‘zak so‘z bo‘lib, bilim, bilimdon, bilimdonlik
so‘zlarining yasalishi uchun asos bo‘lgan. 6
Turkiy tillar garchi ustuvor agglyutinatsiyaga
ega bo‘lsa-da, baribir ularda ham kombinatsion o‘zgarish sodir bo‘lib turadi.
Morfemaning o‘zakka, o‘zakning o‘zakka qo‘shilishi natijasidagi o‘zgarishlar turkiy
tillarda fuziya unsuri mavjudligidan dalolat beradi. Bu esa agglyutinativlik, flektivlik
yoki amorflik muayyan tillar uchun mutlaq hodisa emasligidan kelib chiqadi. O‘zbek
tilida agglyutinatsiya jarayonidagi quyidagi morfonologik holatlar e tiborli. Yevropaʼ
tilshunosligida leksemaga morfema orqali ta rif berilib, u «kornevaya morfema» (o‘zak
ʼ
morfema) sifatida qaraladi. O‘zbek tilshunosligida ham leksema morfemaning bir
ko‘rinishi sifatida e tirof etiladi. Biroq turli qurilishli tillarda leksema va morfema
ʼ
munosabatida farqli holatlar mavjud. Ma lumki, agglyutinativ va flektiv tillardagi
ʼ
17

o‘zakning keskin farqlanishi tilshunoslikka kirish kursiga doir barcha darslik va
qo‘llanmalarda mufassal sharhlangan. Ularda ta kidlanishicha, agglyutinativ (masalan,ʼ
rus, arab) tillardagi o‘zak har doim so‘z yasovchi yoki grammatik shakldan xoli
tasavvur qilinmaydi va ma no anglatmaydi. Shuning uchun mazkur tillarga o‘zakni
ʼ
morfemalarning bir turi sifatida qarash va shu asosda faqat o‘zakdan iborat, tarixiy
yasamaligini yo‘qotgan o‘zak leksemalarni mustaqil qo‘llanishga ega bo‘lmagan
morfemaning bir ko‘rinishi sifatida baholash xos va shu xususiyat bilan flektiv til
agglyutinativ tildan farqlanib turadi.
O‘zak va morfema turkiy tillar uchun bir-birini qoplovchi, ma nodosh tushuncha emas.
ʼ
To‘g ri, uning ikkalasi ham tilning eng kichik ma noli bo‘laklari. Bu jihatdan fonema
ʼ ʼ
bilan ziddiyatda turadi. Shuningdek, o‘zak ham, morfema ham, yaxlitlik
(tselnooformlennost), umumiylik, tayyorlik, majburiylik va takrorlanuvchanlik
xossalariga ega. Biroq ulardan biri kishi ongida aniq denotativ ma noga ega bo‘lib,
ʼ
borliqning biror bo‘lagi bilan aloqador holda idrok qilinadi. Boshqasi esa mustaqil
denotativ emas, nisbiy ma noviy mustaqillikka ega bo‘lib, bog lanishlarsiz aniq ma no
ʼ ʼ ʼ
kasb etmaydi. Bayon qilingan fikrlarni dalillash uchun quyidagi ruscha ch, pis, arabcha
qr , ktb va o‘zbekcha o‘qi, yoz o‘zaklarini qo‘llanish va ma no anglatish xususiyatiga
ʼ
ko‘ra qiyoslash yetarli. Mustaqil va alohida ajratilgan holatda ch ning o‘zak ekanligini
mutlaqo anglab bo‘lmaydi ( читать , учить ), biroq mulohaza yuritish natijasidagina pis ь
ning pishu, pis ь mo so‘zlari bilan aloqadorligi seziladi. А rabcha ktb, qr o‘zaklari haqida
esa bir qarashda ularning o‘qish va u bilan aloqador til unsurlari ekanligi, biroq mustaqil
qo‘llana olmasligi xususiyatini aytish mumkin. O‘zbekcha [o‘qi] va [yoz] o‘zaklarini
sharhlashda bu til egasi qiyinchilik sezmaydi. Bunda mulohaza [o‘qi] va [yoz]
so‘zlarining qanday ma no tashiyotganligi (o‘qi – read, o‘qi - study, yoz - write, yoz -
ʼ
summer) doirasida bo‘lib, omonimik bog lanishlarni oydinlashtirish masalasiga
ʼ
yo‘naltiriladi. Ko‘rinadiki, o‘zbek tilida lisoniy sath birligi sifatida eng kichik ma noli
ʼ
birlikning ikki alohida turi – leksema va morfemani qat iy chegaralash uchun yetarli
ʼ
ilmiy asos mavjud. Demak, turkiy tillarda leksemani morfema orqali emas, balki lisoniy
sathning morfemadan yuqoriroqda turgan va til egasi ongida borliqdagi ma lum bir
ʼ
voqelik bilan bevosita aloqada bo‘lgan lisoniy birlik sifatida qarash lozim. 7
So z tartibi,
ʻ
18

gap bo laklarining tartibi — gap bo laklarining o zaro ma lum grammatikʻ ʻ ʻ ʼ
qonunqoidalar asosida, ma lum sintaktik, mazmuniy, uslubiy qiymati bilan bog liq
ʼ ʻ
holda joylashuvi. Gap bo laklari tartibining o zaro qaramaqarshi qo yiluvchi bir necha
ʻ ʻ ʻ
turlari bor. Bulardan eng asosiysi to g ri tartib va teskari tartib oppozitsiyasidir. To g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
tartibda sintaktik tuzilma qismlari ma lum qonunqoidalar asosida odatdagicha
ʼ
joylashadi. Masalan, o zbek tilida aniqlovchining aniqlanishdan, eganing kesimdan,
ʻ
to ldiruvchi yoki holning kesimdan oldin joylashuvi to g ri tartib hisoblanadi: bahavo
ʻ ʻ ʻ
yerlar, Karim o qib bo ldi, kitobni o qidi, to satdan kelib qoldi kabi. Teskari tartib da
ʻ ʻ ʻ ʻ
ma lum uslubiy, semantik maqsad va boshqa sabab bilan sintaktik tuzilmaning (undagi
ʼ
gap bo laklarining, qo shma ran predikativ qismlarining) to g ri, odatdagi tartibi
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zgaradi, inversiya yuz beradi. Masalan, u keldi (to g ri tartib) — keldi u (teskari
ʻ ʻ ʻ
tartib), kecha ketdi (to g ri tartib) — ketdi kecha (teskari tartib) kabi. To g ri tartib
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko pincha darak gaplarga xos bo lib, ilmiy, rasmiy uslublar uchun harakterlidir. Teskari
ʻ ʻ
tartib esa asosan so zlashuv, badiiy va qisman publitsistik uslublarga xos bo lib, bu
ʻ ʻ
holat ko pincha mazmunni sezilarli o zgartirmasada, nutqning ta sirchanligini,
ʻ ʻ ʼ
emotsionalligini oshiradi. Lekin ba zan teskari tartib bo laklarning sintaktik vazifasini
ʼ ʻ
ham, gapning mazmunini ham o zgartirib yuboradi: Quvnoq bolalar kuyladilar —
ʻ
Bolalar quvnoq kuyladilar; charm mahsi (charmdan ishlangan) — maxsi charm
(mahsibop). Bunday hollarda So z tartibining erkin vabog liq turlari farqlanadi.
ʻ ʻ
Sifatlovchi bilan sifatlanmishning (quvnoq bolalar) gapdagi o rni bog liq tartibni
ʻ ʻ
ko rsatadi. Erkin tartibda gap bo laklarining o rnini o zgartirish mumkin. Bunda
ʻ ʻ ʻ ʻ
mazmun va sintaktik holat emas, faqat uslubiy xususiyat o zgaradi: Kinoga kecha
ʻ
ko plashib bordik — Kecha ko plashib kinoga bordik — Ko plashib kecha kinoga
ʻ ʻ ʻ
bordik kabi. 1. Ayni bir leksemadan har xil affiks bilan yasalishlar ham sinonimik
munosabat hosil etishi mumkin. Bunda asli affikslar sinonim bo‘ladi. Masalan, ilmoq,
ilgak sinonimlarida asli -moq, -gak affikslari o‘zaro sinonim. 2. Ba'zan bir o‘zakning
har xil ko‘rinishlaridan yasalishlar ham sinonimik munosabat hosil etadi. Bunday holat
asosan arabcha o‘zlashtirmalarda voqe bo‘ladi. Masalan, haqsiz-, huquqsiz- leksemalari
asli arabcha o‘zakning birlik (haq-) va ko‘plik (huquq-) shakllaridan
19

yasalgan ; taqqosla-, qiyos qil- sinonimlaridagi qiyos, taqqos qismlari asli bir arabcha
o‘zakdan hosil qilingan.
1. Erkin morfemalar
O‘zbek tilshunosligida erkin morfema tushunchasi ustuvor ahamiyatga ega (Qodirov,
2016). Erkin morfemalar so'z sifatida alohida tura oladigan asosiy ma'no birliklaridir.
Ular qo‘shimcha morfemalarga ehtiyoj sezmasdan ham o‘ziga xos leksik va grammatik
vazifalarni bajaradi (Abdukarimov, 2008). O‘zbek tilidagi erkin morfemalarga “kitob”
(kitob), “qalam” (qalam), “tosh” (tosh) kabi so‘zlar misol bo‘la oladi (Ismoilov, 2019).
Erkin morfemalarning tabiati va xususiyatlarini tushunish o‘zbek tilshunosligida
so‘zlarning tuzilishi va shakllanishini tahlil qilishda hal qiluvchi o‘rin tutadi (Nurmatov,
2. Bog‘langan morfemalar
Bog‘langan morfemalar mustaqil so‘z sifatida mustaqil turolmaydigan va asosga
bog‘lanishi shart bo‘lgan affikslardir. Ular prefiks yoki qo'shimcha bo'lishi mumkin.
O‘zbek morfologiyasida bog‘langan morfemalar so‘z yasalishida, grammatik vazifalarni
ifodalashda hal qiluvchi o‘rin tutadi. Masalan, “yu” prefiksi “yugurmayman” so‘zida
bo‘lgani kabi inkor fe’l shakllarini yasash uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, "-l"
qo'shimchasi "bolalar" (bolalar) so'zida ko'rinib turganidek, ko'plikni bildirishi mumkin.
(muallifning familiyasi, yili)
3. Fleksion morfemalar
Inflek morfemalar, O'zbek tilining erishgan so'zlarida ishlab chiqarish, shakllar, jinslar,
raqamlar va s yuk. Morfemalar, so'z shaklidagi o'zgarishlarni ifodalaydi. Misol uchun,ẖ
"kelaR" → "kelinga" va "kitob" → "kitoblarga" shaklidagi o'zgarishlar infleksional
morfemalarga misoldir. Buning bilan birga, infleksional morfemalar ko'p sonli raqamlar
(qosimcha) bilan birga ham ishlatiluvchi so'zlar bilan ham bog'liq buladi (Sultonova,
4. Tuzama morfemalar
O‘zbek tilida yangi so‘zlarning hosil bo‘lishida, leksikaning kengayishida hosila
morfemalar hal qiluvchi o‘rin tutadi. Yo‘ldoshova (2015) tomonidan izohlanganidek, bu
morfemalar o‘zak so‘zlarga affiks qo‘shish orqali leksik hosila yasash imkonini beradi.
Bu jarayon ot, sifat va fe’l yasash imkonini beradi, ma’no o‘zgarishlarini keltirib
chiqaradi va tilni boyitadi. Bundan tashqari, hosila morfemalar yangi leksik birliklar
20

yaratishga xizmat qiladi, muloqot va lingvistik ijodni osonlashtiradi (Yo'ldoshova,
2015).
O'zbek tilda morfema va qo'shimcha munosabati masalasi judashunosligidBuning uchun
asos yaratish va moslashuvchilik yo'nalishi bo'yicha amalgagan yozma va ishlab
chiqarish darajasi darajasi (Qi016). Morfemalar va qo'shimcha munosabatlarning
tuzilishi, funksiyasi va ma'nolari, ulardan yuklanishda e'tiboringa mahsulot davriy va
tashkilot faktorlar, tilshunoslikning asosiy muammolaridan biridir (Yunusov, 2009).
Bunday masala yaratish dasturlari, tilshunoslik texnologiyalari va lingvistik usullarning
mustahkamlanishiga ega bo'lishi kerak (Tursunov, 2014). Yana bir jarayon bo'yicha, bu
masala o'zbek tilshunoslik yig'ish ilmiy ishlar va tadqiqot uchun ham keng rag'batlilikka
ega (Alimdjanov, 2020). Bular bilan birga, morfema va qo'shimcha munosabatlarning
to'liqroq tushuntirilishi, sud amaliyotga tatbiq etish va o'zgartirishliklarga moslashish
tartibi ham yuqori darajada yaxshilash (Ibragimov, 2017).
_________________________
Abdullaev A. O‘zbek tilida ekspressivlikning ifodalanishi. –Toshkent: Fan, 2018 . 34-47 betlar.
II. BOB. O‘ZBEK TILIDA MORFEMA MUNOSABATLARI
O‘zbek tili agglyutinativ bo‘lib, morfemalar o‘zaklarga qo‘shilib so‘z hosil qiladi, lekin
morfemalar o‘rtasidagi munosabatlar har doim ham bir tekis bo‘lavermaydi. O‘zbek
tilidagi morfema munosabatlarini birlamchi va ikkilamchi deb ajratish mumkin,
birlamchi munosabatlar esa so‘zning asosiy ma’nosini bildirish uchun o‘zaklarga asosiy
morfemalarning qo‘shilishi bilan bog‘liq. Bu birlamchi munosabatlarga prefiks va
qo'shimchalar kiradi. Boshqa tomondan, ikkilamchi munosabatlar grammatik
maqsadlarda, masalan, zamon, holat yoki kayfiyatni ifodalash uchun asos bo'lmagan
morfemalarning ildizlarga qo'shilishini o'z ichiga oladi. (muallifning familiyasi, yili)
Morfema birikmasi qoidalari
O‘zbek tili morfologiyasining asosiy jihati morfemalarning birikma qoidalaridir. Ushbu
qoidalar morfemalarning so'zlarni shakllantirish uchun ruxsat etilgan usullarini
belgilaydi.
21

1. Morfema tartibi
Morfema tartibi so‘z ichidagi morfemalarning o‘ziga xos joylashishini bildiradi va u
o‘zbek tilshunosligida hal qiluvchi o‘rin tutadi. Sultonovaning (2017) ta kidlashicha,ʼ
o zbek tilida morfema tartibini tartibga soluvchi bir qancha qoidalar mavjud, masalan,
ʻ
old qo shimchalar oldiga qo shimcha qo shish tamoyili. Bundan tashqari, Karimov
ʻ ʻ ʻ
(2014) qo‘shma so‘zlarda bosh morfema odatda birinchi o‘rinda turishini ta’kidlaydi.
O‘zbek tilidagi so‘zlarning tuzilishi va ma’nosini tahlil qilishda morfema tartibini
tushunish muhim ahamiyatga ega.
2. Morfemalarning joylashishi
Morfemalarning joylashishi o‘zbek tilshunosligining hal qiluvchi jihati bo‘lib, u
so‘zlarning grammatik tuzilishini, gap ichidagi sintaktik o‘rnini belgilaydi. Uzunasarov
(2013) fikricha, o zbek tilida umumiy qoida shuki, morfemalar o zak oxiriga
ʻ ʻ
bog lanadi, natijada aglutinativ tuzilma hosil bo ladi. Biroq, Yo‘ldoshev (2008)
ʻ ʻ
ta’kidlaganidek, morfemalarning o‘zakdan oldin ham qo‘yilishi mumkin bo‘lgan
holatlar mavjud.
____________________________
Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq» 1998 Karimov I. Mirqosimova M.
Adabiy ta`lim metodikasi. –T. 1993. 23-34 betlar
Morfemalarning joylashuvidagi bu xilma-xillik o‘zbek tilida so‘z va gaplarning
shakllanishi va izohlanishida katta rol o‘ynaydi.
Morfemalarning birikishi va ajralishi
o‘zbek tilshunosligining hal qiluvchi jihati hisoblanadi. Ismoilov (2015) fikricha, bu
hodisa morfemalar qo‘shilib yoki bo‘linib so‘z hosil qilganda sodir bo‘ladi. O zbek
ʻ
tilida affikslarning o zaklarga qo shilib, bir so z hosil bo lishi natijasida sintez keng
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarqalgan. Boshqa tomondan, ayrim affikslar o‘zakdan ajralib, alohida so‘z hosil
qilganda ajralish kuzatilishi mumkin. Ismoilov (2015) ta’kidlaganidek, morfemalarning
birikish va ajralish mexanizmlarini tushunish o‘zbekcha so‘zlarning tuzilishi va
shakllanishi haqida bebaho ma’lumotlar beradi.
1. Morfemalarning birikishi
22

O‘zbek morfologiyasi morfemalarning qo‘shilib ketishi bilan ajralib turadi, bunda ikki
yoki undan ortiq morfemalarning bir birlikka qo‘shilib ketishi kuzatiladi. Bu jarayon
o‘zbek tilida murakkab so‘zlarning (muallifning familiyasi, yili) shakllanishiga xizmat
qiladi. Morfemalarning birikishi til resurslaridan unumliroq foydalanish imkonini beradi
va boy va rang-barang lug‘atni (muallifning familiyasi, yili) yaratishga yordam beradi.
Bu hodisa turli affiks va o zak morfemalarni tizimli ravishda birlashtirib (muallifningʻ
familiyasi, yili) o zbek tilidagi so zlarning grammatik tuzilishini shakllantirishda ham
ʻ ʻ
hal qiluvchi rol o ynaydi.
ʻ
2. Morfemalarning ajratilishi
Morfemalar ajralmasi o zining kasallik orqali bo linishi tufayli qandaygi morfema va
ʻ ʻ
qo shimchalarning munosabati bilan etarlicha darajada hannuklik qilish ta siri
ʻ ʼ
(Abdullaev, 2017). Morfemalar tarqatish, qo shish, qo shimcha va boshqalarni jamlab
ʻ ʻ
biron-bir-biriga ulashish orqali morfema ajralmasiga o zaro munosabat biriktirilar ekan
ʻ
(Solijonov, 2013). Morfemalar ajralmasi o zida kommunikativ-funksional tashabbus,
ʻ
tavsiflilik va algebra asoslarini jamlab bergan bo lishi lozim (Irgasheva, 2011).
ʻ
O‘zbek morfologiyasi murakkab morfema va affiksatsiya tizimiga ega bo‘lgani uchun
tilshunos olimlarda katta qiziqish uyg‘otgan. Xolmardonov (2015) fikricha, o‘zbek
tilida morfema va affikslar o‘rtasidagi munosabat chuqur o‘rganishni talab qiluvchi hal
qiluvchi jihatdir. Bundan tashqari, Yo‘ldoshev (2018) o‘zbek tilining morfologik
tuzilishini to‘liq anglash uchun qo‘shimcha morfologik elementlar masalasiga ham
e’tibor qaratish lozimligini ta’kidlaydi. Shuning uchun bu ish o‘zbek tilida morfema va
affiks munosabatlari hamda qo‘shimcha morfologik elementlarning mavjudligi
masalasini tahlil qilishga qaratilgan.
2.1. O‘zbek tilida morfema va qo‘shimcha munosabatlarni
o‘rganishdagi muammo va masalalar
O‘zbek tilida morfemalar bilan qo‘shimcha elementlar o‘rtasida turli munosabatlar
mavjud. Chunonchi, “-ga” qo‘shimchasi ish-harakatni bajarishda qo‘llaniladigan vosita
yoki vositani bildirish uchun vositali hol belgisi vazifasini bajaradi (Seyitov, 2017).
Xuddi shunday “-da” qo‘shimchasi o‘rin kelishigini bildiradi va ish-harakat sodir
23

bo‘ladigan joy yoki joyni ko‘rsatish uchun ishlatiladi (Abdullaev, 2015). O‘zbek tilidagi
morfema va affikslar orasidagi ana shunday qo‘shimcha munosabatlar so‘zlarning
grammatik vazifasi va ma’nosini belgilashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
So'zlar soni: 82
Affiksatsiya
Affiksatsiya morfologik jarayon bo‘lib, morfemalarning asosga qo‘shilib, yangi so‘z
hosil qilishi. Karimov (2012) xulosalariga ko‘ra, o‘zbek morfologiyasida affiksatsiya
so‘z yasalishida hal qiluvchi o‘rin tutadi. Affikslarni prefiks va qo'shimchalar deb
tasniflash mumkin, ular so'zning boshiga qo'shiladigan old qo'shimchalar va oxiriga
qo'shiladi. Masalan, “o qilik” (ta lim) so zidagi -lik qo shimchasi o qimishlilik sifatiniʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
yoki holatini bildiradi. Aksincha, "erkin" (erkin) so'zidagi er- prefiksi erkinlik yoki
mustaqillikni bildirish uchun ma'noni o'zgartiradi. Umuman olganda, o‘zbek
morfologiyasida affiksatsiya asos so‘zlarga affikslarning qo‘shilishi orqali keng leksik
birikmalar yasash imkonini beradi.
1. Prefiksatsiya
Ush paragrafta 'Morfema va qo'shimcha munosabati masalasi' nomli ese nidamida
'Qo'shimcha munosabat: Mukammal bo'lmagan kalit so'zlar va morfemalarni
tarzimasida (tarziman qilish; tarjima tarzida) bir xil kishilarni qo'shimcha yordamiga
olib kelish' (Xolmirzaev) , 2005) mavzui ustida ma'lumot beriladi. qayerda
tarqatilayotgan qo'shimcha munosabatda 'qo'sh' (suffix) - 'qo'shtirilgan', 'tark' (prefix) -
'tark edilgan' kabi yoritilgan. Morfemalar va qo'shimcha munosabatlarga asoslangan
uslublar ishlab chiqarishlari vaimalar asosida.
Xolmirzayev, I. (2005). O zbek tilshunosligida morfema va qo shimcha munosabati
ʻ ʻ
masalasi. M. Jumayev (Tahr.), O zbek tilshunosligi fanining moderne metodi va ta lim
ʻ ʼ
texnologiyasi (98-104-betlar). To'skent: Buxoro Nashriyoti.
2. Suffiksatsiya
Suffiksatsiya - morfologiyadagi jarayon bo'lib, unda morfema, odatda, bog'langan
morfema so'z oxiriga qo'shilib, yangi so'z hosil qiladi yoki so'zning grammatik
kategoriyasini o'zgartiradi. Bu jarayon o‘zbek tilida ko‘pincha ot, sifat va fe’l yasashda
qo‘llaniladi. Masalan, “kitob-lik” (kitobiylik) yoki “xitobiy-lik” (baxtiyorlik) kabi
24

otlarga “-lik” qo‘shimchasi a’zolik yoki egalikni bildirish uchun qo‘shiladi. (muallifning
familiyasi, yili)
Birlashtirish
Qo shmalashtirish o zbek tilshunosligining muhim yo nalishi hisoblanadi, chunki u ikkiʻ ʻ ʻ
yoki undan ortiq mavjud so zlarni birlashtirib yangi so z yasash imkonini beradi.
ʻ ʻ
Qobilov (2015) fikricha, birikma ikki leksemaning birikishi natijasida yangi ma’noga
ega bo‘lgan birlik hosil bo‘ladi. Masalan, “ko‘r-yashil” qo‘shma so‘zi “ko‘r” (ko‘r) va
“yashil” (yashil)ni birlashtirib, “rang ko‘r” ma’nosini anglatuvchi yangi so‘z hosil
qiladi. Demak, qo‘shma gap o‘zbek lug‘atini boyitishda, yangi tushuncha va g‘oyalarni
ifodalashni osonlashtirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
1. Ot-ot birikmalari
Ot-ot birikmalari o zbek tilida umumiy xususiyat bo lib, uning morfologiyasida muhim
ʻ ʻ
o rin tutadi. Azizov (2012) fikricha, ot-ot birikmalari ikki otning birikishi natijasida
ʻ
hosil bo‘ladi, natijada o‘ziga xos ma’noli yangi so‘z hosil bo‘ladi. Ushbu birikmalar
ob'ekt xususiyatlari va ob'ektlar orasidagi munosabatlar kabi turli xil tushuncha va
g'oyalarni ifodalash uchun ishlatilishi mumkin. Masalan, “o‘zbekistonlik” birikmasi
“o‘zbekiston” (O‘zbekiston) va “lik” (mansiyat yoki kelib chiqishini bildiruvchi
qo‘shimcha) otlarini birlashtirib, O‘zbekistonga tegishli shaxs yoki narsani bildiradi.
Yana bir misol “tovalliqkabi” birikmasi bo‘lib, “tovalliq” (xayol) va “kabi” (kabi)
otlarini birlashtirib, illyuziyaga o‘xshash narsani tasvirlaydi. Umuman olganda, ot-ot
birikmalari o‘zbek tilining boyligi va moslashuvchanligiga katta hissa qo‘shadi.
2. Fe’l-ot birikmalari
Ada nafsiy hissiyotlarimiz hamda ma'rifiy tushumlarimiz fe'l-noun birikmalariga yo'l
qo'chadi va bu jarayonda O'zbek tilida morfema va qo'shimcha ma'lon munosabatini
o'rganib borishimiz kerak. Uch munosabatlarni aniqlik bilan yordam uchun, tashkilot
meninglar va shartlar kerak bo'ladi (Nurmatov, 2018). Fe'l-no birikmalar kelib chiqishi
o'zgarishi va eng qisqa shakli bilan, fayl o'zaro munosabatida kelgan bo'lishi zarur
Reduplikatsiya so‘zning bir qismi yoki butun negizi takrorlanib, yangi so‘z hosil
qiluvchi morfologik jarayondir. (Mirzaxmedov, 2012) O‘zbek tilida takrorlash ko‘plik,
intensivlik, takrorlanish, takrorlanuvchi harakat kabi turli ma’nolarni bildirish uchun
25

ishlatiladi. (Mirzaxmedov, 2012) Masalan, “yeng” (“yutmoq”) fe’lining takrorlanishi
natijasida “davom etish” yoki “doimiy ravishda g‘alaba qozonish” ma’nolari paydo
bo‘ladi. (Mirzaxmedov, 2012) Demak, o‘zbek tilida turli tovlanishlar hosil qilishda,
aniqroq ma’nolarni yetkazishda ikkilanishning ahamiyati katta.
1. To'liq takrorlash
To liq takrorlanish o zbek tilida so zning butun negizi takrorlanib, yangi so z shakliʻ ʻ ʻ ʻ
hosil bo ladigan morfologik jarayondir. Bu jarayon kuchayish, ko'plik yoki chastota
ʻ
kabi turli xil ma'no nuanslarini ifodalash uchun ishlatiladi. Imomov (2012) fikricha,
to‘liq takrorlanish o‘zbek tilining lug‘aviy tizimida unumli va keng qo‘llaniladigan
hodisa bo‘lib, otda ham, fe’lda ham kuzatilishi mumkin. Masalan, “yayli-yayli”
takrorlangan shakli “juda baland”, “keldi-keldi” takrorlangan shakli “bir necha marta
kelgan” ma’nosini bildiradi.
2. Qisman takrorlash
O‘zbek morfologiyasida qisman takrorlanish leksemashaklning bir qismini takrorlash,
ma’nosi o‘zgargan yangi so‘z yasash bilan bog‘liq muhim hodisadir. Sotvos va
Alisherov (2018) fikricha, qisman takrorlanish jarayoni o‘zak yoki hosila so‘zlarga
ta’sir qilib, turli morfologik va semantik o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin.
Chunonchi, “ish-ishlamoq” so‘zidagi “ish” o‘zagining takrorlanishi ish-harakatning
davomiy va takroriyligini ta’kidlaydi (Sotvos & Alisherov, 2018). Qolaversa, qisman
takrorlanish qo‘shma so‘zlarda ham sodir bo‘lishi mumkin, buni “birma-bir” ma’nosini
bildiruvchi “sudra-sudra” misolida ko‘rish mumkin (Sotvos & Alisherov, 2018). Bu
lingvistik hodisa o zbek tiliga boylik va murakkablik qo shib, turli ma no tuslarini
ʻ ʻ ʼ
yetkazishning turli usullarini taklif etadi.
Tilshunoslikda, morfema va qo shimcha munosabatlar masalasi bo yicha muhokama
ʻ ʻ
qilingan va bu, boshqa bosqichlar bilan ham aniq fosillangan. Bu haqida Zakiyev (2020)
"O zbek tilshunosligida morfema va qo shimcha munosabatlar" nomli tadqiqotida
ʻ ʻ
ma lumotlar berilgan. Ush tadqiqotda, O zbek tilida morfema va qo shimcha aloqalarni
ʼ ʻ ʻ
tahlil qilish va ta lim jarayonida ularning o rganish muammolarini ko rsatish, hujjat
ʼ ʻ ʻ
manoylarini olib borish va doir masalalar ko rish.
ʻ
26

O‘zbek tilidagi morfema va qo‘shimcha munosabatlarni o‘rganishda muammolardan
biri bu munosabatlarning murakkabligidir. Abdurashidov (2014) ta kidlashicha, o zbekʼ ʻ
tilining morfologik tuzilishi o ta murakkab bo lib, turli morfemalarni va ularning o zaro
ʻ ʻ ʻ
ta sirini to g ri aniqlash va tahlil qilishni qiyinlashtiradi. Bundan tashqari, ushbu mavzu
ʼ ʻ ʻ
bo'yicha keng qamrovli lingvistik tadqiqotlarning yo'qligi ushbu sohadagi tadqiqotchilar
oldida turgan muammolarni oshiradi. Shunday ekan, o‘zbek tilidagi morfema va
qo‘shimcha munosabatlarni chuqur o‘rganish va tahlil qilish bu qiyinchiliklarni yengib
o‘tish va tilni chuqurroq anglash uchun zarur (Abdurashidov, 2014).
Keng qamrovli resurslarning etishmasligi
O‘zbek tilshunosligi sohasida duch kelayotgan asosiy muammolardan biri bu keng
qamrovli manbalarning yetishmasligidir. Mirzajonov (2019) fikricha, batafsil
grammatik tavsif va til korpusining kamligi tadqiqotchilarning o‘zbek tilidagi
morfologik va qo‘shimcha munosabatlarni chuqur tahlil qilish imkoniyatini cheklaydi.
Resurslarning bunday tanqisligi tilning murakkab morfemik va qo‘shimcha
xususiyatlarini tushunishdagi taraqqiyotga to‘sqinlik qiladi va shu bilan o‘zbek tili
fanining rivojlanishini cheklaydi.
Morfemalar tilning eng kichik ma noli birliklari bo lib, ularning birikmalaridan
ʼ ʻ
murakkab so zlar hosil bo ladi. O‘zbek tilshunosligida morfema birikmalarining
ʻ ʻ
murakkabligi azaldan tadqiqot sohasi bo‘lib kelgan (Ziyodov, 2015). Olimlar
morfemalarning birikma, hosila va fleksiya kabi birikish usullarini tadqiq qildilar
(Hamidov, 2012). Bu birikmalar o zbek tilining yangi so zlarning shakllanishi va
ʻ ʻ
leksikasini kengaytirishda, boy va rang-barang til tizimini yaratishda hal qiluvchi rol
o ynaydi (Ismoilov, 2018). morfema birikmalarining murakkabligini tahlil qilish o‘zbek
ʻ
tilining strukturaviy xususiyatlari va evolyutsiyasini chuqurroq tushunishga xizmat
qiladi
O‘zbek tilidagi morfema munosabatlarini shakllantirishda qo‘shma so‘zlar hal qiluvchi
rol o‘ynaydi. Bu o‘zlashma so‘zlar, avvalambor, arab, fors, rus, ingliz tillaridan o‘zbek
leksikasining ajralmas qismiga aylanib, yangi morfemalarning shakllanishiga,
mavjudlarining o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatgan. Abdullaev (2015) ta kidlaganidek,
ʼ
o rindosh so zlar yangi affiks va affiksatsion qoliplarni keltirib, morfologik
ʻ ʻ
27

jarayonlarning o zgarishiga olib kelgan. Bundan tashqari, chet tilidagi so‘zlarningʻ
o‘zlashtirilishi yangi grammatik kategoriyalarning qabul qilinishiga olib keldi, bu haqda
Karimov izohlagan (2019). O‘zbek tilidagi morfema munosabatlariga o‘rindosh
so‘zlarning bunday ta’siri tilning dinamik xususiyatini va uning tuzilishiga yot
unsurlarni moslashtirib, singdira olish qobiliyatini namoyon etadi.
Ba'zi o'zbek filologlar morfema va qo'shimcha munosabat masalasiga alohida e'tibor
qaratadilar (Saidov, 2010). Ushbu masala matning tarjimasi va muqobil qilingan
morfemalar munosabatning nazariy asosiga ega (Alimov, 2003). Bu tashkilotlar
o'rtasida munosabat zarur qilgan "birinchi -" va "asosiy - qo'shimcha" mo'jiza tahliliga
yondashilgan (Sultonov, 2016). Ammo, bu korxonalarni amaliyata o'tkazishda muammo
va barcha tilshunoslar bir nechta standart mavzudan voqelik qilsalar ham, bunda o'zaro
farq mavjud (Aliyev, 2008). morfem va qo'shimcha munosabatlarni sinflandirish, qilish
va nazariy asoslashtirish muammolari ham mavjud (Kosimova, 2012).
_________________________
Abdullaev A. O‘zbek tilida ekspressivlikning ifodalanishi. –Toshkent: Fan, 2018 . 62-67 betlar.
XULOSA
Bundan tashqari, morfema va qo'shimcha munosabatlarni o'rganish tashkilotlarning oz-
oz turkumida tahlil qilish imkonini beradigan ta'lim usullariga biriktirilishi kerak.
Adabiy-madaniyatlarning qurishgan va amalga oshirilgan ishlariga ham mos keluvchi
talabalarni o'rganish jarayonida morfema va qo'shimcha aloqani tahlil qilishdan keyin
panel til o'rganishga, mualliflikka, darslovchilikka erishishga yo'qotishilishi kerak.
O‘zbek tilida morfema va qo‘shimcha munosabatlarni o‘rganishning ahamiyati haqida
takrorlash
28

O‘zbek tilida morfema va qo‘shimcha munosabatlarni o‘rganish muhim ahamiyat kasb
etadi, chunki bu so‘z yasalishi va ma’nosini chuqurroq anglash imkonini beradi.
Morfemalar tildagi eng kichik ma'noli birliklar bo'lib, ularni o'rganish orqali tilshunoslar
va til o'rganuvchilar so'z yasalishining asosiy tuzilishi va tamoyillarini ochishlari
mumkin. Bundan tashqari, morfemalar orasidagi qo‘shimcha munosabatlarni o‘rganish
o‘zbek tilidagi murakkab leksik va grammatik qoliplarni tushunishni kuchaytiradi.
Ushbu bilim tilni tahlil qilish va o'zlashtirish uchun juda muhimdir (muallifning
familiyasi, yili).
O‘zbek tilshunosligi bo‘yicha keyingi tadqiqot va o‘rganishning salohiyatli yo‘nalishlari
O‘zbek tilshunosligida keyingi izlanish va o‘rganish uchun salohiyatli yo‘nalishlar
qatoriga morfema va affiks munosabatlarini tekshirish kiradi. Bu masala Olimov (2018)
va Inoyatov (2020) kabi olimlar tomonidan qisqacha muhokama qilingan. Biroq o‘zbek
tilidagi morfema va affiks qo‘llanishining murakkab qoliplari va qoidalarini, xususan,
so‘z yasalishi va grammatik farqlar bilan bog‘liqligini tushunish uchun chuqurroq
tadqiqotlar talab etiladi. Qolaversa, boshqa tillar bilan aloqaning o zbekʻ
morfologiyasiga ta sirini o rganish tilning evolyutsiyasi va moslashuvini to liq anglash
ʼ ʻ ʻ
uchun tadqiqot uchun qimmatli yo l bo ladi.
ʻ ʻ
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000.
2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003.
3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989.
4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b.
5. Adabiyot o`qitish metodikasi (tuzuvchilar. Q.Yo`ldoshev, O.Madayev,
29

A.Abdurazzoqov). Toshkent. 1994 yil.
6. Yu.K.Babanskiy. Hozirgi zamon umumiy ta`lim maktabida o`qitish metodlari.
Toshkent. «O`qituvchi» 1990 yil.
7. To`xliyev B. Adabiyot o`qitish metodikasi. Toshkent «Yangi asr avlodi», - 2006
8. http:// www.pedagog.uz ;
9. www. connect.uz
10. www. fantexnolog.uz
11. www.ziyonet.uz
30

Oʻzbek tilshunosligida morfema va qoʻshimcha munosabati masalasi

Sotib olish